h a n e te U ra y a n D e v r im

LEV DAVDOV TROTSKY

Lev Davidovi Trotskiy HANETE URAYAN DEVRM

Ic a I ef

(7 Kasm 1879-21 Austos 1940) Asl ad Lcv Davdovi Bronstein. Proleter devrimci, Marksist kuramc. 1896da sosyalist harekete katld 1905 Devrimnde Petersburg Sovyetinin nderiydi, o dnem Srekli Devrim ku ranm gelitirdi* 1917'de Bolevik Partisinin Merkez Komitesi ne seildi. Ekim Dcvriminde etkin rol ld. Bir kez daha Petersburg Sovyetinin bakanlna getirildi. O dnem D ilikiler Halk Komiseri grevini stlendi, 1918dc Sava Halk Komiseri oldu, Kzl Orduyu rgtledi, nderliini stlendi. 1920'li yllar da Stalin ile derin bir ayrla dt. Temel olarak Marksizmden kkl bir kopu anlamna gelen "tek lkede sosyalizmdi reddet mesi ve uluslararas sosyalist devrimi savunmasyla Stalin ve yandalarndan ayrlan Trotskiy parti iinde Sol Muhalefetin nderliini stlendi, 1927*dc Komnist Partiden ve III. Enter nasyonalden ihra, 1929*da da SSCBden snrd edildi. 192934 yllan arasnda birok Trotskiy taraftar da SSCB iinde sr gne gnderildiler, ldrldler, intihara zorlandlar. Trotskiy, stanbul Byk Adaya srgne gnderildi, daha sonra Fransa, Norve ve son olarak da Meksikada yaad. Srgnde Stalinizm kart siyasal faaliyetlerine devan etti. 1933*te III. Enternasyo nalin reformundan midini keserek IV. Enternasyonalin kurulu una nclk etti. 1940 ylnda Meksika'da srgnde, Ramn Mercader adl bir SSCB ajan tarafndan bama buz baltas vu rularak ldrld, Trotskizm, dn olduu gibi bugn de Mark sist dncenin nde gelen okullarndan biridir.
L ev D
a v I d v I

r o t s k Iy

Lev Davidovi Trotskiy

HANETE URAYAN DEVRM

SSCB NEDR VE NEREYE GDYOR

Kolektif eviri

fC3fyaynevi

ALEF KTAPLII DZS 1 HANETE URAYAN DEVRM: SSCB NEDR VE NEREYE GDYOR LEV DAVDOV TROTSKIY nceleme Alef Yayrnevinden notfu basm, kolektif eviri, 1. baskr: Eyll 2006 ISBN 9944*494-00-3 zgn ad: La Revolution trahie: Qu'est-ce que l'URSS et o va-t-elle? (1936)

Yayna hazrlayan; iek ztek Kolektif eviri Kapak ve tasarm; Cem Kocata Dizgi: idem Gne Bask: efik Matbaas Marmara Sanayi Sitesi M-Blok No 291 kitelli STANBUL tf, (0212)472 15 00 Bu kitabn notlan, Neuer fSP Verfag'n izniyle u metinden alnp evrilmitir: LeoTrotzki, Schriften 1, Sowjetgesellschaft und alinistiche Diktatur Bond 1.2 (1936-1940), "Verratene Revolution: Was st die UdSSR und vvohin treibt sie?", Rasch und Rhring, Hamburg, 1988.

Alef Yaynevi
lker Sokak 31 / 4 Gmsy / STANBUL tlf. (0212) 245 56 27 faks (0212) 245 52 83 info@alefyayinevi.com www.alefyayinevi.com

NDEKLER
ihanete Urayan Devrim'in Trke Basks zerine Giri: Bu almann Amac Notlar Gerekle tirilenler Notlar Ekonomik Gelime ve nderliin Yalpalamalar Notlar Sosyalizm ve Devlet Notlar Emek retkenlii iin Mcadele Notlar Sovyet Tcrmidoru Notlar Eitsizliin ve Toplumsal Uyumazlklarn Artmas Notlar Aile Genlik Kltr Notlar D Politika ve Ordu Notlar SSCB Nedir? Notlar Yeni Anayasann Aynasndan SSCB Notlar SSCB Nereye Gidiyor? Notlar Ek 1: Tek lkede Sosyalizm Notlar Ek 2: SSCBnin Dostlar* Notlar Dizin vii 1 5 7 22 29 51 65 83 97 115 123 149 169 194 201 237 257 229 329 349 357 371 377 395 399 409 417 425 431

HANETE URAYAN DEVRMN TRKE BASKISI ZERNE

1917 Ekim Devrimi gerek yapl gerek ortaya karm olduu dzenin yklyla XX* yzyln en nemli olaydr. Elinizdeki kitabn yazar Lev Davidovi Trotskiy ise bu devrimin V.L Lcinden sonra ikinci byk nderidir* Ekim Devrimini anlama dan XX. yzyl anlamak nasl mmkn deilse, Trotskiy'i, zel likle onun kitap boyutundaki son yapt olmas dolaysyla bir siyasi vasiyet nitelemesini hak eden hanete Urayan Dev rimci okumadan, Ekim Devrimini, hele onun kapitalizm ile sos yalizm arasnda iki arada bir derede* kalm, nihayet iktidara getirmi olduu snfn ayrcalkl bir kastnn nclnde ka pitalizme geri dndrln anlamak da mmkn deildir, hanete Urayan Devrim, ilk kez 1936da, Almanca {ama Al manya dnda) ve Franszca olarak basld. Kitab bu dillere e virenler iki nl devrimciydi: Srasyla Rudolf Klement ve Victor Serge. Trotskiy, 1935 Eyll aynda Norvete srgndeyken, Kus Devrimin in Tarihi*n'n Amerikan yaynevi Simon and Schsterca planlanan yeni basks iin gncel bir nsz yazmaya ba

HANETE URAYAN DEVRM

lad. Bu arada to takoye SSSR i kuda on idet? (SSCB Nedir ve Nereye Gidiyor?) bal altnda bir taslak ortaya kt. Bu me tin, balangta ngrlenden ok daha uzun olduu iin, ba msz bir yayn olarak karlmasna karar verildi. 1936 Eki minde Paris'te yapjlan ilk basksnn yaymclar, bu yeni kitaba La Revolution trahie {hanete Urayan Devrim) adn verdiler. Kitabn, ayn yl yaymlanan Alman ve ekoslovak basklarn ertesi yl Amerikan, Arjantin, ili>Ingiliz ve Japon basklar izle di. Kitap Trkiyede ilk defa 1980 ylnda Ayla Orta evirisiyle Kz Yaynlarndan kt, daha sonra Yazn Yaynlarndan iki bask daha yapt. Sovyetler Birliinde, Gorbaovm iktidara geliiyle balayp 1991deki kle noktalanan sre btn dnyada, zellikle de siyasi yelpazenin sol kanadnda, Trotskiyin hayat ve yaptlar na olan ilgiyi artrd. Pek ok lkede Trotskiyin yaptlarnn, byk blm gzden geirilmi ya da batan yaplm eviriler le olmak zere yeni basklar yaymland. Bu balamda en geni kapsaml ve iddial giriim (Federal) Almanyada grld. nl Marksist ruh ve toplum bilimci Helmt Dahmer (ve Rudolf Se ga II ile Reiner Tosstorff)m nclnde bir araya gelen bir grup, Scbriften (Yazlar) st balyla yeni bir Trotskiy derleme sine giriti. Bu derlemenin kapsam, yaymclk deyimleriyle ko nuursak useme yaptlar' ile toplu yaptlar arasnda, aa kincisine daha yakn bir yerdeydi. Tasarnn bilimsel dan na1 kurulu iinde, sosyalizmin yakn tarihinde sekin yerler edinmi u isimler yer alyordu: Sicgfried Bahnc (F. Almanya), George Breitman (ABD), Pierre Broue (Fransa), Ta ma ra Deurseher (Ingiltere), ring Fctscher (F. Almanya), Helmt Fleischer (F. Almanya), Ernest Mandel (Belika), Hartmut Mehringer (F. Almanya), Oskar Negt (F. Almanya), Pctcr von Oertzen (F. Al manya), Michal Reima (Berlin), Predrag Vraitski (Yugoslav ya) ve Hermann Weber (F. Almanya). Derleme kapsamnda yer alacak kitaplarn yayma hazrlanmasnda da ubilimsel yardm

TRKE BASKI ZERtNE

ix

clar sfatyla Horst Lauschcr ve Rolf Wrsdrfer grev alacak t. Derlemenin on cilt ve yirmi kitaptan olumas planlanmt. Trotskiy'in daha nce bamsz olarak yaymlanm kitap ve ri salelerinin hemen hepsi, bu cilt ve kitaplarda, ayr birer blm halinde yer alacakt. Schriften'm yaymlanna 1988 ylnda Rasch und Rhrig Yayncvince baland, ki kitaptan oluan ilk cildin alt bal Sotvjctgcsclkchaft und salinistische Diktatr (Sovyet Toplumu ve Stalinci Diktatrlk) idi. Birinci cildin birinci kitab 1929-1936, kincisi ise 1936-1940 yllarn kaps yordu. Daha sonraki yllarda derlemenin nc cildinden itiba ren yaymlanmasn Neuer 1SP Verlag stlendi* En son, kitap tan oluan nc cilt tamamland* Yaynevi bu uzun soluklu ii halen srdryor. Mevcut eviriler bu yeni derleme iin ya gzden geirildi ya da yerlerine yenileri kondu. Ama Schriften basksnn asl yenili i ve nemi baka yerdedir: Trotskiy, hem kalemiyle hem kl cyla savaan bir mcadele adamyd* u var ki ondan bu mili tanlnn tesinde, edebiyat, tarihi ve sosyal bilimci nitelikle rini esirgemek dpedz densizlik olur. Gene de Trotskiyin ede bi rn akademik formatlarn dndayd* Akademik kurallar la kendini balamann Trotskiyin mizacna ne kadar uygun d ecei bir yana, r ac yaptlarnn biiyik blmn belirsiz srgn koullarnda, sistemli bir yaz ileri desteinden yoksun olarak yazmdaha dorusu, srekli deien sekreterlere dikte etmiolan Trotskiy iin, bu kurallara uymann koullar mad deten de yoktu* Stalinin gizli servisinin, hayatm hedef alan teh ditleri altnda bir srgn yerinden bir bakasna srklenirken ustalar Marx ve Lcnin gibi, bulunduu kentin gelikin ktpha nelerinin olanaklarna bavuramazd. Schriftcn derlemesini yay ma hazrlayanlar, bu byk eksiklii gidermek zere, akademik ve bilimsel standartlara tastamam uyan bir yorumlayc dip notlar sistemi gelitirdiler. Trotskiyi muhakemesinin dayana n. ynzarn belleiyle snrl olmaktan kurtararak her trl bib

HANETE URAYAN DEVRM

liyografik bilgiyle donattlar. Trotskiy'in zellikle hanete Ura yan Devrim'de, konunun gerei olarak sk sk uygulad bir yntemi, devrim arifesi, devrim sonras, i sava, Staliu i iktida rn pekimesi gibi belirleyici uraklar arasnda yaplan karla trmalar, 19801i yllarn sonlarna ait rakamlarla gncdrdiler, Son ve nemli olarak, metnin ana gvdesinin arka planm olu turan hemen btn isim, kavram vc olaylar, genellikle ilk ge tikleri yerde, yorumlayc dipnotlarla akladlar* Bunlar, tkz birer szlk maddesinden ok, orta boy birer ansiklopedi mad desini andran metinlerdir. Biz, hanete Urayan Devrim'in bu yeni Trke basks iin Schriften derlemesinin birinci cildinin ikinci kitabnda yer alan Verratenc Revolution: Was st die UdSSR und wohin trcibt sie?1 (hanete Urayan Devrim: SSCB Nedir ve Nereye Gidiyor?) balkl metni, Neuer ISP Verlagn da izniyle esas aldk. Ana metnin eski evirisinin baz blmleri, yakn zamanlarda yapl m yeni Almanca, Franszca ve ngilizce eviriler temel alnarak baran sona gzden geirildi; baz blmlerse btnyle batan evrildi. Metnin aa yukar yzde krkn bulan yorumlayc dipnotlar Nail Satlgan Taylan Acar'n yardmyla Almanca asllarndan evirdi. Bu dipnotlarda yer alp da, tamamen Alman okuruna ynelik ve Trkiyeden ulalmas neredeyse olanaksz olan az sayda bibliyografik gndermeyi kardk. Ama Fransz ca, ngilizce gibi dillerdeki kaynaklar ile hangi dilde olursa olsun klasiklemi yaptlar korundu. Kitabn kavram ve slup tutarl l asndan denetimini adi Ozans stlendi. Glnur AcarSavran, Dario Navaro, iek ztek, Sungur Savran ve Nesrin Tura, bu evirme ve yayma hazrlama srecinde eitli aamalar da katklarda bulundular

GR

BU ALIMANIN AMACI

Burjuva dnyas balangta Sovyet rejiminin1ekonomik baar larnyani sosyalist yntemlerin uygulanabilirliinin deneysel kantngrmezlikten gelir grnmeye alt. Sermayenin allae iktisatlar hl byk lde Rusya'nn ei grlmemi s nai gelime hz karsnda tefekkre dalp suskunluklarn sr drmeye alyor veya kendilerini kylnn ar smrs aklamasna sarlarak snrlyorlar. Bylelikle rnein in'de, Japonya'da ya da Hindistanda kylnn gaddarca smrlmesinin nasl olup da Sovyetler Birliindekine biraz olsun yaklaa bilen bir sanayileme hz yaratmadn aklamak iin fevkala de bir frsat karyorlar. Ama sonunda zafer olgularndr. Btn uygar lkelerde ki tap raflar imdi Sovyetler Birlii hakknda kitaplarla doludur Bunda alacak bir ey yok; nk byle durumlara tarihte sk rastlanmaz* Kr bir gerici nefretin rn olan kitaplar hzla aza lyor. Sovyetler Birlii hakkndaki en yeni almalarn dikkati ekecek kadar byk bir blm olumlu, hatta bazen heyecan dolu bir tavr ortaya koyuyor. Ycniyetme devletin uluslararas itibarnn arttna iaret eden bu Soyvet yanda literatrn zen ginlii ancak sevinle karlanabilir. Dahas, faist Italyadansa Sovyetler Birliine hayranlk duymak, kyas kabul etmez derece1

GR

dc daha iyidir. Bununla birlikte okuyucu, bu literatrn sayfala r arasnda Ekim Devriminin lkesinde neler olup bittiinin bi limsel bir deerlendirmesini bouna arayacaktr. Sovyetler Birliinin dostlarmn2 yazlarn ana kategori de toplamak mmkndr: Amatr bir gazetecilik, u ya da bu lde L 1 sol eilimli bir rportajclk bunlarn makale ve kitap larnn byk blmn oluturur Bunun yannda, ama daha iddial biimde, insancl, lirik ve pnsifist bir komnizmdin rnleri yer alr. nc grupta, eski Alman Katbeder-Sozialismu$* ruhuna uygun ekonomik ema tiki etirme almalar top lanabilir. Louis Fischcr ve Duranty birinci trn yctericc tannan temsilcilerindcndir. Mteveffa Barbusse ve Roman Roand4 in sancl dosrlar kategorisini temsil ederler. Stalin'e taraftar olma dan nce bunlardan birincisinin sa'nn,5 kincisinin ise Gandinin hayatn yazm olmalar bir rastlant deildir. Ve nihayet muhafazakarca kitabi sosyalizm en gl sesini yorulmak bilmez Fabian6 ifti, Beatrce ve Sidncy Webb ile bulmutur. Aralarndaki farkllklara karn bu kategoriyi birletiren ey, oldu bittiler karsnda el pene divan durmalar ve uyutu rucu genellemelere tutkun olmalardr. Kendi kapitalizmlerine kar isyan etmek bu yazarlarn harc deildir. Bu yzden, artk sular yatana ekilmi bulunan yabanc bir devrim konusunda tavr almaya o lde heveslidirler. Ekim Devriinden nce ve onu izleyen birka yl sresince ne bu insanlarn kendileri, ne de manevi seleflerinin bir teki bile, sosyalizmin bu dnyaya nasl gelecei sorusu hakknda dnmek zahmetine katlanmamt. Bu nedenle Sovyetler Birliinde bugn gzlediimiz eyi sosya lizm olarak kabul etmek onlar iin kolaydr. Bu onlara yalnzca ama ayak uyduran ilerici kii grnm vermekle kalmayp stelik belli bir ahlaki salamlk kisvesi de salar. Ama ayn za manda kesinlikle hibir eye balanmamalar iin dc bir zemin sunar. Feylezofa, iyimser ve adna ykcdan baka her ey de nebilecek bu tr literatr, tm tatszlklar gemie mal eder ve

BU ALIMANIN AMACI

okuyucunun sinirleri zerinde gayet yattrc bir etkisi oldu undan kendine hazr bir pazar bulur. Bylelikle>Kltrl Bur juvazi iin Bolevizm veya daha veciz sylemek gerekirse Radi kal Turistler iin Sosyalizm olarak tanmlanabilecek uluslarara s bir ekol sessiz sakin oluuyor. Bu ekoln rettikleriyle bir polemie girmeyeceiz, nk bunlar polemik iin ciddi bir zemin sunmuyorlar. Onlar ii so rular, gerekte daha balarken biter. Bu aratrmann amac, ge lecei daha iyi anlayabilmek iin imdinin doru bir saptamas n yapmaktr. Gemie, ancak gelecei grmemize yardmc ola ca lde deineceiz. Kitabmz eletirel olacaktr. Her kim ki oldu bittilere tapar, gelecei hazrlama yeteneinden yoksundur. Sovyetler Birliindeki ekonomik ve kltrel geliim sreci e itli aamalardan gemitir bile ama hibir anlamda bir isel dengeye ulam deildir. Sosyalizmin grevinin, dayanma ve tm gereksinmelerin uyumlu biimde karlanmas zerinde ykselen snfsz bir toplum yaratlmas olduunu hatrlayacak olursanz, bu temel anlamda Sovyetler Birliinde sosyalizmden henz eser yoktur. Hi kukusuz Sovyet toplumundaki eliki ler, kapitalizmin elikilerinden derinden farkldr. Ama gene de ok youndur bu elikiler. fadelerini, maddi ve kltrel eitsiz liklerde, hkmetin basknlarnda, siyasal gruplamalarda ve hi zipler aras ekimelerde bulur. Polis basks bir siyasal kavgay susturur ve arptr ama ortadan kaldrmaz. Yasaklanan dn celerin, hkmet politikasnn her admnda etkileri vardr ve o politikaya ya verimli bir toprak ya da bir engel olutururlar. Bu koullar altnda, Sovyetler Birliinin gelimesi zerine yaplacak bir zmleme, lkenin bir bandan bir bana verilmekte olan bastrlm aa ateli siyasal mcadeleye ait fikirleri ve sloganla r gz nne almay bir an iin bile ihmal edemez. Burada tarih, yaayan siyaset ile dorudan birleir, SoP*un akll uslu s kafallar, Sovyetler Birliini eletirir ken son derece dikkatli olmamz gerektiini, aksi takdirde sos yalist ina srecini zedeleyebileceimizi sylemeye baylyorlar.

GR

Biz kendi hesabmza, Sovyet devletim hi de o denli ereti bir yap olarak grmyoruz. Dmanlan, SovyctJer Birlii hakkn da, lkenin gerek dostlarna veya tm lkelerin iilerine gre kat kat bilgililer. Emperyalist hkmetlerin genel kurmaylar, Sovyetler Birliinin baarlarnn ve baarszlklarnn hesabn dakik biimde tutuyorlar, hem de yalnzca kamuya ak rapor larna dayanarak deih Dman, ne are ki ii devletinin zayf yanndan yararlanma olanana sahiptir ama kendilerine olum lu zellikler gibi grnen ynelilerin eletirisinden yararlanma s olanakl deildir. Resmi dostlarn ounluunun eletiriye kar dmanl gerekte Sovyetler Birliinin hasar grecei yo lunda bir korkunun deil, kendilerinin Sovyetler Birliine duy duklar sempatinin sarslabilecei korkusunun bir ifadesidir. Biz bu tr korkularn ve ikazlarn hepsini gnl rahatlyla gz ard edeceiz* Karar verecek olan yanlsamalar deil, olgulardr. Maksadmz maskeyi deil, surat gstermektir. 4 Austos 9J6

Not: Bu kitap Moskova'da terrist komplo davas7 balama dan nce bitirilmi ve yaynevine gnderilmiti, Dolaysyla, da vann seyrinin deerlendirilmesine bu kitapta doal olarak yer verilememitir. Bu terrist" davarm tarihsel mantn ortaya koymas ve davann gizinin kasten yaratlm bir gizem olduu nu nceden sergilemesi daha byk nem kazanyor. Eyll 1936

NOTLAR

NOTLAR: GR
1. Sava ve i sava Rus ekonomisini, savaa katlan teki lkelerinkinden daha ok tahrip etti; tahl retimi, 1913 dzeyinin yarsndan az na, sanayi retimi, aym dzeyin yzde 18'ine dt. Sava ncesi dzeye tarmda 1925 ylnda, sanayide ise 1928de yeniden ulalm olmas dev rim sonras iktisat siyasetinin ilk baarlan arasnda yer alr* Ardndan sa nayi retimi, 1929 ile 1932 yllar arasnda resmi verilere gre yzde 84,7 artt; 1935e kadar neredeyse katna kt. Ar sanayinin gelimesi zellikle zorland (ham demir retimi, 1927 ile 1936 yllan arasnda 3,3'ten 14,4 milyon tona, elik retimi, 4ren 16,4 milyon tona kt). 2. Bu konuda kr. hu kitapta Ek 2. 3* XIX. yzyln son otuz-otuz be ylnda Alnan siyasi iktisad iin de bir eilim, liberal basmlar tarafndan ukrs sosyalizmi diye yafta land. uKrs sosyalistleri * etik saiklcrle hareket ede sosyal reformcu lard; Marksizme saldryor, snf kartlklarnn yumuatlmas iin dev lete bir reform siyasetinin izlenmesini talep ediyorlard. Lorenz von StciVa ve H. Rodbertusun devlet sosyalisti fikirlerine dayanyorlard. 1872dc Verein fr Social politiklin (Sosyal Siyaset Dernei) ekirdeini kurdular. Marx> n sonradan hesaplaaca (1879/80; K - Marx-F. Engels, Werke, c. 19, (haz.) Sosyalist Birlik Partisi Merkez Komitesine bal Marksizn-Leninizm Enstits, Berlin |Dietz| 1956vd, s. 355-83) A. Wagner, G. Schmoller (1838-1917) ve L von Brentao (1844-1931), bu ei limin temsilcileri arasnda yer alr. (F. Boese, Gescbicbte des Verems fr Sozialpolitik 1872-1932, Berlin, 1939) 4. Romain Rolland (1866-1944), pasifist-insanlk Fransz yazar ve mzik tarihisi, Beethoven, Michelangco, Tolstoy ve Gandhi biyografile rinde kahramanca bir idealizmin propagandasn yapt. Rolland Yahudi dmanl ve ovenizmle mcadele etti; 1915'te, Almanya ile Fransa ara snda dostluu savunduu nehir romanc }ean-Cbristophe (1904-1912; Trkesi 1945) ile Nobel edebiyat dln ald. Birinci Dnya Savann karsna nl siyasi makaleler derlemesi Att-dessus de la melee ile kt. Rus devrimine kar ilkin reddedici bir tutum takndysa da 1927'den sonra Stalinizmin yol arkadalar1 ' arasnda yer ald. 1932de Barbussc ile birlikte Savaa Kar Dnya Kongresinni toplantya ard; Kominternin rgtleyecei Amsrcrdam-Pleyel Hareketi buradan dodu. C Euvrcs completcs, 10 cilt (1930-1934); Journal des annees de guerre^ 1914-1919 (1952); R, Cheval, Romain Rolland, VAllcmagne et la guerre^ Paris, PUF, 1963; W.T. Starr, Romain Rolland, One Aganst Ali: A Biography> La Hayc vb, Mouton, 1971.

GR

5. Hcnri Barbusse, }e$u$y 1927. 6* 1883-84ten beri var olan Fabian Society bir sosyal reformcu aydn lar topluluudur; ikinci Dnya Savandan sonra seksen kadar yerel grup iinde binlerce yesi olan bir topluluk haline geldiler* Onlara gre (kamu mallarnn belediyelerce ynetilmesi ve retim kooperatiflerine dayal) sosyalizm, adn adm ve uzun bir gelime erevesinde parlamenter yol dan ikinci Fn Savann (M 218-201) banda Romal general Fabil s Cunctatorun oyalayc sava ynetimi tarzna uygun olarak gerekletirilmcliydi. Fabiusularn toplumsal-ikisadi tasarmlar, Ingiliz top rak reformu hareketine ve Ricardo'nun rant teorisine dayanyordu, 1889'da G.B. Shaw, Fabian Essays adh program metnini kard; 1951de Ncv Fabian Essays yaymland. S. ve B. Webb, H.G. Welts, G.B. Shaw, H. Laski ve baka sekin aydnlarn mensup olduklar ve 1918den balayarak Ingiliz i Partisi zerinde belirleyici nfuzu olan grup, 1924tc ilk i babakan Ramsay MacDonakft kard. Fabius'u sosyalizm ile Alman sosyal demokrasisi iinde o ada or taya kan revizyoizm (Eduard Bernsrcin vb) arasnda yakn bir ben zerlik vard. London Schoot of Economics and Politica) Sciencen kuru luuna (1895) Fabius'ular nayak oldular. (G.D-H. Cole, The Fabian Society>Past and Presem, Londra, Fabian Publications, 1942; M.I. Coe> The Story of Fabian Socialismy Londra, Heincmann, 1961; A.M. McBriar, Fabian Socialism and Engiish Folitics 1884-1918, Cambridgc University Press, 1962) Ayrca Trotskiyde uDie fabisde, Theorie des Sozialismus, Wohin triebt Engiandfy Berlin, Neuer Deutscher Verag, 1926 iinde, s.56-65. 7. Kastedilen, gstermelik Moskova davalarnn Zinovyev, Karnenyev, I.N, Smimov ve bakalarna kar alan birincisidir (19 ila 23 Ausros 1936).

BLM 1

GEREKLETRLENLER

1. SlNA BYMENN E M E L GSTERGELER

Rus burjuvazisinin yetersizliinden dolay geri bir lke olan Rusyada demokratik grevlermonarinin ve kylnn yar feodal kleliinin ortadan kaldrlmas gibi ancak proletarya diktatrl araclyla gerekletirilebilirdi. Bununla birlikte, kyl ynlarnn banda iktidar ele geiren proletarya bu de mokratik kazammlarla yetinemezdi. Burjuva devrimi, sosyalist devrimin ilk aamalar ile i ie gemiti. Bu olgu rastlantsal de ildi. Yakn onyllarn tarihi ok ak bir biimde gstemektedir ki kapitalizmin gerileme koullan altnda geri kalmj lkeler, es ki kapitalist merkezlerin ulam olduklar dzeye ulamaktan acizdirler. Kendileri bir kmaza girmi olan, yksek uygarlk dzeyine ulam uluslar, uygarlama srecinde olanlarn yollarn keserler. Rusyann proleter devrim yoluna girmi ol mas, ekonomisinin sosyalist dnm iin ilk olgunlaan eko nomi olmasndan deil, kapitalist bir temelde daha fazla gelimeine olanak bulunmamasndandr. retim aralarnn top lumsallatrlmas, lkeyi barbarlktan kurtarmak iin zorunlu bir koul haline gelmiti. Geri lkeler iin bileik gelime yasas budur. Sosyalist devrime kapitalist zincirin en zayf halkas (Lenin) olarak adm atan eski arlk imparatorluu imdi, dev
7

BLM 1

rimden on dokuz yl sonra bile Avrupa ve Amerikaya yetimek ve onlar gemek {yani ilk nce onlara yetimek) gibi bir grev le kar karyadr. Baka bir deyile ileri lkelerde kapitalizm tarafndan oktan zlm bulunan teknoloji ve verimlilik so runlarn kendisi zmek zorundadr* Baka trl olmasna zaten olanak var myd? Eski hkim s nflarn devrilmesi, gndemdeki grevi yerine getirmemi, ancak btnyle aa karmt: Bu grev, barbarlktan uygarla ykselmekti. te yandan devrim; retim aralarn devletin elin de younlatrarak, yeni ve ei grlmemi derecede daha etkin snai yntemlerin uygulanmasna olanak verdi. Yalnzca planl ynetim sayesindedir ki emperyalist savalarla i savalarn yk tn yeniden yapmak, devasa yeni iletmeler ina etmek, yeni retim trleri getirmek ve yeni sanayi dallar kurmak bu denli ksa bir sre iinde olanak kazand*1 Bolevik Parti nderlerinin, yardmlarna en ksa zamanda koacana inandklar uluslararas devrimin gelimesindeki ola anst gecikme,2 Sovyetler Birlii iin ok byk zorluklar ya ratmakla birlikte bir yandan da lkenin kendi gcn ve kay naklarn ortaya kard* Bununla birlikte ulalan sonular ba arnn grkemi kadar yetersizliklerini de grerekancak ulus lararas bir terazi kullanlarak doru biimde deerlendirilebilir* Bu kitap, srecin tarihsel ve sosyolojik bir yorumu olacaktr; amacmz istatistiksel rneklemelerin st ste ylmas deildir* Ancak gene de daha ilerideki tartmaya yardmc olmak zere baz nemli rakamlar k noktas olarak alma zorunluluu vardr. Neredeyse tm kapitalist dnyaya yaylan durgunluk ve geri lemeye karlk Sovyetler Birliinde sanayilemenin dev boyutla r aadaki kaba rakamlarla, reddedilemez bir biimde ortaya kyor* Almanyada snai retim, o da yalnzca hummal sava hazrlklar sayesinde, u sralar 1929daki dzeyine dnyor*3 Korumacln eteklerine tutunan Byk Britanya'nn retimi ise bu alt yl iinde yzde 3 veya 4lk bir art gsterdi*4 ABDdc

GEREKLETRLENLER

ise snai retim yaklak yzde 25 geriledi; Fransada bu rakam yzde 30un stnde. Kapitalist lkeler arasnda birinci sray lgnca silahlanmakta ve komularn talan etmekte olan Japon ya igal ediyor. Bu lkenin retimi neredeyse yzde 40 artm tr! Ama bu istisnai rakam bile Sovyetler Birliinin gelime dina mii karsnda snk kalr. lkenin snai retimi, bu sre iinde aa yukar buuk katma km, yani yzde 250 artm tr. 1925 ile 1935 arasndaki on yl zarfnda, ar sanayi retimi on kattan fazla artmtr. Birinci Be Yllk Plann birinci ylnda {1928-29) sermaye yatrmlarnn tutar be milyar drt yz milyon rubleydi; 1936 ylnda ise otuz iki milyar rublelik bir ya trm ngrlyor. Rublenin bir l birimi olarak istikrarszln gz nne alarak parasal byklkleri bir yana brakacak olursak, sorgu lanma olana kesinlikle bulunmayan bir baka birime varrz. 1913 Aralnda Don Havzasnda retilen kmr 2.275.000 tondu; 1935 Aralnda ise bu miktar 7.125.000 tondu. Son yl iinde demir retimi iki katna kmtr. elik ve haddehane retimi hemen hemen iki buuk kat artmtr. Petrol, demir ve kmr retimi sava ncesi rakamlarna gre ila buuk kat artmtr. 1920 ylnda ilk defa elektrie geme plan yapl dnda5 lkede on blge enerji istasyonu ve bunlarn toplam 253.000 kilovathk bir enerji retimi vard. 1935 ylnda ise bu istasyonlarn says doksan bee> toplam enerji retimleri 4.345.000 kilovata ulat. 1925 ylnda Sovyetler Birlii, elektrik enerjisi retimi asndan on birinci sradayd; 1935 ylna ise nnde yalnzca Almanya ve ABD bulunuyordu. Kmr reti minde Sovyetler Birlii onuncu sradan drdnc sraya yksel di; elikte* altmclktan ncle; traktr retiminde birinci sraya ykseldi. Sovyetler Birlii eker retiminde de birinci sra dadr. Sanayide elde edilen dev baarlar, tarmda ok byk eyler vaat eden admlar, eski sanayi kentlerinin olaanst byy6 ve bunlara yenilerinin eklenmesi, ii saysnn hzla artmas,7

10

BLM 1

kltr dzeyinin ve kltrel taleplerin ykselmesi; ite Ekim Devriminin kuku duyulamayacak sonular, eski dnya khin lerinin insan uygarlnn mezar olarak grmeye altklar devrimin sonulan bunlardr. Artk burjuva iktisatlaryla tar tacamz bir ey kalmad. Sosyalizm zaferi hak ettiini gster mitir ve bu Kapital'in sayfalarnda deil, yeryznn altda bi rini oluturan bir snai arenada yaplmtr; kulland dil diya lektiin dili deil, eliin, imentonun, elektriin dili olmutur. zorluklar, d darbeler ve nderlik kadrosunun hatalar sonu cu Sovyetler Birlii kecck olsa bileki bunun olmamasn kuvvetle mit ediyoruzhibir eyin yok edemeyecei u olgu, gelecein gvencesi olarak kalacaktr: Geri kalm bir lke, on yldan ksa bir sre iinde tarihte eine rastlanmayan baarlar, yalnzca proletarya devrimi sayesinde gerekletirmitir. Bu ayn zamanda ii hareketi iindeki reformistlerle yaplan tartmalara da son veriyor. Onlarn farelerinkilcre benzeyen ci yaklamasyla, devrimin yeni bir yaam arzusuyla doldurduu bu halkn gerekletirdii insanst baary bir a iin bile olsa karlatrabilir miyiz? 1918 ylnda Alman Sosyal Demokratla r, iilerin kendilerine verdii gc kapitalizmi kurtarmak iin deil,8 sosyalist devrim uruna kullanm olsalard, bugn Orta ve Dou Avrupa ile Asya'nn hatr saylr bir blmnde bir sosyalist blokun ne denli yenilmez bir ekonomik gce sahip ola can Rusya tecrbesine bakarak kestirmek kolaydr. Dnya halklar, reformizmin tarihsel crmnn bedelini yeni savalar ve devrimlerle deyecektir.
2 , BAARILARIN KARILATIRMALI DEER*

Sovyet sanayiinin byme oranlarnn ei grlmemitir. Ama sorunlarn zmnde belirleyici olmaktan ok uzaktr bunlar. Sovyetler Birlii kendisini korkun dk bir dzeyden yukar ykseltiyor, oysa kapitalist lkeler ok yksek bir dzeyden aa kayyorlar. Belli bir anda gler arasndaki ilikiler, byme

GEREKLETIRLENLER

11

hzyla deil, iki kampn btn gcnn karlatrlmasyla be lirlenir* Bu da ifadesini, maddi birikimlerde, teknikte, kltrde ve hepsinin tesinde insan emeinin verimliliinde bulur. Konu ya bu istatistiksel bak asyla yaklatmzda durum derhal ve Sovyetler Birliinin son derece aleyhine olarak deiir, Leninin formle ettii Kim kazanacak? sorusu, bir yanda Sovyetler Birlii ve dnya devrimci proletaryasnn, teki yanda uluslararas sermaye ve Sovyetler Birlii iindeki dman gler arasndaki gler ilikisine dairdir. Sovyetler Birliinin ekono mik baarlar, ona kendisini tahkim etme, ilerleme, silahlanma vc gerektii zaman geri ekilip bekleme, tek kelimeyle dayanma olana verir. Ama znde Kim kazanacak? sorusu yalnzca askeri deil, daha da byk lde ekonomik bir soru olarak Sovyetler Birliinin karsna dnya leinde kyor. Askeri mdahale bir tehlikedir. Kapitalist bir ordunun yk vagonlarn da gelecek ucuz mallarn mdahalesi, bununla karlatrlama yacak kadar daha byk bir tehlikedir. Bat lkelerinin birinde proletaryann muzaffer olmas elbette g ilikilerini derhal vc kkten deitirecektir. Ancak Sovyetler Birlii tek bana kaldj srece, daha da kts Avrupa proletaryas yenilgilere maruz kalp gerilemeye devam ettii srece, Sovyetleri yapsnn daya nkll son zmlemede emek verimliliiyle llr. Bu da bir piyasa ekonomisinin erevesi iinde ifadesini, retim maliyetle ri ve fiyatlarda bulur. I fiyatlar ile dnya pazarndaki fiyatlar arasndaki fark, bu gler ilikisini lmenin balca aralarn dan biridir. Oysa Sovyet istatistikilerinin bu soruya eilmeleri bile yasaklanmtr. Bunun nedeni, durgunluk ve rme koul larna karn kapitalizmin teknik, organizasyon ve nitelikli emek asndan hl ok nde olmasdr. Sovyetler Birliinde tarmn geleneksel gerilii yeterince bili niyor. Tarmn hibir dalnda, sanayideki ilerlemeyle uzaktan yakndan bir karlatrmay bile mmkn klacak bir ilerleme gerekletirilmemitir. rnein Molotov, 1935 sonunda, Pancar retimimiz, kapi

12

BLM 1

talist ikelerinkiyle karlatrldnda hl ok dk, diye i kyet ediyor, 1934 ylnda bir hektar topraktan sekiz bin iki yz libre* rn aldk; 1935 ylnda Ukrayna'da olaanst bir mahslle bu rakam on bin yz libreye kt. ekoslovakya ve Almanya'da aa yukar yirmi be bin, Fransa'da hektar bana otuz bin libre rn alnyor. Molotov'un ikyeti tarmn her dalna geniletilebilir tahl, tekstil* zellikle de hayvanclk gibi dallara. rnlerin uygun ro tasyonu, tohum seimi, gbreleme, traktrler, kombinalar, da mzlk hayvan iftlikleri, bunlarn hepsi toplumsallam tarm da gerek anlamyla dev bir devrimi hazrlyor. Ama devrimin tam da bu en tutucu alanda vakte ihtiyac var. Bu arada, kolek tifletirmeye karn, sorun hl kapitalist Batn, kk iftlik sistemi kamburuna ramen daha stn olan modellerine yakla maktr. Sanayide emek verimliliini artrma abas iki kanaldan y rr: ileri bir teknolojinin1 0 benimsenmesi ve emek gcnn da ha iyi kullanlmas. Birka yllk bir sre iinde en modern tr den dev fabrikalarn kurulmasn olanakl klan, bir yanda Batda gelikin bir kapitalist teknolojinin varl, te yanda ieri deki planl ekonomi rejimidir. Bu alanda Sovyetler, baka lke lerin baarlarm zmseme srecini yayor. Sovyet sanayiinin ve onunla birlikte Kzl Ordunun donatlmasnn yksek bir tempoyla gelimi olmasnn ok byk potansiyel avantajlar vardr. Sanayi dallar, Ingiltere ve Fransada olduu gibi Nuh Ncbiden kalma uygulamalar srdrmek zorunda kalmadlar, Ordu, modas gemi bir tehizat tamaya mahkm edilmedi. Ancak ayn hummal bymenin bir de olumsuz yan oldu. Sa nayinin deiik eleri arasnda bir karlkllk yok; insanlar teknolojinin gerisinde; nderlik, yaplacak i karsnda yetersiz.
* 8.200 libre (82 hundedvveight). Amerikan l sistemine gre 82 x 100 libre; ngiliz sistemine gre 82 x 112 libre. 100 Amerikan libresi 45,36 kilogramdr .n>

GEREKLETRLENLER

13

Btnsel olarak bu olgu, ifadesini ar yksek retim maliyetle rinde ve dk retim kalitesinde bulmaktadr. Petrol sanayiinin bandaki ynetici, Tesislerimiz, Amerikan tesislerinde bulunan malzemeyle donatlmtr/ diye yaz yor, Ama petrol karma ileminin organizasyonu geriden geli yor; adamlarmz yeterince vasfl deil. Sk sk ortaya kan arzalan, dikkatsizlik, vasfszlk vc teknik denetim yetersizlii nin sonular' olarak aklyor, Molotov ise yle yaknyor: naat sanayiinin rgtlenme sinde son derece geriyiz,,, iler ounlukla eski biimlerde yr tl yor, aralar ve makinalar berbat bir biimde kullanlyor. Byle itiraflara Sovyet basnnda sk sk rastlanyor. Yeni teknoloji hl kapitalist anavatannda rettii sonulan vermekten ok uzaktr. Ar sanayi dallarnn toptan baars devasa bir kazanmdr. Yalnzca bu temel zerinde bile bir eyleri ina etme olana var dr, Ancak modern sanayinin gerek snav, hen teknik hem ge nel kltr gerektiren hassas gerelerin retimine baldr- Bu alanda Sovyetler Birlii haa son derece geridir. Hi kukusuz hem tel hem nicel anlamda en nemli baar lar, sava sanayilerinde elde edilmitir, Ordu ve donanma hem en ok sz geen, hem de en titiz mterilerdir. Gene de ka muoyu nnde yaptklar konumalarn bazlarnda Sava Ba kanl iieri gelenleri, zellikle de Voroilov, durmadan ikayet ediyor: Kzl Ordu iin bize verdiiniz mallarn kalitesinden her zaman tan anlamyla memnun olmuyoruz, Bu ihtiyatl szlerin gizledii endieyi hissetmek zor deil. Ar sanayi dallarnn yneticisi, resmi bir raporunda imal edilen makina paralarnn kalitesinin iyi olmas gerektiini, ama maalesef iyi olmadn, sylyor vc yle devam ediyor: "Bizdeki makinalar pahal,1 1 Bunlar syleyen kii, her zaman ki gibi dnya retimiyle mukayeseli kesin bilgileri vermekten ka nyor. Traktr, Sovyet sanayiinin gururudur. Ancak traktrlerin et

14

BLM 1

kin kullanm oram ok dktr. Getiimiz ekonomik yl iin de traktrlerin yzde 8 Tini esasl bir tamirden geirmek gerek mitir. Dahas traktrlerin hanr saylr bir miktar ram ift sr me dneminde tekrar bozulmutur. Yaplan baz hesaplara gre makia ve traktr istasyonlar ancak hektar bana iki bin ila iki bin iki yz libre mahsul ile masraflarn karlayabilecektir. Or talama mahsuln bu rakamn yarsnn altnda olduu u srada devlet, a kapatmak iin milyarlar harcamaktadr. Kara tamacl konusunda iler daha da ktdr. Ameri kada bir kamyon ylda altm, seksen, hatta yz bin kilometre kateder; Sovyetler Birliinde bu rakam yalnzca yirmi bin, yani ABDdekini te bir, drtte bir orannda. Her yz aratan an cak elli bei alr haldedir; geri kalanlar ya onarlmakta ya da onarm beklemektedir. Onarmlarn maliyeti, yeni imal edilen r aralarn maliyetinin iki katdr. Halk Kontrol Dairesinin1 2 u raporunda alacak bir yan yok: Motorlu tamaclk, re tim maliyetlerinin zerine binen ar bir ykten baka bir ey de ildir. Halk Komiserleri Konseyi Bakanna1 3 gre demiryollarnda tama gcnn art saysz arza ve kazalarla el ele gidiyor. Temel neden ayn: Gemiten devralnan dk vasfl emek. Te lefon santrallerini alr halde tutma abas kendine zg bir kahramanla dnyor, stn baarl santralci kzlar KremlinMe yksek iktidar evrelerine bu konuda raporlar sunuyorlar. Gemi tamacl, son yllardaki ilerlemelere karn demiryolu tamaclnn ok gerisinde. Gazeteler belli aralklarla deniz tamaclnn berbat ileyiine, gei onaranlarnn son dere ce dk kalitesine vb ilikin haberler veriyorlar. Hafif sanayide durum ar sanayide olduundan da kt. Sovyet sanayiine zg bir yasa yle formle edilebilir: Genel bir kural olarak metalar tketici kitleye ne denli yaknsa o denli ka litesizdir. Ptavda'ya gre tekstil sanayiinde defolu mallarn yzdesi utan verecek kadar yksek, eit kt, dk kaliteli mal lar egemendir. Yaygn tketim mallarnn kt kalitesi hakkn

GEREKLETRLENLER

15

da ikyetler basnda sk sk kyor: Kaba mutfak eyas, kt yaptrlm, batan savma cilalanm irkin mobilyalar, doru drst dme bulmaya imkn yok, toplumsal gda ar z iin kurulan sistem tamamen yetersiz almakta gibi ifade lerle bolca karlalyor. Bu liste sonsuza dek uzatlabilir. Sanayideki ilerlemeyi nitelii hesaba katmakszn yalnzca ni cel gstergelerle betimlemek, hemen hemen bir insann bedenini yalnzca boy lsyle, gs evresine bakmakszn betimle mek gibi bir eydir- Dahas Sovyet sanayiinin dinamii hakkn da doru bir hkm verebilmek iin bu nitelie ilikin kaytlarn yan sra, bir de baz dallardaki hzl ilerlemenin dier baz dal lardaki gerilikle birlikte yrdn hep aklda tutma gerei vardr. Dev otomobil fabrikalarnn kuruluunun bedeli kara yollarnn azl ve bakmszlyla denmektedir. Yollarmz daki tahribat olaanst. Moskova-Yaroslav1 4 arasndaki en nemli ka rayolumuzda otomobiller saatte ancak on kilometre hzla gidebiliyor. (Izvestiya)1 5 Devlet Planlama Komisyonu bakan,1 6 lkenin eski dnemlerin yo) yokluu geleneini h l srdrmekte olduunu sylyor. Kent ekonomileri de benzer koullar iinde. Ksack sreler iinde yeni sanayi kentleri douyor; ayn zamanda dzinelerle eski kent, tohuma kayor. Bakentler vc sanayi kentleri by yor, serpiliyor; pahal tiyatrolar ve kulpler lkenin eitli ke simlerinde yerden bitiyor; ama konut ktl dayanlr gibi deil. Konut olarak kullanlan binalarn bakmszl sryor. naat larmz hem kt hem de ok pahal. Konutlarmz eskiyor ve yenilenmiyor. Az onaryoruz, onu da kt yapyoruz. (zves'tya) Tm Sovyet ekonomisi byle oranszlklardan oluuyor. Bel li snrlar ierisinde bunlar kanlmazdr, nk ilerlemeye en nemli dallardan balama gerei vard, hl da var. Bununla bir likte baz dallardaki gerilik, tekilerinin yararl ileyiini byk lde sekteye uratr, ki bu ayr ayr dallarda azami byme hzn deil, ekonominin btnnde optimal sonular elde et

16

BLM 1

meye ynelik olacaktr, ideal bir planlama tasars asndan, byme hz ilk dnemde daha dk olur, ancak bir btn ola rak ekonomi ve zellikle tketici bundan kazanl kar. Uzun vadede, genel snai byme de kazanl kar. Resmi istatistiklerde, otomobil retim ve onarm toplam s nai retimin iine katlyor. Ekonomik verimlilik asndan uy gun olan ilem, toplama deil, karma yapmaktr. Bu gzlem, sanayinin birok baka dah iin de geerli. Bu nedenle ruble cin sinden verilen tm toplam rakamlarn yalnzca greli bir deeri var. Bir rublenin nc olduu kesin deildir. Arkasnda neyin sak l olduu her zaman ak deildir: Bir makinann imal edilmesi mi yoksa olmadk zamanda bozulmas m? Eer, sabit ruble lerle verilen rakamlara gre byk sanayideki toplam retim sa va ncesi retimin alt katna kmsa, petrol, kmr ve demi rin ton cinsinden retimi , buuk kat artm olacaktr. Bu endeksler arasndaki farkn balca nedeni, Sovyet sanayiinin arlk Rusyasnca bilinmeyen bir dizi yeni sanayi dal yaratm olmasdr; ancak ek bir neden de rakamlarla kasti olarak oynan masdr.1 7 Gayet iyi bilinir ki her brokrasinin, olgular allayp pullamaya organik bir gereksinimi vardr*1 8

3 . K BAINA RETM

Sovyetler Birliinde ortalama bireysel emek verimlilii hala ok dktr. En iyi dkmhanede ii bana den demir ve elik retimi, kendi mdrnn kabul ettii miktarlara baklrsa, Amerikan dkmhanelerinin ortalama retiminin te biri ka dardr. ki lkedeki ortalama rakamlarn karlatrlmas her halde bire be gibi ya da daha feci bir oran ortaya kovacaktr. Bu koullarda Sovyetler Birliinde yksek frnlarn, kapitalist lkelerde kullanldndan daha iyi kullanldn ilan etmek anlamsz kalyor. Teknolojinin ilevi insan emeinden tasarruf etmektir, baka bir ey deil. Kereste ve inaat sanayilerinde i

GEREKLETRLENLER

17

ler, metal sanayiinde olduundan daha ktdr. ABDde ta ocaklarnda retim, ii bana ylda be bin tonken, Sovyetler Birliinde bu rakam be yz tondur, yani onda bir orannda* Bylesinc arpc farklar yalnzca vasfl ii yokluuyla deil, daha da byk lde iin kt rgtlenmesiyle aklanabilir. Brokrasi brn gcyle iileri mahmzluyor, ama emek gc n doru kullanmaktan cizdir. Tabii tarmda iler* sanayide ol duundan daha ktdr. Dk emek verimliliine tekabl eden ey dk ulusal gelir, dolaysyla halk ynlar iin dk bir yaam dzeyidir. Sovyetler Birliinin 1936da snai retim hacminde Avru pada ilk sray igal edecei sylendiindeki bu ilerleme kedi iinde ele alndnda dev boyutlardadr!yalnzca mallanl kalite ve retim maliyetlerini gz ard etmekle kalmayp lke n fusu da hesaba katlmyor. Ama bir lkenin genel gelimilik d zeyi ve zellikle kitlelerin yaam dzeyi, hi deilse kaba rakam larla, ancak retilen rnlerin tketici saysna blnmesiyle be lirlenebilir. Gelin bu basit aritmetik ilemini yapmaya alalm. Demiryolu tamaclnn ekonomik, kltrel ve askeri amalar iin nemi, aklamaya ihtiya gstermeyecek biimde ortadadr. Sovyetler Birliinin seksen ii bin kilometre uzunlu undaki demiryoluna karlk Almanya'nn elli sekiz bin, Fran sann altm bin, ABDnin drt yz on yedi bin kilometre de miryolu vardr. Bunun anlam her on bin kiiye Almanya'da 8,9, Fransada 15,2, ABDdc 33,1 ve Sovyetler Birliinde 5 kilomet re demiryolu dtdr.1 ^ Bylelikle demiryolu endekslerine gre Sovyetler Birliinin uygar dnyada en dk sralardan bi rini igal etmeye devam ettii grlyor. Son be ylda kat na kan ticaret filosu, u anda aa yukar Danimarka ve s panyankine eit durumdadr.0 Bu olgulara hl son derece dk rakamlarla ifade edilebilen kaplanm karayollarn ekle mek zorundayz. Sovyetler Birliinde bin kii bana 0,6 otomo bil retilmitir; Byk Biritanya'da (1934te) yaklak 8, Fran sada yaklak 4,5, ABDde 23 (1923te retilen 36,5 otomobile

18

BLM 1

karlk).2 1 Ayn zamanda at saylarnn oran konusunda yap lacak bir karlatrmada (her on veya on bir yurtta iin yakla k bir at) Sovyetler Birlii, demiryolu* kara ve gemi tamacl nn son derece geri olmasna karn ne Fransa'nn nc de ABDnin nne geebilmekte, bu arada hayvanlarnn kalitesi asndan onlarn ok gerisinde kalmaktadr. En arpc baarlarn elde edildii ar sanayi alannda kar latrmal endeksler hl olumsuz bir tablo iziyor. 1935 yln da Sovyetler Birliinde kmr retimi kii bana yaklak yedi yz kilogramd; Byk Britanyada bu rakam aa yukar be ton; ABDde hemen hemen ton (1913tc ise 5,4 ton);22 Al manyada yaklak iki tondu. elie gclince: Sovyetler Birliinde kii bana yaklak altm yedi kilogram* ABDde iki yz elli kilogram dyordu. Pik ve haddelenmi demirde hemen hemen ayn oranlar sz konusudur.23 Sovyetler Birliinde 1935 ylnda kii bana elektrik retimi yz elli kilovat; Byk Britan yada (1934te) drt yz krk , Fransada yz altm , Al manyada drt yz yetmi iki kilovatt.*4 Hafif sanayilerde genel kural olarak kii bana endeksler da ha da dktr. 1935 ylnda ynl dokuma kii bana yarm metreden az, yani ABD veya Byk Britanyadaki rakamn sekiz ya da onda biriydi. Ynl kuma ancak ayrcalkl Sovyet vatan dalarnn ulaabilecei bir eydir. Kitleler klk giyim iin bile hla pamuklu basma kullanmak zorundadr; bu ise kii bana ylda 16 metre dolaynda imal edilmektedir. Sovyetler Birliinde ayakkab retimi u anda adam bana yarm ift kadardr, Al manyada bir iftten fazla, Fransada bir buuk ift ve ABDde yaklak ifttir. u ana kadar kalite endeksini tamamen bir yana braktk; ki bu hesaba katlrsa karlatrmal rakamlar daha da drecektir. Burjuva lkelerinde birka ift ayakkab s olan insanlarn yzdesinin* Sovyetler Birliindekinin ok s tnde olduunu kesin kabul edebiliriz. Ne yazk ki Sovyetler Bir lii yalnayak dolaan insanlarn yzdesi asndan da hl ilk s ralarda yer alyor.

GEREKlETRLCNLt'R

19

Gda rnleri alannda da, son yllardaki tartlmaz haar lara ramen, aa yukar ayn oranlar (ksmen daha da kt ol mak zere) hkm sryor. Pasta vc ekerleme yle dursun, konserve, sosis, peynir gibi yiyccckler nfusun byk ounluu iin tamamen ulalmaz eylerdir. St mamulleri konusunda bi le durum iyi deildir. Fransa ve ABDde yaklak be kiiye bir inek dmektedir, Almanyada altya bir* Sovyetler Birliinde se kize bir. Ama verdikleri ste gelince, iki Sovyet ineine yaklak tek bir inek gzyle b a k lm a ld r.^ Yalnzca tahl retiminde, zellikle avdarda vc ayrca patateste Sovyetler Birlii, nfusa oranlandnda, Avrupa lkelerinin ounluunu ve ABDyi epeyce gerilerde brakmaktadr. te yandan avdar ekmei ve patatesin nfusun teme) yiyecck maddesi olmas* tam da yoksul luun klasik simgesidir. Kt tketimi* kltrn balca gstergelerinden biridir. 1935 ylnda Sovyetler Birlii kii bana drt kilogramdan az kt retmitir, ABD otuz drr kilogramdan fazla (bu say 1928de krk sekiz idi), Almanya ise krk yedi kilogram retti.2 6 Buna karlk, ABDde ylda kii bana on iki kurunkalem t ketilirken, Sovyetler Birliinde bu rakam yalnzca drttr; ste lik bunlarn kalitesi ylesine dktr ki ancak tek bir kalemin, bilemediniz iki kalemin yapaca ii yapabilir. Gazeteler sk sk ilk okuma kitaplar, kt ve kalem yokluunun okullarda al malar felce urattndan ikyet ediyor. Bu durumda, lkenin, Ekim Devriminin onuncu yldnm iin ngrlm olan, yz de yz okur yazarlk hedefine ulam olmaktan hl ok uzak bulunmasnda alacak bir ey yoktur. Ayn soruna, daha genel bir ereveden hareketle de k tutu labilir. Sovyetler Birliinde kii bana den ulusal gelir Batda olduundan hatr saylr lde dktr. Yatrmlar ulusal geli rin yaklak yzde 25 ila 30*unu alp gtrdne gre (bu oran baka herhangi bir lkeyle karlatrlmayacak kadar yksektir)* halk ynlar tarafndan tketilen rn miktarnn gelimi kapi talist lkelerde tketilenin ok altnda olmas kanlmazdr.

20

BLM 1

Elbette Sovyetler Birliinde, halk ynlarnn gerekenin altn da tketimini savurganlkla dengeleyen mlk sahibi snflar yok tur, Bununla birlikte, bu snflarn olmamasnn etkisi ilk bak ta grnebilecei kadar byk deildir. Mlk sahibi snflarn savurganl, kendi iinde ne derece tiksindirici olursa olsun, ka pitalist sistemin temel kusuru deildir; sistemin temel kusuru, burjuvann savurganlk hakkn salama almak iin retim ara larnda zel mlkiyeti srdrmesi ve bylece sistemi anari vc rmeye mahkm etmesidir. Lks maddelerin tketimi alann da kukusuz burjuvazinin tekeli vardr. Ama temel ihtiya mad deleri sz konusu olduunda alan ynlar, tketicilerin ezici ounluunu olutururlar. Dahas, ileride greceimiz gibi, her ne kadar Sovyetler Birliinde kelimenin gerek anlamyla mlk sahibi snflar yoksa da, gayet ayrcalkl bir ynetici katman vardr ve bu katman tketimde aslan payn almaktadr. Dolay syla, Sovyetler Birliinde temel ihtiya maddelerinin kii bana den retimi gelimi kapitalist lkelerde olduundan dkse, bunun anlam Sovyet kitlelerinin yaam dzeyinin kapitalist lkelcrinkindc dk olduudur. Bu durumun tarihsel sorumluluu elbette Rusya'nn karanlk ve hantal gemiinde* bize brakm olduu sefalet ve cehalet do lu mirasta yatar. lerleme yolunda yryebilmek iin kapitalizmi devirmekten baka are yoktu. Kendinizi buna inandrmak iin, bir zamanlar arn imparatorluunun en gelikin blgeleri olan, imdi ise bataklktan ban kaldramayan Baltk lkeleri ne ve Polonyaya bir gz atmanz yeterli olacaktr.^7 Sovyet re jiminin unutulmaz hizmeti, Rusya'nn bin yllk geriliine kar verdii youn ve baarl savata yatyor. Ama daha ileriye git menin ilk koulu, baarlm olann doru saptanmasdr. Sovyet rejimi bir baztrltk aamasndan gemekte, Bat'nn teknik ve kltrel kazanmlar m ithal etmekte, dn almakta, zmsemektedir. Karlatrmal retim ve tketim gstergeleri, bu hazrlk aamasnn henz tamamlanm olmaktan ok uzak olduunu gsteriyor. Kapitalizmin mutlak bir durgunluu t

GEREKLETIRLENLER

21

rnden muhtemel olmayan koullarda bile, bu aamann btn bir tarihsel dnem boyunca srmesi gereklidir. Vardmz bu ilk sonu byk bir nem tayor; incelememiz boyunca bit so nuca yeniden dnmek zorunda kalacaz.

22

BLM 1

NOTLAR: BLM 1
1. zellikle kimya sanayii, ayrca traktr, bierdver, otomobil* uak, takm tezgh, gaz trbini ve jeneratr retimi rnek gsterilebilir. 1. Szgelimi Lenin 1919da yle diyordu: ok ak bir gerek ki, ke sin zafer, ancak dnyann tm ileri lkelerindeki proletarya tarafndan ka zamla bilir. Biz Ruslar* Ingiliz, Fransz ya da Alman proletaryasnn sa lamlatraca bir ie balyoruz/ (Dou Halklar Komnist rgtlerinin kinci Tm-Rusya Kongresinde Sylev (22 Kasm I919|, Lenin, Ulusal Sorun ve Ulusal Kurtulu Savalar, Sol, 1979, s. 360-74, burada s. 373) 3. "Daha 1937-38de reel niJi hasla, 1928-29un bunalm ncesi d zeyini yzde 19 orannda am, hatta 1932deki en dk dzeye gre iki katran faza artmt. Milli haslada1 silahlanma harcamalarnn pay i935-38*dc yzde 16 iken bu pay, 1928-29da yiizde birden azd. (D. Petzina, Grundrifi der deutschen Wirtschaftsgeschichte 1918-1945", Deutsche Gescbichte scit dem Ersien Wellkricgy c. 2, Snttgart, DVA, 1973 iinde, s. 663-784; burada s. 743, 745) 4. Korumaclk1 ulusal ekonominin ithal gmrkleri, dviz kontrol, itlalat kstlamalar vc yasaklan yoluyla yabanc rekabetine kar devlete korunmasdr. MacDonaJd hkmeti 1932'de ngiliz lirasnn deerini drd, altn standardndan vazgeti ve ithal gmrklerini ykseltti. Bir Comnmnucalth konferans (Byk Biraya ile smrgeleri, ayrca Kanada ile Avustralya), Ingiliz sanayime gvenli sat piyasalar salamak iin, ye olmayan devletlere kar ticari kstlamalar uygulanmasn kararlatrd. 5. 1920 ubatnda Rusyann Elektrifikasyonu iin Devlet Komisyonu (GOELRO), Krjijauovskiyin ynetimindeki yz seksen uzmandan oluan bir kadroyla kuruldu. Bu rgt, 1920 Aralnda toplanan VIN. Sovyet Kongresine, otuz byk elektrik santrali, yirmi bin ila otuz bin kiJomerrelik demiryolu hattnn elekrriklcndirilmesi vc sanayi retiminin 1913 y lna kyasla iki katma karlmasn ngren uzn dnemli bir elektrifi kasyon plan sundu. 1921 ubatnda GOlLRO Devlet Plan Komisyonu nun iine alnd. (K, II. Hanann, Bcginn der Plamvirtschaft, Elektrifizierug, Wirtschaftsplanig und gesellsclaftliche Entwickhng Sowjetrulslands 1917-1921* Dsscldorf, Bertelsmann, 1974J 6. Yeni oluturulmu bir sanayi kentinin rnei Gney UralJar'daki Magitogorsk idi. Kent, 1929 ile 1931 arasnda Kosomol tugaylarnca, imara yeni alan bir sanayi blgesinin (demir cevheri madencilii ve ile mesi yaplan) merkezi olarak kuruldu. 7. Daha 1913're ki buuk milyon kadar sanayi iisi vard; bu dze ye ancak 1926da yeniden ulald. 1928 ile 1932 arasnda sanayi iileri-

NOTLAR

23

ntn says, 3,8den 8 milyona, inaatlk ve tamaclkta alan iilerinki 2,1'den 4,5 milyona kt. (Kr. R. Lorenz, Sozialgeschicbte der $owjetunion 1, 1917-1945, Frankfurt, Suhrkamp, 1976, s. 128, 237 ve 356) 8. Arthur Rosenberg yle yazyor: Burjuva sa partilerinin parala n ve burjuva merkezinin geri ekiliiyle sosyal demokrasi tek bana du ruma hkim oldu. Ondan beklenen kzl asker ve iilere dayanarak, Al man cumhuriyetinin yeniden kuruluunu ramamlamasyd. Ne var ki bu, Alman sosyal demokrasisinin hi hazrlkl olmad bir grevdi/* (Gescbiehte der Weimarer Republik> Frankfurt, EVA, 1961, Blm 1, Nad dem 9. November, s. 11) 9. Byle bir karlatrmay Trotskiy daha nce de defalarca yapm t. Kr. L. Trotzki, Kapitalismus oder Soziali$mus?y Eine Betrachtung der Sowjct-Wirtschaft und ihrer Entvvicklungscedenzen, Berlin, Neuer Deutseher Verlag, 1925 (Wir und die kapicalistische Welt ve Die Vergleichskoeffizienten der Volkswirtschaft'\ s. 40-50). 10. Kr, A,C. Sutton, Westem Technology and Soviet Economic Developmenty 1917-1965, 3 cilt, Stanford (Hoover) 1968-73; W. Spohn, uDie teehnologisehe Abhngigkeit der Sowjetunion vom We!tmarkt (Bercht und Kommentar zu einer empirisehen Studie von A>C. Sutton), Probleme des Klassenkampfes, say 19-21, Ekim 1975 iinde, s, 225-59. 11. Die Aufgaben der Schwerindustrie im Zusammenhang mit der Stachanowbewegug, Referat des Genossen S. Ordschonikidse auf dem Plenum des ZK der KPdSU(B) vom 21. Dezember 1935, Rundschau, sa y 1 iinde, 2 Ocak 1936, s. 17-24, burada s. 22vd. 12. Kastedilen, Sovyet Denetimi Komisyonundur. 1918'dc kurulan Devlet Denetimi Halk Komiserliinin iinden 1920 ubatnda, emekile rin haklarn devlet aygtna kar korumas ngrlen i ve Kyl Tef rii (Rabkrin ) dodu. Leninin bir nerisine (ii ve Kyl Denetleme Kurulunu Yeniden Nasl rgtlemeli? [23 Ocak 1923), Ekim Devrimi Dosyas, V.L Lenin, Sol, 1999, s. 468-73) uygun olarak bu rgt, parti nin Merkez Kontrol Komisyonuyla birletirildi. 1934te her iki kurum ye niden ayrld. Devlet dzleminde Sovyet Denetimi Komisyonu olutu ruldu. Bu rgc, artk yalnz, hkmet kararlarnn doru uygulanp uy gulanmadn denetlcyecekci, 1940'ta Merkez Komite, bu komisyonun adn Sovyet Denetimi Halk Komiserlii olarak deitirmeye karar ver di. 1945ten bu yana bu kuruluun ilevleri, iletme toplantlarnda her seferinde iki yl iin seilen halk denetimi organlarnca yerine getirili yor. 1983te, bunlarda alan insan says 10,4 milyondu. Grevleri ve rgtlenileri, 19 Aralk 1968 Gnl SSCB1 de Halk Denetimi Organla-

24

BLM 1

n Ynetmeliinc gre dzenlenmekteydi. (G. Mey er |haz.|, Das politische und gesellschaftlicbe System der UdSSR, Ein Quellenband, Kl, PahlRugenstein, 2. basm, 1980, s. 100-11) Halk denetimi organlar, "par ti ve devlet organlarna, parti ve hkmet ynergelerinin fiili uygulana n sistemli olarak denetlenmesinde..., ynetimin daha da mkemmelle tirilmesinde..., ekonominin mmkn olduu kadar gelitirilmesi, devlet disiplininin ve sosyalist yasaJln salamlatrlmas mcadelesinde yar dmc ... olacakt/ (s. 101) 13. Babakanla denk den bu mevkide 1930 ile 1941 arasnda Mo* lotov bulundu. 14. Yaroslav (1933tc nfusu yaklak 167.300, 1983te yaklak 584.000), Yukar Volga kysnda sanayi, liman ve ticaret kenti, Orta Rusyann kuzeyinin manevi merkezi. XVII. yzylda Moskova devletinin ikinci en byk kentiydi. 15. Gnlk tzvestiya (Haberler) gazetesi, 28 ubat (13 Mart) 1917den beri yaymlanmakta olan Petrograd i Vekilleri Sovyctinden Haberlere dayanr. Daha 1905 devrimi srasnda o zamanki Petcrsbrg Sovyetince yaymlanm olan Izvestiydnn geleneiyle ba kuruyordu. Gazete, ounluk ilikilerine uygun olarak nce, arlkl olarak Menevikler ve Sosyalist-Devrincilcr tarafndan yayma hazrland; 1917 Aus tosundan balayarak Sovyctlcrin tm Rusya Merkez Yrtme Komitesi nin organ haline geldi. Ekim Devriminin ardndan Bolevikler gazetenin ynetimini devraldlar- Bakent 1918 Martnda Moskova'ya tannca zvestiya da merkezini deitirdi. 1934 ubatndan 1936 Austosuna kadar (resmen 1937 Ocana kadar) gazete, ona bu evrede bile Partinin mer kez organ olan Pravda'yz kyasla belirli bir canllk kazandran Buharin tarafndan yayma hazrland. 1932 ile 1956 arasnda bask says 1,65 milyon nshayd. Bugn lzvestiya, aa yukar sekiz milyon nshahk bir bask saysyla, Yksek Sovyet Pczidyumunun organ olarak (1960tan bu yana, Pravda ile rekabet etmemek iin, akam gazetesi olarak) yaym lanyor (1980). 16. Devlet Planlama Komisyonunun (Gosplan) bakan 1934te 1937 sonuna kadar V.I. Mejlauk idi. 17. Belirli veriler rnein 1932'den sonra sanayi iilerinin reel c retleri, 1936'dan sonra yeni konut inaat ya da 1930 ile 1939 arasnda doum ve lm rakamlar hi yaymlanmaz oldu. Temel alman fiyatla rn yksekliine karlk endeks saylar ou kez abartlyd. Tarm ista tistiinde ambar rn gz nnde tutuldu. Resmi verilere gre tarmsal retim, 1930 ile 1934 arasnda yzde 4 artmt. 1959da yaymlanan ger eki bir dzeltme, ayn dnem iin yzde 9luk bir gerilemeyi ortaya -

NOTLAR

25

kard. (Kr. R. Wagefhr, Dic sowjctische Statistik, Osteuropa-Handbuch, c. Sowjetunion, bol, Das VVirtsehaftssystem, s. 126vd, s. 135) 18. Marx, daha genken Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisi'nde bu* rokrasiden burjuva-sivil toplumun devlet biimcilii diye sz eder: uB rokrasinin hiyerarisi, bilginin hiyerarisi durumuna geliyor- Tepe, ayrnt y bilme iini aa halkalara havale ediyor, aa halkalar geneli bilme iinde tepeye gveniyor ve boylece birbirlerini kardkl olarak aldatyor lar/ (IC Marx, Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi, Sol, 1997, s. 70-1) 19* 198 Tdc toplan demiryolu uzunluu SSCBde 142*800, ABDdc 288*073, Federal Almanya'da 28.417 kilometreydi- Boylece seksenli yl larn banda on bin insana SSCBde 5,2, ABDde 12,3, Federal Alman yada ise 4,6 kilometre demiryolu hatt dm oluyordu. Mutlak tama clk hacmi (kiiler ve mallar) sz konusu olduunda farkl bir manzara ortaya kyor; burada SSCB, dnya sralamasnda, ABDyi byk farkla geerek birinci, Federal Almanya ise onuncu srada yer alyor. 20. SSCB, 1983 itibariyle ticaret gemisi yapmnda Japonya (6,67 mil yon brt tonaj), Gney Kore (1,539), Federal Almanya (0,798), Ispanya (0,501), Biiyk Britanya (0,497) Danimarka (0,444) ve ABDnin (0,381) arkasnda 0,353 milyon brt tonajla sekizinci srada yer alyordu* Buna karlk SSCB, denize dayankl gemilerin (300 brt tonaj st) says ba kmndan 1 Ocak 1984 tarihinde 3030 birimle Japonya (4163) ile Pana ma'nn (3694) arkasnda nc srada yer alyordu* Ticaret gemisi tona j bakmndan 1984 ylnda yaklak 18,6 milyon brt tonaj ile Liberya, Japonya, Yunanistan ve Panamann gerisinde beinci srada yer alyordu. 21* 1983te dnya otomobil mevcudunun yz otuz milyonu, yani yzde 75 kadar, Kuzey Amerika ile Avrupann, yalnz yzde 6s Sovyet ler Birlii ile Dou Avrupa'nn payna diiyorduMotorlu Tat retimi ve Mevcudu (1982)
lke retim 1000 kii bana binek arabasf SSCB Federal Almanya Fransa Ispanya ABD 4,8 61f6 56r7 '54,1 100 kii bana ticari ara 3,2 4,2 8,2 32,9 1000 kii bana binek arabas mevcudu 34 385 349 209 537

26

BLM 1

22. SSCBde, 1982 ylnda nfus bana 1,8 ton takmr karl yordu; bu rakam ABD'de 3, Federal Almanyada 1,6, Fransa'da 0,3, B yk Britanyada 2,2, Japonyada 0,1 tondu. Kmr karm, gnmz de, bir ulusal ekonominin enerji potansiyelinin deerlendirilmesinde anahtar byklk olmaktan kmtr; bu bykl, kullanlabilir pet rolle ve atom enerjisi retimiyle balantl olarak ele almak gerekir. 23. SSCBde, 1983 ylnda nfus bana 555 kilogram ham elik re tiliyordu; bu rakam, ABD'de 327, Federal Almanyada 582, Demokratik Almanyada 449, Fransada 323, Japonyada ise 676 kilogramd. 1982 ylnda, SSCBde ham demir (yksek frn alamlar dahil) re timi kii bana 391 kilogram kadard; bu rakam ABDde 167, Federal Al manyada 452, Demokratik Almanyada 146, Fransada 276, Japonya'da ise 676 idi. 24. Elektrik retimi 1982 ylnda, SSCB'de nfus bana 4993, ABDde 9848, Federal Almanya'da 5985, Demokratik Almanyada 6161, Fransada 4816, Japonyada ise 4960 kilovat saatti. 25. 1983te bin kii bana den bykba hayvan says SSCB'de 428, ABDMe 492, Federal Almanyada 246, Demokratik Almanyada 340, Fransa'da ise 237 idi, nek bana ortalama st verimi 1983 ylnda srailde 7200, ABD'de 5727, Hollanda'da 5333, Byk Britanya'da 5188, Federal Almanya'da 4956, Demokratik Almanya'da 4017, Fransa*da ise 3413 kilogramd. SSCB 2192 kilogram ile Avusturya, Avustral ya ve Gney Afrikann bile gerisindeydi, inek bana st veriminde dn ya ortalamas 1998 kilogramd. 26. 1982de nfus bana kt ve mukavva retimi, SSCBde 32,4 ki lograma, ABD'de 254,7 kilograma, Federal Almanyada 123,2 kilogra ma, Demokratik Almanyada 72,2 kilograma, Fransada 93,8 kilograma, Japonyada ise 152,6 kilograma ulayordu. 27. XVIII. yzylda Rusya, Baltk blgesi ile Polonya'nn (1814-15tc Napotyon'a kar kazanlan zaferin ardndan daha da byyen) bir par asn ilhak etti. Bu blgelerde XIX. yzylda nemli, tamamen Rus piya sasna ynelik bir sanayi dodu: Lodz, Bialystok ve Narvada tekstil fab rikalar; Riga ve Tallinde metal fabrikalar ve limanlar gibi. (K. R. Luxemburg, Die industrielle Enttvickiung Poiens J1898J, ay yazar, Gesammelte Werkey c. 1.1, s. 113-216) Polonya, Litvanya, Lctonya ve Estonya 1918de bamszlklarn kazannca bu sanayiler en nemli sat piyasalarn kaybetti; iktisadi gelime durgunlua girdi. rnein Polon ya'da sava ncesi dnemin retim dzeyine bir daha ulalamad (kr. J.H. Hoensch, Gescbicbte Potcns, Srutrgart-Ulm, Ulmer-UTB, 1983, s. 269); Estonyada, yirmiden fazla ii altran iletmelerin says sava

NOTLAR

27

ncesi dzeyin altna indi (1913; 44,600, 1930: 32.000, 1935: 39,100; kr, G. von Rauch, Gescbichte der baitiscben Staaten> Mnih, DTV> 1977, s > 122).

BLM 2

EKONOMK GELME VE NDERLN YALPALAMALARI

1. "S a v a K o m n z m " , " Y e n E k o n o m P o l It Ik a s i "

VE KULAKLARA YAKLAIM

Sovyet ekonomisinin geliim izgisi, kesintisiz ve dzenli biim de ykselen bir eri olmaktan ok uzaktr. Yeni rejimin on sekiz yllk tarihinde iddetli krizlerin damgasn vurduu birka aa ma ak seik ayrt edilebilir. Sovyetler Birliinin ekonomik tari hinin ana hatlarnn, hkmetin politikasyla da ilikisi iinde ksaca zetlenmesi*1 gerek tehis gerekse gelecee ynelik tahminler asndan gereklidir. Devrimden sonraki ilk yl, herkesin gz nnde yaplan acmasz bir i sava dnemiydi. Ekonomik yaam tamamyla cephenin gereksinmelerine tabiydi. Maddi olanaklarn olaans t ktlnda kltrel yaam, ikinci plana dmt; ama yarat c dnce, en bata da Leninin kiisel dncesi cesur bir geli im gsteriyordu.2 Bu dnem, kapitalist lkelerin sava sosya lizm ine3 kahramanca bir paralel oluturan sava komnizmi dnemiydi (1918-21). O yllarda Sovyet hkmetinin ekonomik sorunlar temelde sava sanayilerini desteklemek, gemiten dev ralnan kt kaynaklar askeri amalar iin kullanmak ve kentle
29

30

BLM 2

rin nfusunu alktan kurtarmak abas etrafnda younlayor du. znde sava komnizmi, kuatma altndaki bir kalede t ketimin sistematik olarak dzenlenmesiydi. Bununla birlikte, sava komnizminin balangta kavranld biimiyle ok daha geni amalar peinde olduunu kabul etmek gereklidir. Sovyet hkmeti, bu dzenleme yntemlerini, retimin yan sra blmn de dorudan planland bir ekonomik sisteme dntrme umudu ve abas iindeydi. Bir ba ka deyile sava komnizminden sistemi deitirmeden yava yava hakiki komnizme varmay umuyordu. 1919 Mart ayn da kabul edilen Bolevik Parti program yle diyordu: Bl m alannda Sovyet iktidar:, ticaretin yerine btnsel bir plan temelinde ulusal lekte rnlerin rgtl biimde blmn geirmek iin ylmadan alr.4 Ama sava komnizmi program gereklie gitgide daha fazla aykr dyordu. retim srekli olarak dyordu; bunun nedeni yalnzca savan ykm deil, ayn zamanda reticilerin kiisel karlarna dayal zendirilmesinin eksikliiydi. Kentler krsal kesimlerden tahl ve hammadde talep ediyor, karlnda ise eski alkanlklarla adna hl para denen renkli kt paralarmdan baka bir ey vermiyordu. Mujik5 de fazla rnn topraa gmyordu. Hkmet tahla el koymak iin silahl ii birlikleri gnderiyordu.6 Mujik de daha az ekim yapyordu. I savan ardndan gelen ilk yl olan 1921de snai retimi, sava ncesi rakamlarnn en ok bete birine ulayordu. elik reti mi drt milyon iki yz bin tondan yz seksen ii bin tonaya ni eski rakamn yirmi te birinedmt. Toplam tahl ha sad seksen milyar yz milyon libreden 1922 ylnda be yz milyara gerilemiti. O yl korkun bir alk ylyd!7 Ayn d nemde d ticaret iki milyar dokuz yz milyon rubleden otuz milyona dmt. retici glerdeki ykm, tarihin tank oldu u tm rneklerin tesine geiyordu. lke ve onunla birlikte ik tidar, uurumun tam kenarna gelmiti. Sava komnizmi dneminin topik umutlan, daha sonra

EKONOMK GELME VE NDERLN YALPALAMALARI

31

acmasz ve birok bakmdan hakl eletirilerle karlatk Ne var ki, iktidar partisinin teorik hatas, o zamanki hesaplarn ta mamnn Batda devrimin erken zafer beklentisine dayandrld unutulursa hibir ekilde anlalamaz. Muzaffer Alman prole taryasnn, Sovyet Rusya'ya gelccekte gda rn ve hammadde cinsinden karl denmek zere, yalnzca makina ve mamul madde deil, ayn zamanda on binlerce nitelikli ii, mhendis ve rgtleyici gndereceine kesin gzyle baklyordu* Ve hi kuku yoktur ki, eer proleter devrimi Almanyada zafere ula m olsayd (bunu engelleyen de sadece ve tek bana sosyal de mokrasi olmutur), Almanyann olduu kadar Sovyetler Birliinin de ekonomisi, bugnk Avrupa'nn ve dnyann kade rini imdiki durumla karlatrlamayacak kadar olumlu etkile yecek dev admlarla ilerlerdi. Gene de hi yanlmakszn denebi lir ki, o mutlu olay gerekleseydi bile, rnlerin dorudan dev let eliyle datlmasndan vazgemek ve ticari yntemlere dn mek gerekli olacakt. Lenin, piyasann yeniden iler hale getirilmesi gereini, birbi rinden yaltk milyonlarca kyl iletmesinin bulunduu bir l kede, bunlarn d dnyayla olan ekonomik ilikilerini ticaret yoluyla tanmlamaya alk olmalarna dayandrmt. Ticari do lam, o zamanlar dendii gibi, kyl ile kamulatrlan sanayi arasndaki ba olacakt.9 Bu bacn temelindeki teorik for ml gayet basittir: Sanayi, krsal kesimlere gerekli mallar yle sine fiyatlarla versin ki, devletin, tarmsal rnlere zorla el koy masna gerek kalmasn. Krsal kesimle ekonomik likileri dzeltmek, Yeni Ekonomi Politikasnn (NEP) hi kukusuz en kritik ve acil iiydi. Bunun la birlikte ksa bir deneyim gsterdi ki, sanayinin kendisi bile toplumsallatrlm olmasna karn, kapitalizmin gelitirdii parasal muhasebe yntemlerine muhtat. Planl ekonomi sade ce zihinsel verilere dayandrlamaz. Arz-talep mekanizmas> uzun bir sre boyunca plann kendisi iin gerekli maddi bir te mel ve vazgeilmez dzeltici olarak kalr.

32

BLM 2

NEPin yasallatrd piyasa, eki dzen verilen bir para bi riminin yardmyla kendisine deni yapmaya balad. Daha 1923 ylnda, krsal kesimlerden gelen ilk itilim sayesinde sana yi canlanmaya balam, ksa sre iinde de yksek bir tempoya ulamt. retimin 1922 ve 1923 yllarnda iki katma ktn ve 1926 ylnda sava ncesi dzeyine ulatm, yani 192Te g re be kattan fazla arttn sylemek yeterlidir. ok daha alak gnll bir hzla da olsa, tarmsal rn miktar da artmaktayd. Kritik 1923 ylndan itibaren, iktidar partisi iinde sanayiyle tarm arasndaki iliki konusunda daha nce de gzlenen anla mazlklar keskinlemeye balad. Stoklarn vc rezervlerini tama men tketmi bir lkede sanayinin kylden tahl ve hammadde dn almak dnda herhangi bir yolla gelimesi mmkn deil dir. Ancak fazlaca ar zorunlu tasarruf yntemleri, alma it kisini yok eder. Gelecekte refaha ulalacana inanmayan kyl, kentin tahla el koymasna bir ekim greviyle karlk verecektir. te yandan asgaride tutulan tahl toplama, sanayiyi durma nok tasna getirmeyle tehdit edecektir. Sanayi mallar edinemeyen ky l de kendi gereksinmelerini karlamak zere eski el sanatlarn canlandracaktr. Parti iindeki anlamazlklar, iki kesim arasn daki dinamik dengeyi bir an nce salamak zere kyden sanayi ye ne kadar aktarm yaplaca sorusu etrafnda balad.1 0 Bunun hemen ardndan, kyn kendisinin toplumsal yapsna ilikin so runlar, anlamazl daha karmak hale getirdi. 1923 yl ilkbaharnda bir parti kongresinde, Sol Muhale fetsino zamanlar daha bu adla bilinmiyordu bir temsilcisi, snai ve tarmsal fiyatlarn arasnn almasn kayg verici bir diyagram araclyla sergilemiti.1 1 Bu fenomene ilk kez o zaman makas ad verildi; terim daha sonra uluslararas terminoloji ye girdi. Konumac yle diyordu: Eer sanayinin geri kalmas devam eder ve bylece makasn ular daha da alrsa, kentle kr arasnda bir kopu kanlmazdr. Kyller, Bolevik Partinin gerekletirdii demokratik ta rmsal devrim1 2 ile sosyalizmin temellerini atmaya ynelik poli-

EKONOMK GELME VE NDERLN YALPALAMALARI

33

rikas arasnda kesin bir ayrm yaptlar,1 3 Byk malikanelere ve devlerin arazisine el konmas, kyllere ylda yarm milyar al tn rubleden fazla bir kazan getirmiti. Ancak devletletirilmi sanayinin yksek fiyatlar yznden kyller ok daha yksek bir tutar yitiriyorlard, iki devrimin, yani Ekim dmyle sm sk kenetlenmi demokratik ve sosyalist devrimlerin net bilan osu kyl asndan yz milyonlarca ruble zarar olduu srece, iki snfn ittifak pheli kalyordu. Kyl ekonomisinin gemiten devralnan paralanml1 4 Ekim Devriminin sonulan tarafndan krklendi. Devrimi izle yen on yl iinde bamsz aile iletmesi says on alt milyondan yirmi be milyona kt, bu da doal olarak kyl giriimlerinin kendine yeterli birimler olma eilimini glendirdi. Tarmsal rn yokluunun nedenlerinden biri buydu. Kk meta ekonomisi kanlmaz olarak ortaya smrc ler karr. Kylerin toparlanmalaryla orantl olarak kylii kit leleri arasndaki farkllama da bymeye balad. Eski allm yollar yeniden tutuluyordu. Kulaklarn* semirmesi, tarmdaki genel gelimeyi ok gerilerde brakyordu. Hkmetin kra dnmek1 5 sloganyla zetlenen politikas aslnda yzn klaka dnmekten ibaretti. Tarmsal vergiler, varlkllara gre yoksullar zerinde daha ar bir yk tekil ediyordu, stelik de varlkliar devlet kredilerinin de kayman alyorlard. oun lukla en zengin kyllerin elinde bulunan tahl fazlas, yoksulla r kleletirmek iin kullanlyor ve kentlerin kk burjuvazisi ne speklatif fiyatlardan satlyordu. O zamanlar iktidarda olan hizbin1 6 kuramcs Buharin, kyllere u nl slogann savurmutu: Zenginlein!1 7 Teori dilinde bunun anlam, kulakla rn szde giderek sosyalizmin paras haline gelmeleri oluyordu. Pratikteki anlam ise aznln ezici ounluk pahasna zenginlemesiydi.

* Mali durumu iyi olan, altlarnda ii altran kyller.n.

34

BLM 2

Kendi politikasnn esiri olan hkmet, krsal kk burjuva zinin talepleri karsnda adm adm gerilemek zorunda kald. 1925 ylnda tarmda cretli emek istihdam ve topran kiraya verilmesi yasallatrld,1 8 Kyl, bir yanda kk kapitalist, te yanda rgat olmak zere kutuplayordu. Ayn zamanda, snai metalardan yoksun olan devlet de krsal pazarn dna atld. Kulak ile kk zanaat arasnda, adeta yerden bitercesine, ara clar ortaya kmt. Hammadde arayan devlet iletmeleri bile giderek artan lde zel tccarla i yapmak zorunda kalyordu. Kapitalizmin ykselen dalgas her yerde grnr hale gelmiti. Biraz kafasn yoran herkes aka gryordu ki, mlkiyet bii minde yaplan bir devrim sosyalizm sorununu zmeye deil sa dece onu gndeme getirmeye yaramt, 1925 ylnda kulak lehine politika btn hzyla srerken Stalin, topran zelletirilmesi iin hazrlklara giriti. Kendi tavsiyesi zerine bir Sovyet gazetecinin sorduu, Her kylye kendi ekip bitii topra on yl sreyle vermek, tarmn karla r asndan yararl olmaz m? sorusuna Stalinin verdii cevap, Evet olur, ve hatta krk yl sreyle verilmeli/* oluyordu. Stalinin kiisel direktifiyle harekete geen Grcistan Blgesi Tarm Halk Komiseri, topra zelletirmeye ynelik bir yasa tasars hazrlad* Ama iftiye, kendi geleceinden emin olma duygusu vermekti. Btn bunlar olup biterken 1926 ilkbaharnda, paza ra kan tahln hemen hemen yzde 60, mlk sahibi kylle rin yzde 6'snn elinde toplanmt! Devlet yalnzca d ticaret iin gerekli olan deil, i gereksinimini bile karlayacak tahl dan yoksundu. Dk seviyedeki ihra, mamul madde ithalatn dan vazgeilmesini ve makina ve hammadde ithalatnn asgariye indirilmesini zorunlu hale getirdi. Sanayiyi kstekleyen ve kyllerin byk ounluuna zarar veren bu zengin iftiye yatrm yapma politikas 1924-26 ara sndaki iki yl iinde siyasal sonularn gzler nne serdi. Bu politika kent ve ky kk burjuvazisinde olaanst bir zg ven gelitirerek yerel Sovyetlerin birounu ellerine geirmeleri

EKONOMK GELME VE NDERLN YALPALAMALARI

35

ne yol at; brokrasinin g ve zgveninin artmasna, iiler zerinde artan bir basnca ve parti ve Sovyet demokrasisinin ta mamen ezilmesine neden oldu. KulakIann glenmesi, ynetici grubun iki sekin yesi olan Zinovyev ve Kamenyevi telalan drd. Bu ikisinin proletaryann iki byk merkezi olan Lenin grad ve Moskova Sovyetlerinin bakan olmalar hi de rastlan t deildir. Ancak tara ve taradan da te brokrasi, kesinlikle Stalinin yanndayd. Zengin iftiye ynelik politika ar bast. 1926 ylnda Zinovyev ve Kamenyev, taraftarlaryla birlikte 1923 Muhalefetine (yani Trotskistler^e) katldlar. Elbette iktidardaki hizip, tarmn kolektifletirilmesini uilke olarak o dnemde bile reddetmiyordu. Yalnzca bu ii birka kuak ertelemek gerekiyordu onlara gre. Gelecein Tarm Halk Komiseri Yakovlev, 1927 ylnda, her ne kadar kyn sosyalist anlamda yeniden inas ancak kolektiflcmeyle gcrekleebilirse de, gene de bunun bir, iki veya ylda, hatta on ylda bile baarlabilmesine imkn olmad aktr, diye yazyordu.1 9 Ko lektif iftlikler ve komnler... imdi olduklar gibi uzun bir sre iin ileride de hi kukusuz bireysel kyl mlkleri denizi iinde kk adacklar olarak kalacaklardr, diye devam ediyordu szlerine. Ve gerekte de o dnemde kyl ailelerinin ancak yz de 8'i kolektif iftliklerde yer alyordu. Genel izgi" olarak anlan ve parti iinde 1923 ylnda su yzne kan atma, 1926 ylnda zellikle younlat ve alev lendi. Ekonominin ve politikann tm sorunlarn ele alan geni kapsaml platformunda Sol Muhalefet yle diyordu: Parti, proletarya diktatrlnn temel direklerinden biri olan topra n kamulatrlmasn ortadan kaldracak veya zayflatacak tm eilimlere kar direnmeli ve bunlar mahkum etmelidir.20 Muhalefet o srada bu konuda baarl oldu; kamulatrmaya kar dorudan giriimlerden vazgeildi. Ama sorun tabii ki yal nzca toprakta mlkiyet biimlerine ilikin deildi. lkede bireysel iftiliin yaylmasna kar kolektif iftili in daha hzl biimde gelimesini gzetmeliyiz. Sistematik ola

36

BLM 2

rak her yl, kolektif iftliklerde rgtlenmi yoksul kyllere yardmc olmak zere kayda deer tutarlar ayrmak gereklidir.2 1 Kooperatiflerin btn almalarnda kk lekli retimi ge ni apl kolektif retime dntrme amac hkim olmal dr/'22 Ama bu tr bir geni kolektifletirme program, yakn gele cek iin inatla topik olarak kabul ediliyordu. Grevi Sol Muhalefeti partiden atmak olan XV. Parti Kongresi hazrlklar s rasnda, gelecekte Halk Komiserleri Konseyinin Bakan olacak olan Molotov tekrar tekrar yle diyordu: Bizler geni kyl kitlelerinin kolektifletirilmesi konusunda yoksul kyl yanlsa malarna dncmeliyiz(!) iinde bulunduumuz koullarda buna artk olanak yoktur/'23 Takvimler 1927 ylnn sonunu gs teriyordu. ktidar hizbi o zaman, kyllere kar ileride kendisi nin gdecei politikay hayal bile etmekten bu denli uzakt! Ayn yllar (1923-28) Stali, Molotov, Rkov, Tomskiy ve Buharinde oluan iktidardaki koalisyonun (Zinovyev ve Kamenycv 1926 yl banda Muhalefete katlmt) plana daya l sper sanayileme2 4 savunucularna kar verdikleri mca deleyle geti. Tarihiler ileride, sosyalist devletin hkmetinin cesur ekonomik giriimleri hor grme ve reddetme ynnde sap land haleti ruhiyeyi gn na karrken ok aracaklardr. Bu arada sanayileme temposu dsal etkiler altnda ampirik ola rak hzlanyordu; tm hesaplar daha hazrlanrken yaz boz tah tasna evriliyor, sabit masraflarn olaanst art buna elik ediyordu. 1923 ylnda Muhalefet be yllk bir plan nerdiin de, bu neri tam bilinmeyene doru srama karsnda deh ete den kk burjuva ruhuna yarar biimde kmsenmi ti. 1927 ylnn Nisan ayna gelindiinde bile Stalin, Merkez Ko mitenin tam katlml bir toplantsnda, bizim iin Dnyepcrstroy hidroelektrik santralini kurmann, bir mujik iin inek yerine gra mofon satn almakla e anlaml olacan ne sryordu.2 5 Bu muhteem aforizma btn bir program zetliyordu. O yllarda tm dnyann burjuva basnnn ve onu izleyerek sosyal demok

EKONOMK GELME VE NDERLN YALPALAMALARI

37

rat basnn, Sol Muhalefetle snai romantizm atfeden resmi g r, sempatiyle tekrarladn kaydetmekte de yarar var. Partideki hararetli tartmalar sredursun, kyller, snai mal ktlna gittike daha inat grevlerle cevap veriyorlard. Tahllarn pazara gtrmyor, daha ok ekmeye dc raz olmu yorlard. O dnemin havasn belirleyen Rkov, Tomskiy ve Buharinin temsil ettii sa kanat, sanayide temponun yavalamas pahasna bile olsa, tahl fiyatlarn ykselterek kyde kapitalist eilimlere daha geni bir alan tannmasn talep ediyordu.26 Byle bir politikayla tek zm, ihra edilecek tarmsal ham maddelere karlk mamut maddeler ithalatna gitmek olabilirdi. Ancak bunun anlam, kyl ekonomisi ile sosyalist sanayiler arasnda deil, kulak ile dnya kapitalizmi arasnda bir ba kurmak olacakt. Bunun iin dc Ekim Dcvrimini yapmaya de mezdi. 1926 Parti Konferansnda27 Muhalefet temsilcisinin cevab yleydi: Sanayilemenin, zellikle kulaklarn daha fazla vergi demeleri araclyla hzlandrlmas sonucu ok miktarda mal retilecek, boylece mallarn perakende fiyatlar decek, bu da hem iilerin hem de kylln byk bir ksmnn yararna olacaktr... Yzmz kye evirmek sanayiye srt evirmek an lamm tamaz; sanayiyi kye evirmek anlamn tar. nk devletin "yz sanayiden yoksunsa, kyn devletin yzne bak mas iin hibir neden yoktur.2* * Karlk olarak Stalin Muhalefetin fantezi dolu planlar na *na grleyerek cevap veriyordu: Sanayi, tarmdan koparak, lkemizdeki birikim hzn bir yana brakarak, hzla ileriye atl mamal. 2^ Parti kararlar, zengin iftilere edilgin bir uyum gsteren bu iarlar tekrarlamaya devam ediyordu. Aralk 1927'de sper sanayilemecileri nihai olarak ezmek zere toplanan XV. Parti Kongresi, devlet sermayesinin byk yat rmlara fazlaca bulamasnn getirecei tehlike konusunda uya rda bulunuyordu.*0 Ynetimdeki hizip o sralar hala herhangi baka bir tehlike grmeyi reddediyordu.

38

BLM 2

1927-28 ekonomik ylnda, sanayinin byk lde devrim ncesi makinalarla ve tarmn eski aralarla yapld, adna ye niden ina dnemi denen sre artk sona eriyordu. Daha fazla ilerleyebilmek iin, byk lekli sanayinin ina edilmesine ge rek vard. El yordamyla ve plansz olarak daha ilerilere gitmeye olanak yoktu. Sosyalist sanayilemenin belirli varsaymlar altnda ne tr olanaklar vaat ettii daha 1923-25 yllarnda Muhalefet tarafndan zmlenmiti. Muhalefetin ulat genel sonu, burjuvazi den devralnan tehizat tkettikten sonra Sovyet sanayiinin, sosyalist birikim temelinde kapitalizm altnda tmyle olanaksz olan bir byme hzna ulaabileceiydi. ktidardaki hizbin li derleri, yzde 15 ile yzde 18 arasndaki temkinli byme hz nerileriyle aka alay ettiler, bilinmeyen bir gelecee ait haya li trkler sylediimizi ileri srdler. O zamanlar Trotskizme kar savan zn bu oluturuyordu. Sonunda Be Yllk Plann 1927 ylnda hazrlanan ilk resmi tasla, gln bir cimrilik sergiliyordu. Snai retimde ngr len byme hz yllar zerinden azalarak ylda yzde 9*dan yz de 4e kadar drlyordu. Kii bana den tketim, btn bu be yllk sre iinde yzde 12 artacakt! Bu ilk plandaki ina nlmaz rkeklik be yln sonunda devlet btesinin toplamnn ulusal gelirin yalnzca yzde 16*sna ulamasyla aka ortaya kt. Oysa sosyalist bir toplum yaratmak gibi bir niyeti olmad belli olan arlk Rusyasnda bte, gelirin yzde 18ini yutu yordu! Belki de eklemekte yarar vardr: Bu plan hazrlayan ik tisatlar ve mhendisler birka yl sonra d glerin ynetimi altnda hareket eden bilinli sabotajclar olmakla sulanm ve ar cezalara mahkm edilmilerdir. Sulananlar kendilerinde o cesareti bulsalard, hazrladklar plann o zamanki Politbiiro genel izgisine tamamen uyum gsterdii ve onun emirleri al tnda gerekletirildii biiminde cevap verebilirlerdi. Eilimlerin sava artk aritmetik diline dklmt. "Ekim Devriminin onuncu yldnmnde bylesine apsz, bylesine

EKONOMK GELME VE NDERLN YALPALAMALARI

39

karamsar bir plan sunmak/1 diyordu Muhalefet platformu, gerekte sosyalizme kar almak anlamn tar/'3 1 Bir yl sonra Politbiro yeni bir Be Yllk Plan benimseyerek ortalama yllk retim artn yzde 9 olarak kabul etti. Gelimedeki ger ek ynelim, sper sanayilemecilerin byme hzlarna yakla an inat bir eilimi ortaya koyuyordu. Bir yl daha getikten ve hkmet politikas kkl bir biimde deitikten sonra Devlet Planlama Komisyonu bir nc Be Yllk Plan hazrlad: Bura daki byme hz, 1925 ylnda Muhalefet tarafndan varsaym sal olarak yaplan saptamaya artc derecede yaklamt. Sovyetler Birliinin ekonomik politikasnn gerek tarihi, boylece grdmz gibi, resmi efsanelerden ok farkldr. Ma alesef Webbler gibi, saygda hi kusur gstermeyen aratrmac lar buna hi mi hi deinmiyorlar.
2 . T o r n is t a n : " D r t Y il d a B e Y illik P l a n " VE " T a m KOLEKTFLETRME"

Bireysel kyl iletmeleri konusunda yalpalama, kapsaml plan lara kar gvensizlik, rlantimde bir bymenin savunulmas, uluslararas sorunlarn kmsenmesi, ite btn bunlar, Stalin tarafndan ilk kez 1924 sonbaharnda Almanyada proletarya nn yenilgisinden sonra ileri srlen tek lkede sosyalizm te orisinin elerini oluturuyor Sanayilemede acele etmemek, mujikle kavgaya girimemek, dnya devrimine bel balamamak ve hepsinin tesinde parti brokrasisinin iktidarm eletiriden korumak! Kylln farkllamas, Muhalefetin bir icad ola rak mahkm ediliyordu. Yukarda sz edilen Yakovlev, kayt larnda kulak'lara otoritelerce uygun grlenden fazla yer ay ran Merkezi istatistik Brosunu azletti.32 nderler, sknet iinde, mal ktlnn almakta olduunu, ekonomik gelimede barl bir tempoya girildiini/' tahl toplamalarnn ileride da ha dzgn bir biimde yaplacan vb ne sryordu. Ama bu arada gcne g katan kulak, orta kyly de beraberinde

40

BLM 2

srkleyerek kentleri bir tahl ambargosuyla kar karya bra kyordu. Ocak 1928de ii snf yaklaan bir ktlk tehlikesiyle karlat. Tarih bazen acmasz akalar yapmay bilir. Tam da kulaklarn devrimin boazna yapt ay iinde Sol Muhalefe tin temsilcileri, kulak hayaleti konusunda felaket tellall yaptklar iddiasyla hapishanelere tklyor ya da Sibiryada e itli yerlere srlyordu. Hkmet, tahl grevinin nedenini salt kulakn {nereden k mt bu adam?) sosyalist devlete kar salt dmanlym gibi sunmaya, yani sorunu ok genel anlamda siyasal drtlere ba lamaya alyordu. Oysa kulakn bu tr idealizmce pek mey li yoktur. Onun tahln saklamasnn nedeni, kendisine sunulan sat koullarnn krl olmayyd. Yine ayn nedenledir ki ky lnn geni bir kesimini kendi etkisi altna almay baarabilmi ti. Kulak sabotajlarna kar daha fazla baskya ynelmek ak a yetersizdi. Gerekli olan, politikann deitirilmesiydi. Ama hl tereddtlerle vakit harcanyordu. O zamanlar hkmet bakan olan Rkov 1928 Temmuzun da u beyanat verdi. Bireysel iftlikleri gelitirmek... partinin balca grevidir/'3 3 Stalin de ona arka kyordu: Bireysel ift liklerin gnn doldurduunu, bunlar desteklemememiz gerek tiini dnen insanlar var... Bu insanlarn parti izgimizle or tak hibir eyleri yoktur.3 4 Henz bir yl gemeden parti izgisinin bu szlerle ortak hi bir eyi kalmamt. 'Tam kolektifletirmedin afa ufukta skmek zereydi. Aynen daha nce olduu gibi, yeni ynelie de ampirik ola rak ve hkmet bloku iinde verilen gizli mcadelelerle gelin miti. Sa ve merkez hizipleri, Muhalefete kar ortak bir d manlk birletiriyor, Muhalefetin tasfiyesi kanlmaz olarak bu iki kesim arasnda bir atmaya hz verecektir.3 5 Muhalefet platformu daha bir yl ncesinden bu uyary yapyordu. Sylendii gibi de oldu. Tabii, ayran blokun liderleri sol ka nadn bu ngrsnn, birok teki ngrleri gibi, doru k

EKONOMK GEUME VE NDERLN YALPALAMALARI

41

tn hibir biimde kabul etmeyeceklerdi. 19 Ekim 1928e ge lindiinde bile Stalin kamuya ak bir beyanatnda yle diyor du: Bir sa sapmann varl ve Merkez Komitemizin Politbrosunda buna kar bir uzlamac tavr olduu yolundaki dedi kodulara bir son vermek zaman gelmitir/'3 6 O srada her iki grup da parti aygtn yoklamakla meguld. Bask altndaki parti, kafa kartrc sylentiler ve speklasyon larla yayordu. Ama henz birka ay gemiti ki resmi basn al lm yzszlyle hkmet bakan Rkovun Sovyet iktida rnn ekonomik zorluklar zerine speklasyon yaptn/ Ko mnist Enternasyonalin bakam Buharinin burjuva-liberal et kilerin taycs olduunu, Tm Rusya Merkezi Sendikalar Konseyinin Bakan Tonskiyin sefil bir trade-umonisttcn*7 ba ka bir ey olmadm ilan ediyordu. Rkov, Buharin ve Tonskiy, her de Politbro yeleriydi* Sol Muhalefete kar bir nceki sava tm silahlarm sa gruplardan edinirken imdi Buharn, geree uygun biimde, Stalin'i, Sa ile olan savanda lanetle mi Sol Muhalefet platformunun bir ksmn kullanmakla sula yabiliyordu.3 8 yle ya da byle deiiklik gerekleti. Zenginleinslo ganyla birlikte kulakn sarsntsz biimde sosyalizmle kayna mas teorisi gecikmeli ama o denli de sert bir biimde lanetlen di* Sanayileme gndeme yerleti* Memnun mesut bir tevekk ln yerini takn bir tela ald. Leninin yan unutulmu yeti mek ve gemek slogannn ardna en ksa zamanda szck leri takld.39 Parti Kongresi tarafndan ilke olarak onaylanm bulunan mininalist Be Yllk Plan, yerini, temel eleri olduu gibi, daha dn yenilgiye uratlan Sol Muhalefet platformundan alnan yeni bir plana brakt. Daha dn bir gramofona benzeti len Dnycperstroy, bugn tm dikkatleri zerinde topluyordu,40 ilk baarlardan sonra yeni bir slogan gelitirildi: Be Yllk Plana drt ylda ulamak. akn ampiristler imdi her eyin mmkn olduuna inanyorlard. Tarihte sk sk rastland gibi oportnizm kendi kartna, maceracla dnmt* 1923-28

42

BLM 2

yllar arasnda4 1 Buharinin kaplumbaa yry felsefesini benimsemeye hazr olan Politbro, imdi byk bir eviklikle yllk yzde 20den yzde 30 byme hzna sryor, her ksmi ve geici kazanm bir norm haline dntrmeye alyor ve deiik sanayi kollarnn karlkl ilikilerini gzden kaybedi yordu. Plandaki parasal gedikler baslan kt parayla dolduru luyordu. lk plan dneminde, dolamdaki kt para bir milyar yedi yz milyondan be buuk milyara kt; ikinci Be Yllk Plann daha banda bu rakam sekiz milyar drt yz milyon rub leye ulat. Brokrasi kendini sadece bu zorlanm sanayilemenin dayanlmaz bir yk altnda brakt ynlarn siyasal dene timinden kurtarmakla kalmam, ayn zamanda crvonetz tara fndan gerekletirilen otomatik denetimden de kurtulmutu* NEPin balarnda salam bir temele oturtulmu olan parasal sistem imdi yeniden kknden sallanyordu. Ama asl tehlike, plan iin olduu kadar rejimin kendisi a sndan da kyllerden geliyordu. 15 ubat 1928Jde Pravda'da kan bir bayaz ile btn lke kylerdeki durumun hi de o zamana kadar yetkililerce anlatl d gibi olmadn, tam tersine ihra edilen Sol Muhalefetin sunduu tabloya ok benzer olduunu aknlkla rendi.42 Daha dn kulaklann varln inkr eden basn, yukardan ald bir iaretle bugn bu adamlar yalnzca kylerde deil, parti nin iinde de bulup karyordu. Partinin hcreleri birok yerde, gelikin tarmsal aralara sahip, cretli emek kullanan, hk metten, yzlerce, binlerce pud tahl gizleyen ve Trotskist po litikaya uzlamaz biimde muhalefet ettiini ifade eden zengin kyllerin ynetimine gemi olduu sergileniyordu. Gazeteler, yerel komite sekreterliklerini ellerinde tutan kulaklarn nasl yoksul kyllerin ve tarm iilerinin partiye girmesine engel ol
On ruble karl altn para. 1923 ve 1925 yllarnda baslm, daha sonra toplanp eritilmi. 1975-82 ortasnda tekrar baslm .n. * Eski Rus l birimi. 1 pud, 16,4 kilograma eittir.n.

EKONOMK GELME VE NDERLN YALPALAMALARI

43

duklar konusunda sansasyonel aklamalar basmakta birbirleriyle yar ediyordu. Eski llerin hepsi tersine dndrlmt; artlarla eksiler yer deitirmiti. Kentleri beslemek iin gnlk ekmei kuak'n elinden acilen almak gerekiyordu. Bu ancak zor kullanlarak yaplabilirdi* Yal nz kulakn deil, orta kylnn de elindeki tahl stoklarna el konmasna resmi dilde olaanst nlemler deniyordu.43 Bu deyimin anlam, yarn her eyin eski mecrasna dneceiydi. Ama kyller bu gzel szcklere inanmadlar ve inanmamakta haklydlar. Tahla zorla el konmas zengin kyllerde daha ok ekme itkisini yok etti. cretli emekiler ve yoksul kyller isiz kaldlar. Tarm bir kez daha kmaza girmi, devleti de berabe rinde srklemiti. Her ne pahasna olursa olsun genel izgimde deiiklik gerekliydi. ncelii bireysel iftilie vermeye hl devam eden Stalin ve Molotov, sovhozlarn [devlet iftlikleri] ve kolhozlarn [kolektif iftlikler] daha hzla gelitirilmesi gereini vurgulamaya balad lar. Ama yiyecee duyulan acil gereksinim krsal kesime askeri seferler dzenlemekten vazgeilmesine olanak tanmad iin, bireysel iftlikleri destekleme program havada asl kald. Ko lektifletirmeye kaymak gerekli olmutu. Tahl toplamak iin ileri srlen geici olaanst nlemler beklenmedik biimde kulaklarn bir snf olarak tasfiyesi programna dnt. Yi yecek karnelerinden ok daha mebzul miktarda yaan elikili emirlere baklrsa, hkmetin kyl sorununa ilikin deil be yllk, be aylk bile bir program olmad belli oluyordu. Gda teminindeki bunalmn mahmuzlan altnda hazrlanan yeni plana gre, kolektif tarm be yln sonunda kyl aileleri nin yaklak yzde 20sini kapsayacakt. nccki on ylda kolek tifletirmenin kyl ailelerinin yzde birinden azn etkiledii dnlnce ne denli geni apl olduu anlalabilecek olan bu program, be yllk dnemin ortalarna gelindiinde ok geriler de braklmt. 1929 Kasm aynda yalpalamalarn bir yana b rakan Stalin, bireysel iftiliin sona erdiini ilan etti. Dediine

44

BLM 2

gre kyller, btn kyler, ileler ve hatta vilayetler apnda kolektif iftliklere katlyorlard.44 ki yl nce kolhozlarn daha uzun yllar yalnzca kyl mlkleri denizinde adacklar olarak kalacanda srar eden Yakovlev imdi, Tarm Halk Ko miseri olarak kulaklar bir snf olarak tasfiye etme45 ve " mmkn olan en ksa zamanda tam kolektifletirmeyi sala ma misyonunu stleniyordu. 1929 ylnda kolektif iftliklerin oram yzde 1,7den yzde 3,9'a kt* 1930 ylnda bu oran yz de 23,6'ya, 193!de 52,7ye, 1932de 61,5e ykseldi. u anda sanrm hi kimse kolektifletirmenin btnyle ka ba kuvvet sayesinde gerekletirildiini syleyen liberallerin ge vezeliklerini tekrarlayacak kadar budala olamaz. Tarihin nce ki alarnda toprak uruna kavga eden kyller bazen toprak aalarna kar ayaklanm, bazen ekilip biilmeyen blgelere yerlemi, bazen de dnya zerindeki darack yerine karlk mujiki cennetteki mnhal yerlerle dllendirmeyi vaat eden e itli mezheplere46 dolumulardr. imdiyse byk maliknelere el konduktan ve topran an blnmesinden sonra, bu para larn birletirilmesi ve byk topraklar haline getirilmesi, kyl ler iin, tarm iin ve btn toplum iin bir lm kalm sorunu na dnmt. Ancak bu genel tarihsel gzlemleri yapmakla sorunun zmlenmi olacan dnmek olanakszdr. Kolektifletirme nin gerek olanaklar ne kylerdeki kmazn derinliiyle, ne de hkmetin idari enerjisiyle tanmlanabilir. Bu olanaklar her ey den nce var olan retken kaynaklarca yani sanayinin geni ap ta tarma gerekli makinalar salayabilmesiyle belirlenir. te bu maddi koullar mevcut deildi. Kolektif iftlikler esas itibariyle ancak kk apta tarm iin uygun malzemelerle kurulmutu. Bu koullar altnda abartlm bir kolektifletirme hz bir eko nomik macera niteliine brnd. Kendi politikasndaki dnn arlna gafil avlanan h kmet, yeni yneli iin ilkel bile olsa bir siyasal hazrlk yapma d, yapamazd. Yalnzca kyl kitlesi deil, yerel iktidar organ

EKONOMK GELME VE NDERLN YALPALAMALARI

45

lar bile kendilerinden ne istendii konusunda tmyle bilgisiz di. Kyller, hayvanlarna ve mallarna devlet tarafndan el ko naca yolundaki sylentilerden dolay hiddet iindeydi. Asln da, ksa sre iinde grlecei gibi, bu sylentiler gerekten pek de uzak deildi. Grlerini gln gstermek amacyla Sol Mu halefete atfedilmi olan hedef gerekleiyordu: Brokrasi ky leri yamalyordu. Kolektifletirmenin kyl asndan brn d biim, tm varlna el konmasyd. Yalnzca at, sr, ko yunu, domuzlar deil, yeni domu civcivleri bile kolektifleti riliyordu. Yabanc bir gzlemcinin yazd gibi, kulaklarn mallarna el konmas, kk ocuklarn ayaklarndan sklp alnan pabulara kadar vardrld. Sonu olarak kyller hay vanlarn yok pahasna satmaya ya da etinden, derisinden yarar lanmak zere kesmeye baladlar. 1930 yl Ocak aynda Moskovada yaplan bir kongrede47 Merkez Komitesi yelerinden Andreyev4 0 kolektifletirmenin iki ynl bir tablosunu iziyordu: Bir yandan, tm lkede gl bi imde gelimekte olan kolektifletirme hareketinin yolunun zerine kacak her engeli ortadan kaldracam ne sryor du; te yandan, kyllerin kolektiflere girmeden tarmsal ara larn, hayvanlarn ve hatta tohumlarn irkin bir kazan d knlyle satmalar "felaket llerine ulayordu. Bu iki nerme ne denli elikili olursa olsun, umutsuz bir du rumdan doan kolektifletirmenin salgn nitelii tadn iki kart adan doru olarak gstermektedir. Demin szn etti imiz yabana grg tan, uTam kolektifletirme ekonomiyi, eine hemen hemen hi rastlanmayan bir knt ierisine s rkledi; sanki lke yllk bir savatan gemiti, diyor* Dn tarmn yegne itici gcn oluturankendi topal ee i kadar z^yi olan ama gene de bir itici g oluturan-yirmi be milyon yaltlm ve bencil kyl ailesinin yerine brokrasi, tek bir hareketle, teknik malzemeden, tarmsal bilgiden ve bizzat kyllerin desteinden yoksun iki bin kolektif iftlik idari bro sunun buyruklarn getirmeye aln. Bu maceracln feci so

46

BLM 2

nular kendilerini gstermekte gecikmedi ve yllar boyu da sr d. 1935 ylnda sekiz yz otuz be milyar libreye ykselmi bu lunan toplam tahl rn* bunu izleyen bir iki yl iinde yedi yz milyarn altna dt. Bu fark kendi bana felaket gibi grn myor; ama yitirilen bu miktar* kentleri ancak alkn oldukla r alk dzeyinde idame ettirebilmek iin gereken miktard* S nai bitkilerde sonular daha da ktyd. Kolektifletirmenin hemen ncesinde eker rerimi yaklak yz dokuz milyon puda kmt; iki yl getikten sonra kolektifletirmenin zirve sine gelindiinde, pancar yokluu nedeniyle, krk sekiz milyon pudayani eski rakamn yarsnadt. Ama kasrgann b y hayvanlar kralln kasp kavurdu. Atlarn says yzde 55 azald, yani 1929da otuz drt milyon alt yz binden 1934'te on be milyon alt yz bine dt. Boynuzlu sr says otuz mil yon yedi yz binden, on dokuz milyon be yz bineyani yz de 40dt. Domuz says yzde 55, koyun says yzde 66 azald.49 Alk, souk, salgn hastalk ve bask nlemleri yzn den yitirilen insanlarn says,50 katledilen hayvanlarnkine gre maalesef daha dikkatsiz bir ekilde kaytlara gemitir ama bu da milyonlarla llebilir. Bu kurbanlarn gnah kolektifletir menin deil, kolektiflemenin gerekletirildii gz kapal, zor baca ve kumarbazca yntemlerin boynunadr. Brokrasi hibir eyi nceden planlamad. Kyllerin kiisel karlaryla iftliin kolektif karlarn birletirmek yolunda bir aba gsteren ko lektif tzkleri5 1 bile, bahtsz kyler byle acmaszca heder edildikten sonra yaymland. Yeni yneliin byle panik iinde uygulamaya konuu, 192328 arasnda izlenen politikann sonularndan kama gereklili inden dodu. Ama yle bile olsa kolektifletirme, daha makul bir tempoda ve daha iyi dnlm biimlerde gerekletirilebi lirdi, gerekletirilmeliydi. Gerek iktidar gerek sanayileri elinde tutan brokrasi, ulusu felaketin eiine srklemeden bu sreci dzenleyebilirdi. lkenin maddi ve manevi kaynaklarna daha iyi uyarlanm tempolar benimsenebilirdi, benimsenmeliydi.

EKONOMK GELME VE NDERLN YALPALAMALARI

47

Sol Muhalefetsin srgndeki organ 1930 ylnda yle ya zyordu: Uygun i ve d koullar altnda, tarmdaki maddi-teknik durum on, on be yl gibi bir sre iinde tepeden trnaa d ntrlerek kolektiflemein retici temeli oluturulabilir. An cak aradaki bu zaman zarfnda, Sovyet iktidarnn birka kez devrilmesi mmkndr*..52 Bu uyarda abartma yoktu. Ekim Devrimi hibir zaman l mn soluunu tam kolektifletirme yllarnda duyduu gibi en sesinde duymamt. Huzursuzluk, gvensizlik, hogrszlk lkeyi yiyip bitiriyordu. Altst olmu bir parasal sistem; devlet tarafndan saptanm azami fiyatlarn, yani geleneksel fiyatla rn ve serbest piyasa fiyatlarnn karman orman olmas; devlet le kyl arasnda ticarete benzeyen bir ilikiden tahl, et ve st vergilerine gei; kolektif mlkn geni apl talan ve bu talann byk lde gizlenmesine kar lm kalm sava (kulaklarn bir snf olarak ortadan kaldrlmasndan sonra); kulak sabo tajlarna kar verilecek sava iin partinin salt askeri planda se ferberlii; bununla birlikte gda karneleri, ktlk vesikalar ve ni hayet pasaport sistemine dnlmesi, btn bu nlemler batan baa tm lkede oktan biten i sava atmosferini canlandrd. Fabrikalara sunulan gda ve hammadde miktar bir mevsim den tekine azalyordu. Dayanlmaz i koullar iilerin srekli i deitirmesine, devamszla, iin ihmaline, makinalarn tahri bine, yksek oranda fireye ve dk kaliteli retime yol ayor du. Emein ortalama verimlilii 1931 ylnda yzde 11,7 dt. Molotovun azndan kard, tm Sovyet basnnda yer alan bir itirafa gre, snai retim 1932 ylnda, planda belirlenen yz de 36 yerine yalnzca yzde 8,5 artt. Bundan hemen sonra tm dnyaya, Be Yllk Plann drt yl ayda gerekletirildii ha beri verildi. Bunun tek anlam, brokrasinin istatistikleri ve ka muoyunu istedii gibi maniple etmekteki yzszlnn snr tanmaddr. Ancak asl nemli olan bu deildir. Burada snav dan gemekte olan, Be Yllk Plann kaderi deil, rejimin kade riydi.

48

BLM 2

Rejim frtnay atlatmay bildi* Ama bu, halk topranda de rin kkler salm bulunan rejimin kendi meziyetidir. in hi de aa kalmayan bir baka yn de olumlu d koullardr. Ky lerdeki o ekonomik kargaa ve i sava yllarnda, Sovyetler Bir lii d dmanlan karsnda felce uram durumdayd. Kyl nn honutsuzluu orduyu sarmt.5 3 Gvensizlik ve istikrarsz lk brokrasi aygtn ve ordunun st kadrolarn moralsiz brak mt. O sre iinde bandan ya da doudan gelecek bir darbenin lmcl sonular olabilirdi. Neyse ki, ticari ve snai yaamdaki bunalmn ilk yllar tm kapitalist dnyada aknlkla kark bir bekleyi psikolojisi ya ratmt. Hi kimse savaa hazr deildi; hi kimse byle bir risk almaya cesaret edemiyordu. Dahas, dman lkelerin hibirin' de, ugenel izginin erefine resmi koronun haykrd trknn gerisinde Sovyet topraklarn titreten bu toplumsal kaynamala rn iddeti hakknda yeterli bilgi yoktu.
$ # #

Umuyoruz ki verdiimiz tarihsel zet, ksa olmasna ramen, Sov yet gelimesini aralksz, srekli bir baarlar zinciriymiesine anlatan pembe masaln, ii devletinin gerek gelimesinden ne denli uzak olduunu ortaya koymutur. Daha ileride, bunalmlar la dolu bu gemiten, gelecek iin nemli dersler kartacaz. Ama bunun yan sra, Sovyet hkmetinin ekonomik politikas ve zikzaklarna tarihsel bir bakn, baarnn gerek ya da uydurma nedenlerini devrimin yaratt toplumsallatrlm mlkiyet ko ullarnda deil de nderliin olaanst niteliinde bulan bireyci fetiizmi ykmak iin gerekli olduunu dnyoruz. Yem toplumsal rejimin nesnel stnl elbette kendini nder lerinin yntemleriyle de ortaya koyar. Ancak bu yntemler ayn zamanda ve eit derecede lkenin ekonomik ve kltrel geriliini ve iktidar kadrolarnn iinde yetitii tara kk burjuva orta mn yanstr.

EKONOMK GELME VE NDERLN YALPALAMALARI

49

Brn bunlardan Sovyet nderlerinin politikalarnn nc derecede nem tad anlamm karmak, yaplabilecek yanlla rn en kabas olurdu. Dnya zerinde bir baka hkmet yoktur ki tm lkenin kaderini bylesine youn bir biimde elinde tutu yor olsun. Tekil kapitalistin baarlar ve baarszlklar, btny le olmasa bile hatr saylr, hatta bazen belirleyici bir lde ken di kiisel niteliklerine baldr. Sovyet hkmetinin tm ekonomik sistemle ilikili olarak igal ettii koum>mutatis muandis bir ka pitalistin tek bir iletmeyle olan ilikisine benzer. Ekonominin merkeziletirilmesi, devlet iktidarn son derece nemli bir etken haline getirir. Ama ite tam da bu nedenle hkmet politikas, s tnkr deerlendirmelerle, plak istatistik verileriyle deil, ula lan sonularda bilinli ngrnn ve planl ynetimin oynad zgl rol temelinde yarglanmaldr. Hkmetin izledii izgideki zikzaklar yalnzca durumun nes nel elikilerini deil, ayn zamanda nderliin bu elikileri kav ramakta ve bunlara kar nceden nlem almakta yetersizliini de yanstmaktadr. nderliin yanllarn muhasebeci lleriyle an latmak kolay deil, ama bu zikzaklarn tarihi zerine yaptmz ematik aklama bile bu yanllarn Sovyet ekonomisine korkun bir bedele mal olduu sonucunun karlmasna izin verir. Dnceler asndan en yoksul olan ve en ok yanl srtnda tayan hizbin nasl ve neden btn teki gruplar yenilgiye ura tarak elinde snrsz bir iktidar toplad elbette kolay kolay anla lamazhele hele insan tarihe rasyonalist bir gzle bakyorsa, ilerideki zmlememiz bize bu sorunu anlamak asndan bir anahtar salayacaktr. Ayn zamanda mutlakiyeti ynetimin b rokratik yntemlerinin, ekonominin ve kltrn ihtiyalaryla na sl giderek artan lde elikiye dtn ve bu elikinin Sovyetler Birliinin gelimesinde yeni bunalm ve alkantlar na sl kanlmaz hale getirdiini de greceiz. Ancak sosyalist brokrasinin ikili rolne eilmeden nce u

50

BLM 2

soruyu yantlamak zorundayz: Bugne kadarki baarlarn net bi lanosu nedir? Sovyetler Birliinde sosyalizme gerekten ulalm mdr? Ya da daha temkinli olarak unu soralm: Gemite burju va toplumu, gelimesinin belli bir aamasnda kendi baarlaryla, serflik ve feodalizmin restorasyonuna kar gvenceye kavumu tu; Sovyetler Birliinin u ana kadar elde etmi olduu ekonomik ve kltrel kazanmlar, kapitalist restorasyon tehlikesine kar bir garanti oluturuyor mu?

NOTLAR

51

NOTLAR: BLM 2
1. Kr. M. Dobb, 1917*den Bu Yana Sovyet Ekonomisinin Geliimi, stanbul (y.y.) 1968; A. Nove, An Economic History of the U SS.R .yHarmondsvvorth, Penguin, 1984; H. Haumann, Sozialismus als Ziel: Prob leme beim Aufbau ener neuen Gescllschaffsordnung (1918-1928/29), Handbueb der Gesehicbte Rufiland$yc. 3/1, Stuttgart, Hiersemann, 1983, s. 623-780. 2. Kr. R. Lorenz (haz,), Proietarische Kulturrevolution in Sotvjetrufiland (1917-1921) y Mnih, DTV, 1969; P. Grsen, E. Kndler-Bunte, Proletkult 1, System einer proletarisehen Kuitur, belgeler, Stuttgart, Frommann-Holzboog, 1974; ayn yazarlar, Proletkult 2. Zur Praxis und Theorie einer proletarisehen Kulturrevolution in Sowjetruflland 19J71925, Stuttgart, Frommann-Holzboog, 1975; E. Kndler-Bunte-GernotErler, Kuttur und Kulturrevolution in der Sowjetuniony Berlin-Kronberg i Ts., sthetik u, Kommunikation/Scriptor, 1978. 3. Sava sosyalizmi" ifadesini ilk kez Almanya Sosyal Demokrat Par tisinden (SPD) Reicbstag (mparatorluk Meclisi) milletvekili Paul Lensch (1873-1926) kulland. 1914'ten nce SPDnin sol kanadna mensup olan Lensch, dnya sava* padak verince sosyal-yurcsever bir tutum taknd. Bugnk Almanya ... tarih olarak ileri bir toplumal ilkeyi temsil edi yor. Bu toplumsal rgtleni lkesidir.n Dardaki sava alanlarnda ve rilen muazzam iktidar mcadelelerinde sosyalizmin sz edilmeyedursun, o, ieride deiik yollardan, iktisadi hayatn rgtleyid ilkesi olarak ken dine bir yol ayor. Vaktiyle ... bu sistem iin sava sosyalizmi szn or taya atmtm. Bu ara kendine uluslararas yurttalk hakk kazanan bir tanmlama oldu bu. Bununla ifade edilmek istenen, en iyi ekmek karne siyle nitelenen bu sistemle, iktisadi hayatmzn batan aa rgtlenme si yolunda bugne kadarki en byk bilinli admn atlm olacadr/ (P. Lensch, Die Sozialdemokratie, ibr Ende und ibr Glcky Lcipzig, S. Hirzel, 1916, s. /, viiy 188. Eletirel yaklamlar iin: F. Mehring, Wieder einer, lk yaymland yer: Leipziger Volkszeitung, 11 ve 12 Tem muz 1916, Gesammelte Schriften, c 15, Berlin, Dietz, 1966, s. 681-8; H. Lbbc, Politische Phiiosopbie in Deut$chland> Studien zu ihrer Geschichte, Basel, Schwabe, 1963, Die philosophisehen Idcen von 1914 bl m, s. 173-238, zellikle 208vd. Ayrca L,N, Kritzman, Die heroisehe Periode der grofien russisehen Revolution [1924J, Viyana-Berlin, Verlag fr Literatr und Politik, 1929, H. Haumannn bir giri yazsyla tpkbasm, Frankfurt, Neue Kritik, 1971, 4. Blm, sava sosyalizminin ve sava komnizminin z zerine alt blm, s. 113-23) 4. B. Meissner (haz.), Das Parteiprogramm der KPdSU 903-1961>

52

BLM 2

Kln, Wissenschaft und Politik, 1987, s. 137. 5. Rus kyls iin kullanlan, hafife kmseyici niteleme. 6. Bolevik nderlik* tahl tedariki sorununu zorlayc aralarla z meyi kararlatrp 1918 Martnda bir gda diktatrl kurdu ... Byk iletmelerin iilerinden, gda maddesi tedarik birlikleri kurup, kyllerdeki tahl fazlasna bizzat el koymalarn istedi. ok gemeden krsal alanzellikle Orta Rusya ve Volga blgesi btn bir gda maddesi te darik ordusunun harekatna sahne oldu. Kentli birlikler, eylemlerinde g rece yoksul kyllere dayanmaya, onlar, msadere edilen tahln ler se ferinde drtte birini kendilerine vererek yanlarna ekmeye alt.'Yoksul kylleri, bt alarn toklara kar ittifakn kendileriyle kurmaya a rdlar. Bu, sonu olarak krsal alanda i sava demekti. (Lorenz, Sozia(ge$chicbtey s. 196vd.) 7. 1921 yl, korkun bir kuraklk ile Rusya'nn otuz yldr grmedi i bir kt rn beraberinde getirdi. Bundan zellikle Volga blgesinde, Gney Ukrayna'da, Krm'da ve Kuzey Kafkasyada geni alanlar etkilen di. Sonu, toplam otuz milyon insann yaad otuzu akn ili kapsayan mthi bir alk oldu ... Resmi istatistiklerin eksik verilerine gre 1922 ilkbaharna kadar, kuraklk felaketine urayan blgelerde bir milyondan fazla insan alktan olda. Kitle halinde kesimler hayvan mevcuduna ok ar kayp verdirdi. (Lorenz, Sozialgcsehichte> s. 125vd) (Kr. L. Trotzki, 4 1 Die Hungcrsnot in Rufiland und die Weltlage 1 30 Austos 1921 gn Moskova Merkez ve evre ileleri i ve Kyl Ve killeri urasnda yaplan konuma], Russichc Kcrrespondcnz* say 1011, Kasm 1921, s. 896-908, risale olarak: Das hungernde Rufsland und das satte Europa, Berlin, Malik, 1921.) 8. Trotskiy daha 1920 banda sava komnizmi "nin yntemlerini sorguya ekti. Bu siyasetin srdrlmesi tarmn kmesi ve sanayi pro letaryasnn dalmasna neden olacakt ve lkenin iktisadi bayatn ni hai olarak yok edecek gibi grnyordu. (L Trotzki, Der neue Kursy |1924|, Berlin, Vcrlag Neuer Kurs, 1972, s. 72. Ayrca kr. s. 79vd. Die Grundlagen der Ernhrungs-und Agrarpolitik |Merkez Komitesine 1920 Nisannda sunulmu bir neril ve Lev Troki, Hayatmy 2. basm, Ya zn, 1999, s. 488-91.) Trotskiy, yapt nerilerle, ancak ertesi yl karar latrlacak NEP yneliini ncelemi olsa da 1920 ubatndaki Merkez Komitesinde on bire kar drt oyla yenilgiye urad. X, Parti Kongresin de (8-16 Mart 1921), herhangi bir itirazla karlamadan unlar syledi; unu sylemek zorundaym ki Sovyet hkmetinin yrtmekte oldu u iktisadi inann btn pratik sorunlaryla daha yakndan temas kurdu um, bir sir eyi de yerel grevlilerden rendiim Urallarda bir buk

NOTLAR

53

ay kadar altktan sonra geen yln ubat aynda Merkez Komitesine yazl bir nerge sundum* Parti Kongresinin btn yelerine databilece im bu nerge, zorunlu teshinin yerine bir gda maddesi vergisi konmas nerisiyle neredeyse kelimesi kelimesine uyumaktadr ,* * Bir yl getikten sonra bu nerinin hakll anlald." (Rede von L Trotzki, Russische KorrespondenZy say 5 iinde, Mays 1921, s* 310-5, burada s* 310vd) 9. Ticaret .* * milyonlarca kk tarmc ile byk sanayi arasndaki tek olanakl iktisadi balanty oluturuyor/' {Lenin, Altmn Bugnk ve Sosyalizmin Tam Zaferinden Sonraki ilevi zerine, (5 Kasm 1921 j, Ekim Devrimi, s. 597) 10. NEP'ten en ok, tekilerden dala ok sanayi mal satn alabilen zengin kyller yararlandlar. Ama ar sanayi retimi, yeni iktisat siya seti erevesi iinde dahi ancak yava yava artt. Parti iinde bu durum eletiriler dourdu- rnein lyapnikov, XI. Parti Kongresinde, NEPin iilerin srtndan kylleri kayrdn dile getirdi* Preobrajenskiy, 1922 Martnda yaplan Parti Kongresine hazrlk tezlerinde, ky burjuvazisinin glenmesi tehlikesine Merkez Komitesinin dikkatini ekti* (Kr* Carr, A History .*., c. 2, s* 292) Trotskiy, daha IX* Parti Kongresinden (Mart 1920) balayarak bir letirilmi bir iktisadi plan talebini ileri srd. Lein elektrifikasyon planndan farkl olarak balangta bu talebe kukuyla yaklat. 1922 Aralkta grn deitirerek Trotskiy'in, Devlet Planlama Komisyonu nun (Gosplan) yasama yetkileriyle donatlmas yolundaki nerisine katl d. (Kr* 27-29 Aralk 1922 tarihli dikte edilmi notlar, Lcnin, Son Yaz lar Son Mektuplar: 23 Aralk, 1912-2 Mart 1923t 3* basm, Ekim, t*y., s. 17-23) Trotskiy tarafndan savunulduu zere, sosyalist br ekonominin temeli olarak ar sanayinin zendirilmesi ve Gosplann glendirilmesi XII* Parti Kongresinde oybirliiyle ve fazla bir tartmaya yol amadan kabul edildi; ancak karar pratik sonular vermedi* 1923 yaz sonundaki iktisadi bunalm, ktisat siyaseti konusunda yeni bir tartma balatt* Bu tartmada ekonomi ynetiminin etkisizliine ynelik eletiri, partinin i rejim ^ inden duyulan honutsuzlukla birleti. (Kr. Trotskiy'in MK'ye ve MDK'yc 8 Ekim 1923 tarihli mektubu, ayrca 15 Ekim 1923 tarihli 461ar Platformu 1923 Muhalefet Belgeleriy Pencere, 1991, s* 8-17) 1923 Kasmndan balayarak aktan yrtlen tartma, 1924 Ocanda toplanan XIII. Parti Konferansnn Sol Muhalefetin hizipi davranln ve kk burjuva sapmazsm mahkm etmesiyle sonuland. lkenin planl sanayilemesi tasars be yl geciktirilmi oldu* 11. Sol Muhalefet, ancak 1923 Ekimindeki 461ar Platformu ile parti kamuoyunun karsna kt*

54

BLM 2

12. Bat Avrupa'da feodal toprak mlkiyeti, hemen her yerde burjuva devrimleriyle kaldrlmt. Rusyada durum farklyd: Ancak Bolevik devrimin zaferi ... biiyk toprak mlkiyetinin bsbtn ortadan kald rlmas anlamna geliyordu. Biz burjuva devrimini sonuna dein gtr dk. (Vj, Lenin* Proleter Devrim ve Dnek Kautsky [Ekim/Kasm 1918], 7 - basm, Bilim ve Sosyalizm, 1997, s. 85) Toprak sahiplerinin mlkiyetini, tazminatsz olarak kaldran toprak kararnamesi* 8 Kasm 1917 gn IL Tm Rusya Sovyet Kongresince karld. [Boleviklerin] tarm politikas, toprak kararnamesine, ayrca, 1917 Maysnda toplanan I, Tm Rusya Kyl Vekilleri Kongresine sunulmu olan iki yz krk iki yerel meclis kararnn birletirilmesiyle oluturulan Toprak Sorunu zeri ne Kyl Emredici Vekletine dayanyordu. Bu hkmler, 1918 Ocan da, topran toplumsallatrlmas temel yasasyla geniletildi. Ardndan tanmaz mallar zerindeki btn zel mlkiyec kaldrld; topra kullan ma hakk yalnz, topra bizzat ileyenlere ait oldu. (Lorenz, Sozialgeschichte, s. 81vd; kararname ve emredici veklet u kaynaklarda belgelenmitir; Lenin, Ekim Devrimi Dosyas s. 427-30) 13. Kr. Kylln tmyle birlikte burjuva demokratik devrimi tamamladktan sonra, kyll blmlere ayrma, krsal proleterler ile yar-proleterleri kendisine ekme, kulaklara ve, kyl burjuvazi de iin de, burjuvaziye kar onlar bir araya getirme baarsn gsteren Rusya proletaryas, kesinlikle sosyalist devrime geti. ... Eer bolevik proletar ya, Ekim-Kasm 1917'de, krda snflarn ayrmasn beklemeyi bilme den, bu ayrmay hazrlayp gerekletirmeyi bilmeden, krda birden i sava 'ilan etmeye ya da kra sosyalizmi sokma'ya giriseydi, eer orta kylye vb. dn vermeksizin, tm kyllk ile geici birlemeden (ba lamadan) vazgemeye griseydi, bu, Marksizmi biankist biimde boz mak olurdu; iradesini ounlua zorla kabul ettirmek iin bir aznlk gi riimi olurdu; teorik dzeyde bir samalk olurdu; kylln tmnn devriminin henz bir burjuva devrim olduunu ve, bir dizi geiler, gei ci evreler olmakszn, geri bir lkede bu devrimi sosyalist devrime dn trmenin olanakszln anlamamak olurdu.n (Lenin, Proleter Devrim... (n. 12), s. 87vd) 14. Ekim Devriminden sonra, krsal alanda yaayan herkes, topraktan yararlanma hakk kazand. Sava (1918-21) srasnda alk kentten ka a yol at; kk kyller ordusu byd. 1917 ile 1929 arasnda do kuz milyon yeni kyl iletmesi olutu. Bunlarn verimsiz oluunun tek nedeni, parsellerinin yeterince byk olmay deildi, iyi ve kt toprak larn adil datlmas, eitsiz nakliye gzerghlarndan ise, mmkn oldu unca kanlmas gerektiinden iftlik sahiplerinin tarlalar ar dank

NOTLAR

55

bir halde bulunuyordu* rnein 1925Jte, Rusyann kuzeybatsnda, ikti sadi ortaklklarn bete drdnn ilettii emlak ve arazi yirmi ila yz farkl yere datmt. 15. Bu slogan, Znovyev tarafndan Pravda'nn ve Leningradskaya Pravda'mn 30 Temmuz 1924 gnl bir makalesinde ortaya atld. (Ayr ca kr. kendisi tarafndan 17 ila 20 Ocak 1925 tarihli Merkez Komite Bir leik Oturumunun hazrl iin yazlm katkj Proletariat und Bauernschaft, De Bedcutug der Losung Das Gesicht dem Dorfe zu*, Pravda 13 Ocak 1925 iinde.) 16. Buharinin en etkili olduu donem 1925*ten 1927 sonuna kadar d. 5an ve merkezin egemenlii, Staln-Buharin ikili ynetiminin nderliindeki Politbro ve Merkez Komire ierisinde teorik beyin oydu* Buharin, bu dnemde Trotskiy ve TrotskzrT'e kar bir dizi kalem kav gas, sosyalizme giden yo konusundaki kavraylarn sergiledii eit li yazlar vc Rosa Luxeml>urg5 un birikim teorisinin bir eletirisini yaym lad. (A.G. Lowy> Die Weltgeschichte st das WeltgericbtyBucharin: Vision des Kommunismus, Viyana, Europa, 1969, s* 219-342; S.F. Cohen, Buharin ve Bolevik Devrimi, c. 2, Kavram, 1992, bolm 6 vc 7, s. 7-105) 17. Buharin, 17 Nisan 1925 gn, XIV, Parti Konferansndan (27-29 Nisan) az nce, partinin Moskova Boloy Tiyatrosunda dzenledii bir kitlesel toplantda yle konuur: Krsal alandaki eitli tabakalara bak tmzda ne gryoruz? Kulak bizden memnun deildir; nk onun bi rikim yapmasn engelliyoruz. At ve aleti olmayan yoksul kyl, biz den memnun deildir; nk kulak' yannda ekmeini kazanmasn engelliyoruz, ... Kyllere, btn kyllere, unu sylemek zorundayz: Zenginleiniz, iftliklerinizi gelitiriniz ve size zorlayc nlemler dayata camzdan korkmaynz.Ne denli aykr grnrse grnsn, varlkl iftlikleri gelitirmek zorundayz ki yoksul kylye vc orta kylye yar dm edebilelim* (uNeue Avfgaben in unserer Politik gegenber den Bauern \ 17 Nisan 1925), Pravda 24 Nisan 1925 iinde; burada Carr, A History c. 5, s. 259vddaki alnt.) Sol Muhalefetin Buhurine hcum etmesinin ardndan Stalin de, XIV, Parti Kongresinde Buharini bir hatalndan sz etti; ancak onu ayn zamanda koruma altna ald. (Kr. Stalin, Merkez Komitesinin Siyasi Fa aliyet Raporunu Kapay Konumas (23 Aralk 19251 , Eserleryc, 7, Iv rer, 1991, s. 282-313) Merkez Komire, Bularin'den Zenginlemiz1 slo gann geri almasn istedi. Buharin'in kendisi, 'azck edebiyat cilvesi yaptn ve yanl anlalabilir, yani yanl bir forml kullandn iti raf ettiyse de zde hibir eyi geri almad. (K- Buharin* Antu>ort an $o-

56

BLM 2

ziatdemokratiscbe Arbeier [10 Austos 1926 gn Moskovada 2. Al man ii temsilcileri heyetiyle yaplan konuma], Berlin, VIVA, 1926, s. 227) Buharinin edebiyat cilvesi, Bolevik bir kuramc olarak burjuva tarihisi, (otoriter ve cumhuriyeti rejimler arasndaki) Juste milieunn temsilcisi, bir seim yasas reformunu kabul etmeyii 1848 ubat Devri' mine neden olan yurtta kral Lois Philippein dileri bakan (ve dc facto hkmet bakan)Guizot'un (1787-1874) nl sloganm benim semi olmasnda yatyordu. 18. 1922 Mays tarihli Topran Emekilerce Kullanl zerine Te mel Yasalda ve 1922 Aralk tarihli Tarm Kodeksinde, doal felaket ler ya da alabilir mensuplarn kaybetmeleri dolaysyla bir sre zayf dm kyl ailelerinin topraklarnn bir blmn iki rn dnemi boyunca kiraya verebilecei ngrlmt. Bunlar, aile yeleri ie aln m iilerle eit koullarda" altklar srece yabanc igc de istihdam edebiliyordu. 1925te toprak kirasyla ilgili kstlamalar byk lde kaldrld. 1926da buk milyonu akn yoksul kyl, artk srekli ya da za man zaman, cretli ii olarak alyordu. 21 Nisan 1925 gn Merkez Yrtme Komisyonu Prezidyumu, Tarm Kodeksinde bir deiiklik ya plmasn kabul etti. Toprak, bundan byle alet ya da igc yokluu ha linde (sresiz) kiraya verilebilecekti. Bu kararname, ancak XIV. Parti Konferansndan (27-29 Nisan 1925) sonra 1 Mays gn tzvestiya*da ya ymland. Varlkl kyllere dnler verme siyaseti, o srada parti nder lii iinde tartmasz kabul grmekteydi. (K. Buhari tarafndan kale me alman 30 Nisan 1925 gnl Partinin Kyn ktisadi htiyalaryla Balantl iktisat Siyasetinin Bundan Sonraki Grevleri* zerine Merkez Komite karar tasars, 1925 Tarm Kodeksi 1925c kadar yrrllere kald. zet olarak, Carr, A History c. 5 iinde, s. 266vd) 19. Ayrca kr. Kolektifletirme 'drt be ylda bitecek i deildir de niyordu 1928 rarihli tarm perspektif plannda. 'u noktadan hareket et mek gerekir ki, bu tr bir yeniden inann gerekletirilmesi uzun zaman alacaktr/ (Lorctz, Sozialgescbicbte, s. 154) 20. U* Wolter (haz.), Dic linke Oppostion in der Sovjetunion 19231928, c. 5, Berlin, Olle & Wolrer, 197(5-1977, s* 368* 21. agy, s. 366. 22. agy, s. 368. 23. Molotov XV. Parti Kongresinde (2-19 Aralk 1927) benzer bir ifa de kulland: uGcni alan ekimine geerken, kyllerle ilgili olarak hibir yanlsamay, hibir zorlamay gze alamayz* (Carr, A History ..., c, 9, s. 41)

NOTLAR

57

24. K. Pravda'n 3 Kasn 1926 tarihli bayazs: (Warum ist dc Abweichung der Opposirion eine sofcialdemokratsche Abwcichung?"): Muhalefetin ar snai, ar proleter' program, kyllerin srtndan ve kyllere kar sanayileme program, sosyal demokrat yanlsamalarn topik bir styapsndan ..., imdiki muhalefet platformunun saa karak terini rtmeye yarayaca umulan lafazan bir maskaralkra ... baka bir ey deildir, 25. Stalin bu tuhaf karlatrmay 1926 Nisanndaki bir Merkez Komite oturumu srasnda yapn. 26. Beklenebilecei gibi Buhar in ile Rkov, misilleme ve zorunlu ta hl teslimine dayal bir siyasete kar uyarlarda bulundular (.,.), Ve ... kyl retiminin ve tasarrufun artrlmasnda parasal teviklerin nemi ni ayrca tarmda daha geni yatrm yardmlarnn zorunluluunu vurgu ladlar ... Bu genel ereve ierisinde, tahl fiyAtnn artrlmas ya da (bu nun etkisiz kaldnn ortaya kmas halinde) tercihen kredili olarak, an cak gerektiinde, kt dvizlerin sermaye mallar ithalatndan ekilmesi pa hasna tahf ithalat gibi, telafi edici vc dorudan nlemlerden yana gr nyorlard. (Erlich, Industrialisierungsdcbatte^ s. 160) 27. XV. Parti Konferansndan (26 Ekim-3 Kasm 1926) alt ay nce kurulan Birleik Muhalefet, sosyal demokrat sapma olarak mahkm edildi. Parti Konferansndan az nce Trotskiy ve muhalefetin nde gelen lerinden bei bir aklama yapt. Bu aklamada, grlerinde srar etmek le birlikte llXIV. Parti Kongresinden sonraki bir dizi olayda parti disiplini ne aykr admlar attklarm kabul ediyorlard. (*Eklarung der Opposition |16 Ekim 1926|, lnprckarr, say 126 iinde, 19 Ekim 1926, s. 2161; yeniden basl: |haz.| WoIter, Die Linke Oppositionyc. 4, s. 185-7) Muhalifler iin o srada nemli olan, her eyden nce, parti iinde g rlerinin propagandasn yapabilmek iin zaman kazanmakt. O yzden uluslararas durum zerine Buhari'in, (iktisadi durum zerine) Rkov\n ve (sendikalarn faaliyetleri ve grevleri zerine) Tomskiyin raporlarnn tartlmasna katlmadlar. Stalin 1 Kasm gn Muhalefet Bloku ve Parti i Durum zerine raporunda muhalefetin snm ona ilkesel ha talaryla kapsaml bir hesaplamaya kalknca Kamenyev, Trotskiy vc Zinovyev ona cevap verdiler. (Kr. Konumalar, agy, s. 248-78; Stalin, Z i novyev ve Troki, Tek lkede Sosyalizm mit Dnya Devrimi mif (926XV'i fici SBKP Kongresi (yazld gibi] Tartmalar). Sovyet Toplum to nun Bugnk Durumu (1990-1997), Gebe, 1998, s. 53-92, s. 22-52) 28. Trokinin Konumas (1 Kasm 1926), Stalin, Zinovyev vc Troki, Tek lkede Sosyalizm m if , s. 65-298, Ancak burada, Trotskiy ta rafndan alntlanan cmlelerden yalnzca birincisi yer alyor- Alntlanan

58

BLM 2

cmlelerden kincisiyle ieik asndan ayn, formle edili asndan ben zer bir ifade, daha nce Trotskiyin Sloganlarn ve Farkllklarn Tahli li (14 Aralk 1925) balkl notunda yer alyor: Bundan u sonu kar ki yzmz krsal alana evirmek her eyden nce yzmz sanayi* ye evirmek' demektir. (L. Trorsky, The Challenge of the Left Opposition (1923-1929)y[haz.] N. Ailen ve G. Saunders, New York, Pathfinder, 1975-1981, s. 390-3, burada s. 392) 29. Stalin, Sovyetler Birliinin Ekonomik Durumu ve Parti Politika s zerine, SBKP<B) Plenumunun almalar zerine, Leningrad rgt Aktifi nnde Rapor [13 Nisan 19261, SE 8, s. 108-3 L 30. Direkti ve fr die Aufstellung des Fnfjahresplans fr die Vokswirtschaft, Thesenentvvurf der Genossen Rykow und Krschischanowski fr den 15. Parteitag der KPdSU, gebilligt vom Vcreinigten Plenum des ZK und der ZKK der KPdSU in der Sitzng vom 23 Ekim 1927, Wolter (haz.), Die Linke Opposion , c. 5 iinde, s. 328-466, burada s. 376. Bu taslak, 1927 Aralndaki Parti Kongresinde nemsiz deiikliklerle kabul edildi. 31. Die Platcform der Vcreinigten Oppositon, Wolter (haz.), Die Linke Opposition, c. 5, s. 328-466, burada s. 376. 32. 1925T te TsSU |Merkez statistik daresi] net pazarlanr tahln yiizde 54'n yzde 12 oranndaki zengin ve varlkl iletmelerden kay nakladn ispatlaynca siyasi rezalet patlak verdi: Muhalefet, devletin kuaka baml olduu yolundaki grnn dorulandn dnyor du. Parti ounluu, Yakovlevin ynetimindeki bir NKRKI |ii ve Ky l Teftii Halk Komiserlii] komisyonunu, bu rabd bilanosunun yumu atlmasyla grevlendirerek, siyasi hasar snrl tutmaya alt. Komis yon, baz kozmetik dzeltmeler yaparak ve TsSU istatistiinin yetersizlik lerini sayp dkerek resmi rtulad.,. Net piyasa tahlnn yarsnn nispe ten kk zengin kyllk tarafndan salandm gsteren TsSU istatis tiinin en nemli verisi, gerekte 1925-26 dneminde mreffeh kyll n piyasa paynn TsSUnm tahmin ettiinden ok daha stnde oldu uydu. (S. Meri, Der Agrarmarkt and die neue konomisehe Politik, die Anfnge staatlicber Lertkung der Landwirt$cbaft in der Sotvjetunion 1925-28, Mih-Viyana, Oldenbourg, 1981, s. 454) 33. 4 ile 12 Temmuz arasnda toplanan Merkez Komite Toplants, Buharin, Rkov ve Tomskiy evresindeki san zaferiyle sonuland. Ta hl grevi'ni izleyen ocak aynda, zorunlu tahsille ilgili otarak kararlatr lan olaanst nlemler kaldrlarak tahl fiyatlar aa yukar yzde 20 artrld. Bu art zellikle hali vakti yerinde kyl katmanlarnn iine yarad. Toplantdan bir gn sonra Rkov Moskova'da, Stali de Lenin

NOTLAR

59

gradda toplantya ilikin bilgi verdi. Rkov, Moskova Parti rgtne 13 Temmuzda o kadar saldrgan bir zafer tonuyla toplant zerine bilgi verdi ki szlerinin byk blmnn basm srasnda karlmas gerekti. bin dinleyici karsnda lkenin btn blgelerindeki huzursuzluklar ve kyl ayaklanmalarn ayrntlaryla anlatt. Bizde, smkanm para lanmas tehlikesi kukusuz gereklik haline geldi, Bundan dolay Rkov, tarmn gelimesine daha fazla dikkat gsterilmesini talep ederek birim sel kyl iletmelerinin desteklenmesini... partinin en nemli grevi ola* rak nitelendirdi. (Dirk Bronger, Der Kampf um die sovjetische Agrarpo litik 1925-29. Ein Beitrag zur Geschichte der kommunistisehen Opposition in SowjetruGland>Kln, (Wissenschaft und Politik|> 1967, s, 216) Rkov ile Scalinin raporlar 15 Temmuz 1928 tarihli Fravda'&z yaymlan d. (Kr. agy, s. 216; Carr, A Historyyc. 9, s. 83) 34. ber die Ergebnisse des Juliplenums des ZK der KPdSU (B), Refreat in der Vcrsammlung des Aktivs der Leningrader Organisation der KPdSU (B) am 13 Juli 1928, SW 11, s. 175-93, burada s. 185. 35. Bu paragraf, * platform un, bizi baka yerlerde alntladmz Al manca basksnda ( Die Platrform der Vereinigten Opposition, (der.| Wolter, Die Linke Opposition, c. 5 iinde, s. 328-466) eksikse de bir ba ka eviride ierilmitir: Entwurf einer Plattform der leninistischc Bolschewiki (Opposition), Zum 15. Parceitag der WKP(B)\Berlin, Fahne des Kommunismus, 1928, s. 43. 36. SSCB Bolevik Partisi inde Sag Tehlike, Moskova Komitesinin ve Moskova Denetim Komisyonunun Geniletilmi Toplantsnda Yap lan Konuma (19 Ekim 1928), Lcninizmin SorunlarySol, 1977, s. 266. 37. Stalin hizbi, sa muhalefetin nderleri Buharin, Rkov ve Tomskiyi kendilerine kar saldrya gemesinden nce bu muhalefetin yan dalarn \temizlemekle ie balad. Arkasndan Stalin, 1929 ubatnda unlar syledi; Ne denli zc olsa da u olguyu saptamak zorundayz ki partimiz iinde Buharin, Tomskiy ve Rkov'dan meydana gelen zel bir Buharin grubu olumutur... Buharin grubu, bir sag sapmay ifade ermek tedir, kentte ve krda kapitalist elerin tasfiyesini deil, serbeste geli mesini savunan bir teslimiyetiler grubudur. (Die Bucbaringruppe und die reehte Abvveichung in unserer Partei, Aus Reden in der gemeinsamen Sitzburg des Politbros des ZK und des Prasdimus der ZKK der KPdSU|B|, Ende Januar end Anfang Februar 1929, SW 11, s. 285-91, burada s. 285vd) 38. Uzun yllar Kominternin sekreterliini yapan, Buharinin srda Hu mbert-Droz, Buharin ile bir konumasn yle aktarr: VI. Dnya Kongresinden az nce (15 Temmuz 1928'e doru) Buharin, beni Krem-

60

BLM 2

litde yanna arp, Sovyetler Birlii Komnist Parti Polirbrosu iinde toprak sorn konusunda ortaya km olan farkllklar zerine bilgi verdi... Staliiin politikasn, Trotskiy-Zinovyev hizbinin politikas karsn da bir teslimiyet olarak, i snf ile orta kesim kyller arasnda bir ko pu olarak nitelendirdi.* (A.G, Lwy> Die VPeltgeschichte st dcs Wcltgericht, Bticharin; Vision des Kommunismus, Wicn, Europa, 1969, s* 355) Pravda'nm 21 Mart 1929 tarihli Sa Sapma Nereye Gtrr? balkl bir yazsnda yle deniyordu: Ama snflarn bar iinde sosyalizme almasnn kuramclar, sosyalizme yava tempoyla eriilebilecei kanandadrlar. Bumn iin, gya partinin gtt ar sanayileme temposu na kar barp aryorlar. Sermaye yatrmlarn durdurma yolundaki nerileri, partinin yar Trotskist bir parti olduu yolundaki sulamalar bu Inprckorr, say 28, 27 Mart 1929, s. 635-6, burada s. 636) yzdendir | 39. Sosyalist yurdumuzun alt edilmesini vc bamszln] yitirmesi ni isrer misiniz? Ama eer bun istemiyorsanz, onun gecikmiliini en k sa srede ortadan kaldrmalsnz ve onun sosyalist ekonomisinin kurulu unda gerekten Bolevik bir tempoyu gelitirmelisiniz... leri kapitalist lkelere gre biz, elli* hatta yz yl ge kalm durumdayz. Biz, bu aray 011 ylda kapatmalyz. (Stalin, Sanayinin Yneticilerinin devleri, SSCB Sosyalist Sanayi Kadrolarnn I. Konferansna Sunulan Sylev, 4 ubat 1931, Leninizm'in Sorunlar^ s. 401-11, burada s. 409) 40. Dcprogres (Dnyeprostroy, Dinyepcr na Projesinin Rus a ksaltmasdr) enerji santralini ina almalar I9271 dc balad. 1929 yaznda ilk barajlarn kurulmasna baland, 3932 Maysnda ilk nite i letmeye alarak ayn yln 10 Ekim gn csmi al treni yapld. Dnyeprostroy^ Sovyet sanayilemesinin ilk dneminin en dikkate deer mnferit icraat olarak kald/1(Carr, A History, c. 10, s. 912, kr. ayn s. 898-915) 41. 1923 Nisanndaki XII. Kongreden sonra Merkez Komitenin seti i Politbro yeleri Kamenyev, Lenin, Rkov, Zinoviyev, Stalin, Tomskiy ve Trotskiy'd i; 1924te Lcnin^in lmnden sonra, bunlara Buharn katl d. 1925 Aralndaki XJV. Kongreden sonra Kamenyev Politbronun aday yesi, Kalinin, Molotov vc Voroilov ise asil yeleri oldular. Zinoviev ile Trotskiyin ihracndan sonra 1927 Aralndaki XV. Kongrenin ardndan Kuibiev le Rdzurak, onlarn yerini aldr. 42. Staline atfedilen bayazda yle deniyordu: Kyllerin gelirle rindeki art... sanayi rnleri arzndaki greli gerilikle birlcincc, genel olarak kyllere, zel olarak da kulaklara, fiyatlar trmandrma amacy la tahl rnlerini alkoyma olanan verdi. (Pravda, 15 ubat 1928; Carr, A History, c. 9, s. 52'deki alnt.)

NOTLAR

61

43, Tall grevine karlk olarak parti nderlii, 1928 Ocanda ola anst nlemlerde bavurdu. Kyller, tehdit altnda ve zor kullanla rak, tahl fazlalarm, devlete saptanm fiyarlar zerinden teslim etmek zorunda kaldlar, Geri zorunlu toplamalarn eklen yalnz kulaklara ynelik olmasna karn btn kyllerama cn bata, topluca tahln ouna tasarruf eden orta kesim kyller bunlardan fiilen zarar grd ler,,. Ne var ki balangtaki kimi baarlarn ardndan tedarik sonulan yeniden geriledi; yle ki ykselen talep karlanamaz oldu. Bunun zeri ne yetkililer daha da byk apta zorlayc nlemler uyguladlar,.. Ancak ilkbaharda kyllerin byk ounluunun elindek aylarndan farkl olarakpek de byk stoklar bulunmadndan ve 1921 alk felaketini hatrlayarak ellerindeki son fazlalardan da olmak istemediklerinden, ye niden zor kullanmak ok fazla baarl olmad.,, Sovyet vc parti rgtle rinin bu imdat eylemini ilk balarda destekleyen ky yoksullar artk git gide daha ok husumet gstermeye baladlar; nk msaderelerden kendileri de dolayl olarak zarar gryorlard: Stoklara el konduktan ye rel pazarlar ortadan kaldrldktan sonra, st kyl tabakalarnn, her za manki gibi ihtiyatlar ilkbaharda tkenmeye yz tutan daha yoksul ky llere tahl satacak halleri pek kalmyordu, Boylece btn krsal katman lar arasnda, devlet iktidarna kar bir kar ortakl olumu oldu.1 ' (Lorenz, Sozialgescbicbtc, s. 172n,; kr, Carr, A Historyy c. 9, s, 48-66) 44, Byk Dn Yl, Ekim Devriminin XII, Yldnmnde (3 Ka sm 1929), Leninizmin Sorunlar ys. 331-43, burada s. 340, 45, Parri olarak, Sovycr iktidar olarak, geen yl iindeki almala rmzn belirleyici zellii unlardr: a) Tarm blgelerinde, kapitalist un surlara kar btn cephe boyunca mcadeleye giritik vc b) bilindii gi bi bu mcadele, elle tutulur olumlu sonular vermitir ve hala vermektedir- Yani biz, kulakn smrc eilimlerini snrlama politikasndan, kulak' snf olarak ortadan kaldrma politikasna gemi bulunuyoruz. (Sralin, Sovyetler Birliinde Tarm Politikasnn Sorunlar. Tarm Uz manlar Konferansnda Verilen Sylev [27 Aralk 1929|, Leninizm 'in $orunlarty s, 344-65, burada s, 361) 46* Rus Ortodoks Kilisesi, 1656da dini trenlerin usul ve srasna ilikin baz kilise mensuplarnca kesinkes reddedilen reformlar yaplmas konusunda blnmt. Resmi kilisenin raskolniki (blcler, dinin as lndan ayrlmlar) adn verdii eski inanllar, yenilikleri ve reformla r devlet zorununsrgnler, zindanlar, grevden almalar yardmyla uygulatmaya kalkan patrii zndk olarak nitelediler. Rashol asndan bakldnda, ar da doru inantan sapm olduu iin ona itaatten vaz gemek de akla yaknd. XVII. yzyln sonunda Byk Petro dneminde

62

BLM 2

binlerce insan, angaryalardan* askere almalardan, vergi toplamalardan ve eytani hkmet makamlarndan ormanlara kajp zellikle Kuzey Rus yann zor ulalr blgelerinde yerleim yerleri kurdu. Sonralar eitli mezheplere ayrlan raskol hareketi, gnmzde dc varln srdrmekte dir. Tutucu tarihi JVLP, Pogodin'in (1800-75) dncesine gre devlet zorlamas olmasayd kyllerin yars ayrlklara katlrd. Bilim adam lar/1resmi kiliseden ayrlanlarm saysn 'XIX, yzyln altml yllarn da dokuz iia on milyon, seksenli yllar iin on iki ila on be, 1917 iin dc on dokuz milyonu eski inanl, alt milyonu ise tarikat yanls olmak ze re yaklak yirmi be milyon olarak tahmin ediyorlar." (R. Pipcs, Rufiland vor der Revolution, 1974, Mnih, DTV, 1984* s. 246) 47. Andreycv* 9 Ocak 1930 gn Don Irma zerinde bulunan Rostov kentinde Kuzey Kafkasya'daki topyekCn kolektifletirme zerine ko nutu. (Kr. 10 Ocak 1930 tarihli Pra/da) Kolektifletirmeyi ancak 1931de deil* 1930 ylnn sonuna kalmadan tamamlama arsn yap t konumas, 15 Ocak 1930 tarihli Pravda'da yaymland. (Kr. Trots kiyin bu konudaki ilk yorumu: Resmi Yalan ve Hakikat, 1930 Mays, Jng. L. Trotskiy* VVritngs of Leon Trotskiy Supplement 1929-40, der. N. Ailen, G. Breitma ve S. Lovcll, New York* Path/inder iinde, s. 40-2) 48. Andrci Andreyev Andreyev (1895-1971), parti ve devlet grev lisi; 1914'ten itibaren parti yesi; 1920deki IX. Kongrede seildii Mer kez Komitede 1960'a dek ye olarak kald; 1927 ile 1930 arasnda, zor la kolektifletirmeyi ynettii Kuzey Kafkasyada Parti Sekreteri; 1932den 1952'ye dek Politbro yesi; 1939dan 1952ye dek partinin Denetleme Komisyonu Bakan; 1943 ile 1946 arasnda Tarm Halk Ko miseri; 1946'dan 1953'e dein Bakanlar Kurulu Bakan Yardmcs; 1953te Yce Sovyet yesi; Stali'in lmnden sonra yejovina srasn daki temizlikler zerine bir inceleme komisyonu ynettiyse de kendisi u 1937-38 yllarndaki tedhi kampanyalarnn ounda faal bir rol oy nad. (R. Medvedev, Ali Stalins Mcn> Oxford, Blackwell, 1983, s. 41) Trotskiyin yeteneksiz grd bir kiiydi. Onun gibiler* eski Bolevik sfatyla Viinski, Beriya, Potemkin gibi dzenbazlara belli bir kamuflaj salad iin ... Politbroda tutuluyorlar. (Leo Trotzki* Das Zetralkomitee* sene Zusammensetzung und die Geschichte des bolschewismus, ayn yazar, Scbriften> c. 1.2, Hamburg, Rasch und Rhring, 1988, s. 1203) 49. Aceleci kolektifletirmenin uzun dnemli sonular* u rakamlar dan anlalabilir: 1930dan 1955'e kadar nfus bana tarmsal retim (snai bitkilere ynelik yaplan retim hari) ve hayvan mevcudu...

NOTLAR

63

1916daki seviyelerinin altndayd. Koyun ve inek ynnden ele alnrsa ne 1913teki, ne de 1928'deki seviye bugne kadar almtr. Hububat retimi fert bama 1913te 503 kilogram iken 1965te 528 kilograma ykselmitir, yani elli yl iinde yzde 5lik bir art' salanmtr. (E. Mandel, Marksist Ekonomi El Kitab, c. 3, Suda, 1975, s. 208) Gayri sa fi tarmsal retim deeri, (1958 fiyatlaryla) 1924-28de yirmi iki milyar rubleyken 1936-40ta yirmi buuk milyar rubleye kt. Rekor rn yllan olan 1937 ile 1940ta gayri safi tarmsal retim, 1928 dzeyinin s rasyla yzde 8 ve 6 stnde, 1938 ile 1939 yllarrnda ise 1928 ile aa yukar ayn dzeydeydi. Demek ki kitlesel kolektifletirmeden on yl son ra byk bir teknik ve idari aygtn yardmyla baarlan, NEP dneminin dank kk kyl tarmnn rerim dzeyine yeniden ulamak ya da onu biraz gemek oluyordu. Tarmsal retimin geliimi, zorlayc kolek tifletirme sonunda adeta on yllk bir kesintiye uratlmt/' (Lorez, Sozialgesehicbte, s. 214vd) 50. Kurbanlarn says hibir zaman tam olarak saptanamad. 1932*dcn sonra nfus rakamlar bir daha yaymlanmad. Kolektifletirme ncesinde resmi rakamlara gre 6.800*000 kulak vard. OGPU, Stalin iin hazrlanan bir raporda kurbanlarn saysn 3.300.000 ila 3.500.000 olarak tahmin eder. (Heller-Nekrich, Geschichtc der Sovjetunion, c. 1, s, 230vd) Stalinizm dnemindeki can kaybn hesaplamaya alm olan Conquest, Kolektifletirmenin kendisi esnasnda telef olan 3.500.000 in sana ek olarak kamplara srlp de sonraki yllarda neredeyse hepsi len bunlar da asgari tahminlerdirbir o kadar insandan sz ediyor. (Byk Tedhi, Durum, 1969, s. 178) 51. 2 Mart 1930da yaymlanan, herkesi balayc bir rnek tzk, kyllere ait btn toprak paylarnn tek bir arazi halinde birletirilmesi ni ve tarla snrlarnn ortadan kaldrlmasn ngryordu. Btn koum hayvanlar ile tohumluk tahl ve tarm aletlerinin en nemlileri artel iletmeine ait olacak; buna karlk st veren hayvanlarla kkba hayvan larn bir blm, ayrca kmes hayvanlan, kiisel mlkiyette kalacak, y lece bireysel iletme, hi deilse ksmen srdrlebilecekti. Bu tavizle ky ller, sonradan olsa da kolektifletirme politikasna kazandrlmak isten miti. (Lorenz, Sozialgescbicbte, s. 196) {rnek tzk urada baslmtr: G - Brunner-K. Westen, Die sovjctisebe Kochosordnungy Stuttgart, Kohlhammer, 1970, s. 124) 52. Trotzki, Kurs auf Kapitalismu$ oder Sozialismus? (25 Nisan 1930), ayn yazar, Sehriftert, c. 1.1, s, 184. 53. 1930 balarnda Moskovada dolaan bir sylentiye gre Sava Komiseri Voloilov, Kzl Ordu saflarnda huzursuzluk ve honutsuzlua

64

BOLM 2

yol at gerekesiyle, zorla kolektifletirmenin hemen durdurul masn talep etmiti. Bu sylenti eitli diplomatik raporlarda ele alnd. Italyan byk elisi, 22 Mart 1930 tarihli raporunda parti ynetiminin (Merkez Komite ya da geniletilmi Poitbro) bir oturumu zerine bilgi verir: K z! Ordunun siyasal merkez ynetiminin banda bulunan Gamarnik, bir konuma yaparak, kulaklarn tasfiyesi ve ne pahasna olursa olsun ko lektifletirme politikasinm Kzl Ordu iinde dourduu ^telafisi mm kn olmayan honutsuzlua iaret etmitir. ounluu kyl ocuu olan askerler, Sovyet hkmetine kar duyduklar hnc gizlemektedir ler, Bu gelime, Kzl Ordunun gvenirliini tehdit etmektedir. Gamarnikin talebi, zamann Halk Aydnlatma Komiseri olan selefi tarafndan desteklenmitir- Bundan sonra yaplan bir Polirbro oturumundaki bir oylamada, o gne dek izlenen zorla kolektifletirme politikasna kar ye di oy km; yalnz Stalin ile Molotov, o zamana kadarki izgiyi savun mulardr Oylamadaki bu yenilgi ve Kzl Ordu iindeki honutsuzluun bymesi, Stalini 2 Mart 1930 gnl makalesini yazmaya itmitir, (uBa ar Sarholuu, Lenin izmin Sorunlar, s. 371-8) (Kr. J. Hasla m, Snviet l:orcign Policy 1930-33 The Impact of Dcpression, Londra, MacMillan, 1983, s* 121vd)

BLM 3

SOSYALZM VE DEVLET

1. GE REJM

Resmi otoritelerin ne srd gibi Sovyetler Birliinde sosya lizm imdiden gerekletirilmi inidir? Eer gerekletirilmemi se, elde edilen baarlar, dnyann geri kalan blmlerindeki ge limelerden bamsz olarak, sosyalizmin hi deilse ulusal snr lar iinde gereklemesini gvence altna alm mdr? Sovyet ekonomisinin temel gstergelerinin biraz nce yaplan eletirel deerlendirmesi, bizlere bu soruya doru bir cevap araynda k noktasn oluturmaldr. Ancak belirli teorik temellere de gereksinmemiz olacak. Marksizm, ilerlemenin temel kayna olarak tekniin geli mesinden yola kar ve komnist program retici glerin di namii zerine ina eder.1 Eer bir kozmik felaketin yakn za manda gezegenimizi yok edecei grndeyseniz, o zaman el bette komnizm perspektifinden ve daha bir sr eyden vaz gemek zorundasnz. imdilik yalnzca varsaymsal ola bu tehlikeyi bir kenara brakrsak, teknik, rerken ve kltrel ola naklarmza nceden herhangi bir snr koymak iin en ufak bir bilimsel temel yoktur. Marksizm, ilerleme iyimserliiyle dolu dur vc sras gelmiken syleyelim, srf bu yzden dinin uzla maz kartdr.
65

66

BLM 3

Komnizmin maddi ncl, insann iktisadi potansiyelinin ylesine yksek bir gelimesi olmaldr ki artk bir yk olmaktan kan rctici emek iin herhangi bir vendireye gerek kalmasn;2 byle bir durumda, hep bol miktarda mevcut olan tketim mal larnn datmhali vakti yerinde ailelerde ya da zengin bir pansiyonda bugn olduu gibieitim, alkanlk ve kamuoyu dnda baka hibir denetim gerektirmez* Akas, bu kadar al akgnll bir perspektife topyaci* sfatn yaktrmak iin insann dar kafal olmas gerekir. Kapitalizm, toplumsal bir devrimin koullarn ve glerini hazrlamtr: teknoloji, bilim ve proletarya. Ama komnist ya p burjuva toplumunu yerini derhal alamaz. Gemiin maddi vc kltrel miras bunun iin tmyle yetersizdir* i devleti he nz ilk admlarn atarken herkesin yeteneklerine greyani alabilecei ve almak istedii kadaralmasn salayama yaca gibi herkesi, yapt iten bamsz olarak, ihtiyalarna gre dllendiremez. retici gleri gelitirmek iin allm i i creti normlarna, yani tketim mallarnn bireysel emein ni celiine ve niteliine gre blmne bavurmak gerekir. Marx yeni toplumun bu ilk aamasna komnizmin alt aa mas^ adn vermiti; bu aama, yokluun son hayaletleriyle birlikte maddi eitsizliin ortadan kalkaca st aamadan kesin izgilerle ayrlyordu.4 Gnmzn resmi Sovyet doktrini, El bette henz tam komnizme ulamadk, ama sosyalizme, yani komnizmin alt aamasna ulam bulunuyoruz, diyor.5 Bu nun kant olarak da, devlet irketlerinin sanayideki hkimiyeti ni, tarmdaki kolektif iftlikleri, ticarette devlet ve kooperatif iletmelcrini gsteriyor.6 ilk bakta bu durum Marx> n a priori ve dolaysyla hipotetikemasyla tam bir tekabliyet gsteri yor. Ama tam da Marksist bir adan bu sorun, ulalan emek verimlilii dzeyinden bamsz olarak salt mlkiyet biimleri temelinde zlemez. Komnizmin alt aamasndan Marxm kastettii, daha bandan itibaren ekonomik geliim bakmndan en gelikin kapitalist toplumdan stn bir toplumdu. Teorik

SOSYALZM VE DEVLET

67

olarak byle bir kavray kusursuzdur: nk dnya leinde dnldnde, ilk dou aamasnda bile komnist toplum, burjuva toplumundan daha yksek bir geliim dzeyinde olma ldr. stelik Marx, toplumsal devrimi Franszlarn balataca n, Almanlarn srdreceini, Ingilizlerin de tamamlayacan dnyordu. Ruslara gelince Marx, onlar ta gerilerde bir yer de gryordu. Ama bu kavramsal sralama, olgular tarafndan altst edildi. Bugn, her kim M a ^ n evrensel tarihsel anlay n, geliiminin bu zgl aamasnda Sovyetler Birliine mekanik olarak uygulamaya alrsa, derhal umutsuz elikiler iine yu varlanr. Rusya kapitalizm zincirinde en gl deil cn zayf halkayd. Gnmz Sovyetler Birlii dnya ekonomisinin ortalamasnn zerinde deildir, sadece kapitalist lkelere yetimeye almak tadr. Eer Marx kendi dneminin en gelikin kapitalizminin retici glerinin toplumsallatrlmasnn temelinde kurulacak topluma komnizmin alt aamas adn veriyor idiyse, aktr ki bu niteleme bugn hl teknoloji, kltr ve dnya nimetleri ba kmndan kapitalist lkelerden ok daha yoksul olan Sovyetler Birliine uygun deildir. Dolaysyla, gnmzn elikiler iin deki Sovyet rejimini bir sosyalist rejim olarak deil kapitalizm den sosyalizme gei halinde olan bir hazrlk rejimi olarak ad landrmak daha doru olur.7 Terminoloji zerindeki bu hassasiyette bir nebze olsun uka lalk yoktur. Deiik rejimlerin gcn ve istikrarn uzun d nemde belirleyen, emek verimliliklerinin greli durumudur. Ka pitalizmden daha yksek bir teknolojiye sahip olan bir sosyalist ekonomi, sosyalist geliiminideyim yerindeyse otomatik ola rakgvencc altna alm demektir; ne yazk ki ayn eyi Sovyet ekonomisi iin sylemek hl tmyle olanakszdr. Sovyetler Birliinin olduu gibi savunusunu kaba biimde yapanlarn ounluu yle dnmeye yatkndr: Gnmz Sovyet rejiminin henz sosyalist olmad kabul edilse bile, re tici glerin imdiki temellerden hareketle geliimi er ya da ge

68

BLM 3

sosyalizmin zaferini yaratacaktr. Dolaysyla kesin olmayan sa dece zaman etmenidir* Bunun iin bu kadar grlt yapmaya deer mi? lk bakta ne kadar etkileyici grnrse grnsn, byle bir iddia ar derecede yzeyseldir* Tarihsel sreler sz konusu olduunda, zaman hi de ikincil bir etmen deildir. imdiki zamanla gelecek zaman birbirlerine kartrmak, poli tikada dilbilgisinde olduundan ok daha tehlikelidir* Webb t rnden kaba evrimcilerin sandnn tersine evrim, hi de sar sntsz birikiminden ve srekli ilerlemesinden ibaret deildir. Niceliin nitelie dnt, bunalmlarn, sramalarn ve ge riye dlerin yaandj bir sretir* Tam da Sovyetler Birlii dengeli bir retim ve blm sistemi olarak sosyalizmin ilk aamasna ulamaktan henz uzak olduu iindir ki, geliimi uyum iinde deil, elikilerle doludur. Ekonomik elikiler toplumsal antagonizmalar yaratr;8 bunlar da retici glerin geliimini beklemeksizin kendi mantklarn yaratrlar. Biraz nce bu gerein, sosyalizme evrimci biimde dnmeyi is temeyen ve brokrasi ile ideologlarnn aku baklar altnda yeni ve ek bir devrim talep eden kulakln durumunda ne denli doru olduunu grdk*9 Ellerinde iktidar ve serveti toplayan brokrasinin kendisi sosyalizme bar biimde dnmek iste yecek midir? Bundan kukulanmak iin ok neden var. Her du rumda, brokrasinin kendi szlerine inanmak tedbirsizlik olur* Sovyet toplumunun ekonomik elikilerinin ve toplumsal anatagonizmalarnn nmzdeki , be ya da on yl iinde ne ynde geliecei sorusunu kesin ve tartmasz biimde cevap landrmak imdilik olanakszdr. Sonu, canl toplumsal gle rin mcadelesine baldr, hem de sadece ulusal lekte deil, uluslararas lekte* Dolaysyla, her yeni aamada, var olan ili kilerin vc eilimlerin birbirleriyle bantlar vc srekli etkileim leri iinde somut bir tahlili gereklidir. imdi byle bir tahlilin devlet asndan ne kadar nemli olduunu greceiz.

SOSYALZM VE DEVLET

69

2 . P r o g r a m v e G ereklik

Lenin Marx ve Engelsi izleyerek proleter devriminin ilk ayrt edici ynn, smrcleri mlkszletirdiktc sonra toplumun zerinde ykselmi bir brokratik aygthepsinden nemlisi polisi ve profesyonel orduyuilga etmesi olarak gryordu.1 0 Proletaryann bir devlete ihtiyac vardr, bunu btn oport nistler syleyebilir, diyordu Lenin 1917de, iktidarn ele gei rilmesinden iki ay nce, ama oportnistler unu eklemeyi unu turlar: Proletaryann sadece snmlenmekte olan bir devlete ih tiyac vardr; bu yle kurulmu bir devlettir ki derhal snmlenmeye balar, bundan baka aresi yoktur/ (Devlet vc Devrim )1 1 Bu eletiri o dnemde Rus Menevikleri, ngiliz Fabianlan gibi reformist sosyalistlere yneltilmiti. imdi, snmlenmeye en ufak bir niyeti olmayan bir brokratik devlete tapnan Sovyet putperestlerine daha da gl bir saldr nitelii tayor. Brokrasiye olan toplumsal i h t i y a , ^ gl antagonizmaiar yumuatmak, ayarlamak, dzenlemek gereken her du rumda ortaya kar (elbette bu her zaman ayrcalkllarn, mlk sahiplerinin karlar lehinde ve her zaman brokrasiye avantaj lar salayacak biimde olur)* Dolaysyla, 11e kadar demokratik olursa olsun btn burjuva devrimlcrinde brokratik aygt g lendirilmi ve mkemmelletirmitir. Brokrasi ve daimi or du, diye yazar Lenin, burjuva toplumun un gvdesi zerinde bir parazit, bu toplumu kvrandjran i elikilerin yaratt bir parazit, ama yine dc yaam gzeneklerini tkayan bir parazit tir.1^ 1917'den, yani iktidarn fethinin partinin karsna pratik bir sorun olarak kt andan itibaren, Lenin bu uparazitin tasfi yesiyle srekli olarak megul oldu.1 4 Devlet ve Dcvrimin her blmnde, proletaryann, smrc snflarn devrilmesinden sonra, eski brokratik aygt paralayacan ve iiler ile me murlardan oluan kendi aygtn yaratacan tekrar tekrar belir

70

BLM 3

tir. stelik proletarya bu yeni grevlilerin brokratlara dn memesi iin nlemler de alacaktr: Marx ve Engels tarafndan ayrntl olarak incelenmi nlemler unlardr: (1) Sadece seim le gelme zorunluluu deil, her an grevden alnma ihtimali; (2) Bir iinin cretinden yksek olmayan maa; (3) Herkesin kon trol ve denetim ilevlerini yerine getirecei ve bylece herkesin bir sre boyunca brokrat7olaca, yani hi kimsenin brokrat haline gelemeyecei bir rejime derhal gei/'1 5 Leninin on yl sonrann sorunlar hakknda konutuu sanlma mal. Hayr bu, proleter devrimini gerekletirince balang noktas olarak al mamz gereken ilk admd.1 6 Proleter diktatrlkte1 7 devlet konusundaki bu cesur gr, iktidarn fethinden bir buuk yl sonra Bolevik Partinin progra mnda (orduya ilikin blm de dahil) ifadesini buldu.1 8 Man darinleri olmayan gl bir devlet; samuraylar olmayan silahl kuvvetler!1 9 Asker ve sivil brokrasi, savunmann ihtiyalarn dan deil, snflara blnm toplumun savunmann rgtlen mesine kaydrlmasndan kaynaklanr. Ordu, toplumsal ilikile rin bir rndr, o kadar. Yabanc tehdide kar mcadcle, kukuuz baka devletlerde olduu gibi ii devletinde de uzmanla m, asker teknik anlamnda rgtlenmeyi gerekli klar; ama ay rcalkl bir subay kastn, hayr. Parti program daimi ordunun yerine silahlanm halkn gemesini neriyordu,2 0 Proletarya diktatrl rejimi bylece daha bandan, szc n eski anlamyla bir devlet olmaktan, yani halkn ounlu unu hakimiyet altnda tutmaya yarayan zel bir aygt olmak tan kar. Silahlarla birlikte maddi iktidar dorudan doruya ve derhal Sovyetler gibi ii rgtlerinin eline geer.2 1 Bir brokra tik aygt olarak devlet proletarya diktatrlnn ilk gnnden snmlenmeye balar.22 Bugne kadar deitirilmemi olan par ti programnn sesi byle diyor. Ne tuhaf, sanki bir hayaletin antmezarndan gelen sesidir bul23 Bugnk Sovyet devletinin doasn nasl yorumlarsanz yo rumlayn, bir eyden kuku duymak olanakszdr: Varlnn

SOSYALZM VE DEVLET

71

ikinci onyhnn sonunda, henz snmlenmemek bir yana, snmlenmeye* balamamtr bile. Daha da kts* bugne kadar grlmemi bir zor aygt haline gelmitir Brokrasi sa dece yerini kitlelere brakarak ortadan kalknamakla kalmam, kitlelerin tepesinde kontrol edilemez bir g haline gelmitir. Ordu sadece yerini halka brakmamakla kalmam, en tepesine mareallerin yerletii ayrcalkl bir subay kast retmitir; bu na karlk, diktatrln silahl tayclar24 olmas gereken halkn Sovyetler Birliinde patlayc olmayan silahlar bile ta mas yasaktr bugn.2 5 nsan hayal gcn ne kadar zorlarsa zorlasn, Marx, Engels ve Lcninin ii devleti hakkndaki tasa rm ile bugn Stalin'in ynetimindeki somut devlet arasnda var olandan daha arpc bir kartl dleyemez, Leninin yaptla rn (tabii sansrcnn seimiyle ve arptmalaryla) hl yaym lamakla birlikte, Sovyetler Birliinin bugnk nderleri ve onla rn ideolojik temsilcileri, program ile gereklik arasnda bylesi ne arpc bir kopuun domasnn nedenlerine ilikin soru bile sormuyorlar. Biz onlar adna bunu yapmaya alalm.
3 . DEVLETNN KL KARAKTER

Proletarya diktatrl burjuva tophmuyla sosyalist toplum arasnda bir kprdr. Dolaysyla znde geici bir karakter tar; yani diktatrl gerekletiren devletin yan ama asli g revlerinden biri kendinin ortadan kalkn hazrlamaktr. Bu yan grevin gerekletirilmesindeki baar, bir dereceye kadar ana grevinin, yani snfsz ve maddi elikileri olmayan bir top lumun inasnn baarsnn bir lsdr. Brokrasi ile toplum sal uym arasnda ters orant vardr. Dhringe26 kar nl polemiinde Engels yle yazar: S nf hkimiyeti ve retimin halihazrda iinde bulunduu anari nin yaratt bireysel varolu mcadelesi ile birlikte bu mcade leden doan atmalar ve arlklar sona erdiinde, o andan iti baren bastrlacak bir ey, dolaysyla da zel bir bask aracna, yani devlete ihtiya kalmayacaktr.27

72

BLM 3

S kafallar jandarmay ebedi bir kurum olarak grrler. Gerekte, jandarma insan soyunu, insan soyu doay btnyle dizginledii gne kadar dizginleyecektir sadcce. Devletin orta dan kalkmas iin, snf hkimiyeti vc bireysel varolu mcade lesi ortadan kalkmaldr. Engels bu iki koulu birlikte anar, nk toplumsal rejimleri deitirmek sz konusu olduunda birka on yl hibir ey deildir. Ama iler, bir devrimin ykn omuzlayan kuaklara deiik grnr. Dorudur, kapitalist anari her bir insann btn insanlara kar mcadelesini dou rur, ama sorun udur: retim aralarnn toplumsallatnlmasyla bireysel varolu mcadelesi henz otomatik olarak orta dan kalkmaz. te sorunun pf noktas budur! Amerika gibi en gelikin kapitalizm rneklerinden biri teme linde bile, sosyalist bir devlet herkese ihtiya duyduu her eyi salayamazd, dolaysyla da herkesi mmkn olduu kadar ok retmeye zorlamak durumunda kalrd.28 Byle durumlarda uyarc rol doal olarak devlete der; devletin dc, belirli dei iklik ve yumuatmalarla da olsa, kapitalizmin yerletirdii eme i dllendirme yntemine bavurmaktan baka aresi yoktur. Marxn 1875te yazd u satrlar bu anlam tayordu: Bur juva hukuku... komnist toplumun, uzun doum sanclarndan sonra kapitalist toplumun iinden kt biimiyle ilk aamasn da kanlmazdr. Hukuk hibir zaman, toplumun ekonomik ya psndan ve bu yap mm koullandrd kltrel dzeyden st? olamaz."19 Bu ok nemli satrlar aklarken Lenin unu ekler: Tke tim mallarnn blmne ilikin olarak burjuva hukuku doal ve kanlmaz olarak bir burjuva devletin i varsayar, nk ku rallarnn uygulanmasn zorlama kapasitesine sahip bir aygt ol makszn hukuk hibir ie yaramaz. Bundan dolay komnizm altnda sadece burjuva hukuku deil, burjuvazisiz bir burjuva devleti bile bir sre varlm srdrecektir!^0 Gnmzn resmi teorisycnlerince grmezlikten gelinen bu ok anlaml sonu, Sovyet devletinin doasnn anlalmas a

SOSYALZM VE DEVLET

73

sndan, daha dorusu byle bir kavraya bir ilk yaklam asn dan byk nem tar. Sosyalist dnm grevini stlenen devlet, eitsizlii, yani bir aznln ayrcalklarn zor yoluyla savun maya itildii lde, bir burjuvazisi olmasa bile bir burjuva devleti olarak kalr. Bu szler ne vgdr ne de svg; sadece eyleri gerek adlaryla anmaktr. Burjuva blm normlar maddi gcn bymesini hzlan dracak sosyalist amalara hizmet ediyor olmaldr, ama sadece son tahlilde. Devler daha batan dolaysz biimde ikili bir karak ter tar: retim aralarnda toplumsal mlkiyeti savunduu l de sosyalisttir; tketim maddelerinin blm,5 1 kapitalist bir deer lsne ve bundan doan btn sonulara uygun bi imde yapld lde burjuvadr. Bylesine eliik bir niteleme, dogmatik ve skolastik kafalar dehete drebilir; onlara sade ce zntlerini paylatmz sylemekle yetineceiz Sonunda ii devletinin fizyonomisi burjuva ve sosyalist ei limler arasndaki deien ilikiler tarafndan belirlenecektir. Bu kincisinin zaferi ipso facto [fiilen.n.J jandarmann nihai tas fiyesi anlamna gelecektir: Yani devletin kendi kendini yneten bir toplumun iinde erimesi anlamna. Sadece bu bile Sovyet brokratizminin hem kendi iinde, hem de bir sistem olarak nasl devasa bir nem tadn gstermeye yeterlidir Lenin>tmyle entelektel mizacna uygun biimde Marx*m anlayna ar lde keskinletirilmi bir biimde ifade kazan drd iindir ki, kendi tahlilini sonuna kadar gtrmeyi baa ramad lalde, kendisinin ki de dahil olmak zere gelecekteki glklerin de kaynan ortaya koymu oldu. Burjuvazisiz bir burjuva devleti gerek Sovyet demokrasisiyle tutarl olamad. Bunun devletin ikili ilevinin yapsn etkilememesi olanakszd* Teorinin berrak biimde gremediini deneyim ortaya kard. Toplumsallatrlm mlkiyetin burjuva kardevrimine kar savunulmas iin silahlanm iilerin devleti tmyle yeterliydi, ama tketim alannda eitsizlikleri dzenlemek ok farkl bir meseleydi. Mlkiyetten yoksun olanlar, onu yaratmaya ve sa

74

BLM 3

vunmaya eilim duymazlar. ounluk, aznln karlarnn ko runmasn kendine dert edinemez. Burjuva hukukunu savu nmak iin ii devleti burjuva tipte bir ara yaratmak zorun da kald; bu, eski jandarmayd, ama yeni bir niforma iinde. Bylccc Bolevik program ile Sovyet gereklii arasndaki te mel elikiyi kavrama yolunda ilk adm atm oluyoruz. Eer devlet snmlenmek yerine gittike daha despotik oluyorsa, eer ii snfnn grevlendirdii temsilciler brokratlayor ve brokrasi yeni toplumun zerinde ykseliyorsa, bu, gemiin psikolojik kalntlar vb trnden birtakm ikincil nedenlerden ileri gelmez; gerek eitlii gvence altna almak olanaksz ol duka, ayrcalkl bir aznln yaratlmas ve desteklenmesi yo lunda elikten bir zorunluluun bir sonucudur. Kapitalist lkelerde ii hareketini boan brokratizm ei limleri, bir proleter devriminden sonra, her yerde ortaya ka caktr. Ama ok aktr ki devrimden kan toplum ne kadar yoksulsa, bu yasanm ifadesi o kadar daha kat ve plak, brokratizmin ald biimler o kadar daha kaba, sosyalist gelime iin yarataca tehlike de o kadar daha byk olacaktr. Sovyet devletinin snmlenmek bir yana brokratik parazitten kurtul masna bile engel olan, Stalin'in plak polis doktrinin ilan etti i gibi gemiin hkim snflarnn kalntlar deildir;^ bu kalntlar kendi balarna gszdrler. Engel bununla karla trlamaz derecede gl etmenlerden; rnein maddi yokluk tan, kltrel gerilikten ve btn bunlarn sonucu olarak her in sann en dolaysz olarak, ok etkili biimde sonularn yaad alanda, yani kiisel varoluunu srdrme uranda burjuva hukukunun hkimiyetinden kaynaklanmaktadr.
4 . "GENELLEM T L K " VE JANDARMA

Komnist Manifesto9 dan iki yl nce gen Marx yle yazyor du: retici glerin gelimesi (komnizmin] mutlak anlamda gerekli olan pratik ncldr, nk bu olmakszn yoksulluk

SOSYALZM VE DEVLET

75

genelleir, yoksullukla birlikte gerekli maddeler iin mcadele yeniden balar, bu da btn eski pisliin yeniden canlanmas de mektir. 3 3 Bu dnceyi Marx hibir zaman dorudan gelitir medi. Bu da bir rastlant deildi, nk Marx hibir zaman geri bir lkede bir proleter devrimini ngrmedi. Lenin de bu konu nun zerinde durmad. Bu da br kaza deildi, nk Lenin Sov yet devletinin bu kadar uzun bir sre yaltk kalacan ngr memiti. Buna ramen, Marxta olmayana ergi yoluyla olutu rulmu soyut bir nerme de olsa, sz konusu alnt Sovyet dev letinin tmyle somut glklerini ve hastalklarn anlayabil mek iin vazgeilmez bir teorik anahtar salar bize. Tarihsel mi rasn yaratt, emperyalist vc i savalarn younlatrd yok sulluun zemininde bireysel varolu mcadelesi1 ' burjuvazinin devrilmesinden sonra kaybolmak ya da daha sonraki yllarda azalmak bir yana, tersine daha nce grlmemi derecede azgn lat. lkenin belirli blgelerinin iki kez yamyamla kadar itil diini hatrlatmamz gerekiyor rnu?^ arlk Rusya'sn Batdan ayran mesafe ancak imdi kavra nabilir. En olumlu koullarda, yani i karklklarn ve d fela ketlerin yokluunda, Sovyetler Birliinin, kapitalist uygarln en erken domu uluslarnn, zerinde yzyllar harcam oldu u ekonomik ve eitimsel baarlar sindirebilmesi iin birka be yllk dnemin daha gemesi gereklidir. Sosyalizm ncesi so runlarn zm iin sosyalist yntemlerin uygulanmas, ite Sovyetler Birliinde gnmzdeki ekonomik ve kltrel at mann z tam da budur. Kukusuz, Sovyetler Birlii bugn bile Marxn dneminin en ileri lkelerinin retici glerinin tesine gemitir. Ama birinci si, iki rejimin tarihsel rekabetinde nemli olan mutlak deil g reli dzeylerdir; Sovyet ekonomisi Hitler, Baldwi ve Roosevelfin^ kapitalizmiyle kar karyadr, Bismarck, Palmerstone3 6 ya da Abralam Lincolnun37 deil. kincisi, dnya tekno lojisindeki gelimeyle birlikte insan taleplerin kapsam kkl bi imde deiir. Marxn adalar otomobilden, radyodan, sine

76

BLM 3

madan* uaktan bihaberdiler. Oysa sosyalist bir toplum, b mallardan zgrce yararlanma olmakszn dnlemez. Marxn terimini kullanrsak* komnizmin alt aamas en gelikin kapitalizmin yaklam olduu dzeyde balar. n mzdeki Sovyet Be Yllk Plannn gerek program ise Avru pa vc Amerika'ya yetimektir. Sovyeder Birliinin usuz bu caksz topraklarnda asfalt bir otoyol a kurmak, Amerika'dan otomobil fabrikalarn olduu gibi buraya aktarmaktan, hatta bu fabrikalarn teknolojisini zmsemekten ok daha fazla vak te vc maddi kaynaa ihtiya gsterecektir. Her Sovyet vatanda nn arabasna atlayp cannn istedii yere gidccei, yolda ben zinini kolayca doldurabilecei gne kadar ka yl gemek zorun dadr?38 Barbar roplumlarda atllar ve yayalar iki farkh smf olutururdu* Otomobil de toplumu, en az atn eyeri kadar fark llatrr. Alakgnll bir Ford3 9 marka araba bile bir azn ln ayrcal olarak kaldka, burjuva toplumuna zg btn ilikiler ve gelenekler srer gider, Vc onlarla birlikte eitsizliin muhafz devlet de varln srdrr. Grdmz gibi, tmyle Marksist proletarya diktatrl teorisinden yola kan Lenin, 11e bu soruna hasredilmi ana ya ptnda, yani Devlet ve Devrimde, ne de parti programnda, l kenin ekonomik geriliinin ve yaltlmhnn devletin karakte ri asndan sonularn karmak bakmndan baarl olamad* Brokratizmin canlann, kitlelerin ynetime katlmaya yaban c oluuyla ve savan yaratt zel glklerle aklayan prog ram, brokratik arplmalar konusunda sadece politik n lemler ngrr: Btn temsilcilerin seimle gelmesi ve istendii her an grevden alnmas; maddi ayrcalklarn ilgas; kitlelcrce aktif bir denetim uygulanmas gibi nlemler,40 Bu yoldan y rnd takdirde brokratn patron olmaktan kp basit vc s telik geici bir teknik uygulayc haline gelecei, devletin de ya va yava, fark ettirmeden sahneden ekilecei varsaylyordu. Yakn tehlikelerin byle bariz biimde azmsam, programn tmyle uluslararas bir perspektif zerine yerlemi oluuyla

SOSYALZM VE DEVLET

77

aklanabilir: Ekim Devrimi Rusyada proletarya diktatrl n gerekletirmitir... Dnya proleter komnist devriminin a balamtr.M1 Programn ilk satrlar bunlard. Yazarlar tek bir lkede sosyalizmdi kurma amacm benimsememek bir yana bu dnce o dnemde kimsenin kafasnda yoktu, tabii Stalinin de ileri kapitalizmin ok eskiden zm olduu eko nomik ve kltrel sorunlar yaltlm halde iki onyl boyunca zmek zorunda kald takdirde Sovyet devletinin nasl bir ka rakter kazanaca sorusuna bile deinmemilerdi. Sava sonras devrimci bunalm Avrupada sosyalizmin zafe riyle sonulanmad. Sosyal demokrasi, burjuvazinin yardmna kotu. Lenin ve alma arkadalarna ksa bir soluklanma an42 gibi grnen o dnem, btn bir tarihsel a kapsaya cak ekilde uzad. Sovyetler Birliinin elikili toplumsal yaps ve devletinin ultra-brokratik karakteri, ayn zamanda kapita list lkelerde faizme4 3 ya da faizm ncesi gericilie yol aan bu zel vc ngrlmemi tarihsel duraklamann dorudan so nulardr. Brokratizmdcn arnm bir devlet yaratma yolundaki ilk a ba, balangta kitlelerin zynetime yabanc olmalar, kendini sosyalizme adam nitelikli iilerin yokluu gibi etmenler dolay syla baarszla uradysa, bu ilk glklerden hemen sonra ok daha derin sorunlarla karlat. Parti programnda ngrl d gibi, devletin ilevlerinin muhasebe ve denetimce44 indir genmesi, bask ilevinin giderek daralmas hi olmazsa greli ola rak genel bir memnuniyetin varln varsayyordu. Tam da bu gerekli koul eksikti. Batda hibir yardm gelmedi. Gnn g revi, varlklar savunma, sanayi, teknoloji ve bilim iin gerekli olan ayrcalkl gruplar ikna etmek olunca, demokratik Sovyctlerin iktidar, engelleyici, hatta dayanlmaz hale geldi. On kiiden alp birine vermek anlamna gelen bu sosyalizm ile hibir ili kisi olmayan operasyon esnasnda, blm alannda gl bir uzmanlar kast billurlat ve geliti. Ama u soruyu sormak gerekiyor: Son dnemin45 muazzam

78

BLM 3

ekonomik baarlar nasl ve neden eirsizliklerin yumuamasna deil, tam tersine keskinlemesine ve brokratizmin, bir ar pklk olmaktan karak bir ynetim sistemi haline gelecek ka dar bymesine yol at? Bu soruya cevap vermeden nce* Sov yet brokrasisinin yetkili nderlerinin kendi rejimlerini nasl grdne baka hm*
5 . " So s y a l iz m in B t n s e l Z a f e r !" v e "DKTATRLN GLENDRLMES"

Sovyetler Birliinde sosyalizmin btnsel zaferinin gerekle tii* son yllarda birka kez ilan edildi. zellikle kulaklarn bir snf olarak tasfiyesi ile ilikili olarak bu nerme kategorik bi imler ald* 30 Ocak 1931de Pravda> Stalinin bir konumasn yorumlarken yle diyordu: ikinci Be Yllk Plan dneminde ekonomimizdeki kapitalist unsurlarn son kalmdan tasfiye edi lecektir. (Vurgu bizim.} Bu adan bakldnda* sz konusu dnemde devletin de nihai olarak snmlenmesi, nk kapita lizmin son kalntlarnn tasfiye edildii bir durumda devletin hibir ii kalmaz. Bolevik Partinin program bu konuda yle der: Sovyet iktidar, toplumun snflara blnmesi ve bununla birlikte tm devlet iktidar ortadan kalkmadka, her devletin s nf karakterinin kanlmazln aka kabul eder.46 Ne var ki* baz ihtiyatsz Moskova teorisyenleri* kapitalizmin bu son kalntlarnn tasfiyesine inanp bundan devletin snmlenme sini karsadklarnda brokrasi byle teorileri derhal kardevrimci ilan etti. Brokrasinin teorik yanlgs nerede yatyor* temel ncln de mi yoksa vard sonuta m? Her ikisinde de. Btnsel za fer ilk ilan edildiinde Sol Muhalefet yle cevap vermiti: Ken dinizi olgunlamam* eliik* tarmda hla istikrarsz olan toplumsal-hukuksal iliki biimleriyle snrlamanal* esas ltten, yani retici glerin dzeyinden soyutlamamalsnz. Hukuksal biimlerin kendileri* teknolojik dzeyin yksekliine bal ola

SOSYALZM VE DEVLET

79

rak zde farkl toplumsal bir ierie sahip olur. Hukuk hibir zama ekonomik yapdan vc onun koullandrd kltrel d zeyden stn olamaz/' (Marx)47 Ekonomik yaamn btn dal larna Amerikan teknolojisinin en modern baarlarnn alan mas temelinde Sovyet mlkiyet biimleriite bu gerekten sosyalizmin ilk aamas olurdu. Dk bir emek verimliliiyle birlikte Sovyet biimleri sadcce, tarihin kaderini henz tartma m olduu bir gei rejimi anlamna gelir. 1932 Martnda yle yazmtk: Gaddar bir durum deil mi bu? lke bir al yoksunluundan kurtulamyor. Mal arznn her aamasnda engeller van ocuklara verecek st yok. Ama resmi khinler yle buyuruyorlar: "lke sosyalizm dnemine girmi tir.* Sosyalizm adn bundan daha kt niyetli bir biimde kara lamak olanakl mdr? imdilerde Sovyet ynetici evreleri ad na nde gelen propagandaclardan biri olan Kari Radck/ Beriner Tageblatt adl bir liberal Alman gazetesinin Sovyetler Birliine ayrlm Mays 1932 tarihli zel saysnda bu gzlemle ri, lmszl hak ede u szlerle savuturuyordu: St, sos yalizmin deil ineklerin rndr. Bir lkenin bir sre boyunca halk kitlelerinin maddi durumunda hibir harr saylr iyileme olmadan daha yksek bir geliim dzeyine ykselebileceini an lamamas iin insann sosyalizmi nehirlerinden st akan bir lke imgesiyle kartryor olmas gerekir.48 Bu satrlar, lkede kor kun bir ktln kol gezdii srada yazlmt. Sosyalizm, insan ihtiyalarn en iyi biimde karlamak ama cyla planlanm bir retim yapsdr; aksi takdirde sosyalizm adn hak edemez. Eer inekler toplumsallatrlmsa ama lke de ok az sayda inek varsa ya da ok az sit veriyorlarsa, o za man yetersiz st arz dolaysyla atmalar doarkent ile kr arasnda, kolektiflerle bireysel iftiler arasnda, proletaryann farkl katmanlar arasnda, btn emeki kitlelerle brokrasi
Kail Radekin 1936 Austosunda, Sovyet nderlere kar terrist bir saldn dzenleme sulamasyla Tutuklanmasndan nce kaleme alnm bir yazdan .n.

80

BLM 3

arasnda. Aslnda ineklerin kyller tarafndan kitlesel biimde imha edilmelerine yol aan ey toplumsallatrmalaryd. Yok luun yaratt toplumsal atmalarn ta kendisi btn eski pisliin * yeniden domasna yo! aabilir* Cevabmz znde buydu* Komnist Enternasyonalin VII. Kongresi, 20 Austos 1935 tarihli bir kararnda kamulatrlm sanayilerin toplam baar laryla, kolektifletirmenin eritii noktayla, kapitalist unsurla rn ortadan kaldrlmasyla vc kulaklarn bir snf olarak tasfi yesiyle, Sovyetler Birliinde sosyalizmin nihai vc geri evrile mez zaferinin vc proletarya diktatrl devletinin okyanl glendirilmesinin tamamlandn resmi olarak ilan etti.49 Ke sinlik dolu tonuna karlk* Komnist Enternasyonalin bu tank l kendi iinde tmyle eliiktir* Eer sosyalizm bir ilke ola rak deil yaayan bir toplumsal rejim olarak nihai vc geri ev rilemez bir zafere ulatysa, o zaman diktatrln glendi rilmesi aka samalktr* Ve tersinden sylersek, eer dikta trln glendirilmesi rejimin gerek gereksinimlerinden kay naklanyorsa, bu, sosyalizmin zaferinin hat ok uzak olduu anlamna gelir. Sadece bir Marksist deil* herhangi bir gereki siyasal dnr, diktatrl, yani devlet basksn glendir me*" gerekliliinin kendisinin snfsz bir uyu deil yeni top lumsal elikilerin bymesinin kant olduunu anlayabilir. B tn bunlarn temelinde ne yatar? Dk emek verimliliinden doan tketim aralar yokluu. Lenin bir seferinde sosyalizmi Sovyet iktidar art elektrik datm5 olarak nitelemiti.5 0 7ekyanll o anm propaganda amalarndan kaynaklanan bu zl sz hi olmazsa asgari bir balang noktas olarak kapitalist lkelerin elektrik datm d zeyini varsayyordu. Gnmzde Sovyetler Birliinde kii ba na ileri lkelerin te biri kadar elektrik enerjisi retiliyor*^1 Bu arada Sovyetlerin de yerini kitlelerden bamz bir politik ayg ta braktn gz nne alrsanz, Komnist Enternasyonalin yapabilecei tek ey sosyalizmi brokratik iktidar art kapitaliz

SOSYALZM VE DEVLET

81

min elektrik retiminin te biri olarak tanmlamaktr* Byle bir tanm bir fotoraf olarak doru olurdu ama sosyalizm iin t myle yetersizdir! 1935 Kasmnda Stahaovculara hitaben yapt bir konumada Stalin, konferansn ampirik amalarna bo yun eerek hi beklenmedik biimde unu ilan etti: Sosyalizm kapitalist ekonomi sistemini neden alt edebiliry etmelidir ve zo runlu olarak edcccktir} nk sosyalizm*., daha yksek bir emek verimliliini salayabilir* Komnist Enternasyonalin ay nce kabul edilmi olan kararn ve kendisinin sk sk tekrar lanm aklamalarn boylece reddeden Stalin, burada sosyaliz min zaferinden, gelccek zamanda olacak bir ey gibi sz edi yor. Sosyalizm, diyor, kapitalizmi onun emek verimliliinin zerine kt zaman alt edecektir*52 Gryoruz ki, sadece fiil lerin zamanlar deil toplumsal ltler de bir anda deiiyor, Sovyet vatanda iin genel izgiye uygun davranmak hi de kolay deil. Nihayet, 1 Mart 1936da, Roy Howard ile bir grmesinde Stalin, Sovyet rejiminin yeni bir tanmn verdi: Yarattmz toplumsal rgtlenme, bir Sovyet sosyalist rgtlenme olarak adlandrlabilir; henz tamamlanmam bir rgtlenme, ama k knde sosyalist bir toplum rgtlenmesi.53 Bu kastl olarak belirsiz braklan tanmda hemen hemen szck says kadar eliki vardr. Toplumsal rgtlenme Sov yet sosyalist bir rgtlenme olarak adlandrlyor; oysa, Sov yetler bir devlet biimidir, sosyalizm ise bir toplumsal rejim. Bu terimler zde olmak bir yana, incelediimiz konu asndan bir birine karttr. Toplumsal rgtlenme sosyalist hale geldii l de, bir binann tamamlanmasndan sonra iskelelerin kaldrl mas gibi ortadan kalkmaldr, Stalin bir dzeltme yapyor: Sos yalizm henz tmyle tamamlanmad. Burada tmyle ne demek? Yzde 5 mi eksik, yzde 75 mi? Bu belirtilmiyor; ne de kknde sosyalist olan bir toplumsal rgtlenmenin ne anla ma geldii belirtiliyor* Tanmn bulankl tam da 1931-35 d neminin karlatrlmaz derecede daha kesin olan formlnden

82

BLM 3

bir geri adm temsil ediyor* Ayn yolda bir adm daha geri atl mas, her toplumsal rgtlenmenin kknde retici glerin yattnn ve Sovyet kknn tam da sosyalist gvde ve bu gvdenin yapraklan olan insan refahn kaldracak kadar gl olmadnn kabul edilmesi olurdu*

NOTLAR

83

NOTLAR: BLM 3
1, retici glerden Marx, insann retken glerinin tmn an lar: Emek glerini, doadan hayati ihtiyalarm karlayacak aralar el* de etmekte yararlandklar bilgilerini ve retim aralarn. retim sreci, insann doayla teknk-arasal bir ilikisi olduu kadar insanlarn (snf lar) kendi aralarndaki tarih-toplumsal bir ilikidir de. * Emein retici gc pek eitli eylerin etkisiyle belirlenir; dier eyler yanndA iinin ortalama hner derecesi, bilimin gelime dzeyi ve teknikteki uygulanma derecesi, retim srecinin ulat toplumsal rgtlenme dzeyi, retim aralarnn miktar vc retim etkinlii ynnden durumu ve doal artlar bata saylabilir. {Marx, Kapital, Ekonomi Politiin Eletirisit c. 1.1, Odak, 1974, s. 86} Kapitalist retim tarznn zemberei sermayenin ara lksz deerlenmesi ynndeki zorlamadr ve bunu rekabet dolaylandm; bu haliyle bu retim tarz, teknik temelini durmadan devrimcileriren ve insan emeinin verimliliini srekli olarak ykselten ilk retim tarzdr. (Kr, MEW 4, s. 465; Marx, KapitalyEkonomi Politiin Eletirisi, c. 1.2, Odak, 1974) retici glerin gelimesiyle kapitalist retim tarz, toplu mun snflara blnmesinin ve almasnn nesnel n koulunu yaratr; burjuva retim ilikileri toplumsal retim srecinin en son uzlamaz kartlktaki biimidir... burjuva toplumu mm barnda gelien retici gler... b kartl zme balayacak olan madd koullar yaratr lar.' (Marx vc Engels, Seme Yaptlar, c. 1, Sol, 1976, s. 610) retici g ler ile ilkin bunlarn gelimesinin biimleri olarak ilev gren, ama son radan onlarn engelleri haline gelen (kr. Marx ve Engels, Seme Yapt lar, c. 1, s. 609), o sradaki rerim ilikileri (snf ilikileri) arasndaki a tma, ayn zamanda, uhkm sren toplumsal kurulular ile btn re tici glerin en nemlisi, devrimci snf, arasndaki bir atmadr. Btn retim aletleri iinde en byk retici g, devrimci snfn kendisidir. (Marx, Felsefenin Sefaleti, Sol, 1975, s. 182) ana dek elde edilmi re tici glerle varolan toplumsal kurulularn artk yan yana varolmadklar r (ayn) bir aamada zel mlkiyetin egemenliinin srdrlmesi reti ci gleri ykc glere dntrr; kapitalist rerim tarznn ayrlmaz bir paras olan ykc eilimler (bundan dolay, kapitalist retim teknii ve retim sreleri arasnda meydana gelen toplumsal birlemeyi ancak, b tn zenginliin kendilerinden fkrd iki kayna, topra ve iiyi ku rutarak gelitirir. [Kapital, c. 2.2, s. 211-2|) sonunda, emek verimlilii nin daha da ykseltilmesinin yararna ar basar. Toplumsal retici g lerin artan oranda gelimesi, proletaryann eylemi haline gelir. yle bir eylem ki olaan ve zorunlu evresi olarak mevcut toplumun bir toplumsal devrimle toptan altst ediliini ierir. (K. Korsch, Kari Marx |938J,

84

BOLUM 3

Frankfurt, EVA, 1967, s. 175vd) Byk bir toplumsal devrim, burjuva ann sonularna, dnya pazarna ve modern retici glere egemen duruma gelince ve bunlar en ileri halklarn ortak denetimine baml kncadr ki, insanolunun ilerleyii, hayat suyunu yalnzca boazlanm insanlarn kafatasndan en o korkun putunkine benzemekten kacak tr. (Marx ve Engcls, Seme Yaptlar, c. 1, s. 603) 2. Emein kle emei, angarya, cretli emek gibi tarihi biimlerinde emek, daima irinli olarak, daima dsal alna ykmll olarak ken dini ortaya koyar... (Grundrisse, MEW 42, s. 505) ^Gerekte zgrlk alemi, yalnzca zorunluluk ve gnlk kayglarla belirlenen emein sona erdii yerde balam olur; demek ki bu lem, eyann doas gerei, fiil maddi retim alannn tesinde bulunur. (Marx, Kapital, c. 3, Sol, 1978, s. 858) Komnist bir toplumda, retici glerin gelimesi sayesinde mm kn hale gelmi olan toplumun zorunlu emeinin minimuma indirgen mesine, herkes iin serbest braklm olan zamanla ve yaratlm olan aralarla, bireylerin sanatsal, bilimsel vb eitim vc geliimi tekabl ede cektir. (Marx, Grundrisse, Ekonomi Politiin Eletirisi in n alma, Birikim, 1979, s. 653) (Kr. H. Marcuse, ber dic philosophisehen Grmdlagen des vvirrschafts-vvissenchafflichen Arbeltsbegriffs*, 11933J, Kuttur und Gcscltschafty c. 2 iinde, Frankfurt, Suhrkamp, 1965, s, 7-48; E. Mandel, Marx*m ktisad Dncesinin Oluumu, Kz, 1978, s. 107-24) 3. Uzun vc sancl bir doumdan sonra kapitalist toplumdan kp geldii ekli ile komnist toplumun birinci evresinin1 ayrc nitelii ola rak Marx, retim aralarnn ortak mlkiyeti zerine kurulu top lumcun, burjuva blm normlarnn sirup gitmesiyle birlikte olan e liik birleimini belirtir Tketim mallarnn blm iin geerli ilke, edeer meralarn deiimine hkmeden ilkeden farkszdr: Bir biimdeki belli bir miktar emek, baka bir biimdeki eit miktar emekle deinilmek tedir. Bireysel retici toplumdan, u kadar emek verdiini saptayan bir belge alr (bunda kolektif fonlar iin sarf etmi olduu emein indirimi yaplmtr) ve, bu belge ile, toplumun tketim aralar stoklarndan, emeinin eit tutar kadar bir miktar alr. (Marx ve Egels, Seme Yapt lar, c. 3, Gotha Programnn Eletirisi, 1875, Sol, 1979, s. 21vd) Kapitalist toplumdan doduu ekliyle bir komnist toplumun; dolaysyla, iktisadi, manevi, entelektel, brn bakmlardan, barndan kt eski toplumun damgasn hl tayan br toplumun* bu evresinde tketim mallarnn blmn, bireyse! olarak harcanm emek-mikrara bala yan eit hak h ilke olarakburjuva haktr. (agy) 4. Komnist toplumun daha yksek bir evresinde bireylerin ibUi-

NOTLAR

85

mime klccc boyun emesinin ve onunla birlikte de kafa emei ile kol emei arasndaki elikinin ortadan kalkmasndan sonra; emek, yalnzca yaam arac deil, yaamn birincil gereksinmesi haline gelmesinden son ra; bireylerin her ynyle gelimesiyle birlikte, retici glerinin dc art mas ve btn kolektif zenginlik kaynaklarnn grl grl fkrmasn dan sonra-ancak o zaman, burjuva hukukunun dar ufuklar tmyle adlm olacak ve toptm, bayraklarnn zerine unu yakabilecektir: Her kesten yeteneine gre, herkese gerekssinmesme gre. (Marx ve Engels, Seme Yaptlar, c. 3, Gotba Programnn Eletirisi, $. 23) (Kr. V,I. Lenin, Devlet ve Devrim, Aydnlk, 1978, zellikle s. 122-2) 5* Sosyalizm ile komnizm arasndaki tek bilimsel ayrm, birinci te rim, kapitalizmin iinden kan yeni toplumun ilk aamas anlamna ge lirken* kincisi, daha sonraki vc daha yksek aama anlamna gelir/' (Lein, Byk Bir Balang 1 28 Haziran 19191 , ayn yazar, Marx-EngelsMarksizm, Sol, 1976, s. 469-87) 6. Stalin, 1934 Ocanda Sovyetler Birlii Komnist Partisinin XVII. Kongresinde u aklamay yapt: lkemizin deneyimi kantlad ki, sos yalizmin tek bana bir tek lkede zafere ulamas olana vardr. (Sta lin, Sovyetler Birlii Komnist Partisi |Bolevik) XVII. Kongresinde Su nulan Merkez Komitesi alma Raporu (26 Ocak 19341, ayn yazar, Lcninizmin Sorunlar, Sol, 1977, s. 521-95, burada s. 571) Gsterdii tant, sosyalist ekonomi sisteminin sanayideki paynn bugn iin yz de 99, tarmda ise, tahl tarlalar hesaba katlrsa, yzde 84,5 olduudur.* (agy, s. 542) Bununla sosyalist biimlenme, tek bana egemen olmu: Ulusal ekonominin tmnde komutay elinde turan tek g bu biimlen me'1 (agy) haline gelmitir. 1961 tarihli parti programnn, Sovyetler Birlii Komnist Parti XXVII. Kongresince (25 ubat-6 Mart 1986) kararlatrlan yeni versiyo nu bu teze bal kalyor: Sovyetler Birlii tarihi eitli dnemlere ayrlyor. Bunlarn ilkinde sosyalist toplum, esas koullaryla kurulmua (Ek: VI. Sovyetler Birlii Komnist Parti Program Yenilenmi Basm, A.B. Kafaolu, Dnyada Neler Oluyor, Gorbachcv ve Sosyalizmde Yeni Yol lar Reagan, Terr ve trangate, Broy, 1987 iinde, s. 178-257, burada s, 184), Sovyetler Birliinin ikinci Dnya Savandaki asker zaferini izleyen kincisinde sosyalizmin zaferi kesin vc tamamd (agy, s. 177), nc* snde, 1956daki XX. Kongreden bu yana ise SSCB, gelimi sosyalizm aamasn balatan yeni bir tarih dzeye (agy, s. 185) erimiti. 7. Sosyalizmin, komnist toplumun birinci evresinin, odan nce ge len gei toplumundan ayrt ediliine Marx ile Leninde de rastlanr. Kr. Kapitalist toplum ile komnist toplum arasnda, birinden tekine dev-

86

BLM 3

rimc dnm donemi yer aln Buna da bir siyasal gei dnemi tekabl, eder ki, burada, devlet proletaryann devrimci diktatrlnden baka bir ey olamaz. (Marx, Gotha Programnn Eletirisi 11875], Seme Ya ptlar, c. 3, s. 31-2) Lenin 1919da yle yazyordu: Sosyalizm, snflarn ortadan kaldrlmas demektir. Proletarya diktatrl, snflar ortadan kaldrmak iin elinden geleni yapmtr. Ama snflar bir fiskede kaldr lamaz. Ve proletarya diktatrl dneminde snflar hl durmaktadr, ve duracaktr. Snflar yok olunca diktatrlk gereksiz hale gelecektir. Proletarya diktatrl olmakszn snflar yok ol mayaca kcr. (Prole tarya Diktatrl Dneminde Ekonomi ve Politika |30 Ekim 1919), V.L Lenin, Burjuva Demokrasisi ve Proletarya Diktatrl, Sol, 1977, s. 204-16, burada s. 213; ayrca kr. LW 32, s. 278) (Ayrca kr. E. Mandel, Gei Dnemi Ekonomisi, 21. Tez, say 8 iinde.) 8. Sovyet nderlii, znde, sosyalizmin gerekletirilmi olduu nu, dolaysyla artk toplumsal kar kartlklarnn bulunmadn iddin etmekteydi. Yeni anayasa tasars, toplumda artk birbirlerine kart s nflarn bulunmad; Toplumun iki dost snftan, iilerle kyllerden meydana geldii... gereinden hareket eder; bunlarn karlar birbir lerine dman olmak yle dursun, tam tersine, dostlua dayanr." (SSCB Anayasa Tasars zerine ]25 Kasm 1936), Stalin, Leninizmin Sorunlar iinde, s. 619-50, burada s. 627-8, 629-30, 638) Bu, resmi reti olarak kald: Her sosyo-ekonomik kuruluta olduu gibi, sosyalizm de ve komnizmde de, toplumsal hareket ve gelime, elikilerin gelime si ve zlmesi yoluyla gerekleir. Sosyal ierikleri bakmndan uzlamaz-olmayan bu elikiler, snfsal yaps, eitli snf ve tabakalarn temel karlarnn ortak oluuyla belirlenmi bir toplumda, bireyler ile kolektif ler arasnda ortaya kar ve geliirler. Sosyalist toplumun uzlar eliki leri, ynetici organlar tarafndan ounlukla nceden fark edilir ve plan l bir ekilde zme ulatrlr. (M,B.A. Kosing, Marks-Leninci Felse fe Szl, Konuk, 1976, s. 62) 9. Leinin lmnden be yl sonra, yani 1929da Sovyet Rusyada ikinci bir ihtilal balamt ve bu ihtilal sadece Stalin tarafndan ynetil miti. Edindii hedefler ve etkileri bakmndan, bu ihtilal, birincisinden ok daha kkl ve altst ediciydi. Rusya'nn sratle sanayilemesi sonu cunu dourmutu bu ihtilal. Yz milyondan fazla kyly, ufak ve ilkel mlklerinden ayrlmak ve kolekrif iftlikler kurmak zorunda brakmt; karasaban mujiklerin elinden ekip alm ve onun yerine, ayn mujikle rin eline traktrn direksiyonunu vermiti; milyonlarca insan okula gn dermi ve okuyup yazma renmelerini salamt. (I. Deutscher, Stalin,

NOTLAR

87

c. 2, Aaolu, 1969^ s * 8) 10. 12 Nisan 1871de Marx Kugelmana yle yazmt: 18 Brmaire'imin son blmnde, eer yeniden okursan grecein gibi, Fran sadaki gelecck devrim giriiminin, imdiye dein olduu gibi, artk b rokratik ve asker makineyi baka ellere geirtmeye deil, ama onu yk maya dayanacan belirtiyorum. Ka zerindeki gerekten halk her devrimin ilk kouludur bu. (Marx ve Engels, Seme Yaptlar, c. 2, Sol, 1977, s. 502) I. Enternasyonal Genel Konseyinin verdii grevle Paris Ko mn zerine kaleme ald ayrntl inceleme ve deerlendirmede Marx yle yazyordu: Ama ii snf mevcut devlet makinesini olduu gibi al mak ve onu kendi amalan iin kullanmakla yetinemez. Srekli ordu, po lis, brokrasi, din adamlar vc yarglar gibi, sistemli ve aamal bir ib lm planna gre biimlendirilmi, her yerde varolan organlar ile mer kezilemi dcvlec iktidar, domakta olan burjuva topluma, feodalizme kar mcadelelerinde gl bir silah hizmeti grd mutlak krallk a ma dein kar ... Modern Sanayinin ilerlemesi gelitike, sermaye ile emek arasndaki snf kartl da geniliyor, younlayor, devlet iktida r gitgide emei ezmeye ynelik bir kamu iktidar, bir snf egemenlii ay gt nitelii kazanyordu. (Yransa'da Sava 1 1871 Nisan-Mays|, Marx vc Engels, Seme Yaptlar, c. 2, s. 213-93, burada s, 260-1) 11. Lenin, Devlet vc Devrim, s, 35. 12. Max Wcber, brokrasiyi biimci kiilik-dJn egemenlii di ye adlandrr: blm iindeki eylemleri kiilere gre deimeyen bir biimde, nceden verilmi, hesaplanabilir kurallara uyan (ve ynetim ve tedarik aralarna tasarruf etmeyen), uzmanlk retiminden gemi, ay rcalkl meslekten memurlarn oluturduu, hiyerarik olarak yaplam bir ynetim kurmaynn (resmi daireler, parti ve dernek rgtleri ve ilet melerde) yardmyla yrtlen yasal egemenlik. Brokratik ynetimin s tnl, ona bir vazgeilmezlik grnts verir; ynetim nesne ler "inin kendiliinden (iktisadi ve siyasal) inisiyatiflerini denetim altna alma ve olanaklar elveriyorsa boma eilimi gsterir. (M. Weber, Wirtscbaft und Gesellscbaft, Tiibingen, Mohr, 19564; ayn yazar, Gesammelte Politisehe Schriften, Tbingen, Mohr-Siebeck, 1971^ Ernest Mandel, i Snf Hareketi ve Brokrasi, Kz, 1976.) Marxa gre brokrasi, (kapitalizmde) devlet ile toplumun ayrlmas nn sonucudur (kr. Hegei'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi [Mart-Austos 1843], Sol, 1997, s.68): Toplumun gerek snflar yannda var olan vc mevcut rejimin savunulmas kendisi iin bir peynir ekmek sorunu olan yapma bir kast. (Marx ve Engels, Seme Yaptlar, On Sekiz Brumare, c. 1, s. 581)

88

BLM 3

13, Lenin, Devlet ve Devrim, s. 41. 14, 1917*de kaleme alnm * Nisan Tezlerinde Lenin> polisin, or dunun vc memurlarn kaldrlmasn talep eder. Bir dipnotta talebe ak lk getirir: Yani, srekli ordunun yerini almak zere burun halkn silah lanmas.1 * (Bugnk Devrimde Proletaryann Grevleri (4-5 (17-18) Nisan 1917]* V., Lenin, Nisan Tezleri ve Ekim Devrimi, Sol, 1989 s. 915, burada s. 12) 15, Lenin, Devlet ve Devrim, s. 141-2; kr. Marx, Fransa'da Sava, Marx ve Engels, Seme Yaptlar, c, 2, s. 263-5. 16. Lenin, Devlet ve Devrim, s, 66. 17. Komnclerden, devrimci gz pekliin ne demek olduunu renelim; onlarn pratik nlemlerinde, ivedilikle uygulanabilir ve hemen gerekletirilebilir nlemlerin ana hatlarn grelim; ite o zaman, bu yo lu izleyerek, brokrasinin tmyle ortadan kalkmasn salarz. Brokra sinin ortadan kaldrlabilmesini gvence altma alan olgu udur: Sosya lizm, ignn ksaltacak, kitleleri yeni bir hayat dzeyine ykseltecek, halkn ounluunu iin istisnasz herkesin 'devlet grevleri*ni yerine ge tirebilecei koullar yaratacak ve bu da genel olarak devletin her tiirl bi iminin tamamen yok olup gitmesine yol aacaktr. (Lenin, Devlet ve Devrim, s, 152) 18. Program der Kommunisticrichen Partei RuSlands (Bolschevvisten), angenommen vom V1IL Partei kon grefi 1919% der, Meissner, Parteiprogramm iinde, s. 121-41; askeri grevlerle ilgili blm s. 129vd\1a yer alyor, 19. in ve Japonya Dou despotluklarndaki memur ve sava kast lar ma ediliyor, (Mandarinlik zerine kr. M. Weber, in Litcratisi, Sosyoloji Yazdan, Hrriyet Vakf, 1987, s, 346-72) 20, Btn proleter ve yar proleterler, kapsaml bir asker eitimden geirilmeli buna uygun uzmanlk dcslcri okullara sokulmaldr,, der. Meissner, Parteiprogramm, s. 129*daki alma, 21. Ekim Devrininim zaferinden gm sonra I ileri Halk Komiseri Rkov tarafndan imzalanan bir kararnamede yle deniyordu: 1. Btn ii vc asker vekilleri uralar ii milisleri kuracaktr, 2. i milisi, tama men ve yalnz i ve Asker Vekilleri urasnn emrindedir, (Ubcr die Arbeirermiliz, Vcrordnung des Volkskommissariats des Incrcn, 10 Ka sm 1917 der, H. Altrichtcr, Die Sovjetunion, Von der Oktoberrevolution bis zu Stalins Tod, c. 1: Stat und Partei, Mnche, DTV, 1986 iin de, s. 97vd) 22, Yeni bir parti program, ancak, 1961 Ekiminde toplanan Sovyerler Birlii Komnist Parti XXII, Kongresince karld, (Kr, Sovyetler Bir-

NOTLAR

89

ligi Komnist Partisinin Program, 1961.) (1986 ubat-Martndaki XXVII. Kongrede onaylanan program 1961 programnn gzden geiril mi bir versiyonudur.) 1919 tarihli Bolevik programnn "devler zorunun ortadan kaldrlmasm hedef edinmi olmasna karlk Sovyetler Birlii Komnist Partisinin bugn geerli program parti politikasmda Sovyet sosyalist devletini gelitirip glendirme ve ... yaratc ve yapc rol orta ya karmann, anahtar olacak derccede nem tad grndedir. (Kafaoglu, Dnyada Neler Oluyor, s. 223) 23. Leni'in nazmn korunmas iin Moskova'da ina edilen vc yap m parti nderlii iinde anlamazlklar douran antmezar ima ediliyor Stalin Kalinin vc Rkovu desteiyle, nan tahnit edilerek 4 Rus usu lnce topraa verilmesini savunduunda Lenin henz lmemiti. Trots kiy, bunun ardnda, yeni 'mukaddes emanetler' yaratma niyeti yattn dan buna kar kt ve na'n yaklmasn stedi; bu konuda Buharn ile Kamenyevden destek grd. Lcnin'in lmnden sonra Stalin, nan saklanmast yolundaki talebini, ayn eletiriciler grubundan gelen protes tolara karn kabul ettirdi. (R.V. Daniels, Das Gewissen der Revolution, Kommunistiscbe Opposition in Sovjetrujiland, Kln-Berlin, Kiepenhcuer Witsch, 1962, s. 549vd, orada N. Volsky, Memoir$y yaymlanmam el yazmas, s. 147-52yc yaplan gnderme.) (Nadejda Krupskaya da, parti iinde yaygn olarak dolaan bir sylentiye baklrsa bu karan protesto er mitir.) 26 Ocak 1924'te Sovyetler kinci Tm Birlik Kongresi, Leni1 in nanm tahnit edilerek, Kremlin duvarnda zel olarak ina edilen bir antmezarda sergilenmesine, oya bavurmaya gerek kalmakszn alklar la karar verdi. 24. Kzl Ordunun ilk on sekiz yl boyunca hizmet dcreccleri ve rt beler yoktu; yalnzca farkl askeri ilevler vard. Subaylar yoktu; yalnzca farkl emir yetkilerine sahip kumandanlar vard, rnein tabur ya da t men kumandan gibi. 22 Eyll 1935te Merkez Yrtme Komitesi ve Halk Komiserleri urasnn bir kararnamesiyle kiisel hizmet dereceleri uygulamasna geildi vc geleneksel askeri hiyerari yeniden kuruldu. 20 Kasm 1935te be yksek rtbeli subay (Blhcr, Budyeniy, Yegorov, Tuhacvskiy ve Voroilov), Sovyeder Birlii marealliklerine atandlar. 25. u30 Mart |1935| tarihli bir kararnameyle, izinsiz bak tamaya be yl hapis cezas getirildi.v (Robert Coquest, Am Anfang starb Genossc Kirovv, Sauberungen unter Stalin 11968], Disseldorf, Droste, 1970, s. 110) u 1936da parti yoldalarnn silah tama haklan ellerinden alnd, nk imdi partiye kar kitle tedhiini hazrlamakta olan Stalin, faal di renile karlaacandan korkuyordu. (R>A. Medwedew, Die VVabrbcit st unsere Starkc, Gescbichte und Folgen des Stalinismus |1971], Frank

90

BLM 3

furt, Fischer, 1973, s, 189) 26. Kari Eugen Dhring (1833-1921) 186 3cen 1877*ye dein Berlin niversitesinde Privardozent olarak felsefe, sonralar ayrca iktisat okur cu; 1877de, meslektalaryla giritii hesaplamalarn ve ada akade mik ileyie ynelttii saldrlarn ardndan retim izni elinden alnd. Bundan sonra Dhring, serbest yazar olarak yaad. Auguste Comtek da yanan, iyimser bir pozitivizmi savundu, Hristiyan ve Yahudi dinini ele tirdi ve Sache, Leben, Feindc (Karlsrubey Reuther, 1882) balkl otobiyografisinde kendini, antisemitizniin asl kurucusu olarak niteledi. Friedrich Engels, sosyal demokrasinin tam da zihnen canl unsurla r... Dlringin retisinin ekiciliine fazla kapldklari (F. Mehring, Geschicte der deutschen sozialdemokratie, 2. blm, Berlin, Dietz, 1960, s. 480) iin kendini, Dhring ile lkesel bir hesaplamaya girme zorunda hissetti (Bay Eu^en Dhring Bilimi Altst Ediyor Ant i-Dhring \ (1876-1878], Sol, 1975). Engelsen kalem tartmas, birok dile evrile rek, tarihi maddeciliin popleri emesi ne belirleyici bir katkda bulundu. (Yazlar: Natrliche Dia!ektiky Berlin, Mittler u. Sohn, 1865; Der Werih des Leben$yBreslau, Trevvendt, 1865; Kritische Geschicte der philosophie von ihren Anfangen bis zur Gegemvart, Berlin, Heimann, 1869; Kritische Geschicbte der Naiionalkonomie tnd des Sozialismus, Berlin, Grieben, 1871; Kritische Geschicbte der allgemeinen Principien der Mechanik, Berlin, Grieben, 1872; Der Ersatz der Religion dtrcb Vollkommeneres und die Ausscheidung alles judenthums durch den modernen Vlkcrgeisty Karisi uhe, Reuther, 1883; Die Grfen der modernen Literatr, Lcipzig, Nauman, 1893. G. Abredir, Eugen Dhring^ 1927.) 27. Engels, Anti-Diihringys. 417. 28. Kr. Trotzki, Wcn Amerika konunu nistisch vvrde (17 Aus tos 1934), ayn yazar, Denkzettel iinde, s. 244-54. 29. Marx, Gotha Programmm Eletirisi (1875), Marx ve Engels, Se me Yaptlar, c. 3, s. 11-36, burada s. 23. 30. Lenin, Devlet ve Devrim (1917 Austos-Eyll), s. 127-8. 31. Komnist toplumun birinci evresinde, bireysel olarak harcanm emek-miktara balanan tukerim mallar blm, hl meta mbadele si ilkesine tekabl etmektedir; bir biimdeki belli bir miktar emek, ba ka bir biimdeki eit miktar emekle deinilmektedir. (Marx vc Engels, Seme Yaptlar, c. 3, s. 22) 32. Kr. Stalinin Sovyetler Birlii Komnist Partisinin (Bolevik) 7 Ocak 1933 gn yaplan Merkez Komitesi ve Merkez Denetleme Kurulu ortak genel toplantsndaki beyanat: Snflarn kaldrlmas, snf mca delesinin snp girmesi ile deil, daha iddetlendirilmesi ile gerekleebi

NOTLAR

91

lir. Devletin giderek son bulmas, devlet iktidarnn zayflamas ile deil, tersine son derece kuvvetlenmesi le olacaktr, can ekien snflarn artk larm temizlemek vc henz yklacak durumda olmaktan uzak bulunan ve yle pek yakn zamanda da bu duruma gelmeyecek olan kapitalizmin ku atmasna kar savunmay rgtlendirmek in devlet iktidarnn kuvvet lenmesi vazgeilmez, zorunlu bir eydir. (Stalin* Birinci Be Yllk Plamn Bilanosu, 7 Ocak 1933 tarihli raporu, Leninizmin Sorunlar, s. 449-90, burada s* 487) 33. Marx v Engels, Atman deolojisi (1845-46), ayn yazarlar, Seme Yaptlar, c. 1, s* 15-97, burada s. 42* 34, Milyonlarca kiinin hayatna mal olan 1921-22 ve 1932-33 ktlk larndan en bata Ukrayna, Volga Blgesi, Kuzey Kafkasya ve Krm gibi, geleneksel olarak tarmsal mal fazlas karan blgeler etkilenmi, kimi blgelerde yamyamlk olaylar grld bildirilmiti* (Kr. M. Heller, A. Nekrich, Gcsckichte der Sowjetunionc. 1, Knigstein, Athenaum, 1981 ve 1982, s. 110, 226vd) 35* Franklin Delao Roosevelt (1882-1945), ABDnin otuz ikinci ba kam, hukuku, 1910da Demokrat Partiden Ne w York senatosuna seil di; 1928den balayarak Ncvv York eyaletinin valisiyken 1932dcki ba kanlk seimlerinde Hcrbert Hoover yenilgiye uratt ve 1936, 1940 vc 1944te bu makama yeniden seildi, ktisad bunalma, devlet mdahale ciliine dayal bir reform programyla, New Dcal ile, are bulmaya a^ lt* Roosevelt, 194tde Ingiliz babakan Winston Churchill ile birlikte Atlantik art da mttefiklerin sava ve sava sonras politikasnn he deflerini ilan etti, Byklerdin Tahran (1943) ve Yaltadaki (1945) zirve konferanslarnda Churchill vc Stalin ile, dnyann nfuz alanlar ha linde paylalmasn kararlatrd; bu paylamn sava sonras siyaseti asndan belirleyici nemi oldu* (C. Mackcnzic, Franklin Delano Roosevelt, Zrih, Bchcrgilde, 1946? E*E, Robinso, The Roosevelt The Roosevelt Leadership 1933-45, 11955], NY, Da Capo Press, 1972) 36* John Hcnry Templc Palnerston (Vikont) (1784-1865); ilkin M u hafazakar (Tory), 1830dan sonra Liberal (Whig), 1809-2 8*dc sava ba kan, 1830-55te ksa aralklarla dileri ve iileri bakan, 1855-58 ve 1859-65te babakan* Palmerston, ngiliz ovenizminin cisimlemesi ola rak tannr; Britanya mparatorluu onun himayesi altnda geniledi* (Aden ile Hongkongun, 1841, Lagosun, 1861, fethi), Marx, bir risalede, ngiliz oligarisinin temsileisi olduu gerekesiyle kendisine saldrd* (Lord Palmerston, 11853 Ekiminden Aralna|, MEW 9, s* 353-418) H.L. Buhver, The Life of John Hcnry Tentple, Viscount Palmerstone,

92

BLM 3

with Selections from His Diaries and Correspondence, Londra, Be111 ley, 1870-74; C. Ashley, The Life of Henry John Temple, Viscount Palmers tone, 1846-65, Continuation of Buhver*s Life of Palmerstone, Londra, Bendey St Son, 1876 37. Abra ham Lincoln (1809-65), ABDin on altncj bakan, avukat. 1834 ile 1842 arasnda Illinois parlamentosunda, 1847T de Waslingtoda Kongre yesi, 1856*da, yeni kurulan Cumhuriyeti Partinin yesi, 1860'ta ABD bakan ABD i savanda (1861-65) Lincoln, kuzey eya letlerinin (Birlik) ayrlk gney eyaletleri (Amerika Konfedere Devletle ri) karisndaki politikasn ynetti 1863tc kleliin kaldrldm ilan ederek Birlikilerin i savata zaferini kolaylatrm oldu. Savan bitme sinin hemen ardndan beyaz bir rk tarafndan ldrld. Marx, Lincoln dnsel parlaklktan yoksun, zel karakter yce liinden yoksun, istisnai nemden yoksun bir pleb olduunu, "gene de Amerika Birleik Devletleri ve insanlk tarihinde Washingtonn hemen arkasnda yer alacan yazmt (R,P Baser |der|, The Collccted Works of Abrahant Lincoln^ 8 cilt ve dizin, New Bronsvvick, Rutger* 1953-55; D.E Fehrenbacbcr, Abraham Lincoln, A Documentary, Portrait Tbrough His Speeches and Writings, Stanford Lfniversity Press, 1977) 38 Sovyetler Birliinde yol a, 1940ta 1913 ylndakinn drt katy d; 1940-66da kat byyerek 1968\le 456.000 kilometreye kt. 1964te, sanayilemi ve gelimekte olan kapitalist lkelerde, oturulan topran her 100 kilometresine 30 kilometre, Sovyetler Birliinde 9,6 ki lometre yol dmekteydi. Sovyetler Birliinin motorlu ara rerimi, 1928de 50 binek otomobi li ile 790 kamyon ve otobse, 1984te 1,300.000 binek otomobili ile 900000 kamyona ulat. ABD'de 1984'te 7.700.000 binek otomobili ile 3.200000 kamyon retildi 39. Ford Motor Companynin T modeli (Tin Lizzy ), seri halinde s nai retimde (seri fabrikasyon tezgahnda) retilen otomobilin protipi ol du; 1908 ile 1927 arasnda yaplan bu modelden oto says on be milyo nu at 40. "Geni kitlelerin kltr dzeyinin yeterince yksek olmay, kit leler tarafndan sorumlu mevkilere getirilen grevlilerin gerekli ynetim tecrbesinden yoksun olular, zor koullar altnda eski ekolden uzman lar bir an nce grevlendirme zorunluluu ve kent iilerinin en gelimi katmannn askeri almayla uramas, Sovyet dzeni ierisinde brok rasinin ksmen yeniden canlanmasna yol amtr. Rus Komnist Parti si... bt ktln btnyle alt edilmesi iin aadaki n/emleri savu

NOTLAR

93

nur: (1) Her Sovyet yesinin, devlet ynetiminde belirli bir ii yerine ge tirmek zere zorunlu olarak grevlendirilmesi; (2) Zamanla btn yne tim dalaruu kapsamalarm salamak amacyla bu ilerin mnavebeyle grlmesine zen gsterilmesi; (3) istinasz btn emeki nfusun, devlet ynetimine katlmak zere kademe kademe greve arlmas. (Meissner ]der.|, Parteiprogramm, s. 127) 41. agy, s. 12L 42* Lenin, bir soluk alma frsat/ yani Almanyada beklenmekte olan sosyalist devrime dek zaman kazanmak iin, toprak vermek gerekti i gerekesiyle Brest-Litovsk Bar Antlamasnn batlanmasndan yana tavr almt. (Kr. Kendisi tarafndan formle edilen Stelltngnalme des ZK der SDAPR |Bolschewik] Zor Frage des amcxionstischen Separatfriedens |24 ubat 1918), LW 27, s. 42-5) Sonradan, 1921 Temmuzun da, gemie bakarak u aklamay yapt: Devrim ncesinde ve hatta sonrasnda yle dnyorduk: Ya devrim dier lkelerde de hemen, hi deilse ok abuk patlak verir ya da mahvoluruz. Bu inancmza ramen Sovyet sistemini her ne pahasna olursa olsun btn koullar altnda ko rumak iin elimizden geleni yaptk, nk sadece kendimiz iin deil fa kat ayn zamanda uluslararas devrim iin dc altmz biliyorduk, ... Geri olaylar bizim beklediimiz gibi dmdz bir gelime gstermediler.1 1 (Lenin, Rus Komnist Parrisiin Taktikleri zerine Rapor [5 Temmuz 1921], Jf/- Enternasyonal Konumalar, Pencere Yay., 1989, s. 124-44, burada s. 126) 43. uFaizm, asla sosyalizmin 'yerine1gelmi deildir. Faizm kapita lizmin devamdr; kapitalizmin, varln cn vahi, en korkun yntemler le srdrme abasdr. Srf proletarya sosyalist devrimi zamannda ger ekletiremedii iin kapitalizm faizme bavurma frsatn elde ermitir. Proletarya bu grevi yerine getirirken oportnist partiler tarafndan felce uratlmtr. Sylenebilecek tek ey, proletaryann devrimci gelimesinin yoluna, bilimsel sosyalizmin kurucularnn ngrdnden daha fazla en gellerin, daha byk zorluklarn, daha fa2a aamalarn ktdr. (Trotskiy'in son yazs (20 Austos 1940U L. Troki, Faizme Kar M cadde, Koz, 1977 iinde, s. 465-74, burada s. 472) 44, Hkmetin [acton gouvcrnementae) yerine ynetimin (actio administrativej geirilmesi Saint-Simonun byk talebiMidi (T. Ra mm, Die grofien Sozialisten als Recht$-und Sozialpbilosophcn>Stuttgart, Fisc her, 1955, s, 272) Engels, kendisinde dhice bir gr genilii oldu una, o sayede, devletin ortadan kaldrlmas dahil, daha sonraki sos yalistlerin tam anlamyla ekonomik olmayan dncelerinin aa yukar hepsinin, onda embriyon halinde bulunduuna (Marx ve Engels, Seme

94

BLM 3

Yaptlaryc. 3, s. 147) tanklk etmiti. BabcuPn, toplumun devletin ii ne sokulmasn istemesine karlk Saint-Simon, devlet ilevlerinden geri ye kalan kk bolm toplumun ele geirmesini talep eder/' diye yazan Ramn (s. 287), bu byk ilk sosyalistten u alnty yapar: Gnmzde toplum dzeninin tek, dolaysz vc srekli hedefi insann eyler zerindeki ynetimi olm alda (LOrgani$ateury 11819], (Evres de $.$. et d'Enfantin% Paris 1865-78, c. 20, s. 144 ve 134; Rumm, s. 272) Engels daha sonra yle der: Siyasal devletin, ve onun birlikte siya sal otoritenin dc nmzdeki toplumsal devrimin sonucu olarak yok ola ca, yani kamu ilevlerinin siyasal niteliklerini yitirecekleri ve toplumun karlarn gzeten basit ynetsel ilevler haline gelecekleri dncesini btn sosyalistler paylamaktadrlar/ (Otorite zerine 11872/73], Marx ve Engels, Seme Yaptlar, c. 2, s. 448-52, burada s. 451) "Devle tin gerekten tm toplumun temsilcisi olarak grnd ilk eylem, re tim aralarna toplum adna el konulmas, ayn zamanda onun devlet ola rak son bamsz eylemidir de. Bir devlet iktidarnn toplumsal ilikilere mdahalesi, bir alandan sonra bir bakasndan gereksiz hale gelir, ve o zaman kendiliinden uykuya dalar. Kiiler zerindeki hkmet [gouvernementh yerini, eylerin idaresi Jadministration) ve retim srelerinin ynetimine (direetion) brakn (Anti-Dbring 1878, Sol, 1975, s. 417-8) Nihayet Lenin yle yazar: ''Muhasebe ve denetim: Komnist toplu mun ilk et/resinin dzgn ilemesini, aksamadan almasn dzenlemek* iin asl gerekli olan budur. Burada, biit yurttalar, silahl iilerin olu turduklar devletin cretli memurlarna dnrler. [Derlet ve Devrim, s. 130) 45. 1932-33 yllarndaki korkun ktl 1934-37de, snai retimin hzla artt bir iktisadi byme evresi izledi. 46. Meissner (der) Parteiprogramm, s. 125. 47. Marx, Gotha Programnn Eletirisiy Marx ve Engels, Seme Ya ptlar, c. 3, s. 23. 48. Bu konuda ayrca kr. Trotskiy'n Radeke cevab: utDas Fundament des Sozalismus*, Ein nicht ernstzunehmender Mensch ber cine enite tragc, ayn yazar, Schriften, c. 1.1 iinde, s. 348-52. 49. "Der Sieg des Sozialismus in der Sowjctunio und sene wc!tgeschiclriche Bedeutung (Resolution zum Bericht des Genossen Manuliski, angcnonmcn am 20 Austos 1935), Rundschuau, say 45, 10 Eyll 1935, s* 2038-40, burada s. 2038. 50- Rus Komnist Partisi Moskova II Konferansnda yapt bir konu mada Lenin 21 Kasm 1920 gnnde diyordu ki: "Rusyaya farkl, eski sinden yksek bir teknik vermezsek, ekonominin yeniden kurulmasndan

NOTLAR

95

da, komnizmden de sz edilemez. Komnizm Sovyet iktidar art btn lkenin elektrik lendirilmesidir, nk elektriklendirme olmadan, sanayii ilerletmek olanakszdr... Komnizm, siyasal organ olarak* ezilenlerin b yk ounluuna her eyi bizzat kararlatrma olanan veren Sovyet ik tidarn ngerektirir. (Lenin, Unsere amGan-und Innen politischc Lage und die Aufgabe der Partein, LW 31, s. 402-22, burada s. 414vd) 51. 1936y izleyen onyllarda Sovyet enerji retimi fark kaparm, ama kapitalizme yetiememitir. 1983*re Sovyetler ABDnin kii bana aa yukar yars kadar, ABDdeki 2383 milyar kilovat saatine karlk toplam 1396 milyar kilovat saat elektrik retti. Sovyetler Birlii Kom nist Parti XXVII. Kongresinde (25 ubat-6 Mart 1986) kararlatrlan u1986 ile 1990 Aras Yllar ve 2000 Ylma Kadarki Sre iin SSCBnin ktisadi v Toplumsal Gelimesinin Temel Dorultulannda 1990 yl iin saptanan plan hedefi 1840 ila 1880 milyar kilovat saattir. Bu hedefe ulamann yollarndan biri, nkleer santraller araclyla retilen elektrik enerjisinin be ila yedi kat artrlmas olacaktr* 52* SSCB Stahanovclan Birinci Konferansnda Yaplan Konuma (17 Kasm 1935), Lertinizmin Sorunlar^ s* 603-18, burada s. 604. 53, Die Underredung des Genossen Stalin mit Roy Howard, Rundschau, say 11, 5 Mart 1936 iinde^ s. 409-12, burada s. 411.

BLM 4

EMEK VERMLL N MCADELE

1 . Pa r a ve P l a n Sovyet rejimini devletin bir kesiti olarak incelemeye altk. Benzer bir incelemeyi ulusal parann bir kesitinde dc yapabiliriz. Bu iki sorunun, yani devler ile parann, ortak birtakm ynleri vardr; her ikisi de son tahlilde sorunlarn sorununa, yani enek verimliliine indirgenebilir, Devlet zorlamas gibi para zorlama s da, insann insanla ilikisini dinse! ya da laik fetiler dnda tanmlayamayan, bunlarn savunulmas iin de, dilerinin ara snda kocaman bir bak tutan, fetilerin1en tehlikelisi olan dev leti atayan snfl toplumun bir mirasdr* Komnist bir toplum da devlet ve para ortadan kalkacaktr. yleyse yava yava snmlenmeleri sosyalizm altnda balamaldr* Gerek sosya lizmden ancak devletin bir yar devlete dnt ve parann si hirli gcn yitirmeye balad tarihsel anda sz edebileceiz Bu da, kapitalist fetilerden kendini kurtaran sosyalizmin insan lar arasnda daha berrak, zgr ve insanla yarar ilikiler kurmaya balad anlamna gelecek. Anaristlerin,2 parann k < ilga s, cretlerin ilgas, devletin ve ailenin tasfiyesi gibi tipik talepleri sadece mekanik dncenin rnekleri olarak ilginlik tar. Para yle keyfi bir biimde ilga edilemez, ne de devlet ve eski aile tasfiye edilebilir. Tarihsel misyonlarn tkettikten
97

98

BLM 4

sonra buharlaarak kaybolmak zorundadr bunlar. Para fetiiz mine ldrc darbe ancak, toplumsal servetin dzenli byme si, biz iki ayakllarn altmz her bir fazla dakikaya ilikin pinti tavrmz ve bize den payn bykl konusundaki yz kzartc korkumuzu unutturduu aamada vurulabilecektir* n sanlar mutlulua ulatrma ya da bataa drme yeteneini kaybedince para, istatistikilerin vc planlamaclarn ilerini ko laylatran basit muhasebe makbuzlarna dnecektir. Daha da uzak bir gelecektc, muhtemelen bu makbuzlara bile gerek kal mayacaktr. Ama bu sorunu bizler btnyle gelccek kuaklara brakabiliriz, nk onlar bizden daha akll olacaklar. retim aralarnn ve kredinin kamulatrlmas, i ticaretin kooperatiflemesi ya da devletletirilmesi, d ticaret tekeli, ta rmn kolektifletirilmesi, miras yasas, btn bunlar parann kiisel olarak biriktirilmesinin nne kesin snrlar koyar ve (te feci, tccar, sanayici sermayesi olarak) zel sermayeye dnt rlmesini engeller. Ne var ki parann smryle i ie olan bu ilevleri bir proleter devriminin balangcnda tasfiye edilmi ol maz; deimi bir biim altnda devlere, yani evrensel tccara ve sanayiciye bor verene devredilir. Buna paralel olarak parann daha temel ilevleri3 deer ls olarak, mbadele arac olarak ve deme arac olarak muhafaza edilmekle kalmaz, kapitalizm altnda olduundan daha geni bir hareket alanna taar. idari planlama, gcn yeterince ortaya koymutur, ama gcyle birlikte bu gcn snrlarn da. A priori bir ekonomik plan, zellikle yz yetmi milyon nfusa sahip ve ket ile kr arasnda derin bir eliki yaayan geri kalm bir lkede, dei tirilmez Tanr kelam deil, gerekletirilme siirccinde doru lanmas ve yeniden ina edilmesi gereken kaba bir alma hi potezidir. Aslnda yle bir kural bile koyabiliriz: idari bir g rev ne kadar hassas biimde uygulanyorsa, ekonomik n derlik de o kadar kt demektir. Planlarn dzenlenmesi ve uy gulanmas iin iki kaldra gereklidir: ilgili kitlelerin kendileri nin nderlie gerek katlm biimini alan politik kaldra (ki

EMEK VERMLL N MCADELE

99

bu Sovyet demokrasisi olmakszn dnlemez bile) ve a priori hesaplamalarn bir evrensel edeer yardmyla snanmas bii mini alan mali kaldra (bu da istikrarl bir para sistemi olmak szn dnlemez), Sovyet ekonomisinde parann rolnn sona ermesi bir yana, belirttiimiz gibi bu rol nmzdeki uzun bir dnemde daha da artacaktr. Bir btn olarak alndnda, kapitalizm ile sosya lizm arasndaki gei dnemi, ticaretin daralmas deil* tam ter sine artc derecedc yaylmas anlamna gelir. Btn sanayi dallar kendilerini dntrerek byr* Srekli olarak yeni dal lar ortaya kar. Hepsi birbirleriyle olan ilikilerini hem nicel hem nitel olarak tanmlamak zorundadr. z tketime dayanan kyl ekonomisinin ve kendi iine kapah aile yaamnn tasfiye si, daha nce kylnn bahesinin snrlar ya da zel konutu nun duvarlar ierisinde harcanan emek enerjisinin toplumsal alveri alanna, ipso facto parasal dolam alanna aktarlmas anlamna gelir. Btn rnler ve hizmetler tarihte ilk kez birbir leriyle mbadele edilir hale gelir* te yandan, planl sisteme reticinin vc tketicinin dolaysz kiisel karlarn, bencilliklerini katmayan baarl bir sosyalist ina sreci dnlemez. Bu ise sadece emrinde u allm g venilir esnek arac, yani paray bulabilirse kendini yararl biim de ortaya koyabilir. Sanayinin btn hcrelerine girebilen has sas bir l, yani istikrarl bir para birimi olmakszn, emek verimliliinin artrlmas vc rnlerin kalitesinin iyiletirilmesi amalarna eriilemez. yleyse kapitalizmde olduu gibi gei ekonomisinde de tek gerek parann, altna4 dayal para olduu aktr. Baka her tr para bir ikame biimidir* Kukusuz, Sov yet devleti elinde hc metalar kitlesini5 hem de para basma me kanizmasn tutmaktadr. Ama bu, durumu deitirmez. Meta fiyatlar alannda idari naniplasyonlar hibir biimde i ya da d ticaret asndan istikrarl bir para birimi yaratamaz ya da bunun yerini alamaz. Sovyetler Birliinin bamsz bir temelden, yani altn temelinden yoksun olan para sistemi, birtakm kapita

100

BLM 4

list lkelerde de olduu gibi, zorunlu olarak kendi iine kapal bir nitelik tar. Dnya pazar asndan ruble diye bir para yok tur. Eer Sovyetler Birlii bu para sisteminin olumsuz ynlerine Almanya ya da talyadan daha kolaylkla tahamml edebiliyor sa, bu sadece ksmen d ticarct tekeline baldr. Bunun asl nedeni lkenin doal kaynaklarnn zenginliidir. Bu zenginlik ler, lkeyi sadece otarinin penesinde boulmaktan kurtarr. Oysa tarihsel grev sadece boulmadan hayatta kalabilmek de il, dnya pazarnn en yksek baarlaryla yzleerek batan aa rasyonel, gl bir ekonomi yaratmaktr. En byk vakit tasarrufu ve bylelikle kltrn en yksek dzeyde yeermesi ancak bu baarlrsa gvence altna alnabilir. Art arda gelen teknolojik dcvrilcrden ve geni lekli de neylerden gemekte olan dinamik Sovyet ekonomisinin, istikrar l bir deer ls araclyla srekli snanmaya btn teki ekonomilerden daha fazla ihtiyac vardr. Teorik adan hibir kuku yoktur ki Sovyet ekonomisi bir altn rubleye sahip olsayd Be Ylhk Plann sonulan imdikine gre karlatrlmaz dere cede daha olumlu olurdu. Kukusuz, olmayan oldurmak mm kn deildir. Ama zorunluluk erdem haline getirilmemeli; bu baka baka ekonomik yanllara ve kayplara srkler insan.
2 . " S o s y a l s t " E n f l a s y o n

Sovyet parasnn tarihi sadece ekonomik glklerin, baarlarn vc baarszlklarn tarihi deildir; ayn zamanda brokratik d ncenin zikzaklarnn da tarihidir. 1922-24 arasnda Yeni Ekonomi Plolitikasna (NEP) dne bal olarak rublenin yeniden yerletirilmesi, tketim maddeleri nin blmnde burjuva hukuku normlarnn yeniden tesi siyle yakndan ilintiliydi. Varlkl iftiye yneli srd sre ce, crvonctz hkmetin dikkatini younlatrd bir konuydu. Buna karlk Be Ylhk Plann ilk dneminde enflasyonun nndeki btn kaplar ald. 1925in banda yedi yz milyon

EMEK VERMLL IlN MCADELE

101

ruble olan toplam para arz 1928 bana gelindiinde, yaklak olarak savan arifesinde arlk Rusyasnda dolamda olan k t para miktarna yakn olan bir milyar yedi yz milyon gibi al akgnll bir tutara erimiti, tabii arlk dnemindeki altn te melinden yoksun olarak Bunu izleyen dnemdeki enflasyon e risi yldan yla l i hummal dizide ifadesini buluyor: 2,0-2,8-4,35,5 ve nihayet 8,4! Bu son rakama, yani sekiz milyar drt yz milyona 1933 banda ulalmt Bunu izleyen yllarda bu me seleyi ele alma ve geri adm atma gibi bir durum sz konusu ol du: 6,9-7>7-7,9 milyar (1935). 1924te resmi kurda on franka eit olan ruble, 1935 Kasmnda franka, yani deerinin drt te birinin altna diim ya da Fransz franknn sava sonucun da yitirdii kadar deer yitirmiti* Gerek eski gerekse yeni kur, nitelik olarak son derecede koullara baldr: Dnya fiyatlar cinsinden rublenin satn alna gc bugn olsa olsa bir buuk franka eittir* Yine de devalasyonun boyutlar Sovyet para bi riminin deerinin 1934'ten bu yana nasl ba dndrc bir bi imde dmekte olduunu gsteriyor, Ekonomik maceraclnn doruklarnda uarken Stalin NEPi (yani piyasa ilikilerinin) cann cehenneme yollayaca n vaat etmiti* Btn basn aynen 1918deki gibi, d belirtisi gda vesikas^ olan dolaysz sosyalist datmcn, ticari satla rn yerini nihai olarak aldn yazyordu. Buna paralel olarak enflasyon, Sovyet sistemiyle tutarsz bir olgu olarak grlp ke sin olarak yadsnyordu* Sovyet parasnn istikrar/' diyordu Stalin 1933tc esas olarak devletin elinde olan vc istikrarl fi yatlardan dolama sokulan muazzam meta miktarnn gvence si altndadr.7 Daha sonra ne gelitirildii ne de akla kavturulduu (ksmen bundan dolay) halde bu muamma dolu aforizma, Sovyet para teorisinin daha dorusu yadsd enflasyo nuntemel bir yasas haline geldi, O andan itibaren ervonctz'ln bir evrensel edeer deil, muazzam bir meta miktar nn evrensel bir glgesi olduu ortaya kt. Tabii btn glge ler gibi kendini ksaltmaya ve uzatmaya hakk vard. Eer bu te

102

BLM 4

selli doktrini herhangi bir anlam tayacaksa, o da udur: Sovyet paras para olmaktan kmtr; artk bir deer ls olarak i grmemektedir; istikrarl fiyatlar devlet tarafndan saptan maktadr; ervonetZy planl ekonominin genel kabul gren bir etiketi, yani evrensel bir tay karnesidir. Tek kelimeyle sosya lizm, nihai ve geri evrilemez biimde zafere ulamtr. Sava komnizmi dneminin en topik grleri bylece ye ni bir ekonomik temel zerinde yeniden douyordu;8 bu yeni te mel kukusuz biraz daha yksekti ama, ne yazk ki, parasal dolamn tasfiyesi iin hl yetersizdi* Ynetici evreler, planl bir ekonomide enflasyondan korkacak bir ey olmad dncesiy le bylenmilerdi Bu, elinizde bir pusula varsa su alan bir geillide korkacak bir ey olmadm sylemeye benzer* Gerekte parasal enflasyon, kanlmaz olarak yarataca bir kredi enflas yonu ile birlikte hayali byklkleri gerek byklklerin yeri ne geirerek planl ekonomiyi iinden rtr. Enflasyonun emeki kitleler zerinde korkun bir vergi anla mna geldiini belirtmeye bile gerek yok. Sosyalizmin enflasyon sayesinde elde ettii avantajlara gelince, bunlar hakknda kuku lu szcn kullanmak bile azdr. Kukusuz sanayi hzl geli mesini srdrd, ama bu gz kamatrc ina sreci ekonomik terimlerle deil istatistik terimlerle llyordu. Rubleyi kendi enirine sokarak, yani para birimine nfusun farkl katmanlar ve ekonominin farkl kesimleri iin farkl keyfi satn alma gleri atfederek, brokrasi kendisini, kendi baar ve baarszlklarn lmek iin gerekli nesnel aratan yoksun kld. Kt zerinde konvansiyonel rublenin eitli bileimleriyle gizlense de, do ru bir muhasebenin yokluu gerekte kiisel kara dayal ilginin gerilemesine, dk bir emek verimliliine vc daha da dk mal kalitesine yol at. Birinci Be Yllk Plan srecinde bu kt durum tehdit edici boyutlar kazand. 1931 Temmuzunda Stalin, esas amac snai mallarn retim maliyetlerini drmek olan nl alt kou lu yla ortaya kt. Bu "koullar (bireysel emek verimliliine g

EMEK VERMLL N MCADELE

103

re deme, retim maliyet muhasebesi vb) hi de yeni bir ey ge tirmiyordu. Burjuva hukuku normlar NEPin afanda ileri srlm ve partinin 1923 bandaki XII, Kongresinde gelitiril miti. Stalin bunlar ancak 1931de, sermaye yatrmlarnn geri leyen etkinliinin etkisi altnda fark etti. Bunu izleyen iki yl bo yunca Sovyet basnnda kan hemen her makale bu 'koullardn kurtarc gcne mutlaka deiniyordu. Bu arada enflasyon sr d iin, neden olduu hastalklar doal olarak iyiletirilemiyordu, Ykclara ve sabotrlere uygulanan sert bask tedbirleri de ileri dzeltmek asndan ayn derecede yararsz kalyordu. Brokrasinin kiisel olmayan her eye ve (anonim bir or talama emek ve benzer biimde herkes iin ortalama bir c ret anlamnda) eitlenmeye kar bir mcadele aarken, ayn anda, emek gc dahil btn mallarn parasal olarak deerlen dirilmesi anlamna gelen NEPi cehcnneme yollamas bugn inanlmaz grnyor. Bir elleriyle burjuva normlanm yeniden yerletirirken, tekiyle bu normlar altnda ie yarayabilecek bi ricik arac da imha ediyorlard. Ticaretin yerini kapal da tm9 ann almasyla ve fiyatlardaki kargaayla birlikte, birey sel emek ve bireysel iicretlcr arasnda her trden karlkllk zo runlu olarak ortadan kalkyor ve buna bal olarak iinin ie kiisel kara dayal ilgisi de yok oluyordu. Ekonomik muhasebe, kalite, retim maliyeti vc retkenlik konularndaki en kat talimatlar dahi havada asl kalyordu. Bu, nderlerin btn ekonomik glklerin, Stalinin alt nerisinin kt niyetle yerine getirilmemesine balamalarna engel olmu yordu. Enflasyon konusunda en temkinli ima bile bir devlet su una benzemeye balamt. Otoriteler benzer bir titizlii, zaman zaman retmenleri okulda salk kurallarn ihlal etmekle su larken ayn zamanda sabun yokluundan sz etmeyi yasaklaya rak gstermilerdir. ervotetzm kaderi konusu Komnist Parti iindeki hizip mcadelesinde nde gelen bir yer tutmutur. Muhalefetin plat formu 1927 ylnda 4 ipara biriminin istikrarnn her koul altn

104

BLM 4

da gvenceye alnmasn talep ediyordu. 1927yi izleyen yllar da bu talep bir laytmotif haline geldi. Muhalefetin srgndeki organ 1932de^ enflasyonun gerekirse "'sermaye yatrmla rnda cesur bir ksnty da gze alarak demir yumrukla dur durulmasn ve para biriminin istikrarnn yeniden salanmas n" istiyordu* Kaplumbaa hzfnn savunucularyla sper-saayilemcciler sanki geici olarak yer deitirmilerdi. Piyasann cchcnneme yollanaca vnmesine kar Muhalefet, Devlet Planlama Komisyonunun brolarna u iarn aslmasn neri yordu: Enflasyon planl ekonominin frengisidir. * # # Enflasyon, tarm alannda da ayn derecede ar sonular dour du. Kyl politikasnn hla varlkl iftilere dnk olduu d nemde, tarmdaki sosyalist dnmn NEP temelinden yola klarak kooperatifler araclyla onyllar srecek bir sre iin de gerekletirilebilecei varsaylyordu. Srasyla satn alma, satma ve kredi ilevlerini stlenecek olan kooperatiflerin uzun dnemde retimin kendisini de toplumsallatraca dnl yordu, Btn bunlar bir arada Leinin kooperatif plan 1 1 olarak anlyordu. imdi biliyoruz ki, gerek dnyadaki gelime tmyle farkl ve neredeyse bu bakla kart bir yol izledi: id dete dayal kulakszlatrma vc tam kolektifletirme. Deiik ekonomik ilevlerin, toplumsallatrmann maddi ve kltrel koullarnn hazrlanna paralel olarak zamana yaylm biim de toplumsallatrtmasndan artk sz edilmez olmutu. Kolek tifletirme sanki tarmda komnist rejimin derhal gerekletiril mesiymi gibi uygulanyordu. Bunun dolaysz sonucu sadece canl hayvan stokunun yar sndan fazlasnn imhas deildi; daha da nemlisi kolektif ift liklerin yelerinin toplumsallatrlm mlkiyete ve kendi emek lerinin sonularna btnyle kaytsz kalmalaryd. Hkmet dzensiz bir ricat uygulamak zorunda kald. Kyllere yeniden

EMEK VERMLL N MCADELE

105

tavuk, domuz, koyun vc sr, zel mlkiyet olarak verildi. On lara iftliklerin bitiiinde zel topraklar verildi. Kolektifletir me filmi geriye doru oynatlmaya balandk Devlet, bylecc kk bireysel mlkiyeti yemden tesis ederek kylnn bireyci eilimlerini deyim yerindeyse satn almaya a lyor, bir uzlama aryordu. Ama kolektif iftlikler muhafaza ediliyordu; dolaysyla ilk bakta sz konusu ricat ikincil bir neme sahip gibi grnebilirdi. Gerekte, bunun nemi ne den li vurgulansa yeridir. Kolhoz aristokrasisini1 3 bir kenara brakr sak, ortalama kylnn gnlk ihtiyalar hal kolektife katl mndan daha byk lde kendi toprandan salanmakta dr. zellikle ileri teknoloji gerektiren faaliyet alanlarnda, rne in baclkta ya da hayvanclkta, kylnn bireysel iletmesin den elde ettii gelir ou zaman ayn kylnn kolektif ekono mi erevesinde elde ettii gelirin katdr.1 4 Sovyet basnnn kendisinin tanklk ettii bu olgu, on milyonlarca insann, zellik le kadnlarn gcnn cce iletmelerde barbarca israf edildiini, bir yandan da kolektif iftliklerde emek verimliliinin hal an derecede dk olduunu gsterir. Geni lekli kolektif tarmda standartlar ykseltebilmek iin kylyle yeniden onun anlayaca dilden konumak, yani piyasay diriltmek ve ayni vergiden ticarete dnmek gerekiyor du. Ksacas, henz koullan olgunlamamken ucytana ha vale edilen NEP'i eytandan geri istemek gerekiyordu. Boylece, az ok istikrarl bir parasal muhasebeye gei, tarmn daha ile ri gitmesi asndan gerekli bir koul haline geliyordu.
3 . R u b l e n in R e h a b il it a s y o n u

Bilgelik baykuunun gnbatmndan sonra utuu iyi bilinir.1 5 Benzer ekilde, sosyalist para ve fiyat sistemi teorisi de an cak enflasyonist dlerin alacakaranlndan sonra kefedilebildi. taatkr profesrler, Stalin'in yukarda deindiimiz mu ammal szlerinden koskoca bir teori yaratmay baardlar.

1 06

BLM 4

Buna gre, piyasa fiyatna kart olarak, Sovyctlerdeki fiyatlar yalnzca planlamaya ya da talimatlara dnk bir nitelik tar. Yani bu fiyatlar ekonomik deil idari kategorilerdir; halkn ge lirinin sosyalizmin karlarna uygun olarak yeniden dalm na bylece daha iyi hizmet ederler. Profesrler bir kk ay rnty aklamay unutmulard: Gerek maliyetler bilinmeden bir fiyat nasl ynlendirilir? Btn fiyatlar harcanan top lumsal olarak gerekli emein miktarn deil de brokrasinin iradesini ifade edecekse gerek maliyetler nasl hesaplanabilir? Gerekte halkn gelirinin yeniden dalmn salamak asn dan hkmetin elinde vergiler, devlet btesi ve kredi sistemi gibi son derece gl kaldralar mevcuttur. 1936 harcamalar btesine gre, ekonominin deiik dallarn finanse etmek iin otuz yedi milyar alt yz milyon ruble dorudan, milyarlarca ruble ise dolayl olarak tahsis edilmitir. Bte ve kredi meka nizmas ulusal gelirin planl bir yeniden dalm iin tmyle yeterlidir. Fiyatlara gelince, gnmzn gerek ekonomik ili kilerini ne denli drst biimde yanstrlarsa sosyalizm davas na o denli hizmet edeceklerdir. Tecrbe bu konuda belirleyici son sz sylemitir. Tali mat fiyatlar gerek hayatta profesrlerin kitaplarnda oldu undan ok daha az hayranlk vericidir. Tek bir meta iin de iik fiyat kategorileri saptanmt. Bu kategorilerin arasnda ki geni atlaklarda da speklasyon, kayrma, asalaklk ve benzeri saysz ktlk yaam alan buldu. stelik bu, istisna deil kurald. Ayn zamanda, istikrarl fiyatlarn salam glge si olmas gereken ernovetz gerekte sadece kendi kendinin glgesi haline gelmiti. Gene keskin bir dn yapmak gerekiyordu: Bu kez de eko nomik baarlarn sonucu olarak ortaya kan glkler dola ysyla. 1935 ekmek karnelerinin iptaliyle ald. Ekim ayma ulaldnda teki gda maddelerinin karneleri de tasfiye edil di. 1936 Ocak ayma gelindiinde halk tarafndan tketilen s nai rnlerinde karne kaldrlmt. ehrin ve krsaln, devletle

EMEK VERMLL N MCADELE

107

ve birbirleriyle ekonomik ilikileri, parann diline tercme edil miti. Ruble,16 en bata tketim maddelerinin miktar ve kali tesi olmak zere, kitlenin ekonomik planlar zerindeki etkisi nin aracdr. Sovyet ekonomisini baka hibir biimde rasyonalize etmek olanakl deildir, 1936 Aralk aynda Devlet Planlama Komisyonu Bakan unlar sylyordu:1 7 Bankalar ile sanayi arasnda gnmzde var olan karlkl ilikiler sistemi gzden geirilmelidir; banka lar ruble araclyla denetimi ciddi biimde gerekletirmelidir. Boylece, idari plan hurafesi ve idari fiyatlar d parampar a oluyordu. Eer sosyalizme yaklama, mali alanda rublenin bir tayn karnesine yaklamas olarak dnlrse, 1935 re formlarnn sosyalizm yolundan ayrl gibi grlmesi gerekirdi. Oysa gerekte byle bir deerlendirme kaba bir yanlg olurdu. Karnenin yerini rublenin almas sadece efsanelerin reddi ve sos yalizmin ncllerinin yaratlmas iin burjuva blm yntem lerine dnn gerekliliinin aka kabul anlamna gelir. Merkezi Yrtme Komitesinin 1936 Ocak ayndaki bir otu rumunda Maliye Halk Komiseri yle diyordu: Sovyet rublesi dnyada baka hibir para biriminin olmad kadar istikrarl dr.1 8 Bu aklamay basit bir vnme gibi grmek yanl olur. Sovyetler Birliinin devlet btesi dengededir; her yl gelirler harcamalar gittike daha ok gemektedir. D ticaret kukusuz nemsiz boyutlardadr ama fazla vermektedir. Devlet Bankas nn, 1926da yz altm drt milyon ruble olan altn rezervi bu gn bir milyarn zerine kmtr. lkenin altn retimi hzla ykseliyor, 1936 ylnda bu sanayi dalnda retimde dnyada birinci sraya geecei hesaplanyor. Yeniden istikrara kavutu rulan piyasada meta dolamnn byme hz ok yksektir, K~ t para enflasyona 1934te durdurulmutur. Rublenin belirli bir istikrara kavumasnn unsurlar mevcuttur. Yine de Maliye Halk Komiserinin aklamas byk lde bir iyimserlik enflas yonunun rndr. Evet, Sovyet rublesi sanayinin genel geliimi tarafndan gl biimde desteklenmektedir ama rublenin Ak-

1 08

BLM 4

hilleus topuu, tahamml edilmez derecedeki yksek retim ma liyetleridir. Ruble ancak Sovyet emek verimlilii, dnyann geri kalan blmndeki verimliliin zerine ktnda en istikrarl ulusal para haline gelecektir. O zaman da tam da bu nedenle ruble, kendisinin son saati zerine tefekkre dalm olacaktr. Teknik bir mali bak asndan ise rublenin stnlk iddias daha da az olmak zorundadr* Bir milyarn zerindeki bir altn rezervine karlk, lkede sekiz milyar dolaynda banknot dola mdadr. Yani karlk oran sadece yzde 12,5'tir. Devlet Ban kasndaki altn hal byk lde bir ulusal paranm temeli ol maktan ok savunma amalar iin dokunulamaz bir rezerv ni teliini tamaktadr. Elbette Sovyetlerin, gelimenin daha st bir aamasnda, ieride ekonomik planlar hassas hale getirmek vc yabanc lkelerle ekonomik ilikileri basitletirmek amacyla bir altn dviz sistemine bavurmas teorik olarak dlanamaz. Bylece, hayaleti terk etmeden nce Sovyet paras bir kez daha altnn parltsyla alevlenebilir. Ama her durumda bu, yakn ge lecein bir sorunu deildir* nmzdeki dnemde altn standardna gemenin sz bile edilemez. Ancak hkmet, altn rezervini artrarak tmyle teo rik bir karlk orann ykseltmeye alt lde, kt para emisyonunun snrlar brokrasinin iradesine baml olmad, nesnel olarak belirlendii lde, Sovyet rublesi hi olmazsa g reli bir istikrara kavuabilir. Yalnz bu bile muazzam yarar sa layacaktr. Gelecekte enflasyonun kararl biimde reddedilmesi halinde, altn standardnn avantajlarndan yoksun olsa bile pa ra birimi gemi yllarn brokratik znelliinin ekonomide a t birok derin yarann tedavisine hi kuku yok byk yar dmda bulunabilir.
4 . St a h a n o v H a r e k e t i

Her tr ekonomi demiti Marx (ve bununla uygarln btn aamalarnda insann doayla mcadelesini kastediyordu) "k son tahlilde vakit tasarrufuna indirgenebilir."1 9 En basit temeline in

EMEK VERMLL N MCADELE

109

dirgendiinde tarih, alma zamanndan tasarruf iin verilen bir mcadeleden baka bir ey deildir. Sosyalizm sadece smr nn ilgasna dayanlarak hakl gsterilemez; topluma, kapitaliz min saladndan daha byk bir zaman tasarrufunu garanti edebilmelidir* Bu koul gereklemeksizin yalnzca smrnn ortadan kaldrlmas, gelccei olmayan arpc bir olay olmaktan teye geemezdi. Sosyalist yntemlerin uygulanmasndaki ilk ta rihsel deneyim, bu yntemlerin barndrd byk olanaklar aa karmtr. Ama Sovyet ekonomisi, o kltrn en deerli hammaddesi olan zaman kullanmay renmekten hal ok uzaktr. Zaman tasarrufunun ba arac olan ithal edilmi teknik ler, Sovyet topranda hal kapitalist anayurdunda normal olan sonular douramyor. Her tr uygarlk iin belirleyici olan bu anlamda sosyalizm henz zafere ulamamtr. Aksine her tr id dia, cehaletin ve arlatanln rndr. teki Sovyet nderlerine gre ritel sylevlerden zaman za man biraz daha bamsz olan {hakkn yemeyelim) Molotov, Merkez Yrtme Komitesinin 1936 Oeak ayndaki bir oturu munda yle diyor: "Ortalama emek verimliliimiz... hl Ame rika vc Avrupannkinden hatr saylr derecede dktr/20 Bu szleri belirginletirmek ve emek verimliliimizin Avrupa ya da Amerika "makilerden , be hatta on kez daha dk ol duunu kaydetmek gerekir retim maliyetlerimiz de buna bal olarak o derecede yksektir. Ayn konumada Molotov daha ge nel bir itirafta da bulunuyor: "ilerimizin ortalama kltr d zeyi, birok kapitalist lkenin iilerininkinin hl altndadr." Buna ortalama yaam standard da eklenmeli. Laf arasnda sylenmi bu duru cmlelerin saysz resmi otoritenin vn do lu aklamalarm ve yabanc dostlarn eker kapl terennmle rini nasl acmaszca rttn burada anlatmann gerei yok! Emek verimliliini artrma mcadelesi, savunma alanndaki kayglarla birlikte, Sovyet ynetiminin faaliyetlerinin teme! bo yutlarndan biridir. Sovyetler Birliinin evriminin farkl evrele rinde bu mcadele farkl bir nitelik tamtr. Birinci Be Yllk

110

BLM 4

Plan dneminde ve kincisinin banda uygulanan ve ok tugaycl olarak adlandrlabilecek olan yntemler ajitasyona, kii sel rnek olmaya, idari basnca ve gruplara ynelik her trl zendirme ve ayrcala dayanyordu. 193Tin alt koulu te melinde bir tr para ba deme sistemine gei abas* para bi riminin hayaletimsi nitelii ve fiyatlarn eitlilii karsnda tuz la buz oldu. rnlerin devlet eliyle datm sistemi emein prim sistemi2 1 ad verilen bir yntemle esnek ve farkllatrl m biimde deerlendirilmesinin yerini almt. Bu da z olarak brokrasinin kaprisinin sistem haline gelii demekti. Gz ka matrc ayrcalklar iin verilen mcadelede ok tugaylarnn iinden ortaya, artan sayda zel marifet sahibi sahtekr kt. Uzun dnemde btn sistem kendi amalaryla tam anlamyla elikiye girdi. Ancak karne sisteminin ilgas, istikrarn balamas ve fiyatla rn tekletirilmesi para ba demenin uygulanabilmesinin koullarn yaratt. Bu temelde, ok tugayclnm yerini Stahanov hareketi olarak anlan hareket ald. imdi ok gerek bir anlam ifade etmeye balayan rubleleri kazanmak isteyen iiler makinalarna daha ok ilgi gstermeye ve zamanlarn daha dikkatli kullanmaya yneldiler. Stahanov hareketi bir lde emein yo unlamasndan, hatta ignnn uzatlmasndan ibarettir. Sz de allmayan zaman srasnda Stahanovcular tezghlarn ve gerelerini roplar, hammaddelerini dzene koyarlar, tugayn y neticisi tugaya talimat verir vb. Yedi saatlik ignnden22 bu du rumda geriye adndan baka bir ey kalmaz. Para ba cretin srrm kefeden Sovyet idarecileri deildir. Gzle grlebilir d bask olmakszn sinirleri son haddine ka dar geren bu sistemi Marx kapitalist retim yntemlerine en uygun"23 sistem olarak gryordu. iler bu yenilie sempati duymak bir yana, dmanca karladlar. Baka bir ey bekle mek de iin doasna aykr olurdu. Stahanov hareketine gerek bir sosyalizm heyecanyla katlanlarn varl yadsnamaz. zel likle idari alanda bunlarn saysnn kariyeristlerden ya da sahte

EMEK VERMLL N MCADELE

111

krlardan daha fazla olup olmadn bilmek g. Ama iilerin byk bir kesimi yeni deme tarzna rublenin bak asndan yaklayor. ou zaman da rublenin gittike daha ksldn grmek zorunda kalyor* Sosyalizmin nihai ve geri evrilemez zaferinden sonra, Sovyet hkmetinin para ba crete dn, ilk bakta kapi talist ilikilere doru bir ricat gibi grnebilirse de, gerekre yu karda rublenin rehabilitasyonu konusunda sylenenleri burada tekrarlamak gerekir: Burada sz konusu olan, sosyalizmden vazgeilmesi deil, kaba yanlsamalarn terk edilmesidir. cret deme biimi lkenin kaynaklaryla daha iyi bir uyum iine so kulmaktadr, o kadar. Hukuk hibir zaman ekonomik yapdan stn olamaz/*24 Ne var ki, Sovyetler Birliinin ynetici katmam henz top lumsal bir maske takmadan var olamaz* Ocak 1936da Merkez Yrtme Komitesine verdii bir raporda Devlet Planlama Ko misyonunun bakan Mejlauk yle diyor: Ruble, emein dl lendirilmesinde sosyalist (!) ilkenin gerekletirilmesinin tek ger ek arac haline geliyor.25 arlk dneminde, umumi helalar dahil her ey kraliyet damgasn tard ama bu, ii devletin de her ey otomatik olarak sosyalist hale gelir demek deildin Ruble, emein dllendirilmesinde kapitalist ilkenin tek gerek aracidr, sosyalist mlkiyet biimleri temelinde olsa bile* Bu e likiyi artk iyi tanyoruz* Sosyalist bir para bana cret ef sanesinin temellerini atarken Mejlauk unu da ekliyor: Sosya lizmin temel ilkesi, herkesin yeteneine gre almas, harcad emee gre cret almasdr. Hi kuku yok, bu baylar teoriyi manipule etmekte hi de e kingen deiller! Emein ritmi, rublenin peinden komas tara fndan belirlenince insanlar yeteneklerine gre (yani sinirleri nin ve kaslarnn durumuna gre) deil, kendilerini harcayarak alyorlar demektir* Bu yntem ancak belirli koullar altnda, plak geree dayanarak savunulabilir* Bunu sosyalizmin te mel ilkesi ilan etmek, yeni ve daha stn bir kltr dncesi

112

BLM 4

ni kapitalizmin tandk pisliinin iinde yz kzarmadan ayak lar altna almak demektir. Stalin bu yolda bir adm daha atarak Stalanov hareketini "sosyalizmden komnizme geiin koullarnn hazrlanmas olarak sunmutur,26 Okuyucu, Sovyetler Birliinde idari uygu lamalara kolaylk salayacak biimde kullanlan kavramlarn bilimsel birer tanmnn verilmesinin nemini imdi iyice grebi lir. Sosyalizm, yani komnizmin alt aamas, elbette emek mik tar vc tketim miktar zerinde kesin bir denetim gerektirir, ama herhalde sermayenin smrc dehasnn icat ettiklerinden ok daha insani olan denetim biimlerinin varln varsayar. Oysa gnmzde Sovyetler Birliinde olan, vasfsz insan malze mesinin kapitalizmden dn alnm teknolojinin iine acma szca sert bir biimde yerletirilmesidir* Avrupa ve Amerikan standartlarna erime mcadelesinde, para baua cret27 tr klasik smr yntemleri ylesine plak ve kaba biimlerde uy gulanmaktadr ki bu yntemlere burjuva lkelerdeki reformist sendikalar dahi izin vermez, Sovyetler Birliinde iilerin ken dileri iin alt dncesi ancak tarihsel bir adan ve sadecc tek bir koulda dorudur (burada biraz ileride syleyeceimiz eylere giriyoruz): iilerin ancak otokratik bir brokrasinin s e ~ merini tamaya raz olmamalar koulunda. Her halli krda, retim aralar zerinde devlet mlkiyeti gbreyi altna dn trmez; ne dc btn retici glerin en by olan insan yiyip bitiren, merdivenalt rerim koullarn28 bir kutsallk halesiyle sarmalayabilir* Sosyalizmden komnizme geilin hazrlanma sna gelince, bu gei tam kart ynde balayacaktr: Para ba na icrcr sistemine gei yoluyla deil, bu sistemin barbarln bir kalnts olarak ilgas yoluyla. * # Srahanov hareketinin bilanosunu kartmak iin vakit henz ukrnd\ ama sadece hareketin deil bir btn olarak rejimin

EMEK VERMLL N MCADELE

113

ayrt edici baz ynlerini imdiden fark etmek olanakldr. Tekil iilerin baz baarlar* yalnzca sosyalizme ak olan baz ola naklarn kantlar olarak kukusuz son dcreccde ilgintir. Ne var ki, bu olanaklardan bunlarn btn lke apnda gereklemesi ne kadar uzanan yol uzundur. Bir retim srccinin dierlerine kar sk bamll gz nne alnrsa* srekli yksek retim dzeylerinin sadece kiisel abann bir rn olamayaca anla lr. Ortalama verimlilii ykseltmek* hem fabrika iinde, hem de iletmeler arasndaki ilikilerde retimin yeniden rgtlenme si olmakszn gerekletirilemez. stelik, milyonlarca iinin az da olsa bir teknik beceriye kavuturulmas* birka bin ampiyo nu zendirmekten hayaJ edilemeyecek kadar daha gtr. nderlerin kendisi* daha nce grdmz gibi, zaman za man Sovyet iilerinin vasifszlndan ikyet ediyorlar. Oysa bu* hakikatin sadece yarsdr* hatta daha kk olan yars. Rs iisi giriken* yaratc ve yeteneklidir. Yz Sovyet iisini rastgele aln, diyelim Amerikan sanayii koullarnda bir yere yerle tirin* byk bir olaslkla birka ay, hatta birka hafta sonra benzer bir Amerikan ii grubunun gerisinde kalmayacaklardr. Sorun emein genel rgtleniinde yatmaktadr. Sovyet idari personeli* genel bir kural olarak, yeni retim grevleri asndan Sovyet iisinden ok daha az yeterlidir. Yeni teknolojilerle, para bana cret imdiki ok dk emek verimliliinde kanlmaz olarak sistematik bir ykselie yol amak zorundadjr. Ama bunun iin gerekli en temel koul larn yaratlmas* atlyedeki ustabandan Kremlin nderlerine kadar idari dzeyin kendisinin ykseltilmesini gerektirir. Staha nov hareketi bu gereklilie ancak ok kk bir lekte cevap verebilmektedir. Brokrasi aamad engellerin zerinden lmcl sramalarla gemek istiyor. Para ba cret kendisin den beklenen mucizeleri kendiliinden salayamadndan, bir yanda primler vc grltl bir propaganda* te yanda cezalan drma olmak zere dehetli bir idari basn bu sistemin yardm na kouyor.

114

BLM 4

Hareketin ilk admlar, direnile* sabotajla ve baz durumlar da Stahanovcular ldrmekle dahi sulanan teknik personele vc iilere kar uygulanan kitle basksyla birlikte geliti. Basknn sertlii direniin gllnn kantdr Patronlar bu szde sa botaj!29 bir politik muhalefet olarak nitelediler. Gerekte bun larn kkeni ou zaman, hatr saylr bir blm brokrasinin kendisinden kaynaklanan, teknik, ekonomik vc kltrel sorun larda yatyordu. Grne baklrsa sabotaj ksa srede krl d* Memnuniyetsizler korkutulmu, aklllar susturulmutu* G rlmemi baarlar hakknda telgraflar uuuyordu ortalkta* Gerekte de, sz konusu olan bireysel ncler olduu lde, yu kardan gelen emirlere uyan yerel idareler, madende ya da fabri kalardaki teki iilerin aleyhine olmakla birlikte, bu nclerin almasn olaanst bir planlamayla dzenliyorlard* Ama yzlerce vc binlerce ii Stahanovcular arasnda sayld za man idare tam bir kargaaya der* retim rejimini bu kadar k sa bir zaman iinde nasl dzene sokacan bilemedii ve bunu yapmas zaten nesnel olarak olanaksz olduu iin idare, hem emek gcne hem de teknolojiye zarar verecek uygulamalara gi riir. Dililer yavalamaya baladnda, bir iviyle srati artr maya alr. Stahanovcu alma gnlerinin ya da on gnlk dnemlerinin sonucunda birok iletme tam bir kargaaya d mtr. Bu, ilk bakta artc gelebilecek bir olguyu akla kavuturur: Stahaovcularn saysnda bir art, birok durumda, iletmenin genel verimliliinde arta deil de yol aar. Gnmzde, hareketin kahramanlk gnleri belli ki geride kald. Gnlk rutin geri dnyor. Bundan ders karmak gere kir. zellikle bakalarna ders verenlerin ders almaya ok ihti yac var* Ama renmeyi en az isteyenler de onlardr* Sovyet ekonomisinin btn dallarn geri braktran ve felce uratan toplumsal loncann ad, brokrasidir*

NOTLAR

115

NOTLAR: BLM 4
1. Portekizli kaifler, Bat Afrikah kabilelerin putlarm feti (feitico; Yapay, sahte, trika, by) diye adlandrrlard. Bunlar, Tahtadan, midye kabuundan vb yaptlmt^ eytans ifadeli, kendilerine insan st, byl yetenekler atfedilen ve feti tapnmasna balananlarn kurbanlar sunarak etkilemeye altklar insan ve hayvan figrleridir* Ludwig Feuerbach, fetiizmde, yani insani vc insan st yeteneklerin tanrlarda yanstlmasnda ve putlar retenlerin, putlara, imdi kendileri zerinde uyguladklar gc onlara bata verenlerin kendileri olduunu unuttukla r lde iine dtkleri bamllktan her trl dinin zn grmt. Daha Kant, Fichte, Schclling ve Hegelde zne ile tz ilikisi; nesnelleme, yabanclama (eyleme) ve yeniden mlk edinme diyalektii, burjuva toplu mu un merkez sorunu olarak alp gelitirilmitir. Toplumsalla m bireylerin, kendilerincc yaratlm ve kurumlar halinde donmu iliki lerin egemenlii altna girmeleri vc bunlar doayla kartrmalar, fetiiz min brnd gncel biimdir. Bu ideolojinin eletirisi* *retim sreci nin insanlara hkim olduu henz insanlarn retim srecine hkim ol madklar (Marx, Kapitalyc. 1.1, s. 142) Marx, bir toplumsal kuruluun kyamet gnn niteler. Mallarn Feti Karakterleri ve Bunun Srr ze rine olan blm, ekonomi politiin eletirisinin teorik ekirdeini olutu rur. (C. de Brosses, Du eulte des dicux fetiches, ou parallcle d Pancicnne religion de l'Egypte avcc la religion actuelle de Nigritie, Paris, 1970; Marx, Kapital, Bl. 1.4, s, 128-45) 2. XIX. yzylda olumu olan anarist reti ve hareketler, insanlar zerindeki her trl devlet egemenliinin soyut olarak olumsuzlanma snda (aslnda burjuva ulusal devletinin ve onun zor kullanma tekelinin oJumszJanmasda) birleir; egemenlikten arnm hayat biimlerine, z gr insanlarn kendi kendine dzenlenen, ademi merkeziyeti birliktelii ne hemen gei daima mmknm gibi grnr, Dcvrimci partiler iin de rgtlenmi proletaryann devleti fethetmek, yeniden yaplandrmak, snf hasmla rina kar savunma iin harekete geirmek ve yeni toplumun rgtlendirilmcsinde kullanmak zorunda olduunu, bu proleter smf dik tatrl devletinin (komn-devlet) ancak, toplumsal eitsizlik, toplu mun snfsal yaps yok olduu lde krelebileceii* syleyen Mark sist teoriyi anaristler devlet fetii olarak grrler. lk anarist retilerin bazlar, zel mlkiyeti olmlayp kendilerini liberalizmin u varyantlar olarak kabul eder; siyasal nemi daha byk olanlar ii hareketi ierisindeki anarist akm, koJekrivist anarizm ya da zgrlk sosyalizm ol du, En nemli anarist kuramclar W, Godwin (1756-1836), M, Stirner (1806-56), P.J. Proudhon (1809-65), M. Bakunin (1814-76) ve P. Kro-

1 16

BLM 4

pocki (1842-1921) idiler- Marx ile Engels, teorik adan zellikle Stirner, Proudbo ve Bakunin ile hesaplamalardr. Anarist devrim tasarm larna cn ok yaklaan, 1871 Paris Komnnn, baarszla urayan, byleyici tecrbesi oldu. Kru ajitasyon ve propagandann yan sra va~ kiesiz ayaklanma denemelerinin baarszl, duyumsamazlk iindeki ezi lenler kitlesini bask devletinin temsilcilerine kar bireysel tedhi yoluyla sarsarak uyandrma, eylem propagandas yoluyla onlara rnek olma dncesini dourdu* 801i ve 90h yllarda bir anarise suikastlar dalgas grld. Bu tedhii stratejinin sonsuzluu zerine yzyl sonunda zellikle Gney Avrupada anaristlerin bir blm, sendikalar iinde sis temli bir almaya yneldi. Boylece ortaya kan anarko-sendikalizm, Is panyada 1910da kurulup 1936 i savann bana dein ye says bir milyonu aan Confedcracin Nacional del Trabajo (CNT) ile etkisinin st snrna ulat* Bu rgtn i sava srasndaki baarszl, Paris Kom nnn kaderini yeniden retmi oldu. Geri bu hareketin nderlii altn da zellikle Katalonyada, ok gemeden sosyalist emek ve hayat biimle ri rgtlendi. Ama Ispanyol anaristleri, anti-politik ynelileri dolaysy la burjuva devler aygtn ayakta tuttular ve hatta sonunda hkmete bi le girdilerse de burada burjuva ve Stalinci ortaklan tarafndan ksa sre de oyuna getirildiler. Kendi kalelerinde uradklar bu yenilgiye karn uluslararas apta anarist rgtler varlklarn srdrmektedir. Bunlar, genellikle siyasetin kenarnda yer alsalar da Fransadaki *68 Mays gibi toplumsal bunalm zamanlarnda yeniden daha byk bir yank bulabil mitir. (W. Godvvin* An Enqniry Coneerning Political justice, Londra 1793; M, Stirer, Der Einzige und sein Eigentum 11845], |der.| H.G. Helms, Mnih, Hanser, 1969; P.J. Prodhon, (Euvres completes> |der.| C. Bogle ve H. Moysset, 19 cih, Paris, Riviere, 1923-59; M. Bakunin, C Euvres completes, |der.[ A. Lcling, Paris, Lebovic, 1973vd; H. Grossman, N> C. Grnberg, Anarchismus, Bolschetvismus, Sozialismus, Atfsdtze au$ dem "VVrtcrbucb der Volk$wirtschaft, [der,] C. Pozzoli, Frankfurt, EVA, 1971, Anarchismus maddesi, s. 13-55; D.E. Apter, J. Jol, Anarchism Today, Londra, Mocmillan, 1971; M. Bakunin, Devlet ve Anari> ev. Murat Uyurkulak, reki Yay., 2000; ayn yazar, Tanr ve Devlet, ev. Remzi ayba, Belge Yay., 1998; P.A, Kropotkin, Anari, Felsefesi, ideali, ev. Ik Ergden, Kaos Yay., 2001; ayn yazar, Anarist Etik , ev. Ik Ergdcn, Doruk Yay., 1999.) 3. Meta mbadelesi genelletii lde (ilkin midye kabuklan, deriler, kkba hayvanlar, aletler ya da ss eyas bu ilevi grmken) genel bir mbadele aracna, olabildiince deimez, istenildii kadar blnebi

NOTLAR

117

lir, kolayca tanabilir ve tannabilir ola ve salt mbadele deeri olarak geerli olabilecek bir metaya olan ihtiya, tarihi olarak olutu- Deerli madenden para basmann M VII. yzyjldii antik Yunan'da icat edilmi olduu anlalmaktadr. Marx, bireylerin toplumsallamasnn* mbadele ilikisi araclyla (piyasada) gerekleen modern aa zg, dolayl bii mini, para balants ya da para ilikisi olarak adlandrmtr. Artan toplumsal zenginlik sonunda kapitalizm sonras toplumda deer yasasmn toplumsal hayam dzenleyicisi olarak ilev grmesi sona erdii l de para da, mbadele arac olarak anlamn yitirecektir. (Marx, Grutb drisse der Kritik der politischert konomie, MEW 42, s. 53-148; | Grundrisse'nin bu sayfalarnn atlanarak yaplm bir evirisi, yaptn Trke basksnn 197 ile 253* sayfalarnda yer alyor,n.) |Marx, Kapital, c, t . 1J Mallar vc Para ksm, s. 79-225; R. Luxenburg, Sermaye Biriki mi, Para Dolam blm, Ahin, 1986, s, 70-80; E. Mandel, Marksist Ekonomi El Kitab, c. 1 vc 2, Suda, 1974; E, Mandel, Der Spatkapitaiismus, Blm 8, Die perma nente lnflatio\s, 373-6) 4. Altn, yaklak olarak alt bin yldan beri ss eyas olarak, ayrca be bini akn yldan beri (birinci Msr hanedanndan beri) de kle bii minde para olarak kullanlmaktadr. lk akn paralar, M 670'tc Ldya'da kesilmitir, Altm para sistemi, XIX, yzylda btn kapitalist lke lerde hkim olmutur. Altnn deeri, uierdii, toplumsal olarak gerekli emek m iktarina gre llr. (Mandel, Spatkapitalismus, s. 375) 5. Devletletirilmi sanayinin ve kolektifletirilmi tarmn rettii me talar devletin elinde bulunuyordu. Devlet toptancl ve perakende tica reti ile d ticaret rekeli sayesinde datm da denetlenmi oluyordu. Ban kalar, daha 14 Aralk 1917de Bankalarn Milliletirilmesi vc Ulusal Bankalarnn Kurulmasyla tlgili Kararname uyarnca devletletirilmiti. Programlarna uygun olarak Boleviklcr, banka aygtnn... kesin bir bi im deiikliiyle bir istatistiksel denetim vc genel muhasebe aygt haline dntrlmesini amalyorlard. (Programn der Kommunistischen Partei RulSands |Bolschewiki|, angenommen auf dem VIII. Parteikongrefi, (der.) Mcissner, Parteiprogramm, s. 121-41, burada s. 138J Halk Komiserleri urasnn 12 Ekim 1921 tarihli bir kararnamesiyle RSFSC (Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti) Devlet Bankas kuruldu. Banka banknot bast, deme ilemlerini dzenledi ve kredi da m. (Kr. Carr, A iistory , c. 2, s. 144-6, 246-56, 261-8 ve c. 4, s. 27-36, 99-104, 131-5) 6. Bir i sava rejimi olan sava komnizmi dneminde gda maddele ri tayna balanmt. Yeni ktisat Siyaseti evresinde bundan vazgemek

1 18

BLM 4

mmkn oldu. Derken Birinci Be Yllk Plana gei srasndaki tahl bu nalm, yiyecek karneleri uygulamasn bir kez daha gerekli kld. (Carr, A History, c. 10, s. 697-702) 7. Stalin, * Birinci Be Yllk Plann Bilanosu, Sovyetler Birlii Kom nist Partisi (Bolevik) Merkez Komitesi ve Merkez Denecim Kurulunun Geniletilmi Of tak Toplantsna Sunulan Rapor, 7 Ocak 1933, Leni nizm'in Sorunlar, s. 483. 8. Kr. Zamann maliye Halk Komiseri Krestinskiyin yazdklarndan karakteristik bir para: Son olarak para hareketine gelince, kt para mzn deerinin dmesi olgusu bizi rahatsz etmiyordu,.. Bir gn para sisteminden tamamen vazgeip paray geersiz sayabiliriz de. Yeter ki g da maddeleri vererek iilere tam olarak bakabilelim. Bundan olsa olsa, para srok etmi olan zarar grr. Oysa biz, ekonomimizde yeni bir dne mi, parasz ekonomi dnemini, balatabiliriz. (N.N, Krestinskiy, Maliye Politikamz |Rus.), Petrograd, Devlet Yaynevi, 1921, s. 19vd; Elster, Vont Rubel zum TscbervonjeZy s. 209v daki alnt,) 9* Karneyle yiyccek ve iecek maddeleri, zel perakende maazalarn da elde ediliyordu. Gda maddelerinin kalitesi lzla dt. Nitekim bu day ekmeinin yerini arpa-msr ekmei ald. 1928 Ekiminde Lenin gradda avdar pay yzde 40 olan ekmek, beyaz ekmek* diye satlyor du, 1929 ilk baharnda Nijniy-Novgorodda ekmee kurutulmu ot bile katlyordu. (Kr, Carr, A History, c. 10, s. 701vd) 10. Trotzku Sovjetvirtschaft in Gcfahry Berlin, Greylcwicz, 1932, s. 27. (Rus, BO 31 |Kasm 1932], s. 2-13, burada s, 12) 11. Lenin tarafndan formle edilen 1919 tarihli parti programnda, topran ortaklaa ilenmesi iin birlik ve kooperatiflerin desteklenme si talep edilmekteydi, (Meissner (der.), Parteiprogrammy s. 135) Ama NEP araclyla nfusun istisnasz tmnn kooperatiflere katlmasn salayabilmek iin, koskoca bir tarih dnem gerekecektir. En elverili koullarda, bu dnemi, on ya da yirmi ylda aabiliriz, (Lenin, Koope ratifilik zerine |Ocak 1923|, ii ve Kyl ittifak, Sol, 1975, s. 256) 12. Stalinin 2 Mart 1930 gnl Baar Sarholuu (Leninizmin So runlar/, s. 371-8) yazsnda, zorla kolektifletirmeden uzaklar grnme sinin ardndan, kyllerin, henz oluturulmu olan kollozlardan kitle halinde ayrlmalarna tank olundu. Daha 10 Mart 1930'da yzde elli se kiz olan, kolektifletirilmi kyl iletmeleri oran, 1930 Austosunda yalnz yzde 21,4 idi (kr. Lorenz, Soziaigescbicbte, s, 194-6); tek bana 1930 Mart ile Nisannda sekiz milyon aile kolhozlar terk etmiti. (Robert William Davies, The Soviet Collective Farm, 1929-30, The Industrialisation o f Soviet Russia 2 iinde, Londra, Macmillan, 1980, s, 107)

NOTLAR

119

{Kr. J,F, Karcz, From Sralin to Brezhnev: Soviet Agricultura! Polcy in Hstorical Perspective, [der.] James R. Millar, The Soviet Rural Community, A Symposium iinde, University of Illinois Press, 1971, s. 36-70, burada s* 47vd) 13. Kolhoz aristokrasisi kavram, ii aristokrasisi kavramna yknerek, kolhozlarn ayrcalkl ynetim personelini, ayrca, grcce iyi kazanan tarm iileri tabakasn nitelemek zere Trotskiy tarafndan or taya atld (kolhoz yneticileri, ii ekiplerinin efleri, ekonomi ynetici leri, muhasipler, ambar memurlar, sekreterler, Stahanov iileri ve traktrcler), (Kr. Lorenz, Sozialge$cbicte3 s, 202; Karcz, From Stalin to Brezhnev, [der.J Millar, The Soviet Kural Community iinde, s, 56vd ve Alexander Vucinicb, The Peasants as a Social Class, ayn kitabn iin de, s, 307-24, burada s, 319vd) 14. Kolhoz yelerinin yida altm ila yz gn kolhozlar iin alma lar gerekiyordu. Bu normun ou kez altnda kalnyordu* 1938de dzen lenen istatiksel bir soruturma, kolhoz kyllerinin yzde 6,5inin hibir gn kolhoz iin almadn, yzde 16snn altklar srenin ise elli gnden az olduunu onaya koydu. 2 Mart 1930 tarihli kolhoz rnek t z uyarnca kyller, zel olarak hayvan besleyebiliyor, 1935 tarihli t zkten sonra ise eyrek hektar ile bir hektar arasnda topra bireysel ola rak iletebiliyorlard. 1938*de kck iftlikler, ilenen tarmsal alann yzde 3,3n oluturuyordu; ama bu zel topraklar, kolhoz kyllerinin yalnz besinini salamakla kalmyordu, ayn zamanda onlarn en nemli gelir kaynayd. Resm verilere gre 1940ta kolhoz kyllerinin gelirleri nin yzde 39,7si cretlerinden, yzde 48,3'yse zel yan iletmelerinden kaynaklanyordu. 1977ye dein bu pay, yzde 24,9a dtyse dc nemi ni korudu. Halkn meyve ve sebze, et ve teki hayvani rnler ihtiyacnn byk blm, bugne dek ancak zel yan iletmelerin rnleriyle kar lanabilmektedir. 15. Yunan mitolojisinde Athena (Latincesi: Mnerva) bilimin koruyu cu tanrasyd. Bunun, Atna paralarnn da stnde gzken bir bayku olduunu ekleyelim. Sonraki yzyllarda bayku, bilgeliin simgesi saylr oldu, Felsefe kendinin kurun bir tablosunu izdiinde hayatn bir bii mi yalanm demektir. Kurun bir felsefe genletirilemez, ancak anla labilir. Minervann baykuu, ancak akamn alacakaranlnda umaya balar, (G,W,F, Hegel, Grundlinien der Philosophie des Kecbts oder Njturrecbt md StaatsuHssenschaft im Gruttdrisse'ye n Sz, yldnm basks, Glockner, Stuttgard-Bad Cannstatt, Frommann, 1964, s, 36vd) 16. lk kez Novgorodda baslan ruble, XVI. yzylda Rus ulusal pa ras olarak kendini kabul ettirdi. XIX, yzyln seksenli yllarna Ruble,

120

BLM 4

gm esasna, 1897'de altn esasna dayandrld. Altn standard Birinci Dnya Savanda terk edildi. 17. V.I. Mejauk (1893-1938), Ukraynal Bolevik. 1917de Harkov Sovyecinde ye, i savata komutan, 192Tde Milli ktisat Yksek Konse yi yesi, 1926'da ayn kurulun bakan vekili. 1927de Merkez Komite aday, 1930da Merkez Komite yesi, 1934te Devlet Planlama rgt nn yneticisi, 1937de Ar Sanayi Halk Komiseri olarak Ordjonikidzenin halefi. 1937de, Buharin tarafndan kurulmu bir muhalefet ye dek ebekelinin ba olduu sulamasyla tutuklanan Mejlauk, 29 Tem* muz 1938da baka Scalinci grevliler (Rudzutak, Zaronskiy, Uniht) ve yksek rtbeli subaylarla (Orlov, Dbeko, Vatseris) birlikte kuruna di zildi. 18. uDie Tagung des Zentralexekutivkomitees der Sowjetunion, Die Staatsfinazen der Sowjetunion, Bericht des Genossen Grinko Runds chau, say 4 iinde, 23 Ocak 1936, s. 145-7, burada s. 145. 19. Marx, Grundri$seyEkonomi Politiin Eletirisi iin n alma, s. 252. 20. Der Plan und unsere Aufgabet, von M .W. Molotow, Bericht des Vorsitzenden des Rates der Volkskommissare, erstattet auf der II. Session des Zentralexekutivkomitees der Sowjetunion> Rundschau, say 3 iin de, 16 Ocak 1936, s. 83-91, burada s. 84. 21. 1919 tarihli parti programnda Bolevikler, bir gei evresi iin primleri kabul etmilerdi: Her ie eit cret denmesini ... imdiki du rumda ... bu eitliin hemen gerekletirilmesini, nne grev olarak ko yamaz. ... ok baarl ie prim sisteminden vazgeilemez." (Meissner [der.], Parteiprogramm, s, 135) Stahanov kampanyas erevesi iinde prim sistemi geniletildi; kinci Dnya Savandan nce primler, sanayi i ilerinin cret tutarn yzde 4,5'ini, tekniker aylklarnn da yzde 11,5ini olucurmakrayd. Sava srasnda ve sava sonras dnemde Sov yet brokrasisi, primlere daha da artan lde bel balad. Altml ylla rn banda iilerin yzde 60* prim alyordu; zel tazminatlar, toplam cret tutarnn yzde 15*ini (kimi alanlarda yzde 30 kadarn) oluturu yordu. 22. 24 Kasm 1917de alma sresi, bir kararnameyle gnde sekiz saatle snrland; on sekiz yandan kk genlerin, maden iilerinin a lma sresi ile zel salk risklerinin bulunduu alanlardaki alma s resi alt saat olarak saptand. Ayn alma sresi snrlamas, 1919 tarih li Bolevik parti programnda yer alr. (Meissner [der.], Parteiprogramm, s. 139) 1927 tarihli Birleik Muhalefet Platformu, sekiz saatlik ignnn almas ynndeki btn eilimlere enerjik biimde kar durulma tale

NOTLAR

121

bini kapsyordu* (Kr, U. Woltcr |der,l, L>ie Linke Opposition 1923-28, c. 5, Berlin, Olle Waltcr, 1977, s. 354) Muhalefetin bu tutulan talebini dayanaksz brakmak iin parti nderlii, Ekim Devriminin onuncu yld nm dolaysyla 1927de yedi saatlik igiinne geildiini ilan etti, ki yl sonra, yalnz yedi saat alanlar iilerin ancak te i kiiydi. ok geme den otuzlu yllarda gene haftann alt gn sekiz saat allr oldu- Der ken 26 Haziran 1940 tarihli alma Sresi Yasasnda yedi saatlik gnnn ve be gnlk alma haftasnn devletin hzlandrlm iktisad bi rikim programyla badamazl kayt altna alnd. (Kr, Hofmann, Arbeitsverfassung, s. 189-204) SSCBde ortalama alma haftas, 1955T te 47,8 saati, 1978T de 40,6 saati buluyordu, 23. Marx, Kapital, c, 1,2, s, 283. 24. Marx, Gotha Programnn Eletirisi (1875), Marx ve Engels, Seme Yaptlar, c, 3, s, 11-36, burada 5. 23, 25. Kr. Konumann zeti; Die Tagung des Zetralexekutvkomicees der Sovvjctunion, Das vierte Jahr des zweiten Fnfjahrplanes, Der Bericht des Genosscn Mesclauk, Rundschau, say 3 iinde, 16 Ocak 1936, s, 128vd. 26. Stalin, SSCB Srahanovcular Birinci Konferansnda Yaplan Ko numa, Leniniztnin Sorunlar iinde, s. 605, 27. Yirmili yllarda, para bana denen cret, yava yava saat c retinin yerine geti. 1924 Martnda iilerin yzde 46sa para bana cret deniyordu; 1927 Marrnda bu oran, sanayideki btn kadnlarn yzde 77siyie btn erkeklerin yzde 58,ine ulat, (R. Rabinovvitz, Arbeitszeit und Arbeitslobnpolitik in der $owjetru$sischen Industrie, Rostock, Hinsorff, 1931, s, 82) 28. iin kalitesi ve younluu para bana iilik cretinde bizzat cretin ekli ile kontrol edildikleri iin, bu cret ekli ie nezaret edilme sini byiik lde lzumsuz klar,,. Para bana cret... kapitalist ile i i arasna asalak durumundaki nc kiilerin girmelerini kolaylatrr, buna emein devren kiraya verilmesi denir... Araclarn kazanc, ii c retinden yaplan kesintilerden oluur. Bu sisteme Ingiltere'de k SweatingSystcm [terleme-sistemi] gibi karakteristik bir isim verilmitir, (Marx, Kapital, c. 1.2, s. 279-80) 29. Sabotaj deyimi, dokuma tezghlarn tahta kunduralarnn [sabots] yardmyla engelleyen Fransz dokumaclarnn bir mcadele tekni ine atjfta bulunur. 1926 tarihli Sovyet Ceza Yasasnn 58/14'nc mad desi uyarnca, devlet iktidarn ve hkmet aygtnn faaliyetini aka hedefleyerek, belirli devlerin bilinli olarak yerine getirilmemesi ya da yerine getirilmesinde bilinli olarak ihmalkr davramlmas sutu. Sonra-

122

BLM 4

lan her trl istenmeyen davran, sabotaj olarak damgaland; ilgili ce za hukuku maddesi, gzda vermenin ve zapturapt altna sokmann ba lca aralarndan biri durumuna geldi (RSFSC Ceza Yasas (Ugolfn Ko deks], Hofmann, Arbeitsverfassung, s, 249daki alnt.)

BLM 5

SOVYET TERMDORU

1. St a l In N eden K a z a n d i ?

Sovyetler Birlii tarihini aratran bir tarihi, ynctici brokra sinin byk sorunlar karsndaki politikasnn bir dizi elikili zikzaktan olutuu sonucuna varmazlk edemez* Bu zikzaklarn koullarn deiimi ile aklamasnn veya hakl gsterilmesi nin kesinlikle iler tutar bir yan yoktur. Ynetmek, hi olmazsa bir ynyle ngrmeyi gerektirir* Stalin hizbi, kendisini birok kez bunaltm olan gelimelerin kanlmaz sonularn hibir zaman grememi, bir nceki gn ne vaaz etmi olduuna aldrnakszn ark edilerinin teorisini i iten getikten sonra rete rek, salt idari reflekslerle davranmtr. tiraz gtrmez olgular ve belgeler, tarih aratrmacsnn, lkede halen seyretmekte olan gelimelerin ok daha doru bir tahlilini ve bunlarn sonra ki seyirlerini, Sol Muhalefetsin ok daha iyi ngrm olduu sonucuna varmasn zorunlu klacaktr. Bu iddia, ngrde en yeteneksiz parti hizbinin kendisinden daha basiretli grubu yenilgiden yenilgiye uratarak ona kar s rekli zaferler kazanmas gibi basit bir olguyla ilk bakta eliir mi gibi bir izlenim uyandrabilir* Akla kendiliinden gelen by le bir itiraz, ancak ussal dnceyi politikaya uygulayan ve po litikay mantksal bir tartma veya bir satran partisi olarak g
123

124

BLM 5

ren kii iin inandrc olabilir. Oysa politik mcadele, znde bir karlar ve gler mcadelesidir, us yrtme mcadelesi de il. nderlerin nitelikleri, atmalarn selameti asndan hi nemsiz olmamakla birlikte, ne tek ne de son tahlilde tayin edi ci etmendir. stelik atan taraflarn her biri, kendisine uygun nderleri ortaya karr. ubat Devriminin1 Kcreskiy ile Tsereteliyi2 iktidara ta mas, onlarn iktidardaki ar yanls kliin daha zeki veya daha becerikli olmalarndan deil, eski rejime kar ayaklan m devrimci halk kitlelerini en azndan geici bir sre iin tem sil ediyor olmalarmdand. Kerenskiy'in, Lcnini illegalitede kal maya mecbur etmesi ve dier Bolevik nderleri hapse atabilme si, onun kiisel niteliklerinin Lenin ve Boleviklerinkindcn stn olmasndan deil, o gnlerde henz iilerin ve askerlerin oun luunun yurtsever kk burjuvazinin peinden gitmeye devam etmelerindendi. Esas olarak Kerenskiyin kiisel "stnl eer bu balamda bu szc kullanmak saptrc deilse b yk ounluun grebildiinden daha teyi grememesinde ya tyordu. Boleviklerin, sra kendilerine geldiinde, kk burju va demokratlan yenilgiye uratmalar, nderlerinin bilgelikleri sayesinde olmad. Proletaryann sonunda honutsuz kyll burjuvaziye kar srklemeyi baarmasyla toplumsal glerin yeniden kmelenmesi sayesinde oldu bu. Fransz Devriminin ykseli vc alal dnemlerinde birbirle rini pe pee izleyen aamalar,3 nderlerin ve kahramanla rn gcnn her eyden nce kendilerini destekleyen snflar ve toplumsal tabakalarn nitelikleriyle rtmelerine dayandm ikna edici bir biimde gsterir. Esasen mutlak iistnlklerdense tek bana bu rtmein kendisi, nderler*" ile kahramanla ra tarihin belirli anlarna kiisel damgalarn vurma olanan sunmutur, Mirabeau'larm,4 Brissot'larm,5 Robespicrrelerin, Barraslarn6 ve Bonapartclarn birbirini izleyen iktidara ykse lilerinde, bu tarihsel baoyuncularn bizzat kiisel zelliklerin den ziyade, ok daha gl bir nesnel meruiyet rol oynamtr.

SOVYET TERMDOR

125

Bugne kadar gereklemi bulunan tm devrim lerin, ardndan gericiliklere ve hatta kardevrimlere yol at yeterince iyi bilinir.7 Ve her ne kadar bu gericilikler vc kardevrimler, ulusu balang noktasna geri gtrememise de, elde ettii kazanmlarm aslan payn* da yutmutur. Genel kural olarak, devrimin ilk dneminde kendilerini kitlelerin banda buluveren ncler, ilk admlar atanlar ve srkleyiciler ilk gericilik dalgasnn kur banlar olurken, devrimin dnk dmanlaryla birleen ikinci plandaki kiilerin n saflara kmaya baladklar grlr. Poli tika sahnesinde koro efliine soyunanlarn dramatik dello lar, snflar aras ilikilerdeki kaymalar gizledii gibi, en az bu nun kadar nemli bir dier sonuca yol aar: Yakn zamana ka dar devrimciliklerini koruyan kitlelerin psikolojisinde derin de iikliklerin domaya balamasna.8 Bolevik Partinin vc ii snfnn devrimci inisiyatiften ve halk gururdan oluan faaliyetine ne olduunu, bunca olumlu niteliin yerini nasl olup da bunca irenliin, bayaln, dlekligin vc ikbal avclnn aldn aknlkla soran birok yolda yantlayan Rakovskiy,9 XVIII. yzyi Fransz Devriminin hi kyesine ve Babcuf1 0 rneine gnderme yaparak yle diyordu: Abbaye Hapishanesinden kan Babeuf de aknln gizleyemeyerek Paris varolarnn kahraman halkna ne olduunu sor mutuk* Bireysel ve kolektif enerjileri yutan koca bir canavar dr devrim. Onun karsnda sinirler dayanamaz, bilinler sars lr, kiilikler ypranr. Olaylar, kayplarn yerini yeni glerin alabilmesine izin vermeyecek kadar hzl geliir. Alk, isizlik, devrimci kadrolarn yitip gitmesi, kitlelerin ynetici mevkilerden uzaklatrlmalar, btn bunlar Paris varolarnda yle bir fi ziksel ve ahlaki kan kaybna yol at ki, insanlarn yeniden aya a kalka bilmeleri iin otuz yldan fazla zaman gerek ri.1 2 Hibir kant ileri srmeksizin burjuva devrimlcrinin yasalar nn proleter devrimine uygulanamayacam belirten Sovyet li teratrnn bu iddias herhangi bir bilimsel ierikten yoksun dur. Ekim Devriminin proleter doas, lkedeki belirli bir gler

126

BOLUM 5

ilikisinin ve dnya konjonktrnn bir sonucuydu. Ama Rus ya'daki snflar bizzat geri bir kapitalizmin ve arlk barbarl nn barnda olumulard ve bi de sosyalist devrimin istekleri ni karlamak zere arlmamalard. Tam tersine, ite tam da bu nedenle, yani birok ynden hl geriliini koruyan Rus pro letaryasnn, birka ay iinde yar feodal bir monariden sosya list diktatrle tarihte benzeri bulunmayan bir srama yapm olmas nedeniyle, gericilik biz2 at bu proletaryann saflar iinde kendi haklarn kanlmaz olarak dayatabilme imknn elde edebilmitir. Bu gericilik daha sonra gelien atmalarda srek li bymtr. D koullar ve olaylar onun serpilip gelimesine bereketli bir zemin sunmulardr. Bir mdahaleyi bir dieri izle mitir.1 3 Devrim Batdan hibir dorudan destek alamad. Bek lenen refahn yerine lke uzun bir sre, yerleen sefalete tank oldu, ii snfnn en parlak temsilcileri ya i savata ldler ya da bir miktar daha ykselerek kitlelerden kopuverdiler. te boylelikle>ok byk gler, umutlar, dler dnemi, yerini uzun bir yorgunluk, knt ve devrimin sonularna kar duyulan bir d krkl dnemine terk etti. Halk gururdun geri ekil mesinin ardndan bir ikbal avcl ve korkaklk seli etraf kap lad. Bu dalga ise yeni bir yneticiler tabakasn iktidara tad. Be milyon kiilik Kzl Ordunun terhis edilmesi,1 4 brokra sinin oluumunda hissedilir bir yo oynayacakt. Muzaffer ko mutanlar, yerel Sovyetlerde, ekonomide, okullarda kilit mevki lere gelirken, ayn zamanda srarla toplumun her alanna, ken dilerine i sava kazandrm olan rejimi tadlar. Bylelikle ya va yava kitleler her yerde iktidara fiili katlm imknlarndan uzaklatrld. Proletaryann barnda gerekleen bu gericilik olgusu, NEPle yeni bir yaama zendirilen ve giderek cesurlaan kent ve kr kk burjuvazisinde byk umutlarn ve gvenin domas na neden oldu. Balangta proletaryaya hizmet iin olumu olan gen brokrasi kendini snflar arasndaki bir hakem gibi hissetmeye balad. zerklii aydan aya artt.

SOVYET TERMDORU

127

Uluslararas durum da iddetle ayn ynde ilerliyordu. Dn ya ii snf ar yenilgilere uradka Sovyet brokrasinin ken dine olan gveni o lde artyordu. Bu iki olgu arasnda sade ce kronolojik deil, ayn zamanda nedensel ve karlkl bir ili ki de vard, yle ki: Hareketin brokratik nderlii proletarya nn yenilgilerine katkda bulunuyor, yenilgiler ise brokrasiyi glendiriyordu. 1923teki Bulgar ayaklanmasnn yenilgiye u ramas; Alman iilerinin zafersiz geri ekilileri; 1924'te Estonyada patlak veren bakaldrnn baarszla uramas; 1926da Ingilteredeki genel grevin haince tasfiyesi; Polonyal komnistlerin General Pilsudskiy'in g gsterisi karsndaki tiksinti uyandrc boyun eileri; 1927 in Devriminin korkun yenilgisi; sonra srasyla Almanya ve Avusturyada meydana ge len daha da ar yenilgiler, ite btn bu tarihsel felaketler, kit lelerin dnya devrimine olan gvenlerini ykt gibi, Sovyet b rokrasisine de, tek kurtulu yolunu gsteren bir fener gibi gide rek daha fazla ykselme imkn sundu. Son on yl iinde dnya proletaryasnn ald yenilgilerin nedenlerine gelince, yazar bu noktada, Kremlini kitlelerden uzak, tutucu yneticilerinin tm lkelerdeki devrimci hareket zerinde oynadklar ykc rol gzler nne sermeye alt daha nceki almalarna atfta bulunma ihtiyacn hissediyor. Burada bizi zellikle ilgilendiren ve ders karmamz gereken tartmasz olgu udur; Avrupa ve Asya devrimlerinin urad srekli yenilgiler her ne kadar Sovyetler Birliinin uluslararas konumunu zayflatmsa da, Sovyet brokrasisini olaanst bir tarzda glendirmitir. Bu tarihsel srete zellikle anlmas ge reken iki an vardr. Bunlardan birincisi 1923 ylnn ikinci yar sna denk der. Bu tarihte Sovyet iilerinin tm dikkati, prole taryann iktidara elini uzatm gibi gzkt Almanyaya ev rilidir.1 5 Alman Komnist Partisinin bu dnemde uygulad pa nik halinde geri ekilme politikas Sovyetler Birliinin ii kitle leri asndan ac bir d krkl oldu. Tam bunun zerine Sov yet brokrasisi srekli devrimde kar kampanya aarak Sol

1 28

BLM S

Muhalefete ilk sert yenilgisini tattrd. 1926-27de Sovyetler Bir lii toplumu yeni bir umur seline kapld. Bu kez btn gzler in Devrimi dramnn yaanmakta olduu douya evriliydi,1 ^ Sol Muhalefet yedii ilk darbenin etkisinden syrlarak yeni mi litanlar saflarna kazanmaya balamt* 1927 yl sonunda in Devrimi, Komnist Enternasyonal yneticilerinin inli ii ve kylleri tamamyla eline teslim ettii cellat an Kay ek tarafnda ezildi. Bir anda dondurucu bir hayal krkl dalgas Sov yetler Birlii kitlelerinin zerinden geiverdi. Toplantlarla ve basn araclyla yrtlen lgnca bir kampanyadan sonra b rokrasi, muhalifleri kitlesel olarak tutuklamaya balad, (1928) Gerekten de on binlerce devrimci militan, Bolevk-Leninistleri bayra altnda bir araya gelmiti, iiler, Muhalefete mut lak bir sempatiyle bakyorlard. Ancak bu sempati edilgin kal yordu, nk hi kimse mevcut durumun yeni bir mcadeleyle deitirilebileceine inanmyordu. Oysa brokrasi ayn anda kitlelere yle sesleniyordu: Muhalefet bizleri, uluslararas dev rim iin devrimci bir savaa srklemeye hazrlanyor. Bunca kargaa yetti artk! Biraz dinlenmeye hak kazandk. Sosyalist toplumu kendi topraklarmzda ina edeceiz. Bize, nderlerini ze gvenin! Memurlarla askerler blok unu birbirlerine skca kenetleyen bu dinlenme propagandas hi kukusuz yorgun ii ler ve onlardan daha fazla kyl kitleleri zerinde etkisini gs termeye balad. Muhalefetin Sovyetler Birliinin karlarn srekli devrimde feda etmeye ha zrlanmak ta olup olmad so rulur olmaya balad. Aslnda fiilen Sovyetler Birliinin yaam sal karlaryd sz konusu olan. Komnist Enternasyonalin ha tal politikasnn on yl iinde Almanya'da Hitlcr'in zaferini per inlemesi, batda ciddi bir sava tehlikesi yaratmt. Bundan hi de daha az hatal olmayan inde yrtlen politika da, douda ayn ciddi tehlikeyi Japon emperyalizmini glendirecek bir tarzda srdrlyordu. Ama gericilik dnemleri zellikle ente lektel cesaret eksikliiyle belirlenir. Muhalefet tecrit edilmiti. Brokrasi, demiri tavndayken

SOVYET TERMOORU

129

dvd, ilerin aknlk ve edilginliini smrp, onlarn en gerilerini en ilerilerinin karsna dikip ve giderek artan lde kulaka ve genel olarak kk burjuva mttefike yaslanarak bir ka yl iinde proletaryann devrimci ncs karsnda zafer ka zanmay baard-1 7 Kitleler tarafndan hi tannmayan Stalinin1 8 kulislerden sahneye nceden ayrntl olarak hazrlanm stratejik bir planla donanm bir halde birdenbire ktn sanmak safdillik olurdu. Hayr, tabii ki byle olmad. O henz kendi yolunu izmeden nce brokrasi tarafndan seilmiti. Stalin brokrasiye arzula d her trl garantiyi veriyordu: Eski bir Boleviin prestiji, iradesi gl bir kiilik* gelikin olmayan bir dnce sistemi vc kiisel etkinliinin yegne kayna olarak siyasal mekanizmayla koparlmaz balar. Elde ettii baarlar balangta kendisi iin bile artc oldu. Kendi i meselelerinde gvenilir bir hakeme gereksinim duyan ve kitle gibi benzeri eski ilkelerden kurtulma nn yollarm arayan yeni bir ynetici tabakann toplu onayyd ona sunulan. Devrim ve kitleler nezdinde ikinci planda bir kii lik olan Stalin, dierleri arasndan en ne frlayarak Termidorcu brokrasinin tartmasz nderi konumuna ykseliverdi.1 9 ok gemeden yeni ynetici tabakann kendi anlaylar, duygular ve hepsinden nemlisi kendi zel karlar olduu or taya kt. imdiki brokrasinin eski kuak mensuplarnn ezici ounluu, Ekim Devrimi srasnda kardevrimin safndayd (sadece Sovyet diplomatlarnn durumundan kalkarak rnekle yecek olursak Troyaovskiy, Maiskiy, Potemkin, Suritz, Kinuk vb byledir) veya en iyi durumda mcadelenin dndaydlar. Gnmz brokratlarnn Ekim Devrimi gnlerinde Boleviklerle beraber olanlarysa ounlukla nemsiz rollere soyunanlard. Gen brokratlara gelince, bunlar, eski brokratlar tarafndan seilip yetitirilmi olup byk lde de onlarn kendi ocukla r arasndan devirildiler. Bu insanlar Ekim Devrimini baara mazlard, ama onu smrmek iin biilmi kaftandlar. Birbirini izleyen bu tarihsel dnemlerde kiisel etmenlerin

1 30

BLM 5

nemi kukusuz yadsnamaz. Nitekim Leninin hastal ve l m bu srecin geliimini olumsuz ynde etkiledi* Eer Lenin da ha zun sre yaam olsayd en azndan brokrasinin gcnn ilk yllardaki art daha yava seyredebilirdi. Ama daha 1926 ylnda Krupskaya, Sol Muhalefetin yelerine yle diyordu: Eer li hayatta olsayd kesinlikle hapiste olurdu/ Leninin kayglan ve uyarc kehanetleri henz bu sralar Krupskayann belleinde tazeliklerini koruyor olduundan, tarihin akna ters den rzgr ve akntlara kar onun ne mthi bir diren gs tereceinden emin gzkyordu. Brokrasi sadece Sol Muhalefeti yenilgiye uratmakla kal mad, ayn zamanda Bolevik Partiyi de fethetti. Brokrasi, ba lca tehlikeyi devlet organlarn, toplumun hizmetkrlarndan toplumun efendilerine dnmesinde gren Leninin program n20 yenilgiye uratt. Tm hasmlarm, yani Muhalefeti ve Le ninin partisini, fikirler ve salam iddialar araclyla deil top lumsal arlyla ezdi. Brokrasinin gerideki zrhl vagonu ba taki devrim vagonuna baskn kt, ite Sovyet Termidorunun srr budur.
2 . B o l e v ik P a r t In n Y o z l a m a s i

Ekimin hazrlanmasn ve kazanlmasn salayan Bolevik Par tiydi. Sovyet devletinin inasna salam bir temel sunan da gene oydu. Partinin yozlamas, devletin brokratiklemesinin hem nedeni hem sonucu oldu. Bunun nasl gerekletiini ksaca gr mekte yarar var. Bolevik Partinin i rejimi demokratik merkeziyetilik ynte miyle belirlenmiti. Demokrasi ve merkeziyetilik kavramlarnn bir arada kullanlmas hibir eliki tamaz. Parti kendi dndakilerle arasndaki snrlar izmeye azami dikkati gsterirken, kendi bnyesine dahil olanlarn da parti politikasnn belirlen mesinde gerek bir hakka sahip olmalarna zel nem veriyor du. Eletiri zgrl ile fikir mcadeleleri parti ii demokrasi-

SOVYET TERMDORU

131

nin dokunulmaz zn oluturuyordu. Bolevizmin hiziplerin varlyla uzlamazln ileri sren mevcut doktrin,21 fiiliyatn yadsnmasdr. Bu bir k dnemi efsanesidir. Bolevizmin ta rihi gerekte bir hizip mcadeleleri tarihidir. Ve gerekten de, kendi nne dnyay altst etme, bayra altnda en yrekli put krclar, savalar ve isyanclar toplama hedefini koymu olan hakiki bir devrimci rgt, ideolojik atmalar, gruplama lar ve geici hizip oluumlar olmakszn nasl yaayp geliebi lirdi? Parti ynetiminin ak grll ou kez atmalar yumuatmaya ve hizip mcadelelerinin sresini ksaltmaya ola nak verdi, ama daha fazlasn yapamad. Merkez Komite bu co kulu demokratik kaynaa dayanyor, karar alma ve emir verme cretini bu kaynan suyundan alyordu. Btn kritik aamalar daki ynelilerinin doruluu, nderlie, merkeziyetiliin paha biilmez moral sermayesi olan yksek bir otorite salyordu. Bolevik Partinin zellikle iktidara gelmeden nceki i reji miyleyukardan hiyerarik olarak atanan efleri ve bunlarn mutlak buyruklaryla politikann tmyle deitirilmesi, tabana kar tavrlarnda kurumlu, Kremline kar tavrlarnda boynu bkk ve denetim d mekanizmalara sahip olmas ileKom nist Enternasyonalin imdiki i rejimi tam bir tezat oluturur.22 Partinin brokratik anlamda rmeye balad iktidarn aln masn izleyen ilk yllarnda, Stalin dahil her Bolevik, kendisine bir ekran zerinde partinin on ya da on be yl sonrasnn grn tsn gsterecek birini aalk bir iftirac olarak sulard. Lenin ve arkadalarnn hi deimeyen temel kayglar* Bol evik Partinin saflarn iktidardakilerin ktlklerinden koru makt.23 Ancak partinin devlet aygt ile yaknl vc zaman za man kendi organlarnn bu aygtla kaynamas,24 iktidarn ele geirildii ilk yllardan itibaren parti ii rejimin zgrlne ve esnekliine belirli bir zarar vermeye balamt. Glkler artt lde demokrasi de daralmaya balamt. Parti balangta politik mcadele zgrlnn Sovyetler erevesinde korun masn arzulad ve umdu. I sava bu umuda ciddi bir darbe in

132

BLM 5

dirdi* Muhalefet partileri pe pee yasakland. Bolevik nderler Sovyet demokrasisinin ruhu ile elien b nlemleri ilkesel ka rarlar olarak deil kanlmaz savunma zorunluluklar olarak gryorlard* Kar karya kald grevlerin yenilii ve muazzaml y netici partinin hzla bymesine yol aarken kanlmaz olarak farkl grlerin boy vermesine de neden oluyordu. lkedeki gizli muhalefet akmlar, eitli yollardan tek yasal parti zerin de uyguladklar basnlarla hizip mcadelelerini keskinletirdi ler* savan sonlarna doru bu mcadeleler yle biimlere b rndler ki, iktidarn kendisi tehdit altna girdi* 1921 ylnn Mart aynda> yani Krontad Ayaklanmas srasnda ki bu ayaklanma, hi de az sayda olmayan Bolevii kendine ekmi tiyaplan X. Parti Kongresi, parti ii hiziplerin yasaklanmas yoluna gitti; dier bir deyile devletin politik rejimini, ynetici partinin i yaamna da uygulama yoluna bavuruldu. Bu arada yineleyelim, hiziplerin yasaklanmas var olan durumda meyda na gelebilecek ilk ciddi dzelmeyle birlikte vazgeilecek istisnai bir nlem olarak grlyordu.25 te yandan Merkez Komite bu yeni yasay uygulamakta son derece temkinli davranyor, her eyden nce partinin i yaamn soluksuz klmasndan kaygla nyordu* Ancak ilk tasarlandnda, yalnzca zor artlar karsnda denmesi gerek bir diyet olarak gzken eyin* aslnda parti i yaamn kolay ynetme zevkini tadan brokrasinin azna layk bir lokma olduu kantland* Daha 1922 ylnda salnda mey dana gelen geici bir dzelme annda brokratiklemenin tehdit edici bymesi karsnda dehete kaplan Lenin, devlet aygtn ele geirmezden nce parti aygtnn eleba haline gelmi bulu nan Stalin hizbine kar yrtlecek bir saldrnn hazrlklarna balamt* Ancak ikinci bir inme ve ardndan gelen lm, oa> gericiliin gleriyle kendi gleri arasnda bir hesaplamaya gi riebilme frsatm vermedi. O sralar Zinovyev ve Kamenyev'le birlikte hareket eden Sta-

SOVYET TERMDORU

133

linin tm abalar, bundan byle parti aygtn yelerin deneti minden kurtarmak ynnde geliti* Stalin Merkez Komitenin istikrar adna yrtlen bu mcadelede mrrefikJerinden daha kararl ve daha sert davrand. Uluslararas sorulara srtn e virme gereini duymad* nk zaten onlarla hi ilgilenmemiti* Yeni ynetici tabakann kk burjuva dnce tarz, bizzat Stalinin kendi tarzyd. Sosyalizmin inas hareketinin, doas gerei ulusal ve idari bir nitelik tadna canu gnlden inan yordu. O, Komnist Enternasyonali katlanlmas zorunlu bir ktlk olarak gryor26 ve Enternasyonali olabildiince Sov yet devletinin d politikas iin kullanmak istiyordu* Onun g znde parti, siyasal mekanizmalara itaat ettii lde deerliydi* Tek lkede sosyalizm teorisiyle eanl olarak bir dier teori daha piyasaya srld* Buna gre Bolevizm iin Merkez Komi te her ey, partiyse hibir eydi* Kukusuz bu ikinci teori birin cisine kyasla daha baarl bir ekilde uyguland* Brokrasi Lcnini lmnden yararlanp adna Lenin seferberlii dedii bir kampanya balatarak partiye yeni ye kaydna giriti* O za mana kadar titizlikle korunan parti kaplar ardna kadar ald* iler, memurlar ve eitli grevliler partiye kitleler halinde ka tldlar* Politik olarak bu, devrimci ncleri, deneyimden ve ki ilikten yoksun ama buna karlk otoritelere boyun eme al kanlna sahip bir insan malzemesi iinde eritmek amacn ta yordu* Bu giriim baarl oldu. Brokrasiyi proleter ncnn denetiminden kurtaran Lenin seferberlii Lenini partisine lmcl bir darbe indirdi* Brokratik mekanizma, ihtiya duy duu bamszla kavumutu* Demokratik merkeziyetilik ye rini brokratik merkeziyetilie brakt. Parti grevlileri yukar dan aaya hemen hemen tmyle deitirildi* Bir Boleviin balca erdemi itaat olarak belirlendi. Muhalefete kar mcade le bayra altnda devrimcilerin yerine grevli memurlar yerle tirilmeye baland, Bolevik Partinin tarihi* onun byk bir hz la yozlamasnn tarihine dnt. ou kimse iin* her eilimin* yani san, merkezin ve so

134

BLM 5

lun yneticilerinin ayn genelkurmayn, yani Kremlindeki Politbronun iinde bulunmalar, gelien mcadelenin siyasal anla mn mulaklatryordu. Yzeysel bir zekya sahip olanlar a sndan olay, Leninden boalan yeri doldurma mcadelesi ve ya kiisel rekabet olarak alglanyorduk7 Oysa ok sert bir dik tatrlk altnda toplumsal uzlamazlklar, balangta ancak y netici partinin kurumlarnda boy verebilirdi. Bonaparte'm da ilk yllarnda yelerinden biri olduu jakobe partiden hatr saylr sayda Termidorcu kmt.2# Nitekim daha sonra Franszlarn imparatoru olacak olan I. Konsln en sadk hizmetkrlar da eski jakobenlerden kt. Zaman deitike jakobenler de dei ti. Ve tabii zamanla birlikte XX. yzyl jakobenleri de. Lenin dnemi Politbrosundan geriye yalnz Stalin kald. O dnemin Politbrosunun srgn yllarnda Leninle en sk ibir lii iinde bulunan iki yesi Zinovyev ile Kamenyev, u satrlar yazmakta olduum srada ilemedikleri bir sutan dolay on yl hapis cezasna arptrlm durumdalar;2 i) dier , yani Rkov, Buharin ve Tomskiy politik teslimiyetleri nedeniyle ikincil g revlere verilerek mkfatlandrlm olmakla birlikte iktidardan tmyle uzaklatrldlar;30 nihayet bu satrlarn yazar ise sr gndedir/ Lenini dul ei Krupskaya,3 1 kendini Termidora uyarlamay tm abalarna ramen beceremediinden hl p heli bir kii olarak grlyor, Potbronun imdiki yeleri32 Bolevik Partinin tarihinde hep ikincil mevkilerde yer almlard. Devrimin ilk yllarnda bi risi onlara ileride byle ykselecekleri kehanetinde bulunsayd, buna kukusuz kendileri bile arrlard. Ama ite tam da bu kendine gveni olmayan yeni yneticiler yznden PolitbroZinovyev ile Kancnycv, 1936 Austosunda Staline kar korkun bir komplo kurmak sulamasyla idam edildi; Tomskiy, aym olay bala mnda intihar etti ya da vuruldu; Rkov da ayn olay erevesinde g revinden alnd; o yllarda phe altnda olsa da Buharin hl zgr d..

SOVYET TERMDORU

135

nun her zaman hakl olduu ve kimsenin de Politbro karsn da hakl olamayaca kural her zamankinden daha kat bir tarz da iletiliyor* Ama ayn Politbro, hi yanlmayan, dolaysyla da kendine kar hakl olma imkn bulunmayan Staline kar hakl olamaz.33 Parti ii demokrasiye geri dnlmesi talebi, zamannda tm muhalefet gruplarnn en fazla srarla iJeri srdkleri ama ayn zamanda en umutsuz olan talepti, 1927 Sol Muhalefet Platfor mu, Ceza Yasasna bir iinin eletiri yapma sulamasyla do layl ya da dolaysz bask altna alnmasnn, devlete kar ilen* mi en ar su olarak cezalandrlmas gerektii eklindeki bir maddeyi dahil etmek istemiti,34 Bunun yerine bir sre sonra ay n Ceza Yasasna bizzat Sol Muhalefete kar uygulamak zere bir madde eklendi!^ Parti ii demokrasiden geriye kalan artk sadece yal kuan hafzasndaki anlard* Bu demokrasinin ortadan kalkmasyla birlikte Sovyetler demokrasisi de, sendika, kooperatif, kltr ve spor rgtleri demokrasileri de yitip gitti* Parti sekreterleri hiye rarisi her eyi ve herkesi egemenlii altna ald. Literatrmze ok sonralar, Almanyadan gelen totaliter3 6 teriminin girme sinden yllar nce rejim, totaliter bir nitelik kazanmt bile. Dnen komnistleri birer otomata dntren, insan onurunu, insan iradesini ve insan kiiliini ldren moral ykc yntemler araclyla, diye yazyordu 1928de Rakovskiy, ynetici klik, azledilmesi ve dokunulmas imknsz bir oligar iye dnmeye balayarak hem snf hem partiyi ikame etti. Bu satrlar kaleme alndnda yozlama muazzam bir geli me kaydetmi bulunuyordu. GPU* partinin i yaamn belirle yen en nemli etmen haline gelmi durumda* Eer Molotov 1936 ylnn Mart aynda, bir Fransz gazetecisine iftiharla, y netici parti iinde artk hizip mcadelelerine tank olunmadn
GosucJarstvennoe Polkieskoe Upravlene (Devlet Siyasal Ynetimi), baka bir deyile devletin istihbarat rgt.n.

1 36

BLM 5

syleyebilmekteyse,37 bu sadece, gr farkllklarnn stesin den bundan byle siyasi polisin dorudan mdahaleleriyle gelin dii anlamna gelir. Yal Bolevik Parti lmtr vc hibir g onu yeniden canlandramaz. # # * Partinin politik yozlamasyla birlikte her trl denetimden kur tulan brokrasinin rmesi de hzland. Ayrcalkl st dzey grevlileri tanmlamak iin kullanlan sovbur [Sovyet burju vas] szc ksa zamanda iilerin lgata giriverdi* NEP'le beraber burjuva eilimler daha elverili bir zeminden beslenme ye balad. Lenin 1922 ylnn Mart ayndaki XI. Parti Kongre sinde ynetici evrelerdeki rmeye dikkat ekmiti. Tarihte, diyordu Lenin, birden ok kez grlmtr ki, kazananlar eer kendilerininkinden stn bir uygarl yenilgiye uratmlarsa, sonuta o uygarl benimsemilerdir. Hi phesiz Rus burjuva zisinin ve eski kuak brokratlarn kltr zavallyd. Ama hey hat, yeni ynetici tabakalar bu kltr karsnda boyun eiyor lar.3 8 Moskova'daki hkmet aygtn drt bin yedi yz kom nist sorumlu ynetiyor. Yneten kini? Ynetilen kim? Yneten lerin komnistler olduunu sylemek konusunda ok kukulu yum...1 > 3 ^ Lenin bundan sonra partinin hibir Kongresinde sz alamad, ama yaamnn son aylarndaki tm dnceleri, iile rin, brokratik baskya, keyfilie ve rmeye kar uyarlp silahlandrlmalarnm zorunluluuna ynelikti. Ksa yaam, b rokratik hastaln sadece ilk belirtilerini grme imknn sunabildi ona. Daha sonra Sovyetler Birliinin Londra ve Paris bykelili i grevlerinde bulunmu olan eski Ukrayna Halk Komiserleri Konseyi Bakan Christian Rakovskiy, yukarda baz satrlarna atfta bulunduumuz, 1928 ylnda srgndeyken arkadalarna gnderdii ve halen bu konuda yazlm bulunanlarn en iyisi ol maya devam eden, brokrasi zerine ksa bir incelemesinde y

SOVYET TERMDORU

137

le diyordu: Gerek Leninin gerekse hepimizin kafasnda parti nderliinin grevi, zellikle partiyi ve ii snfn, iktidarda olmann yaratt karlar, avantajlar ve ayrcalklarn ykc etki sinden korumakt. Gene parti ile ii snf, eski aristokratlarla eski kk burjuvaziden arta kalanlar, NEPin moral bozucu et kisi, burjuvazinin ekici gelenekleri ve ideolojileriyle her trl yaknlamadan korunmaldr... Ak yreklilikle, kesin bir bi imde ve yksek sesle sylemek gerekir ki, bu grev, parti ube leri tarafndan kesinlikle yerine getirilememitir. ubeler, ifte ykmllklerinde, yani koruyucu ve eitici rollerinde tamamen yetersiz olduklarn gsterdiler, grevlerini baaramadlar, iflas ettiler... Brokratik baskya en son teslim olanlardan biridir yal Rakovskiy.40 Ve bu basklar sonucunda yklarak yukarda and mz eletirilerini geri almtr. Ama Kutsal Engizisyonun4 1 kska c karsnda yetmilik Galile42 dc Kopernik sistemine inanma dn sylemek zorunda kalrken dnya dnmeye devam edi yordu. Altmlk Rakovskiyin inanlarndan vazgetiine inan myoruz, nk kendisi birok kez bu tr dnlerin acmasz tahlilini yapmt 43 Gene dc onun politik eletirisi nesnel olgu lar dzeyinde kendi znel yrekliliinden ok daha gvenilir bir temel buldu. iktidarn fethi sadece proletaryann dier snflara kar tav rn deitirmekle kalmaz, ayn zamanda onun i yapsn da de itirir. iktidarn kullanm belirli bir toplumsal grubun zellii haline gelir ve bu grup da kendi misyonunun 11e denli yce oldu una kanaat getirirse, o denli kendi toplumsal sorununu bir an nce zmek gibi bir sabrszla der: Ynetici partinin yelerine kapitalist birikim hakknn tannmad proleter dev lette farkllama, nce ilevsel olarak balar daha sonra toplum sallar. Bu bir snf farkllamas deil toplumsal bir farkllama olur../ diyor Rakovskiy ve yle devam ediyor: Emrinde bir otomobil, iyi bir konut bulunan, dzenli tatil hakkna sahip ve partinin ngrd en yksek maa44 alan bir komnistin top

1 38

BLM 5

lumsal konumu ile kmr ocaklarnda ayda elli altm rubleye alan komnistin toplumsal konumu farkllar/* Rakovskiy, iktidardaki jakobenlerin, zenginleme, devlet im knlarndan yararlanma gibi biimler altnda balayan yozla malarnn nedenlerini sralarken, bu evrimlerinde Babeufn il gin bir gzlemine parmak basar: Jakobenlerin gzdesi olan aristokrat kadnlarn oynam olduu rol. Ne yapyorsunuz aalk plebler? diye isyan eder Babeuf, onlar bugn sizi ku caklyorlar, oysa yarn grtlanza sarlacaklar/45 Bugn Sovyetler Birliindeki yneticilerin elerinin toplumsal kkenle rini aratrrsanz benzer bir tabloyla karlarsnz* Tannm Sovyet gazetecisi Sosnovskiy, brokrasinin oluum srecinde otomobil-garaj etmeninin oynad rol zerinde duruyordu. Kukusuz bugn, Sosnovskiy46 de Rakovskiy gibi bu eletirileri ni geri alarak Sibiryadan dnme imknn elde etti. Ama brok rasinin ahlak dzelmedi. Tam tersine Sosnovskiy gibilerin geri adm atmak zorunda kallar, ahlaki kn nasl gelitiinin kantdr. Sosnovskiy*in elyazmalar biiminde elden ele dolatrlan es ki makaleleri yeni yneticilerin yaamndan sunduu unutulmaz kesitlerle, kazananlarn ne byk lde kaybedenlerin ahlakn zmsemi bulunduklarn gsteren rneklerle doludur. Ancak gemi yllara yeniden geri dnmemekSosnovskiy 1934'te elinde tutmakta olduu eletiri krbacn bir lir ile deitirdiine greve ar kt rneklere balanmamak iin bugn ka muoyunda resmen onaylanan ve Sovyet basnnda aktel olarak kullanlan sradan olgulardan rnekler sunmakla yetinelim. Moskovadaki bir fabrikann yneticisi olan tannm bir ko mnist ynettii iletmedeki kltrel gelimeyle ilgili olarak ba kn Pravda'dz nasl da vnyor. Bir teknisyen kendisine telefon ediyor ve diyor ki: Makineyi durdurmam m, yoksa altrma ya devam etmemi mi emredersiniz? yle cevap veriyor yneti ci: Bekle, az sonra cevap vereceim/ Teknisyen yneticiye say gl bir slupla hitap ederken, o, ikinci tekil ahs ile konuuyor.

SOVYET TERMDORU

139

Ve herhangi uygarlam bir kapitalist lkede imknsz olan bu trden onur krc bir diyalog ok normal bir eymi gibi anlat lyor yneticinin azndan! Pravdanm editr itiraz etmiyor, nk farknda deil; okuyucular bu durumu protesto etmiyor lar, nk zaten kanksamlar. Biz de armyoruz, nk Kremlin'deki ciddi toplantlarda efler ve halk komiserleri kendi astlarna, madalya almak iin zel olarak davet edilen fab rika yneticilerine, kolhoz bakanlarna, ustabalara ve toplan tnn dekorunun bir paras olan kadn iilere hep ikinci tekil ahsla hitap ederler* Nasl oluyor da, arlk rejimi srasnda halk arasnda en fazla ilgi gren devrimci sloganlardan birinin, eflerin astlarna sen diye hitap etmelerine son verilmesi tale bi olduu unutuluyor.47 Kremlin yneticilerinin halkla kurduklar bu derebeyi utanmazlndaki diyaloglarn artch, hibir kukuya yer vermeyecek biimde, Ekim Devrimine, retim aralarnm kamulatrlmasna, kolektifletirmeye ve kulaklarn bir snf olarak tasfiyesine ramen, insanlar aras ilikileri ve bu ilikile rin Sovyet piramidinin en tepesinde yer alanlarn birok bakm dan hl gelikin bir kapitalizmin dzeyinin gerisinde tuttuu nun bir gstergesidir. Son yllarda bu ok nemli alanda geriye doru byk admlar atlmtr. Ve gerek Rus barbarlnn bu yeniden canlannn kayna hi kukusuz, kltrden pek az na sibini alm bir brokrasiye tam bamszlk ve her trl dene timden kurtulma, kitlelere ise nl itaat ve sorumluluk dn veren Sovyet Termidorudur. Diktatrlk soyutlamasn demokrasi soyutlamas ile kar karya getirip, bunlarn karlkl iyi niteliklerini, saf akl tera zisinde tartmaya hi niyetimiz yok. Sadece deiikliin sreklili ini koruduu bu dnyada, her ey grelidir. Tarihte Bolevik Partinin diktatrl, ilerlemenin en muazzam aralarndan bi ri olmutur. Ama burada, airin dedii gibi, Vernunft Wird Unsinn, Wohltat Plage48 oluyor. Muhalefet partilerinin yasaklan mas, ardndan hiziplerin yasaklanmasn getirdi. Hiziplerin ya

140

BLM 5

saklanmas, hi yanlmayan eften farkl dnmenin yasaklan mas sonucunu verdi. Partinin polisiye nlemlerle salanan monolitizmi> nce brokrasinin dokunulmazlk kazanmasna yol at. Bu ise ahlaki kntnn ve rmenin her trl biimini beraberinde getirdi.
3 . T e r m Id o r u n T o p l u m s a l K k l e r

Sovyet Termidorunu brokrasinin kitlelere kar bir zaferi ola rak tanmladk. Bu zaferin tarihsel koullarm irdelemeye al tk. Proletaryann devrimci ncs, ksmen devlet hizmetlerinde yutulmu ve giderek demoralize olmu, ksmen i sava srasn da imha olmu ve ksmen de safd braklarak ezilmitik Yor gun ve hayal krklna uram kitleler ynetici evrelerde olup bitenlere artk kaytsz kalyordu. Ancak kendi balarna ne ka dar nemli olurlarsa olsunlar, tm bu koullar, brokrasinin na sl olup da toplumun zerinde ykselmeyi baararak, onun ka derini uzun bir sreliine eline alabildiini aklamada tamamen yetersiz kalr. Tek bana brokrasinin bu yndeki iradesi hibir durumda yeterli olamazd. Yeni bir ynetici tabakann oluumu nun daha derin toplumsal nedenleri olmalyd. XVIII. yzylda Termidorcularn jakobenlere kar elde ettik leri zafere de kitlelerin yorgunluu ve kadrolarn moral bozuk luu katkda bulunmutu. Ama gerekte ikincil bir nitelik ta yan bu nedenlerin ardnda ok daha derinlerde yatan organik bir sre yaanyordu. Jakobenler, muazzam bir devrimci dalga ile ayaa kalkan kk burjuvazinin alt tabakalarnn desteini aldlar; oysa retici glerin geliimine cevap veren bu XVIII. yzyl devrimi, uzun vadede iktidara byk burjuvaziyi getirme den edemezdi. Termidor, bu kanlmaz evrimin aamalarndan biriydi yalnzca. O halde Sovyet Termidorunda ifadesini bulan hangi toplumsal zorunluluktur? Daha nceki bir blmde jan darmann zafere nasl ulatna bir ilk aklama yapma girii minde bulunmutuk. imdiyse, kapitalizmden sosyalizme gei

SOVYET TERMDORU

141

koullarnn tahliliyle, bu noktada devletin oynad roln tahli lini derinletirmek zorunluluuyla kar karyayz. Teorik n gryle somut gereklii bir kez daha karlatralm. ktidarn fethini izleyen dnemi irdelerken, burjuvaziyi bastrmak hl bir zorunluluktur' diye yazyordu Lenin 19175 deTAma unu da eklemeyi unutmadan, ancak bask organ, bugne kadar hep gereklemi olan durumun tersine daha imdiden bir aznlk de il, nfusun ounluudur... Bu anlamda, devlet snmlenmeye balar" 5 0 Bu snmlenme, ifadesini nede bulur? ncelikle ay rcalkl aznla ait zel kuramlarn' (yani ayrcalkl grevlile rin, daimi ordunun komuta kademesinin) yerini, bask ilevleri ni bizzat stlenebilecek ounluun almasnda.5 1 Lenin tart masz kabullenilmesi gereken aksiyomatik bir forml ileri srer: ktidarn ilevleri halka ne kadar daha fazla yaygnlatrlrsa, o iktidara duyulan ihtiya da o kadar gereksizleir.52 retim aralar zerindeki zel mlkiyetin kaldrlmas, tari hin yaratt devletin temel grevini, yani aznln mlksel ayr ca lklanmn ezici ounlua kar savunulmas grevini ortadan kaldrr. yleyse Lenine gre devletin snmlenmesi, mlkszletirenlerin mlkszletirilmelerinden hemen sonra balar, yani yeni rejini henz ekonomik ve kltrel grevlerine bile el atmaz dan nce. Bu grevlerin tamamlanmasnda elde edilen her baa r, devletin sosyalist toplum iinde zlnn yeni bir aama s anlamna gelir. Bu zln derecesi sosyalist kuruluun de rinliinin ve yetkinlemesinin en mkemmel ltn sunar. Bu durumda u sosyolojik teoremi formle etmek mmkndr: Bir ii devletinde kitleler tarafndan uygulanan bask, kapitalist restorasyona veya smrye ynelik eilimlerle doru orantl, toplumsal dayanma ve yeni rejime ortak zveride bulunma ei limleriyle ters orantl olarak ilemek durumundadr. Boylece brokrasi, bir dier deyile, ayrcalkl grevliler ve daimi or dunun komuta kademesi kitlelerin uygulayamad veya uygu lamak istemedii zel bir bask biimini, u veya bu biimde biz zat onlara uygulam oluyor.

1 42

BLM 5

Eer demokratik Sovyetler gnmze kadar glerini ve ba mszlklarm, devrimin ilk yllarndaki dzeyde bir bask ve iddete bavurarak koruyor olsaydlar, bu bile bizi yeterince cid di bir biimde kayglandrmalyd. Kitlesel Sovyetlerin sahneden tamamen silindii ve baskc ilevlerini Stalin, Yagoda ve re kasna terk ettii gnmzde kayglarmzn derecesinin ok da ha ciddi olmas kanlmazlayor. stelik bu kiilerin ellerine terk edilen baskc ilevlerin boyutu gz nnde bulundurulursa durumun vahameti daha da belirginleir. Ve bu basknn biim leri de! En bata kendimize u soruyu soralm: Devletin bu ayak direyen hayatiyetinin ve her eyin stndeki jandarmalamasnn toplumsal nedeni nedir? Bu soru kendi bana nemlidir. Ve receimiz cevaba bal kalarak ya genel olarak sosyalist toplu ma ilikin grlerimizi kkl biimde yeniden gzden geirece iz ya da ayn kktenlikle Sovyetler Birliine ilikin rcsi yakla mlar reddedeceiz. Moskova gazetelerinden birinin son saysndan mevcut Sov~ yet rejiminin stnkr bir tanmna, her gn tm lkede tek rarlanp duran ve okul ocuklarna ezberlettirilen bir tanma ba kalm: "Sovyetler Birliinde asalak kapitalistler, byk toprak sahipleri ve zengin kyller tamamen tasfiye edilmi olup, insa nn insan tarafndan smrlmesine ebediyen son verilmitir. Tm ulusal ekonomi sosyalist olmutur, byyen Stahanov ha reketi sosyalizmden komnizme gei koullarn hazrlamakta dr." [Fravda, 4 Nisan 1936) Komnist Enternasyonalin dnya basnnn da farkl bir ey syledii sanlmasn. O da Pravda'nn nakaratn tekrarlayp du ruyor. Ama eer smrye ebediyen son verilmise, lke ger ekten komnizm yoluna, yani son aamaya girmise, toplumun nnde, sonu olarak devletin deli gmleini karp atmaktan baka ihtiya kalmam demektir. Oysa Sovyet devleti ki bu anlalmas olduka zor bir tezattrgiderek daha brokratik ve totaliter bir biim alyor. Aynr lirncl eliki, partinin kaderiyle de rneklenebilir. Bu

SOVYET TERMIDORU

143

alanda sorun aa yukar yle formle edilebilir: Neden 191721 yllar arasnda, yani eski hkim smflar elde silah direnirler ken, dnyann btn emperyalistleri onlar fiilen desteklerken, silahlanm kulaklar lke savunmasn sabote edip yiyecekleri imha ederlerken politikann en yakc sorunlar parti iinde z grce ve korkusuzca tartlabiliyordu? Neden imdi, bu mda haleler sona erdikten, smrc snflar yenilgiye uratldktan sonra, sanayilemenin kazand tartlmaz baaryla birlikte kylln ezici ounluu kolektifletirme srecine katlm ken, azledilmez yneticilere ynelik en kk eletiride dahi bu lunmak yasak? Neden parti tzne uygun olarak yeni bir kongre toplanmas talebinde bulunabilecek her Bolevik kendi ni kapnn nnde bulma tehdidi altnda tutuluyor? Neden Stalinin yanlmazl konusunda kukularn yksek sesle dile geti ren her yurttaa derhal komplocu terrist muamelesi yaplyor? Basknn ve polis aygtnn bu korkun, canavarca ve hogr sz gc nereden kaynaklanyor? Teori, karln istediimizde derhal paraya evirebilecei miz bir ek deildir. Eer hatalar varsa, hemen gzden geiril meli ve mmknse boluklar doldurulmaldr. Geleneksel Marksizm ile Sovyet gereklii arasndaki elikinin domasna neden olan gerek toplumsal gleri ortaya karalm. Ne olur sa olsun karanlklarda gezinmekten vazgemeli; belki eflerin prestijim korumak asndan yararlan olan ancak yaanan ger ein amarlarnn yzmzde patlamasn engelleyemeyen t rensel cmleleri tekrarlamaktan vazgemeliyiz. imdi bunun ne anlama geldiini inandrc bir rnek ile greceiz. Halk Komiserleri Konseyi Bakan Molotov, 1936 yl Ocak ayndaki Merkez Yrtme Komitesi toplantsnda yle diyor: Ulusal ekonomi sosyalist oldu {alklar). Bu balamda [?], s nflarn tasfiye edilmesi sorununu zm bulunuyoruz (alk lar) Ancak eski hkim snflardan arta kalan "bize tamamen dman eler gemiin bize brakt bir mirastr* te yandan kolhoz emekileri, devlet grevlileri vc hatta bazen iiler arasn

144

BLM 5

dan minik speklatrler, devler ve kolhoz mallarn har vu rup harman savuranlar, antisovyetik dedikodu yayclar vs kmaktadr,5 3 Bu da diktatrln daha da glendirilmesi ihtiyacna yol aar* Engelsen beklentisinin tersine, ii devleti, giderek uykuya yatan'5 4 bir devlet deil, tam tersine artan l de uyank bir devlet olmaldr* Sovyet devletinin efinin izdii bu tablo eer kendi iinde lmcl bir eliki tamasayd son derece gven verici olabilir di. Sosyalizm lkeye tamamen yerlemitir: Bu balamda s nflar ortadan kalkmtr (eer bu balamda ortadan kalkmlar sa, her balamda ortadan kalkmlardr). Herhalde toplumsal ahenk urada burada gemiin kalnt ve dkntleri yznden bozuluyor* Ama gene de, kapitalizmi restore etme hayaliyle ya np tutuan, ancak ellerinin altndaki iktidar ve mlkiyeti yitir mi darmadank durumdaki kiilerin speklatrckler'Mc (ya ni gerek anlamda speklatr bile olamamlarla!), dedikodu lar "M a snfsz toplumu ykmalar herhalde dnlemez. Grl d gibi, anlatlanlara baklrsa her ey yolunda ve iler iyi gi diyor* yi de, o halde brokrasinin elikten diktatrl niye? O gerici hayalperestler yava yava yok olacaklar* Buna inanmamz lazm* Bu pek demokratik Sovyetler minik spekla tr ler ve dedikoduculara glp geebilir, onlarla pekla ba edebilir* topyac deiliz diye cevap veriyordu Lein 1917' y lnda brokratik devletin burjuva ve reformist teorisyenlerie, *tek tek bireylerin taknlklar inin mmkn ve kanlmaz oldu unu da, bu trden taknlklar bastrma gereini de hibir e kilde reddetmiyoruz. Ama*.* byle bir hedefe varmak iin zel bir bask aygtna gerek yoktur. Silahlanm halk, bu ii, birbirleriyle dven insanlarn kavgasn durdurmay veya bir kadna hakaret edilmesini uygar bir topluluk nasl engellerse ayn rahat lk ve kolaylkla engelleyebilir.55 Lenin bu szleri, kendinden sonra devletin bana gemi bu adamn deerlendirmelerini rtmek iin sanki kastl olarak kaleme alm* Sovyetler Birliindeki okullarda rencilere Lenin okutulur, ama aka

SOVYET TERMDORU

145

grlyor ki Halk Komiserleri Konseyinde okutulmuyor. Eer okutulsayd, Leninin bu kadar silahn bileyerek saldrd g rleri Molotovun hi dnmeksizin kullanmas izah edile mezdi. Kurucular ile mezler arasndaki st rtlemeyecek bir elikiyle kar karyayz! Lenin, brokratik aygta gerek kal makszn smrcler snfnn tasfiyesinin mmkn olabilecei ni hesaplarken, Molotovun, brokratik aygtn her trl halk inisiyatifini, stelik smrc snflarn tasfiyesinden so?ra bile bomasn hakl gstermeye alrken ileri srd mazeret, tasfiye edilmi snflarn kalntlar oluyor! Ancak bu kalntlarla beslenmeye devam etmek giderek zorlayor nk, brokrasinin yetkili temsilcilerinin itirafna gre, dnk snf dmanlar gnmz Sovyet toplumu tarafn dan baaryla asimile ediliyorlar. Merkez Komite sekreterlerin den biri olan Postev,56 Komnist Genlik rgtnn 1936 y l Nisan aynda yaplan kongresinde yle diyordu: ok sayda sabotajc itenlikle nedamet getirerek,.. Sovyet halknn saflar na katlmtr../ Kolektifletirmenin baarlar gz nne aln dnda, kulaklarn ocuklar anne babalarnn davranlarn dan sorumlu tutulmamaldr. Daha bitmedi, Postev unlar da sylyor: Kydeki smrc konumuna yeniden kavuabilece ine artk kulakn kendisi bile inanmyor.57 Demek ki, hk metin, toplumsal kkenlerden kaynaklanan yasal snrlamalar ykmaya balamas sebepsiz deildi! Ancak eer Postevin M o lotov tarafndan da tamamyla kabul gren aklamalarnn bir anlam varsa, o da sadece udur: Brokrasi canavarca bir anak ronizm haline gelmitir ve Sovyet topraklar zerinde devlet bas ksnn uygulanaca bir hedef de kalmamtr. Ama ne Molotov ne Postev bu tamamyla mantki sonuca varmay kabul eder. Kendileriyle elime pahasna iktidarlarn korumay tercih eder ler. Gerekte, iktidar terk etmeleri tabii ki mmkn de deildir. Daha nesnel terimlerle ifade etmek gerekirse, yle denilmelidir: Mevcut Sovyet toplumu, devletten ve hattabelirli snrlar da

146

BLM 5

hilindebrokrasiden vazgeemez. Ancak bu durumun yaratcs gemiin zavall kalntlar deil, gnmzn gl eilimle ridir. Bir bask aygt olarak telakki edilen Sovyet devletinin varl hakllk tar. nk mevcut gei dnemi hl saysz top lumsal elikiyi iinde barndryor. Ve bu toplumsal elikiler tketimherkesin daha fazla duyarl olduu ve en sk kullan lan bir terimdir bualannda son derece vahim bir nitelie b rnm olup, her an retim alanna srama tehlikesini tayor. Dolaysyla sosyalizmin ne nihai ne de kalc zaferinden sz et mek mmkndr. Brokratik iktidarn temeli, tketim maddelerinin yetersizli i ve bu yetersizlikte kaynan bulan her eye kar mcadele dir. Maazada bol miktarda mal bulunduunda alclar canlar istedii zaman alveri yapmaya gelebilirler. Mal kt olduun daysa kapda kuyruk oluturmak zorunda kalrlar. Kuyruk ye terince uzadnda dzeni tesis etmek iin bir polis memuru ge rekir. ite Sovyet brokrasisinin gcnn balang noktas budur. Mal kime vereceini, kimi bekleteceini o bilir/* Maddi ve kltrel durumun iyilemesi, ilk bakta, ayrcalk larn gerekliliini azaltmal, burjuva hukukunun alann daraltmal ve buradan hareketle bu haklarn bekiliini yapan b rokrasinin ayann altndaki zemini kaydrmalyd. Oysa bunun tam tersi oldu. retici glerin bymesiyle birlikte ayrcalkla rn, eitsizliin ve avantajlarn her trl biim altnda ar geli imine tank olundu imdiye kadar. Bu ise, brokrasinin de ay n lde geliimini salad. Ve hi de tesadfen olmad bu. Sovyet rejiminin ilk dnemindeki niteliinin, gnmzdekiyle kyaslandnda ok daha eitliki ve ok daha az brokratik olduu tartma gtrmez bir olgudur. Ama bu eitlik ortak se falette eitlikti. lkenin kaynaklar o kadar snrlyd ki, kitlele rin iinden kk de olsa ayrcalkl evrelerin kmasna olanak yoktu. Bireysel uyarcy ortadan kaldran eitliki cret, re tici glerin geliiminin nnde engel oluturmaya balad. Sov yet ekonomisi, esasl ayrcalklar birikme imkn bulmadan n

SOVYET TERMDORU

14 7

ce yoksulluktan kurtulmalyd. retimin mevcut durumu herke sin ihtiyalarn karlamaktan henz ok uzaktr* Gene de, da ha imdiden, bir aznla nemli avantajlar salamakta ve yarat t bu eitsizlikle ounluun zerinde bask kurmaktadr* u ana kadarki retim artnn) devletin sosyalist damarndan ziya de burjuva damarn glendirmesinin ilk nedeni budr. Ama bu tek neden deildir. Kapitalist deme yntemlerine bavurulan mevcut evreye damgasn vuran ekonomik etmenin yan sra, bir de brokrasinin kendi ahsnda cisimleen politik bir etmen vardr. Brokrasi doas gerei ayrcalklar hem ya ratmakta hem de savunmaktadr. Brokrasi balangta ii dev letinin bir burjuva organ olarak ortaya kmtr. Bir aznln ayrcalklarn yerletirip korurken doal olarak aslan payn da kendine ayrmaktadr* Mallarn datmm yapann bu iten kendine bir fayda elde etmeden kt imdiye kadar grlme mitir* Bylelikle toplumun ihtiyacndan yle bir organ domu tur ki, gerekli toplumsal ilevinin ok tesine taarak zerk bir etkene dnm ve ayn zamanda tm toplumsal organizmay ciddi bir tarzda tehdit eden bir kaynak haline gelmitir* Sovyet Termidorunun anlam artk gzmzde daha belir ginleiyor* Kitlelerin yoksulluu ile kltrel gerilii* elinde koca bir sopa tutan efin tehditkr grnmnde yeniden somutluk kazanyor* Toplumun hizmetkr olmas gereken, gemiin la netlenmi ve kovulmu brokrasisi yeniden toplumun efendisi haline geliyor* Bu srete toplumsal ve ahlaksal ynden kitlele rin o kadar uzana dyor ki, eylemleri ve kazanlar zerin de hibir denetimi kabullenmiyor* Brokrasinin, minik speklatrler, utanmaz kiiler ve dedi koduculardn varl karsnda kapld, ilk bakta mistik gibi gzken korku boylece tamamen doal olan izahna kavuuyor. Toplumun en temel ihtiyalarn karlamann henz uzanda ki Sovyet ekonomisi, att her admda rvet ve speklasyon eilimlerinin geliimine zemin hazrlyor. te yandan yeni aris tokrasinin ayrcalklar halk kitlelerinde antisovyet dedikodu

148

BLM 5

lara kulak verme eilimi uyandryor, yani halk fslt halinde bile olsa agzl ve kaprisli patronlar eletiren herkesi dinliyor. Dolaysyla sorun gemiin hayaletleriyle* artk var olmayan ey lerin kalntlaryla, ksacas geen yl yaan karlarla ilgili deil* yeni, gl ve srekli olarak yeniden doan kiisel birikim ei limleriyle ilgilidir* lkedeki hl ok mtevaz kalan refah belir tileri, sadece mtevaz olular nedeniyle, bu merkezka eilim leri zayflatmam* tersine kuvvetlendirilmitir. te yandan tm bunlarla ezamanl olarak ayrcalksz olanlar arasnda* yeni se kinlerin itahna gem vurma arzusu gelimitir. Toplumsal m cadele yine keskinlemektedir. Brokrasinin iktidar kaynaklar ite bunlardr. Ancak ay kaynaklar, brokrasinin iktidar kar snda bir tehdit de oluturmaktadr.

NOTLAR

149

NOTLAR: BLM 5
1. arlk ordusunun yenilgileri ile hammadde ve gda maddesi tedari kinin k, sava boyunca arhk rejimini gzden drd. Uluslarara s kadnlar gn dolaysyla 23 ubat {8 Mart) 1917 gn PctrogradMa kadn dokuma iilerinin kendiliinden grevleri, kadnlarn ala kar gsterileri ve frnlarn yamalanmas olaylar grld. Bu hareketin iin den iki gn sonra bir genel grev dodu. Grevcilerin zerine srlen gar nizon kuvvetleri, emirleri dinlemeyerek isyanclarn yanma getiler. 27 ubat (12 Mart) gn I vc Asker Vekilleri uras kuruldu. Gerek ikti dar hemen onun eline geti; ura (devrimci iiler ile askerlerin) smf r gt olarak Prens Lvovun Geici Hkmetinin karsnda yer ald. Bu hkmet, ar tarafndan datlm bulunan Dumadan kmt vc iinde ki tek sosyalistTrdoviklerin temsilcisi olarak deil, kii olarak Kerenskiydi. Geici hkmetlerin, liberal ve muhafazakr burjuvazi ile top* rak sahiplerinin temsilcilerinin gttkleri hedef, ii uralarn ortadan kaldrmak, iileri yeniden fabrika disiplinine tabi klmak ve bir toprak devrimini nlemekti; arln sava hedeflerini her eye karn gerekle tirme umuduyla sava srdryorlard. Alt ay sonra ikili iktidar, o ara da Boleviklerin iinde ounluu ele geirmi olduklar i ve Asker u ralar* lehine ortadan kaldrld. (Kr. Trotzk, Geschichte der russichen Revolution, Schrifren, c, 10,} 2. Irakl Georgiycvi Tseretclli (1881-1959), Grc Menevii, ikinci DumaNJa sosyal demokrat parti grubu yoncricisi (1907); ubat Devrimi nin ardndan, srgnde bulunduu Sibirya'dan dnerek, uyalnz Meneviklerin deil, o zamann Sovyet ounluunun tmnn ba (L. Trorzki, Geschichte der russisehen Revolution* c. 1, Februarrevolution, Berlin, Fischer, 1931, s. 225), savan devrimci yurt savunmas olarak srd rlmesinden vc burjuvaziyle ittifaktan vana oldu; 1917 Maysnda, libe raller ile lml sosyalistlerin oluturduklar ilk koalisyon hkmetinde posta ve telekomnikasyon bakan, ikinci koalisyon kabinesinde (temmuz-eyll) iileri bakan. Ekim Devriminin ardndan, 1921 ubatnda Kzl Ordunun girii zerine devrilen Grcistan Menevik hkmetinde ye. Fransaya sman Tseretclli, II. Enternasyonalde sk sk, Meneviklerin delegesi olarak ortaya kt. 1929da siyasal hayattan ekildi. Trots kiy, kendisi iin syle yazd: TseretcUinin ba, brlerinin hepsinin s tndeydi, aka belli oluyordu bu. Kendi gibi dnenlerin n sahna geiyordu. Hasm lannz arasnda ciddiye alnabilecek bir tek o vard. (L, Troki, Hayatm, c. 2, Kz, 1970, s. 344; Erinnerungen an die Fcbruarrevolutiofi, Rus., 2 c., Paris-Den Haag, Mouton, 1963)) 3. 5 Mays 1789da Versaillesda toplanan uetajeneroda soylular ve

150

BLM 5

ruhbann alt yz temsilcisi ile nc snfln alt! yz temsilcisi birbir lerinin karsnda yer almt. 17 Haziran 1789 gn bunlar, kendilerini Kurucu Milli Meclis [Constituante] olarak ilan ettiler. 14 Temmuz 1789daki Bastille basknn arkasndan varlkl burjuvazi, kendine ait bir silahl gc, yani Milli Muhafzlar kurdu. 4 Austos 1789da, toprak devrimini durdurmak iin btn feodal ayrcalklar kaldrld. Kilise mlklerine cl konarak genel insan haklar ilan edildi. 1791 anayasas, meruti bir monariyi ngryordu, Prusya-Avusturya ordularnn mda halesinin nn almak iin Milli Meclisteki lml burjuva Grondm o unluu, her iki devlete sava ilan etti. Mdahale ordularnn ileri yr y, Parisli aa tabakalarn, sanseulottelarn, 10 Austos 1792 tari hinde Pariste ayaklanmasna yol at. Sansculoltelara dayanan Paris Be lediye Mcdisi, komn, yani Milli Meclisin kart haline geldi; Meclis de, 1792 Eyllnde yerini, genel seimler sonunda oluan Konvansiyona brakt. Konvansiyonda lml Girondin 1er ile jakoben Da Partisinin yandalar, Montagnard> \ z x ykar karyaydlar; krallk kaldrld vc cum huriyet ilan edildi (22 Eyll 1792). Yeni askeri gerilemeler, Girondin'lerin Konvansiyondan kovulmasna ve 1793 Temmuzunda jakobcnlcrin aznlk diktatrlnn kurulmasna yol at (Kamu Selameti Encmeni). Jakobenler, iktidarn merkeziletirilmesi, ekonomiye devlet mdahaleleri ve gerek ve szde devrimcilere kar tedhi yoluyla devrimin kazanmla rm ve Fransz topraklarn mdahalelere ve kardevrimci kalkmalara kar savundular. Carnot tarafndan kurulan ktlesel ordunun elde ettii askeri baarlarn ardndan 9Termidor (27 Temmuz 1794) gn Robesperre grubunun tedhiine son verildi. Jakoben kulb kapatld, hayatta kalm GirondtrCler geri arld; Konvansiyon ounluunu yeniden lml cumhuriyetiler oluturdu. Kralc bir ayaklanmann 1795 Ekiminde Barras ve Napolyo tarafndan bastrhndan sonra yrrle giren yeni Direktuvar anayasas (baka eyler yannda vergiye bal oy hakkna d n), burjuva snf egemenliinin pekimesini beraberinde getirdi. Direk tuvar, Vendeedeki i sava sona erdirdiyse de ne devletin iflas ermesini ne de ktlklar nleyebildi. Direktuvara kar BabeuPin komnist-jakoben komplosu ile kralc kalkma giriimleri grld. Direktuvar yesi Barrasnn 4 Eyll 1797 tarihli hkmet darbesiyse, cumhuriyetilere Di rektuvar iinde diktatrce bir egemenlik salad. 1797-99 yllarndaki as keri ve i politik baanszlklarn ardndan Direktuvar, Msrdan dn mekte olan Napolyonun 18 Brumaire (9 Kasm 1799) gn gerekletir dii yeni bir hkmet darbesiyle devrildi; Napolyonun askeri diktatrl di'vimin mirass oldu. 4, l louorc Gabrie) Riquetf Mirabeau Kontu (1749-91), konumac ve

NOTLAR

151

yazar olarak Fransz Devriminin ilk evresinin en nfuzlu nderlerinden biri, aydnlanm* iinden geldii snfa ters dm soylularn ilk rnei. Mirabeau* feodal ayrcalklarn kaldrlmasndan ve Ingiliz rneine uy gun bir meruti monari kurulmasndan yana tutum ald* 1790dan beri sarayla gizlice ittifak kuran Mirabeau, 1791 ubatnda Milli Meclis Ba kanlna seildi. (Giutres, |der,] M. Merilhou* 9 c., 1825-27) 5. Jacques Pierre Brissot de Warville (1754-93) 1784re, Fransz kra liesine kar yazlm bir risalenin kendisine yklenmesinden dolay BastiUe'dc hapsedildi. Kleliin kaldrlmasn savunan insansever Societe des amis des Noirsm kurucusu; 1789-93te Le Patriot franais gazetesi* ni kard. 179Tde Ulusal Meclise seilince Girondin*knn (Bnsso/ms) en nemli nderlerinden biri haline geldi ve 1792-93te, Robespierrein muhalifi olarak cumhuriyetin d siyasetini belirledi; bu siyaset savala so nuland. 1792 Ekiminde Fransa'daki Btn Cumhuriyetilere an; Paris'teki Jakoben Kulb zerine de Da Partisinin yandalarn, her eyi* mlkiyeti, refah, gda maddesi fiyatlarn ve toplum iin yaplmas gereken hizmetleri* eitlemek isteyen ykclar olarak niteleyerek anari ejderhasnn Tehlikelerine dikkati ekti. 2 Haziran 1793 tarihli sanseuotte ayaklanmasnn ardndan tutuklanp idam edildi. (Memoires de Brissot de Warville sur ses contemporams et la revolu tion franai$ey Paris, Ladvocat, 1830-32, 4 cilt.) 6. Paul Franois Jean Nicolas Vicomte de Barras (1755-1829), 1771den beri subay, I792den beri jakoben* sonradan Termidorcu; Kon* vansiyonda kraln idam iin oy verdi ve Gney Fransadaki (Toulon, kralc ayaklanmay bastrd. 1794te, Paristeki ktalarn komutan ola rak, Robespierrein devrilmesinde belirleyici bir pay oldu ve 1795 Eki mindeki krala bir ayaklanmann bastrlmasndan sonra Direktuvarn be yesinden biri oldu. Barras, Napolyona talyadaki Fransz kuvvetlerinin bakomutanln sdenmi olsa da onun 1799 Kasmnda yapt hk met darbesinin ardndan grevinden ayrlmak (hatta 1801-05 yllar ara snda Brksel'de srgnde yaamak) zorunda kald. (Memoires de Paul Comte de Barras, Paris, Hachctte, 1895*96, 4 cilt.) 7. Kr. Stalin-Buharin blouna kar mcadele srasnda* kendi dn celerini akla kavuturmak iin kaleme alnm Thescn ber Revoluti on und Konterrevolution (26 Kasm 1926)* Denkzettel iinde, s. 163-7. 8. Tarihte baka hibir devrim yoktur ki halk kitlelerinde* zellikle proleter kitlelerde Ekim Devriminin uyandrdklar kadar byk umutlar ve tutkular uyandrm olsun. 1917-21 yllarnn muazzam aclarndan sonra proleter kitleler, durumlarn bir hayli dzelttiler. Bu dzelmenin deerini biliyor, durumlarnn daha da dzelmesini umuyorlar. Ayn za

152

BLM 5

manda tecrbe onlara unu da retti: Onlar ancak sava nccsi dne min yaban dzeyine getirmi olan bu dzelme, son derece yava meyda^ na gelmitir. Bu tecrbcnin kitleler iin, zellikle yal kuak iin nemi, ne deli vurgulansa azdr, Kitleler daha ihtiyatl, daha kukucu, devrimci parolalara, kapsaml teorilere kar daha az duyarl oldular. I savan e tin snavlarndan ve iktisadi yeniden inann baarlarndan sonra gelimi olan bu duygular parti ha yarnn arka plann oluturuyor. Brokratiznin asayi ve skun1 payandalar bunlardr. Muhalefetin, partinin nne yeni sorunlar karna abas tam da bu duygulara kar cephe alm ol du. (Trotzki, DcnkzcttcU s. 165) 9. Kr. G. Rakowski, Die Ursachen der Entartung van Patrei-und Staatsapparac, 6 Austos 1928. 10. Franois Noel (Gracchus* denir) Babeuf (1760-97), ileci-eiti bir komnizmin, ezilen halk kitleleri adna iktidarn iddet kullanlarak ele geirilmesinin ve devrimci diktatrln savunucusu; Blanqurin ncs. Kadastro ve tapu sicil memuru olarak alrken feodal hukukun kararl bir kart haline geldi; topran milliletirilmesi ve tedhi sorunlarnda jakoben konvansiyona muhalefet etti. 1789dan beri gazeteci olarak alan Babeuf, 1794 Eyllnden balayarak (1794 Ekiminden sonra Lc Tribn du Peuple adn alan) Journal de la Libcrte de la presse'i kard. Artk Babcf, yoksullar ile zenginler arasndaki fark yok edilmedii srece devri min bitmeyeceini yazyordu. Birok kez tutuklandktan sonra, 1795 Ka smnda, Direktuvar devirmek zere u Eitler Cemiyeti adndaki gizli ce miyeti rgtledi. Komplocularn program, devrim sonras toplum iin rarm-zaaat retim kooperatifleri ve devlet maazalarna dayat bir iae d zeni ngryordu. Ayaklanma planlan ele verilen gizli cemiyetin ynetici leri, 10 Mays 1796y da tutukland. Babeuf, yarglanmas (20 ubat-27 Ma ys 1797) srasnda mlkiyet ilikilerinde genel altst oiunu kanl maz olarak nitelendirdi, Babeuf ile bir baka komplocu idam edildi; te ki sanklar ar hapts cezalarna arptrldlar. Babeuf Hin yoldalarndan Filippo Buonarroti tarafndan l#28T de yaymlanan tlisioire dc la conspiration de Babeuf adl kitap fikirlerinin ansn canl tuttu. {V. Daline, A. Saitta, A. Soboul [der.J, (Enr> dc Babeuf, c. 1, Babeu f avant la revolution, Paris, Bibliotheque Natjonale, 1977; (dcr,| Vedat Gnyol, Devrim Yazlart Babeuf Dosyas, Sosyal, 1974; R.B Rose, Graechus Babeuf, The First Revaluttonary Communist, Londra, Edward Arnold Publishers, 1978; J. Bruhar Gracchus Babeuf et les Egauxt Paris, Librairic Academique, 1978} 11. 1792 Austosunda Somme Departman yneticiliine atanan Ba beuf, mltecilere ve yardaklarna kar mcadele etti. Departman yne-

NOTLAR

153

ftn kuruluyla uyumazla dtkten sonra grevinden ayrlarak Mont Didicr ilesi direktuvar yneciciliine seildi. Amirinin szl emriyle bir devlet tanmaznn satn alma szlemesinde alcnn adn deitir di, kendisine iten el ektirildi, tutukland ve Parise kat. Olay* kendisinden kurtulmak iin bir frsatt ve Amiens mahkemesi* Babeuf yedi ay sonra gyabnda yirmi yl ar hapse mahkum etti. Babeuf, Pariste 1793 Kas mnda yeniden tutukland* ksa bir sre iin yeniden serbest kald, sonra da arka arkaya Abbayc cezaevinde, Saintc Pelagie cezacvindc* son olarak da Laondaki Sainte Geeveve cezaevinde yatt. Bu yoldan jakoben ted hiinden de, anti-jakoben Tcrmidorcularca kovuturul maktan da kurtul du. 18 Temmuz 1794te serbest kaldnda, siyaset oyununun en n s rasnda yer alm olan byk kiilikler ortalktan silinmi, yeni bir durum domutu. Babeuf, siyasal hayata yeniden dnerken bu durumla hesap lamak zorundayd. (Ramn* Die groficn Soziniistcn^ s. 152} uByk o unlukta siyasal tutkulara ok az rastlanyordu; kralclk, nceleri iyice ylgndr* jakobenizme zayf dmtr korktuu iin rchditkrdjr. Bu aznlklarn her ikisi, kitlelerin genel eylemsizliinden belirli bir yarar el de etmektedir. (Julcs Michelct, Geschichte der Franzsiscken Revoluti on, c. 9-10, s, 209) 1 Ekim 1794 gn yaymlanan bir yazsnda Babeuf, Marat'mn 1789-90 yllarndaki zaferlerini kendisinin baarszlklaryla kar/atrarak kendini* lde br vaiz olarak nitelendirdi. Drt hafta son ra Club Electoral yelerinin yetersiz faaliyeti zerine yle yazd; Paris ubelerinin siyasal denetimi iin mcadele edenler* yalnzca eitli siyasal gruplardan bir avu eylemciydi; kitler ise uzak ve kaytsz kalyordu. (Kr, Rose, Graechus Babeuf, s. 167vd) 12. Yeni ayaklanma: 1830 Temmuz Devrimi. Napolyonun askeri ye nilgisi, 1814te Bourbon hanedannn (XVIII. Louis, 1824ten sonra X. Charles) restorasyonuna yol amt. 1827 seimlerinde byk burjuva muhalefeti mecliste ounluu elde etti. Bunlarn artan basksn* X. Char les, nce Cezayirin istilasyla savuturmaya, ardndan da 26 Temmuz 1830 tarihli hkmet darbesiyle karlamaya (basn zgrlnn orta dan kaldrlmas, oy verme hakknda deiiklik, meclisin datlmas) a lt, Pariste gnlk bir halk ayaklanmas (matbaaclar* renciler* za naatlar), kral tahttan feragate zorlayarak, liberal burjuvazinin* o gne kadar soyluluk tarafndan igal edilmi olan iktidar konumlarn ele ge irmesini mmkn kld. Yeni yurtta-kral Louis Philippein ynetimin de Fransz byk burjuvazisi iin bir tr altn a balad. Louis-Philippein hkmdarl srasnda egemen olan Fransz burjuvazisi deil, sade ce onun bir kesimi idi: ... mali aristokrasi denilen kesim. Bu kesim* tahta yerlemi, meclise yasalar karttryor, bakanlklardan ttn brolarna

154

BLM 5

kadar kamu hizmetlerini ona buna datyordu. Asl sanayi burjuvazisi, resini muhalefetin bir blmn oluturuyordu, yani meclislerde ancak aznhk olarak temsil edilmekteydi. Mali aristokrasinin istibdad, mutlakla$tka ve kana boulan 1832, 1834 ve 1839 ayaklanmalarndan sonra, ii snf zerindeki egemenliinin daha gven altna alnm olduuna inandka sanayi burjuvazisinin muhalefeti de gitgide daha kararl oldu. (Marx, Fransa da Snf Savamlar 1848-1850 [1850], Marx ve Engels, Seme Yazlar, c. 1, s. 250) 13. Askeri baskj altnda zorla kabul ettirilen Brest-Litovsk Bar Ant lamasnn (3 Mart 1918) ardndan 1918 lkbaharnda bir milyon kadar Alman ve Avusturya askeri Baltk lkelerini, Beyaz Rusyay, Ukraynay vc Transkafkasyay igal etti. 9 Mart 1918 gn Ingiliz kuvvetleri Murmanska, 5 Nisan 1918 gn de Mttefikler (Japolar, Ingilizler, Franszlar ve ABD askerleri) Vladivostoka ktlar 25 Mays 1918de Avusrurya-Macaristana kar savamak isteyip de Boleviklcr tarafndan Alnan lara teslim edileceklerinden korkan esirlerin oluturduu ekoslovak Lej yonu ayaklanarak Sibirya, Urallar ve Volga Blgesinde nemli merkezle ri igal etti* Haziran aynda ABD kuvvetleri Murmanska kt; austos banda ngiliz kuvvetleri Bak ile Arhangelsk'i igal ederken Trk kuv vetleri Ermenistan*! fethetti. 1918 Kasmnn sonundan balayarak Fran sz, ok gemeden de Ingiliz ve talyan deniz kuvvetleri, Karadenizde ha rektta bulunarak Gney Rusya'nn ve Transkafkasyan baz blmle rini igal etti. Bunlar, Rumen, Sibirya ve Yuna birliklerince destekleni yordu. Mttefik mdahalesinin en yksek noktasna ulat 1919 orta snda bir milyon kadar yabanc asker Rusyada bulunuyordu. Kzl Ordunun baarlar, mdahale kuvvetlerinin siyasal gvenirlii nin gitgide azalmas vc kendi lkelerindeki muhalefet karsnda ABD, Byk Britanya, Fransa, talya vc Japonya hkmetlerinin temsilcileri, 16 Aralk 1919 tarihli Londra Konferansnda, mdahale kuvvetlerini ekme yi ve eski ar imparatorluu topraklarndaki anti-Bolevik grup ve hk metlere destei durdurmay kararlatrdlar. 16 Ocak 1920de iktisadi boykot da kaldrld. 25 Nisan 1920 tarihinde Pilsudskiy Polonya's, Sov yet cumhuriyetine saldrarak Ukraynada geni blgeleri ele geirdi; Sovyetlerin bir kar saldrsyla istilaclar pskrtld, 14. Kzl Ordunun terhisi, 1921 ylnn ikinci yarsnda balad; 1923 Eyllne dein Kzl Ordunun gc 5.300.000 kiiden 516.000 kiiye n dirildi. 15. Bir Alman devrimine ilikin bekleyileri dolaysyla Bolevik n derlerini sarm olan coku, Rus halkna da yayld. Btn lkedeki tek tek iletmelerde Rus ii rgtleri ve iiler tarafndan toplantlar dzen

NOTLAR

155

leniyor, bunlarda* Almanyada yaklamakta olan olaylarn anlam zerin de tartlyor, Batnn karde proleterlerinin desteklenmesi iin karar ta sarlar kabul ediliyordu. Bununla birlikte bu tr tasarlar, kesinlikle bi rer formaliteden ibaret deildi. Hkmet, Rus iilerinden* Alman devrmni karlar* uruna gerek zverilerde bulunmalarn bekliyordu. Ko mnist Enternasyonal Yrtme Komitesi raporlarna gre Rusya'nn a lan kitleleri. Alman devriminin karlar gerektirecek olursa, cret art larndan geici olarak vazgemeye, hatta cret indirimlerine katlanmaya razydlar. ilere* Alman proletaryasnn yenilgisinin Rus iilerinin de yenilgisi demek olaca syleniyordu. Kadnlar, halka ak toplantlarn da* nian yzkleri ile reki deerli eyalarn Alman davas iin bala^ maya arlyorlard. Ticaret komiserliinin dattrd genelgelerin met ni aynen yleydi: Yaklaan Alman devrimi* Ticaret Komiserliini bir di zi yepyeni sorunla kar karya brakmtr; gnmzdeki ticaret uygula masnn muzaffer Alman proletaryasnn karlar iin, iki Alman rezervi nin yani altn ve cahilin eklenmesiyle tamamlanmas gerekmektedir; vc Komiserliimizin eitli dairelerine, toplam altm milyon pud tahln Rusyann bat snrna sevk edilmesi talimat verilmitir. ... Bunu ekim aynda devrimci iarlarn ortaya atlmas izlemitir: Almanya iileri ve bizim ii ve Kyl Birliimiz barn ve proletaryann kalesidir, ya da: *Alman islim ekileri ile Sovyet ekmei beraberce dnyay fethedecektir.' Ve Rus gazeteleri yle yazyordu: Alman iileri zafer kazanrsa yeni Al man hkmeti Sovyet Rusya ile birlik olur ve bylece 'Avrupada iki yz milyon insan, yle muazzam bir g halinde birleir ki artk onunla hi bir Avrupa sava boy lemez.., nk hi kimse, byle bir gcn kar sna kacak halde olmaz. (W.T. Angress, Die Kampfzeit der KPD 192123, Dsseldorf, Droste, 1973, s. 432vd) Stalin 1925te unlar sy lyordu: Bilindii gibi 1923 ylnda, Alman devriminin arifesinde ren ci genliimizin bir blmnn, *bir devrimcinin, Rusya'da yapacak hi bir eyi yok artk, kitaplar atmal* Almanyaya gidip orada devrim yap mal7 diyerek, kitaplarn atmalarna ve Almanyaya gitmelerine ramak kalmt. (Stalin, Fragen und Antworten [9 Haziran 1925U SW 7, s. 135-82, burada s. 143) 16- in Devrimi hepimizi elektriklendirdi. Bana yle geliyordu ki Sovyet iktidar, hi deilse bu dnyann dnen unsurlar gerek bir co ku dalgasnn zerinde ykselmiti. lke, kzl bir inin SSCBnin kurtu luu demek olabileceini belli belirsiz hissediyordu. (Victor Serge, Beruf: Revolutionar, Erinncrangen 19011917-1941 (1951], Frankfurt* Fischer, 1967, s. 243) 17. Sovyet sol muhaliflerinin akbeti* Pierre Broue, Lcs trotskystes en

156

BLM 5

Union Sovietique (1929-38), Cahiers Leon Trotsky, say 6 iinde 1980, s. 565rc zet halinde anlatlmaktadr* 18. Stalin, 3 Nisan 1922 gn genel sekreter olduunda Politbronun cn az sekin yesi (Mcdwcdcw>Die Wabrheit>>.% s. 29) idi. Ayrca kr, XX* Kongrede Kruev: Burada hazr bulunanlarn Stalinin adn 1924ccn ncc hi duymadklarn syleyecek olursam, herhalde hakikate kar gnah ilemi saylmam. [Kruev'in Anlan , c. 2, Milliyet, 1971, s. 398) 19. Trotskiy, 1925 ylnda Sklyanskiyle yapt bir konumada Stalini partinin cn parlak sradad diye nitelendirmiti, Sklyanskiyin: Son dnemde cn ok gze arpan ey, her alanda altn ortann, kendini beenmi orra karar adamlarn meydana kdr. En bata da Stalin. Ne den byle oldu bu?1 1 eklindeki sorusuna Trotskiy u cevab verir: Bu, devrimin lk yllarndaki byk sosya! ve psikolojik gerilimden sonra ba layan tepkidir. Baarl kardevrim de kendi byk adamlarn bulur. Ama onun ilk aamas olan Termidor, burnunun ucundan tesini gre meyen sradan adamlar ister. Glerini politik krlklerinden alrlar, hep olduu yerde dnd halde yol gidiyorum sanan dolap beygiri gibi. G z bal olmayan beygire bu ii grdremezsiniz, (Hayatm, c. 2ys. 595) 20. Devlet ve Devrim*dc Lenin, devlet vc devlet organlarnn toplu mun hizmetkrlar olmaktan kp toplumun efendilerine dnmeleri ne nccki butun devletlerdeki kanlmaz dnmekar Paris Ko mnnn kararlatrm olduu ve Engels1 in anlatt nlemlerden onay layarak sz eder: Btn memurlarn her zaman grevlerinden alna bilirli inden ve bunlara yaplan demenin ortalama ii creti kadar olmasn dan. (Devlet ve Devrim> s. lOOvd; kr. Engels, Kari Marxm Fransa'da I Savafm a Giri |1891|, Marx ve Engcis, Seme Yazlar, c. 2, s. 21326, burada s. 225) 21. 1924tc Svcrdlov niversitesinde verdii konferanslarn 8. Blm, 5. Maddesinde (Hiziplerin Varlyla Badamayan Bir rade Birlii Ola rak Parti) Staiin yle der: Hiziplerin varl parti birliiyle, demir di sipliniyle badaamaz. Kantlamaya gerek yoktur ku hiziplerin varl, birok merkezin ortaya kmasna yol aar; birok merkezin varolmas ise partide ortak bir merkezin yokluu, irade birliinin paralanmas, disip linin gevemesi ve dalmas, diktatrln zayflayp dalmas demek tir. (Leninizmin Temelleri zerine, SW 6, s. 62-166, burada s. 161) 22. Komintern ubelerinin brokratik yozlamas zerine, kr. H. Wcber, Die VVandlung des deutschen Kommuni$mu$t Die Stalinisierung der KPD in der Weimarer Republik, Frankfurt, Europaische Vcrlagsanstalt, 1969; Jederman, La bolekevisation" du Parti communiste franais

NOTLAR

157

( 923-28), Paris, Maspero, 1971; P. Robrieux, Historie intcricure du Par ti communiste> c. 1, (1920*45), Paris, Fayard, 1980; F. Ormea, he orii ni dello stalinismo net PCI, Storla delta svolta comunista dcgli anni trenta, Milano, Feltrinelli, 1978. 23. (Komnistlerin de ok yksek bir yzdesi, idareimaslahatla, brokratizme kar vc rvetilik gibi tam Rusyaya has bir olaya kar mcadelede Sovyet yasalarndan yararlanmay bilmiyor. ... Komnistleri mizin en az yars, mcadele etmesini bilmiyor; mcadeleyi kstekleyen lerden ise hi bahsetmeyelim. ... Partiye szm olan ve idareimaslahat lk ile rvetilie kar savamay bilmemekle kalmayp bir de bununla sava engelleyen yz bin ile iki yiiz bin aras komnisti partimizden kap dar edersek ok iyi olur. (Lenin, Die Neue konomische Politik und die Aufgahen der Ausschsse fr politisch-kulturelle Aufklarung (17 Ekim 1921), LW 33, s, 40-60, burada s. 56) X. Kongrede 1921 Martn da kararlatrlan parti temizlii erevesi inde yz altm bin ye, gay ri faal ya da mevki dkn, komiser lemi veya brokratlarm (Lenin) olduklar gerekesiyle ihra edildi. 24. Devlet ve ekonomi ynetiminin kadrolar da, parti grevlilerinden kmaktadr. eklen parti ve devlet aygt, birbirine kout olarak dzen lenmitir; fiilen inisiyatif ve denetim, parti aygtnn zirvesine aittir. Dev rimin ilk yllarnda Boleviklerin sorunun nc denli bilincinde olduklarn gstermek bakmndan, Zinovycv'in XI, Kongreye (27 Mart-2 Nisan 1922) Parti vc Devlet Aygtlarnn Snr konusunda sunduu rapor ka rakteristiktir. Zinovycv, VIII. Kongrenin (18-23 Mart 1919), parti ko lektiflerinin ilevlerinin devlet organlarnn ve birer devlet organ olan Sovyetierin ilevleriyle kartrlmasnn caiz of madiim ilan eden bir ka rarn hatrlatarak yle devam eder: Geriye dnp gemi be yln tari hine bakacak olursanz balangta, btn glerin Sovyetlerc yneltilmi olduu bir dnemin yaandn hatrlarsnz; muhalefette bulunduumuz srece en iyi glerimizi Sovyetlere gnderdik. Sonra bir atlmla dma nn duvarn yardk, Sovyetierin iine girdik ve ynetici ounluk haline geldik. Partimizin ynetici blm, orada kalarak devleti kabaca tahkim etmeye koyuldu. Sonra brokratizmin ilk belirtileri meydana kt, bun lar zerine konumaya baladk, aa yukar 1919 ylnda da: 'Partiye dn!' parolasn attk... Sovyet iktidarnn hastalkl belirtilerine kar parti bal bana mcadele olanan elde etsin diye. (G. Sinowjew, Die Abgrenzung der Partei-und Sowjetapparate, Referat, gehaltcn auf dem XI. Kongre/? der Kommunistischcn Partei Rufslands, Moskau, Marz 1922, Russische Korrcspondenz, say 4-5, Nisan-Mays 1922, s. 485-93, burada s. 485) Zinovyev, bu balamda, tek parti egemenliinin dourdu

1 58

BLM 5

u sorunlara da eilir: lkede olup biten her eyi yanstan molekler bir srecin parti iinde yer ald iddiasnda bir hakikat pay vardr. Partimiz tekelci karakterde bir partidir ve kamu hayatnda tek bana faal oldu undan, baka koullar altnda baka partilerde olacak kimi unsurlarn parti iine dolduklar grlmektedir/' (s, 492) 25. 1920 gznde i sava sona erince Bolevik parti ii demokrasisi (sendikalarn konumu zerine tartmada ve Lenin grubunun Trotskiyn lml solu ile ultra-sol karsnda stnlk salad platform delege se imlerinde) en yksek noktasna ulat. Ne daha nce ne de daha sonra komnistler, kendi saflar iinde ok partili bir sistemin yasallatrlmas na bu denli yaklamlardr, diye yazar Daniels. (R.V, Daniels, Das Gevtssen der Revolution, Kommunistische Opposiion in Sou'jetrufiland, Kln-Berlin, Kepenheuer Witsch, 1962, s. 171) Daha sonraki X- Kongre (8-16 Mart 1921) anti-Bolevik Krontadt isyannn ve iktisat siyasetinin NEP dorultusunda geirdii deiimin etkisi altnda topland. Bu buna lm durumu iinde parti nderlii, srekli rgtlenmi hiziplere ilikin olarak (geici bir zorunlu nlem olarak anlalan ve ultra-sollara, zel likle ii muhalefeti1 *ne (lyapnikov, Kollonra ynelik) bir yasa kabul ettirdi. (Bu konuda kr. Lenin Lenin-Stalin, rgtlenme zerine, Tzk ler iinde, Inter, s. 119-23 ve s. 140-4) Bolcviklerin rgt teorisi vc pra tiini in en banda nitelemi olan kesinlikli merkeziyetilik ve dokunul maz birlik ruhu, partinin, dolaysyla Rusyadaki btn siyasal hayatn yasas haline getirilmi oldu (Daniels, Das Gewi$*cn. ^ s. 180) uByle ce devrim, zaferden sonra totaliterlie snd, (I. Dcutscher, Troki> c. 1, Aa olu, 1969, s. 593) Trotskiy grubunun yandalarnn yeni Merkez Komitesindeki, rgtlenme Brosundaki ve (Kresrinsiy, Preobrajenskiy ve Serebryakovun yerlerini Molotov, Yaroslavskiy ve V.M. Mihailovun ald) Parti Sekreterliindeki nfuzlar bir hayli azald. Stalinin parti ay gt iindeki konumu, o gnden balayarak itiraz kabul etmez hale geldi. Hizip yasa konusundaki tartma srasnda Lenin, syle diyordu: Temci bir sorunda gr ayrlklar ktnda, partiye bavurma hakk n partinin ve Merkez Komite yelerinin elinden alamayz... Ama artlar temele ilikin gr ayrlklar dourursa, bunlarn tm partinin yargsna sunulmas yasaklanabilir mi? Bu yaplamaz. Bu, yerine getirilemeyecek ve reddedilmesini tavsiye ettiim abartl bir istektir.** (Parti Birlii zerine Karara likin Riyazanov Yoldan Verdii Deiiklik nerisi ile lgili D nceler 116 Mart 19211 , Lenin ve Stalin, rgtlenme, s. 140-1) O za man alnan kararla Merkez Komitesine, disiplini bozma ya da hizip oluturma suu ileyen yeleri partiden karma yetkisi verilmesi karsn da unlar syledi: uParti Kongresi tarafndan seilmi bir Merkez Komi-

NOTLAR

159

resinin birisini Merkez Komiteden atma hakk olmasna hibir demokra si, hibir merkeziyetilik izin vermez*.. Ve Merkez Komitenin yesine kar byle bir hakk olmasna; byle bir eye partimiz asla ve hibir yer de izin vermedi. Bu, u anki tehlikenin bilincinde en ar durum iin aln m bir nlemdir. (Lenin ve Stalin, rgtlenme, s. 135-6) Hizip yasa, bir kez kurumlatrlnca, parti aygtn denetlemekte oia Stalin hizbince yirmili yllarda parti ve Komintern iinde nce Sol, sonra Sa Muhalefete kar mcadelede silah olarak kullanld. Bir za manlarn zorunlu nlemi, bu kadar yararlan grlnce Stalinc parti ha yatnn tuntan bir yasas olup kt. Dnemin Sovyetler Birlii Komnist Parti Genel Sekreteri ernenko bile 1983te yle diyordu: *X. Kongre nin*., kabul ettii Lenin'in karar tasars**. Trotskstlcrc.** ayrca... mu halefete kar mcadelede gl btr silah olarak hizmet grd* (K*U* Tschernenko, ragen der Arbeit des Partei-und Staatsapparatcs> Mosko va, Progress, Berlin, DAC, Staatsverlag, 1983, s * 212) 1986 tarihli XXVII. Kongrede onaylanan Sovyetler Birlii Komnist Parti tznn 26.b maddesinde yle deniyor: Geni bir tartma.,* hizip kmelemeleri oluturma yolundaki abalar... olanaksz klacak ekilde * * * yrtlmeli dir. * (Sratut der Kommunstischen Partei der Sowjetumon\Soujctunion zu nenen Ufernf, Dokumente und Materialiett mit einer Emleitung von Dr. Gert Mcyer>Dsseldorf, Brcken, |1986| iinde, s. 271-300, bu rada s. 284) 26. Stalinin Komintern ve yabanc komnistler karsndaki coku eksiklii herkese bilinmekteydi* lk drr dnya kongresinde hazr bulun may, gze arpmamt bile* ktidarn kurmaya alt bir sraya rast layan 1924 rarihli V. Kongrede kuliste faaliyet gsterip birka komisyon da konutaysa da genel kurul toplantlarnda gzkmedi. Buharinin d nn balad 1928 tarihli VI* Kongre srasnda, sahneye koyann o |Stalin) olduunun besbelli olmasna karn grnte tatildeydi* VII* Kongrede*-, hi ortaya kmadan iddetli alklar toplad, (E*H. Carr, The Tuniight of the Comintern, 1930-35, Londra, Macmillan, 1982, s. 403vd) 27. Heinz Bralm da, 1923*26 yllarnda Sol Muhalefet ile Stalicilcr arasndaki hesaplamay ele alan incelemesine Trotzkijs Kamp um die Nachfolge }.emns {Trotskiyin Lcniin Yerine Geme Mcadelesi) (Kln, Wissenschaft und Politik, 1964) baln koydu. Deutscher yle yazyor: Bast insanlar, kargaay, byk adamlar arasndaki, kendilerini hi ilgilendirmeyen bir ekime olarak gryorlar d* Nihayet Heller ve Nekrih yle diyor: Trotskiy ile Stalin birok ba kmdan ikiz kardeti; lasmlar arasnda ilkesel anlamazlklar yoktu*

160

BLM 5

(Gcschiebte der Sotvjctunion, c. 1, s. 175 vc s. 174) 28. Gen Napolyon Volraire ve Rousseau okumu, ilk yazlarnda monariye ve eitsizlie kar kmt. 1971 Nisannda, Valence garnizo nunda temenken orann jakoben kulbne girip bakam oldu. 1793 ya znda Le Souper Beaucairc balkl jakoben yanls bir propaganda bro r yaymlad. Sava nn {kralclar tarafndan ngiliz kuvvetlerinin des teiyle savunulmakta olan) Toulon'un kuatlmas srasnda kazanan vc Robespicrre'n gzdesi saylan Bonaparte, 9 Termidordan sonra kuman da grevinden alnarak ksa bir sre hapsedildi. 29. Ziovycv ile Kamcyev, 1935 Ocanda, hayali bir yasad kardevrimci Moskova merkezi"e mensup olduklar ve Kirov cinayetinden szmona ortaklaa sorumlu olduklar gerekesiyle mahkum edilmiler di; Ziovycv on yl, Kamcnyev nce be, temmuz ayndaki yeni bir dava da da be yl daba bapis cezasna arptrlmt. 30. Rkov, Halk Komiserleri Konseyi Bakanlndan (1924-30) ayrl dktan sonra 931 Martnda posta vc telgraf ileri halk komiserliine aranmt. Buharin 1933ten beri zve$iiya% \ \ n bayazaryd; Tonskty, 2 Haziran 1929da sendika nderliinden uzaklatrlndan sonra ksa bir sre devlet yaynevinin yneticisi olmutu. 31. 1936da kitlesel tutuklamalar balaynca Bayan Krupskaya, ta nd birok parti yneticisini korumaya alt ... Ama Stalin ile NKVD (i leri Halk Komiserlii), K rupskay anm protestolarna, ok gemeden hi aldrmaz oldular ... O kadar ok iler baard halk eitimi alannda bile Bayan Krupskaya, hi mi hi hesaba katlmaz duruma geldi. l mnden sonra Eitim Komiserliine gnderilen ynergede: 'Bayan Krupskaya zerine tek kelime baslmayacak1deniyordu. Yazlar eitli bahane lerle ktphanelerden kaybolduu gibi, Ukra*ya ayrlm bir sergide deT Krupskayann gazete iin yapm olduu almalardan tek bir z yoktu. (Mcdwedew, Die Wahrbeity s. 222vd) 32. 1934 ubatnda yaplan XVII. Kongrenin ardndan seilen Politbroda Andreycv, Kagaovi, Kalinin, Kirov, Kosior, Kuibev, Molotov^ Ordjonikidze, Stalin ve Voroilov, ye olarak yer alyordu; Politbro adaylar Mikoyan, Pctrovskiy, Postev, Rudztek ve ubar idi. 33. Staliin parti ve Merkez Komiteye kar sz dinlemeyen tutumu, 1934'te toplanan XVII. Kongreden sonra iyice su stne kmtr... Olaylarn ispatlad gibi, Stalin snrsz iktidarndan yararlanarak, birok kereler bunu ktiiyc kullanm, Merkez Komite adna hareket ederken, komite yelerinin, hatta Merkez Komite Siyas Bro yelerinin bile fikir lerini sormamtr; ok defa en nemli parti ve hkmet sorunlarnda bi le ald kiisel kararlardan yelere hibir ekilde bilgi vermemitir.

NOTLAR

161

(Kruev'in Gizli Sylevi, Krucv'in Anlan, c. 2, s. 279-418, burada s. 311 ve s* 306) 34, Die Plattform der Vereinigtc Opposition, der- Woiter, Die Linke Opposition^ c, 5, s, 328-466, burada s. 358. 35, Sovyet Ceza Yasasnn Kardevrimci Sulard dzenleyen 58. ve Ynetim Dzenine Kar zellikle Tehlikeli Sularn dzenleyen 59. Maddeleri devlet aleyhine ilenen sularla ilgili olarak, Merkez Yrtme Komitesinin 25 ubat 1927 tarihinde kard bir kararnameden kay naklanmaktayd. 58, Madde ii ve kyl uralarnn egemenliinin ve bu uralarca,., seilmi idarelerin devrilmesine, sarslmasna ya da zayflatlmasna.,, veya SSCB'nin d gvenliinin vc proleter devriminin temel iktisadi, siyasi ve milli kazanmalarnn sarslmasna ya da zayflatlmasn# ynelik olan her trl eylemi kardevrimci olarak tanmlamaktayd. (22 Kasm 1926 tarihli Strafgesetzbuch der Russischen Sozialistischcn Fderatiuet Sou*jetrepublikt ev. W. Gallas, Berlin, de Gruyter, 1953, s. 16; ayrca kr, |dcr.| Altrichter, Die Sovjetunion >s, 215-20) Ancak 1958 Aralnda yrrlkten kaldrlan 58. madde NKVD'nin bask yapmak istedii herkese uygulanabilecek... kadar kapsaml idi. Temyiz Mahkemesinin 2 Ocak 1928 tarihli balayc yo rumuna gre, su ileyen kii bununla dorudan doruya kardevrimci bir ama gtmemi olsa dahi, byle bir amacn gerekleme olanam bi lerek dlamamsa ya da kiinin bu eylemlerin sonularnn toplumsal adan tehlikeli nitelikte olduunu nceden grmesi gerekiyor idiyse (Conquest, Am Anfnng ..., s. 378) sz konusu su kardevrimci sayl yordu, 36, Totalitarizm terimi, ilk kez 1923'te liberal demokrat talyan politikacs Giovanni Amcndola (1882-1926) tarafndan kullanld. Onun sisrema totalitariodan anlad, aykr grlerin faist devlet eliyle b tnyle bastrlmayyd. Deyim, sonradan Mussolini tarafndan benimse nip olumlu anlamda kullanld: 1925 tarihli bir yazsnda Mussolini la nostra feroce volonta rota (ita riadan (amansz totaliter irademizden) sz etti. Terim, faist diktatrln yasama alannda gvenceye alnd (1924-29), (kardevrim kampnda) baka siyasal glerle olan uzlama larn sona erdii ve Partito Nazionale Fasdstanm devlet aygrna tabi k lnd evrenin rnyd, Almanya'da Cari Schmitt vc Ernest Forsthoff gibi muhafazakr-otoriter, faizm yanls kamu hukukular tarafndan, Hitlcr'in iktidar ele geiriiyle balantl olarak total devlet kavram ortaya anld. Souk Savam balamasndan sonra terim, anti-Marksist, burjuva-liberal yazarlar tarafndan, Hr Dnyayi Stalincilik ve faizm den ayrt etmek zere kullanld. Totalitarizm saylan, artk mevcut

162

BLM 5

dzeni bir ideolojiye gre temelinden deitirme niyeti ydi. (R. Aron, De mokrasi ve Totalitarizm (1965], Kltr Bakanl, 1976, s. 287) Trotskiy, terimi, iinden ktklar toplum karsnda bamszlaan siyasal rejimler arasndaki akrabala iaret etmek iin kullanm; bunu yaparken ayn zamanda bu tr rejimlerin, bunlarla siyasal mcadele a sndan nemli olan toplumsabiktisadi temel ve ileyi farkllklarm vur gulamt. (F. Neumann, Bebemoth [1942|, Frankfurt, EVA, 1977, Blm 1, K sm 1; H. Arendt, Elemente und Ursprnge totaler Herrscbaft |1951J, Frankfurt, EVA 1955; B. Seider, S. Jenker |der.], Wege der Totalitartsmu$-Forscbung, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1968; H, Arendt, Totalitarizmin Kaynaklarty ev. Bahadr Sina ener, Ilerijm Yay., 1998.) 37. Genosse Molotow ber die Poiirik der Sovvjctunion in der gegenwartigcn Lage, Eine Unterredung mit dem Chefredakteur des Temps', KandsbaUy say 14 iinde, 26 Mart 1936, s. 591. 38. Bazen bir halk bir dierini fetheder, fetheden halk galiptir, yenil mi halk fethedilmitir.,, eer fetheden halk yenik halktan daha kltrlyse, kendi kltrn ona zorla kabul ettirir; ama tersi olursa, yenik halk fetheden halka kendi kltrn dayatr. RSFSC bakentinde buna benzer bir ey olmam mdr? Drt bin yedi yz komnist (hemen hemen btn bir ordu tmeni ve hepsi de cn iyileri) bir yabanc kltrn altnda ezilmemi midir? Aslnda yenik denin yksek bir kltr dzeyine sahip olduu dnlebilir. Oysa durum hi de byle deil. Onlarn kltr se fil ve deersizdir, fakat yine de bizimkinden yksek bir dzey de. (Lenin, Rs Komnist Partisi {Bolevik) Merkez Komitesi Politik Raporu 1 27 Mart I922|, ayn yazar, Partileme Sreci, Proletarya Partisinin rgt lenme ilkeleri zerine iinde, Yar, 1988, s. 323-5, burada s. 324) 39. Partileme, s, 324. 40. Polit bronun, Sol Muhalefetin nde gelen yelerinin srgne gn derilmesine ilikin 3 Ocak 1928 gnl karar uyarnca Rakovskiy, Astrahana, birka ay sonra da Saratova srld. Bu dnemde Sovyetler Birli indeki Sol Muhalefetin en nemli szcs ve siyasal nderi haline geldi. (Trotskiy 1929 Ocanda SSCB yurttalndan karlmt.) Stalin hizbi nin, tarmn kolektifletirilmesi ynndeki dnn tahlil ederek Sol M u halefeti, kendi saflarndan kan teslimiyetilere kar savundu. Radckjn, Sml^.('nm ve Preobajenskiyin 1929 Temmuzundaki teslimiyetlerinden sonu pii Merkez Komiteye gnderdii aklamada bir durum deerlendil m m \.)parak, parti demokrasisinin yeniden kurulmasn ve ihra edilm , Mml Mferin, tzkten kaynaklanan brn haklar korunarak partiye

NOTLAR

163

yeniden alnmalarm talep etti. (Kr. "1929 Austos Bildirisi |22 Austos 1929|, Ing. Rakovsky, Selected Writings iinde, s. 137-44; Fra. Cahiers Lrnn Trotsky, say 6 iinde, 1980, s. 78-86) Bu aklama, eyll ortasna kadar doksan be deiik srgn yeri, esir kolonisi ve cezaevinden yakla k be yz muhalif Tarafndan imzaland. Aklamann yaymlanmn ar dndan Rakovskiy, Sibiryada Barnaula srld. Orada "XVI. Kongre zerine Aklama (12 Nisan 1930; Ing* Selected Writings iinde, s. 16679; Fra. Cahiers Leon Trotsky> say 6 iinde, 1980, s. 90-103) ile bir ikti sadi inceleme olan Kongrede ve lkedeyi (27 Temmuz-7 Austos 1930; Fra. Cahiers Leon Trotsky, say 18 iinde, 1984, s. 96-123) kaleme ald; bunlar, Rakovskiyin son almalar olarak Muhalefet Blteni*nde yaym land. 1932 sonunda Trotskiy, Rakovskiy'i Sovyetler Birliinden karma yolunda bir giriimin baarszla uradn haber ald; 1933 Martnda Rakovskiyin Yakutska srld renildi. 23 ubat 1934te zvestiya, Rakovskiy in 7 ubat gn parti Merkez Komitesine gnderdii bir telgraf yaymlad. Bunda yle deniyordu: Son tahlilde Ekim Devrimine ynelik olan uluslararas gericiliin ykse lii karsnda, partiyle olan eski gr ayrlklarm anlamn yitirmitir. Partinin genel izgisine tamamen ve tereddtsz tabi olmay Bolevik-komnistlerin devi saymaktaym. {Selected Writings, s. 58. Ayrca kr. Trotskizmin temel direi olarak nitelendii "Rakovvski brichc mit dem Trotzkismus balkl ksa haber, Rundschau, say 19 iinde, 1 Marc 1934, s. 697, ve bunu iki ay arayla izleyen "Erklarung von Rakowski, An das ZK der KPSU, Rundschau, say 28 iinde, 3 Mays 1934, s, 1061-4) Trotskiy, bu teslimiyet aklamasn u szlerle yorumlad: "Zerre kadar abartmadan diyebiliriz ki Stalin, Rakovskiyi Hitlerin yardmyla yanna ekmitir- (TWr 1933-34, s. 277. Kr. Rakovskinin Aklamasnn Gerek Anlam |21 ubat 1934|, Ing, zeti TWr 1933-34, s. 245, Fra. TCE c. 3, s. 237-8; Rakovskinin Teslimiyeti Ne Anlama G e liy o r| 3 1 Mart 19341, Ing. TWr 1933-34 iinde, s. 273-8, TtEc. 3, s, 303-10; "Rakovskinin Teslimiyetinin Arkasnda Yatanlar 119 Nisan 1934J, Ing. TWr 1933-34 iinde, s. 285, Fra. TCE c. 3 iinde, s. 326-7) 41. Engizisyon (Latince inqui$itios yani adli soruturma dan) Kato lik kilisesinin, uTanrtanmazlarn izini arayp bulan ve cezalandran bir kuruluuydu. XII. yzylda Katharosular ile Valdoculara kar mcade le srasnda oluturulan engizisyon, 1478T de Ispanya'da bir devlet kurulu u haline bile geldi. Almanya'da ancak XV, yzylda cadlara kar alan ceza davalarndan sonra etkili oldu. Kilisenin dnyevi konumunu yitir mesiyle birlikte engizisyonun nemi azald- Ama Vatikandaki "Latin vc Dnyevi Engizisyon Kongrcgasyonunun mr yzyllarca srm, an

164

BLM 5

cak 1965te, gnmzde hal kilise ii sapknlarn yola getirilme iini g ren inan Kongrcgasyonu^na dntrlmtr. Szde ya da gerek Tanrtanmazlar bulup ortaya karmak iin sk sk (ou kez isimsiz) ihbar arlan yaplrd. Soruturma yntemleri (i kenceyle elde edilmi) ikrarlara dayanrd. Kilise cezalarnn yan sra mal lara el koyma, hapis ve diri diri atee alp yaklmak zere dnyevi ikti dara iade gibi cezalarn verildii de olurdu. 42. Galico Galilci (1564-1642), Italyan matematiki vc gk bilimci; matematik ile mekanii birletirdi, serbest dme yasasn formle etti ve (Ay kraterlerini, Gne lekelerini, Merkr evrelerini ve Jpiter aylarn kefetmekte yararland) bir gk drbnn gelitirdi. Galilei Y nin doa y (znelerden vc niteliklerden soyutlayarak) matematiksel bir evren ola rak yeniden youmlaymn toplumsal n koulu para ekonomisinin genilemesiydi. Bu yeniden yorumlay, modern doa biliminin srekli geli mesini mmkn kld. Krallk, kentli burjuvalarn da desteiyle, feodal soyluluun gcn krm | tr |... Bu, o zaman* kadar insanln geirdii en byk devrim di... O sralarda doa bilimi de, bu devrimin iinde gelimi ve bilimin kendisi de batan baa devrimci bir bilim olmutur... Modern felsefenin kendileriyle birlikte balad byk talyanlarla el ele, doa bilimi de, odun ynlarnda vc zindanlarda kendi ehitlerini vermitir.,. Kopernik, iirkek de olsa, otuz alt yllk zaman kaybndan sonra doa bilimi sorunlamda, kilise bo inancna, deyim yerindeyse lm deideykcn ya ymlanan byk yaptyla kafa tutmu, bu hareket ile, Luthcrin Papalk Buyruunu yakmas sanki yinelenmitir. (Engels, Doann Diyalektii'ne Giri 11873-86 J, Marx ve Engels, Seme Yaptlar, c. 3, s. 50-1 vc 523) Galilci, 1610da Kopernikin gnmerkezli retisine balanmt; Sidcris Nncius1 adl yazs 1614re yasakland. 1633te Galilei, engizis yonca retilerini geri almaya zorlanarak ev hapsine mahkum edildi. (Le pere di Gafilce Galilei, (1890-1906 basksnn yirmi cilt halinde yeni ba sm), Floransa, Barbera, 1964-66) Galilcinin engizisyonla olan atmas, edebiyatta tekrar tekrar ilen mitir, Bcrtolt Brechtn Galile'si {1938; zlem, 1963; Mitos Boyut, 1997) iin I. Deutscher yle yazmt: Piyesindeki Galile, tarihsel bir elbise giy mi Zinovyev ya da Buharin ya da Rakovskiy idi. (Troki, c. 3, Aaolu, 1974, s. 437) 43. Ra dek, Smilga ve Prcobrajcskiyin teslimiyetinden sonra Rakovs kiy unlar yazd: Muhalefet, ksmen bir parti kart fetiizminin tutkunu dur. Bu fetiizm, partinin kendisine, onm deallerine vc tarihi grevine olan sadakate yalnzca, partinin reformu iin mcadeleyi srdrmek is-

NOTLAR

165

teycnlerin gsterdii bir sadakateters d$iiyor... Teslimiyetilerin tezle rinde boyuna karmza kan fikir udur: 4 Partiye dnmek zorundayz!' Ilra ediliimizin tarihesini bilmeyenler, neredeyse, bizim partiyi kendi liimizden terk edip gnll olarak srgnde yaadmza inanacaklar... Biz sa-merkezci nderliin herhangi bir be yllk plann hazrlanmas gerekliini bile yadsd, sessizce oturup 'kulan sosyalizme uymasn tevik ettii bir zamanda dahi partinin iindeydik ve iinde kalmak isti yorduk, iinde (yalnzca ksmen olsa da) bir sola dn olutuu ve nn de byk grevler bulunduu lde, partide olmay bugn daha da ok stiyoruz, Ama karsnda durduumuz soru tamamen bakadr: Merkez ci oportnizmin houna gideceiz diye, Leninist izgiden ayrlmaya hazr myz? Proletarya diktatrlnn en azgn dman kendi anlaylar mzla ilkesiz bir iliki iinde olmaktr. Parti nderlii, Katolik kilisesine yknerek, can ekien Tanrtanmazlar lm deinde bile dnmeye zorlayacak, muhaliflerden hayali hatalarn itirafn ve kendi Leninist g rlerinin inkrm zorla elde edecek olursa, kimseden sayg beklemeye hakk kalmaz. Bir gnde gr deitiren muhalifler olsa olsa derin bir kmsemeyi hak ederler. Ing. Selected Wriiings iinde, s. 152; Fra. Cahiers Leon Trotsky say 7/8 iinde, 1981, s, 69vd) 44. 1922 Austosunda toplanan bir parti konferans, partili yolda lar iin aylk dzenini saptayarak, gelirleri en yksek dereceninkileri yz de elliden fazla geen ler parti yesinden bunun batin saylr bir blm nn bir toplumsal yardm fonuna yatrlmasn talep etti. (Medwedcw, Die Wahrbeit, s, 596; kr, Carr, /\History,, c, 2, s. 113) Komnistlerin, partmaks diye adlandrlan en yksek geliri Moskovada 192 8'de 225, 193Tdc yaklak olarak yz rubleydi, (Byk sanayide alan bir i inin ayn yllarda ortalama creti, yetmi ila yz ruble dolayndayd.) uDolaysyla ynetici mevkilerdcki parti yelerinin maddi dunmu, hi deilse kat zerinde partisiz alma arkadalarndan epey kryd; ama 'snftan da dala az kopuktular/* Schrder, Industrialisierung und Parteibrokratic in der Soujetunion, Ein sozialgeschichtlteber Versuch herdic Anfagspbase des Stalinismus* |1928*34], msvedde | ya yma hazrlanyor|, s. 396) Stalin'in eitilie kar kampanyas ve cret ve aylk farkllamasnn artmas erevesi iinde "partmaks, 8 ubat 1932\)e Merkez Komitenin bir kararyla yrrlkten kaldrld, (Kr. Mcdwedcw, Die \Vahrheit .,,, s. 597; Schrder, ayn, s, 396) 45. Le Tribut du Pcuple on le Dfenseur des Droits de rHomme, sa y 29, du 1 au 19 Nivse, lan 3 de la Republque uc et denocratique (21 Aralk 1794-98 Ocak 1795), Journal de la Libcrte de la presse (Le tri-

166

BLM 5

bun du peuple ou le defenseur des droits de lhomme), Paris, Impr. Guffroy, 1794-96; ayr basm: Paris, EDHIS, 1966, s. 276. Laches piebeiens, qavez-vou$ fait? Vous ne voyez pas que ces patridennes dehontees, ces aventurieres de noble race, qui vous font aujourdhui Phonneur de se prostituer dans vos bras routuriers, vous etoufferont des qu*avec vous el le seronr parvenues rctablir les chose sur Pancien pied. (Korkak pleber, ne yaptnz? Bugn, sizin soylu olmayan kollarnzda orospuluk etme onurunu size veren bu haysz kadnlarn, soylu kkenli bu maceraperest lerin, sizin yardmnzla ileri eski yoluna koyar koymaz sizi boacaklar n grmyorsunuz? Ispanyol milyoneri, bankeri ve maliye bakan Cabarrusun jakoben Jean Lambert Tallien ile evli kz, Robespierrein dev rilmesiyle balayan dnn simgesi haline geldi. Hayranlar kendisini Notre-Dane-de-Thermidor* dye anyorlard. (Kr. A. Soboul, 1789, Franstz nktlbt Tarihi, Cem, 1969, s. 477; Michelec, Geschichte* c. 9-10, s. 233-46) 46. Lcv Semenovi Sosnovskiy (1886-1937), Sovyet gazetecisi. 1904^0^1 beri Rus Sosyal Demokrat ii Partisi yesi, 1905 devrimine ka tld, daha sonra Baku, Moskova ve Takentte sendika hareketi iinde a lt. 1912de Prat/da'da gazetecilik yapt, 1913*te tutuklanp srld. u bat Devriminin ardndan Yekacerinburg Sovyetleri Yrtme Komitesinde, Harkov Eyaleti Parti Komitesinde, zaman zaman da Merkez Yrtme Ko mitesinde yer ald. Ekim Devriminden sonra Sosnovskiy, devrimci gazete cilerin en sevilenlerinden biri ve Merkez Komite Ajitasyon ve Propaganda Blm yneticisi oldu. 1923te Sol Muhalefette yer ald. Bolevik Bednota'y\ kard; Sovyet brokratlar ile NEP1 ilerden yaym yoluyla hesap sordu. 1927'de partiden ihra edilip BarnauPa srlnden sonra Tomsk ve clyabinsk kamplarnda hapis yatt; buralarda, tutuklu sol muhalifler tarafndan karlan Parmaklklar Arkasndaki Pravda'y yayma hazrla d- 1928-29'da muhalefet iindeki teslimiyetilere kar iddetle cephe al e fu Srgnde Merkezciliin Tarm Politikas zerine yazd bir incele me kayptr. Muhalefet Blteni, 1929 Eyllnde, Sosnovskiyin Barnauludaki srgn yerinden yazd drt mektubu yaymlad. (Kr, BO, say 3 4, Eyll 1929, s. 16-29) 1930dan sonra SosnovskiyJc ilgili haberler d dnyaya ulamaz oldu. 1934*te Rakovskiyin peinden teslim oldu; bu ko rtvdaki aklamas 27 ubat 1934'te zvestiya'da kt. (Ayrca kr. Runds chau*mm Kardevrimci Trotskizme Kar stununda kan Brief L. Sosnovvskis an das ZK der KPSIT, Rundschau, say 21 iinde, 15 Mart 1934, s, 789-90, ve say 22 iinde, 22 Mart 1934, s. 835-6) 935te Sos novskiy yeniden partiye alnd ve tzvcstiya'd yazmasna izin verildi; 1936da bir kez daha ihra edilip tutukland, 1937'de idam edildi.

NOTLAR

167

47. stlerin askerlere sen diye seslenmeleri arlk ordusunda allm bir eydi. Buna karlk askerler, subay vc astsubaylara siz diye seslenmek zorundaydlar. Petrograd J ve Asker Vekilleri Sovyetinin 1 M an 1917 tarihli 1 sayl Emri y leydi: Her tiirl asker rtbenin askerlere kaba davranmas, zellikle: < Sen>diye seslenmesi yasaklanmtr. (R* Lorenz [der,|, Die russisehe Revolution 1917, Der Aufstand der Arbeiter, Bauern und Soidaten, Mnih> Nymhenburger, 1981, s* 250) 48. Mefistodan renciye; Goethc, Faust, Tragedyann Birinci Ksm (1808)* [Okuma Odas II, ev, Sadi Irmak> 1960; Faust, ev. smet Zeki Eyubolu, Sosyal Yay., 2001; Faust, ev. Nihat ler, Devin kitap, 2004.) 49. Daha 1917 ubat Devrimiden nce Lcnini rgtnde yer alm olan 24.000 kadar parti yesi, Eski Bolevikler olarak anlrd. 1917 Ekiminde Bolevik Partinin aa yukar 240*000 yesi vard* Parti yele rinin yzde altma varan blm, i sava cephelerinde arpyordu; bunlarn 150*000 kadar, hayatn kaybetti. Zinovyeve gre 1922T de Eski Bolevikler, (o aralk saylan 500.0007 i gemi olan) parti yeleri nin artk yalnzca yzde 2'sini oluturmaktaydlar. (Kr* Jcan Elleinstein, Geschichte des StaHnismus*', Hamburg, VS A, 1977, s * 30) 1925 Kas mnda topu topu 8*500 Eski Bolevik kalmt, (Kr. R*C* Tucker, Sialin as Rcvoiutionary 1879~929> A Sttdy in History and Personality, New York, Norton, 1973, s, 322) Sovyetler Birlii Komnist Partisinin sosyolojisi zerine kr, L. Schapiro, Die Gc$cbicbte der Kommunistiscben Partei der Sousjetution, Frankfurt, Fischer, 1962, Blm 13 ve 17; Altrichtcr, Soujetunion, s * 342-5* 50* Lenin, Devlet ve Devrim, Austos-Eyll 1917, s. 57-8. 51. agy, s* 58. 52. agy. 53, Der Plan und unsere Aufgabc, von W*M* MoIotow Bericht des Vorsitzcnden des Rates der Volkskommissare, erstattet auf der 1 1 . Session des Zentralexekutivkonitees der Sowjetnion Rundschau, say 3 iinde, 16 Ocak 1936, s* 83-91, burada s. 85. (Spekulyantiki, Rundschau'z e itli speklatrler diye evrilmiti.) 54, Engels, Anti-Dhring> c* 2, s. 186 J410J* 55. Lenin, Devlet ve Devrim, s. 117. 56, Pavel Pctrovi Postiev (1887-1940?), Bolevik parti grevlisi; Ivonovlu bir dokuma iisi ailenin ocuu, 1904te RSDP yesi ve muh temelen bu tarihten beri Bolevik. 1908de tutuklanp drt yl tutuklu kal dktan sonra Sibiryaya srld. 1917'de Irkutsk Sovyetinin yesi ve ye-

1 68

BLM 5

re metalrji iileri sendikasnn yneticisi. 1923ten beri Stalin hizbinin yannda yer alarak parti emriyle Ukrayna'ya gnderildi; 1925te Ukrayna Merkez Komitenin, 1926da da bu kurulun Politbrosunun yesi* 1927'de Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komite> 1930da r gtlenme Brosu ve Merkez Komite Sekreterlii yesi* 1933 Ocandan sonra, yeniden gittii Ukrayna'da, Ukrayna partisinin Merkez Komite ikinci Sekreteri sfatyla, parti inde yaplan aama$*z temizliklerin so rumlusu. 1934-37*dc Politbro adayyken 1937'de, Merkez Komitenin ubat-mart genel toplantsnda, zellikle kendi en yakn evresindeki ba z tutuklamalarn hakll konusunda kukularn belirtince gzden d t, Medvedeve gre, Ukrayna'y Stalinin emriyle temizledikten sonra kadrolarn kkn kurutma" ile sulanp idam edildi- Kruev tarafn dan XX. Kongrede sekin parti ve devlet grevlisi" olarak nitelendirilen Postjevin saygnla 1956da geri verildi* 57. "Es wchst eine lerrliche Generation des Sozialismus leran, Aus der Rede des Genossen P. Postyschevv auf dem 9. KongreR des KJV der Ukraine, am 5. April 1936", Rundschau, say 17 iinde, 16 Nisan 1936, s* 659-99, burada s* 696,

BLM 6

ETSZLN VE TOPLUMSAL UYUMAZLIKLARIN ARTMASI

1. S efalet , L ks

ve

S pe k la sy o n

Sosyalist blm fikriyle yola kan Sovyet iktidar, 1921 y lnda piyasaya dmnek zorunda kald. Be Ytlhk Plan dnemin de kaynaklarn ar dereccdc kt oluu yeniden devlet eliyle b lm, yani < s sava komnizmi deneyinin daha yksek bir d zeyde tekrarlanmasna yol at. Ancak bu dzeyin de yetersiz ol duu ortaya kt. 1935 ylnda, planl blm sistemi yerini yi ne ticarete brakt. Bylelikle, uygulanabilir blm yntemle rinin, mlkiyet biimlerinden daha ok teknoloji dzeyine ve var olan maddi kaynaklara baml olduu, ikinci kez akla ka vumu oldu. Emein verimliliinin, zellikle para ba deme yoluyla ar* trlna s j ; ileriye ynelik olarak meta miktarnn artmas, fiyatla rn dmesi, dolaysyla nfusun yaam standardnn ykselme si vaadini iinde tar. Ama bu, sorunun yalnzca bir yandr ve ayn ey kapitalizmin gelime anda da gzlenmitir. Oysa toplumsal fenomenler ve sreler, balantlar ve karlkl etki leimleriyle ele alnmaldr. Emein verimliliinin meta dolam temeline dayal olarak artmas, ayn zamanda eitsizliin dc art mas anlamn tar. Ynetici tabakann refahndaki ykseli,
169

170

BLM 6

kitlelerin yaam standartlarndaki ykselii ok gerilerde brak maya balar. Devlete ait servetin artna, yeni bir toplumsal farkllama sreci elik eder, Sovyet toplumu artk bir yanda gvenceli ve ayrcalkl bir aznbk, te yanda sefalet iinde srnen bir ounluk olmak zere gnlk yaam koullar bakmndan ikiye ayrlm durum dadr. Dahas, bu eitsizlik ar ularda arpc bir kartlk ni teliine brnmektedir. Kitlelerin tketimine sunulmas tasarla nan rnler, yksek fiyatlarna karn her zaman iin dk ka litededir ve bunlarn, merkezlerden uzaklald lde de elde edilmeleri zorlar. Bu koullar altnda, tketim mallarnda yal nzca speklasyon deil, dpedz hrszlk, kitlesel bir nitelik ka zanr. Ve dne kadar bunlar planl blme ck olarak ortaya karlarken, bugn artk Sovyet ticaretinde dzeltici bir hizmet gryorlar* Sovyetler Birliinin dostlarnn,1 izlenimlerini gzleri ka pal ve kulaklar tkal bir biimde aktarmak gibi bir alkanlk lar vardr. Onlara gvenemeyiz* Dmanlar ise sk sk iren if tiralar yayarlar. Bu nedenle, biz brokrasinin kendisine dne lim. Brokrasi kendinin dman olmadna gre, her zaman acil ve pratik gereksinimlerin yol at resmi kendi kendini su lamalar, daha sk ve grltl bir biimde kendi kendisine dz d vglere oranla ok daha fazla nem arz ediyor* Bilindii gibi 1935 ylna ait sanayi plan fazlasyla yerine ge tirilmitir*2 Ama konut yapmna ilikin plan ancak yzde 55,7 orannda gerekletirilmitir. Ve dahas, en kt, en yava ve en ihmalkr yapm almas, ii konutlar iin sz konusu olmu tur*3 Kolhoz yesi kyllere gelince, onlar eskiden olduu gibi imdi dc harap kulbelerinde, budaylar vc hamam bcekleriy le birlikte yayorlar* te yandan, Sovyet ileri gelenleri, basnda, kendileri iin yeni ina edilen konutlarn hepsinde ev iileri iin oda, yani hizmeti odas bulunmadndan yaknyorlar. Her rejim kendi ifadesini binalarnda ve mimarisinde bulur. inde bulunduumuz Sovyet dnemi iin karakteristik olan,

ETSZLN VE TOPLUMSAL UYUMAZLKLARIN ARTMASI

171

Sovyetlere ait ok sayda saray ve ev (yani brokrasinin kimi za man on milyon rubleyi bulan gerek mabetleri) pahal tiyatrolar* Kzl Orduevleriyani esas olarak subaylara ayrlan askeri ku lpler deme gc olanlar iin yaplan lks metrolar4 vc bun larn yan sra baraka tipi bile olsa>ii konutlarnn yapmnda gzlenen ar ve deimez bir geriliktir* Devlet navlununu demiryoluyla tama konusunda gerek bir ilerleme kaydedilmitir. Ama sradan Sovyet vatanda bundan pek bir ey kazanmamtr. Yol ve Tamaclk Blm eflerin den gelen saysz bildiride, vagonlarn ve yolcu istasyonlarnn salksz koullarndan, yolculara sunulan hizmetin yetersizlii gibi ho grlemeyecek bir olgudan, tren biletleriyle ilgili ok sayda suiistimal, hrszlk ve aldatma olayndan... bo yerlerin gizlenerek bunlar zerine speklasyon yaplmasndan, rvet ten... istasyonlarda ve yolculuk srasnda bagajlarn alnmasn dan" yaknlyor. Bylesine olgular sosyalist tamacln yzkarasdr! Aslna baklacak olursa, bunlar kapitalist tamac lkta sutur. Belagatli idarecimizin tekrar tekrar gndeme gelen bu yaknmalar, tama aralarnn halkn kullanm iin son de rece yetersiz olduuna, taman mallarn ktlna ve nihayet tm teki yetkililer gibi demiryolu yetkilileri tarafndan da basit kaza lmlerinin kpeksi bir alay konusu olduklarna, kukuya yer brakmayacak bir biimde tanklk etmektedir. Emrindeki ok sayda zel yatakl vagon, zel tren ve zel gemiden (ki bunlarn yerini de giderek en konforlu otomobil ve uaklar almaktadr) anladmz kadaryla brokrasi kendisine karada, denizde ve havada hizmet ettirmeyi ok gzel beceriyor. Leningrad Merkez Komitesi Bakan Jdanov, Sovyet sanayii nin baarlarn anlatrken, bunlardan dorudan karlar olan dinleyicilerine alklar arasnda u vaatte bulundu: nmzde ki yl aktivistlcrimiz bu konferansa imdiki mtevaz Fordlaryla deil, limuzinlerle gelecekler. Sovyet teknolojisi yzn in sanla evirdike* abalarn ncelikle ayrcalkl bir aznln yksek dzeydeki taleplerini karlamaya yneltiyor.5 te yan

172

BLM 6

dan tramvaylar (tabii eer varsa), her zaman olduu gibi gene t ka basa doludur. Gda Sanayii Halk Komiseri Mikoyan, dk kaliteli ekerle melerin yerini hzla en iyilerinin almakta olduunu ve kadnla rmzn iyi parfm istediklerini syleyerek vnyorsa,6 bunun tek anlam ticarete geri dnle birlikte, sanayinin daha kalifiye tketiciye gre uyarlanmakta olduudur. Bu, piyasa yasasdr ve bu yasaya gre st tabakann hanmlarnn talepleri hibir e kilde en alt srada yer almaz. Buna karlk 1935 ylnda Ukray na'da yaplan bir aratrmaya gre, toplam doksan be koopera tif dkknndan altm sekizinde hi ekerli maml yok ve genel olarak tatl talebinin ancak yzde 15 ila 20si^ o da ok dk ka liteli mallarla karlanabiliyor. zvestiya ise yle yaknyor: uFabrikalar tketici taleplerini gz nne almadan retim yap yorlar/1Tketicinin kendi hakkna sahip kmad bir durumda byle olmas da doaldr. Soruna organik kimya asndan yaklaan Profesr Bah,7 ekmeimizin bazen dayanlmaz derecede kt olduundan yaknyor. Her ne kadar maya ve fermantasyon bilgisine aina deilseler de kadn vc erkek emekiler de tpatp byle dn yorlar. Ancak saygdeer profesrden farkl olarak onlar, tak dirlerini basm yoluyla ifade etme olana bulamyorlar. Moskovadaki giyim trst, zel moda evi tarafndan i zilmi eitli ipekli modellerinin reklamm yapyor. Tarada vc hatta byk sanayi kentlerinde bile, iiler eskiden olduu gibi imdi de, srada beklemeden ve baka skntlara boyun eme den bir basma gmlek bile edinemiyorlar. Bu tr mallar bugn de kt! ounluun gereksinimlerini karlamak, birka kiinin lksn salamaktan ok daha zordur. Btn tarih bunu do rular. Mikoyan baarlarn sralarken Margarin sanayii yeni dir/8 diyerek bizi aydnlatyor. Bu sanayi dalnn eski rejim s rasnda var olmad dorudur. Aceleyle, drmn arlk zama nndan daha kt olduu sonucuna varmamalyz. Halk o gn

ETSZLN VE TOPLUMSAL UYUMAZLIKLARIN ARTMASI

173

lerde de tereya yz grmyordu. Ama ne olursa olsun, bir ikame maddesinin ortaya kmas Sovyetler Birliinde iki tketi ci snfnn var olduu anlamna gelir:9 Biri tereya tercih er mekte, teki margarinle idare etmektedir. Gereksinmesi olan herkese makhorka salyoruz/ diye vnyor yine ayn Mikoyan. Ama ne Avrupada ne de Amerikada mahorka gibi dk kaliteli bir ttnn adnn bile bilinmediini eklemeyi unutu yor. Eitsizliin, haydi kkrtc demeyelim ama arpc grnm lerinden biri, Moskovada ve teki byk kentlerde alan ve yksek kaliteli mal satan zel maazalardr. Bu maazalar pek Rusa olmamakla birlikte, olduka anlaml bir biimde Lks'' szcyle adlandrlyor* Ayn zamanda Moskova vc tarada yiyecek maazalarnn kitle soygunlarna maruz kalmalar ile il gili bitmez tkenmez yaknmalar, herkesin yiyecek bir eyler bulmak istemesine karn, yiyecek stoklarnn yalnzca bir azn lk iin ulalabilir olduuna iarer ediyor. alan anann toplumsal rejim hakknda kendisine ait bir gr vardr vc grevlinin (sras gelmiken belirtelim, bu grevli kendi tketimi konusunda son derece hassastr) kmse yici bir biimde ifade ettii gibi, anann tketim kriteri rejime ilikin gr konusunda, son zmlemede belirleyicidir. al an kadn ile brokrasi arasndaki atmada baarlarn abar tan, elikileri bulandran ve eletirmesin diye alan kadnn grtlana ken brokratn deil, Marx ve Lcninle birlikte alan kadnn yannda yer alrz. Margarin ve makhorkmun bugn iin talihsiz ihtiyalar ol duunu kabul edelim. Yine de gerekleri abartmann ve ssleme nin yarar yoktur. Aktivistler iin limuzinler, kadnlarmz iin gzel parfmler, iiler iin margarin, ayrcalkllar iin lks maazalar, plebler iin maaza vitrinlerindeki gzel yiye cekleri seyretmek; byle bir sosyalizmin kitlelere, kapitalizmin yz deitirmi halinden baka bir ey gibi grnmemesi doal dr vc yanldklar da sylenemez. "Genellemi sefalet tenrli

174

BLM 6

zerinde, teme! geim aralar iin verilen mcadele gemiin tm pisliklerini canlandrma tehdidini tamakta ve ksmen de her admda bunu bizzat canlandrmaktadr.
# # #

imdiki piyasa ilikileri 1921-28 yllarn kapsayan NEP srasndakilerden deiiktir. Bugnk ilikilerin devlet kooperatifleri ve kolhozlar ile vatanda arasnda arac ve zel ticaret olmaks zn dolaysz gelimeleri bekleniyor Ancak bu yalnzca ilke dze yinde byledir. Gerek devletin, gerek kooperatiflerin hzla by yen perakende ticaret filosu, sylendiine gre 1936 ylnda yz milyar rubleyi bulacaktr. 1935 ylnda kolhozlarn on alt mil yar bulan cirolar bu yl hatr saylr lde artacaktr. Bu ciro iinde ve bunun yan sra yasad ve yar yasal aracnn ne ka dar yer tutacan (ne olursa olsun bunun nemsiz bir yer olma yaca kesin) belirlemek zordur. Yalnzca tek tek kyller deil, ayn zamanda kolektifler ve zellikle kolektiflerin tek tek (iyele ri, aracya bavurma konusunda fazlaca eilim gsteriyorlar. Zanaatkarlar, kooperatifler ve kyllerle i yapan yere! sanayi ler de ayn yola bavuruyorlar. Zaman zaman ve aniden kosko ca bir blgede et, tereya ya da yumurta ticaretinin spekla trlerdin eline getii ortaya kyor. Tuz, kibrit, un, gazya gi bi devlet depolarnda ok miktarda bulunan en zorunlu kulla nm maddeleri bile bazen brokratlam tara kooperatiflerinde haftalarca, aylarca bulunamyor. Kyllerin gereksinimlerini baka yollardan karladklar aktr. Sovyet basn, sradan bir olay gibi sk sk suiistimalcilerden sz ediyor. zel giriim ve birikimin baka biimleri, anlald kadary la daha nemsiz bir rol oynuyor. Bamz taksi ofrleri, han clar, tek bana alan zanaatkarlar, tpk bamsz kyller gi bi ksmen hogrlen meslek sahipleridir.1 1 Moskovada hatr saylr miktarda kk zel iletme sahibi ve tamirci vardr. Bunlar grmezlikten geliniyor nk ekonominin nemli gedik

ETSZLN VE TOPLUMSAL UYUMAZLIKLARIN ARTMASI

175

lerini kapatyorlar. Karlatrlamayacak kadar byk sayda zel giriimci ise artel1 2 ya da kooperatif gibi sahte etiketler al tnda alyor ya da kolhoz ats altna saklanyor* planl eko nomideki yarklar zel olarak vurgularcasma. Moskovadaki zabta ise evde rlm bereleri, dikilmi basma gmlekleri so kakta satan a kadnlar kt niyetli speklatr niyetine sk sk tutukluyor. lkemizde speklasyonun temeli imha edilmitir, diye ilan etti Stalin 1935 sonbaharnda ve eer buna karn hl speklatrler varsa* bu acak bir olguyla aklanabilir: Snfn uyank davranmamas ve Sovyet aygtnn eitli dzeylerinde speklatrlere kar liberal bir tutumun yaamas. ite brok ratik dnceye has, saf bir rnek! Speklasyonun ekonomik temeli imha edilmi? Ama o zaman uyankla hi gerek yok ki. rnein devlet halka yeterli sayda, mtevaz bere salayabilscydi, o balrsz sokak satclarn tutuklamaya gerek kalmaz d. Aslnda byle bir gerein mevcut durumda da var olduu kukuludur* Yukarda sz edilen zel satc ve iyerlerinin says kendi bana endie vcrici deildir. Kamyon ofrlerinin, bere satcla rnn* saat imalatlarnn ve yumurta alclarnn devlet mlki yetinin kalesine saldrmasndan gerekten korkuluyor olamaz. Ama sorun yine de salt aritmetik oranlarla zlemez, nsann ateinin birden ykselmesi gibi, en kk bir idari zayflk iare tiyle su yzne kan ok sayda ve eitli speklatr, kk burjuva eilimlerin srekli basksn kantlar. Speklasyon mik robunun, sosyalizmin gelecei iin ne kadar tehlike arz ettii ta mamen lkenin ekonomik ve siyasal organizmasnn genel di renme gcne bal olarak belirlenir. Sradan iilerin ve kolhoz emekilerinin* yani nfusun yak lak yzde 90nn ruh hali ve davran esas olarak kendi ger ek cretlerindeki deiikliklerle belirlenir, ama kendi gelirleri ile daha iyi konumdakilerin gelirleri arasndaki oran da en az bu kadar nemlidir, izafiyet yasas en dolaysz ifadesini, insanlarn

176

BLM 6

tketim dzeyinde bulur! Tm toplumsal ilikilerin para diline evrilmesi^ en alttakilere, deiik tabakalarn ulusal gelirlerden aldklar gerek paylan gsterecektir. Uzun bir sre iin eitsiz liin tarihsel zorunluluunu anlasak bile, bunun kabul edilebilir snrlarna ve her somut durumda toplumsal olarak uygunluu na ilikin sorular cevapsz kalmaktadr Ulusal gelirden alnacak pay iin yrtlecek kanlmaz mcadele, zorunlu olarak siya sal bir mcadeleye dnr. imdiki yapnn sosyalist olup ol mad sorusu brokrasinin safsatalaryla deil, kitlelerin, yani sanayi iilerinin ve kolhozlardaki kyllerin ona kar alacak lar tavrla karara balanacaktr
2 . PROLETARYANIN FARKLILAMASI

Bir ii devletinde gerek cretlere ilikin rakamlarn zel bir ti tizlikle incelenmesi, hatta nfusun tm kategorilerine gre gelir istatistiklerinin tam bir netlik iinde ve herkes tarafndan ula labilir olmas gerektii dnlr. Gerekteyse, alanlarn en hayati karlarna dokunan bu sorunun zerine karanlk bir per de ekilmitir. Her ne kadar inanlmaz olsa da Sovyetler Birliinde bir ii ailesinin btesi, aratrmac asndan herhan gi bir kapitalist lkedekiyle karlatrlamayacak kadar esraren gizdir, kinci Be Yllk Plan dnemi iin bile ii snfnn dei ik kategorilerinin gerek cretlerini yanstan bir eriyi izmeye bo yere altk. Kaynaklarn ve yetkililerin bu konudaki inat suskunluklar, vndkleri toplam rakamlar kadar abartl ve anlamszdr. Ar Sanayi Komiseri Ordjonikidzc'nin raporuna gre, 1925'tc 1935e kadar geen on yl iinde bir ininin aylk re timi 3,2 katna, cretinin saysal deeri ise 4,5 katma kmtr. ok etkileyici grnen bu son rakamn ne kadarnn ii snf nn st katmanlarndaki uzmanlar ve kalifiye isiler a rafndan yutulduu ve en az bunun kadar nemli olmak zere, bu saysal cretin gerek deerinin neye karlk dtiiii konusunda ne bu

ETSZLN VE TOPLUMSAL UYUMAZLIKLARIN ARTMASI

177

raporda ne de basndaki yorumlarda bir ey bulabiliyoruz. Ni san 1936da dzenlenen bir Sovyet Genlik Kongresinde Komsomol Sekreteri Kossarev,1 3 yle diyordu: uOcak 1931den, Aralk 1935e kadar geen sre zarfnda genlerin creti yzde 340 orannda ykselmitir!1 4 Ama Kossarev, seslenmekte ol duu titizlikle seilmi madalyal genlerden bile {ki alklarnda cmerttirler) bu bbrlenmeye karlk tek bir alk alamad. Konumac gibi dinleyiciler de gayet iyi biliyorlard ki piyasa fi yatlarna ani dn, ii kitlesinin byk ounluunun maddi durumunu daha da ktye gtrmt. Trst yneticisi ile temizliki kadn bir torbaya koyacak olursanz kii bana ortalama cret, 1935 ylnda yaklak iki bin yz ruble idi vc 1936 ylnda yaklak iki bin be yz ruble olmas bekleniyordu, yani saysal olarak yedi bin be yz Fransz frang, gerek atm gc dnldndeyse ancak bin be yz ila drt bin frank. Eer 1936 ylndaki cret artnn, tketim mallarndaki koruyucu fiyatlarn ve bir dizi cret siz hizmetin kaldrlmasn ancak ksmen karlayabildiim he saba katacak olursanz, zaten mtevaz olan bu rakam daha da der. Ama esas nemli olan, bu, ylhk iki bin be yz ya da ay lk iki yz sekiz rublenin daha cc de belirttiimiz gibi ortala ma cret, yani ilevi emek karl yaplan demedeki gerek vc acmasz eitsizlii maskelemek olan aritmetik bir masal olmas dr. iilerin st tabakalarnn, zellikle Stahanovcu olarak ad landrlanlarnn durumunda son yl iinde hatr saylr bir iyi leme olduu phe gtrmez. Basnda yer alan ve u ya da bu madalyal iinin kendisine ald elbiseleri, ayakkablar, gra mofonlar, bisikletleri ya da sra sra konserveleri kapsayan lis teler bsbtn dayanaksz deildir. Bu arada, bu mallarn sra dan bir ii iin ne kadar ulalmaz olduu da ortaya kmakta dr, Stahanov hareketinin motive edici etkilerinden sz ederken Stalin yle diyordu: Yaam kolaylam, enlcmitir ve mut lu olunduu zaman da iler hzl yrr/'1 5 Para ba sisteminin

1 78

BLM 6

ynetimdekilere zg bu iyimser yorumunda bir doruluk pay vardr: Bir ii aristokrasisi yaratlmas ancak lkenin teki eko nomik baarlar sayesinde mmkn olmutur. Fakat Stahanovcularn itici gc, mutlu" bir ruh hali deil, daha fazla para ka zanma arzusudur, Molotov, Staliin sylediklerini yle dei tirir: Stahanovcularn yksek verimlilie ynelebilmeleri, ka zanlarn artrmak gibi basit bir istekten domaktadr/1Doru dur. Birka ay ierisinde aylk kazanlar bin rublenin zerine kt iin binlik adam diye arlan kocaman bir ii tabaka s ortaya kmtr. Ayda iki bin rubleden bile fazla kazananlar vardr ve bu arada daha alt kategorideki iiler ou rnekte yz rubleden az almaktadr. ^ Tek bana cretlerdeki bu farkn bile zengin ve zengin olmayan iiler arasnda yeterli bir ayrm yapt dnlebi lir. Ancak brokrasi iin bu yeterli deildir. Kelimenin tam an lamyla Stahanovcular ayrcalk yamuruna tutuluyor Onlara yeni apartman daireleri veriliyor ya da eski evleri onarlyor. S ralar gelmedii halde dinlenme evlerine ve sanatoryumlara gnderiliyorlar. Evlerine cretsiz retmen ve doktor gnderili yor. Sinemalara cretsiz bilet alyorlar. Baz yerlerde srann nne geip cretsiz tra oluyorlar- Bu ayrcalklarn birou adeta ortalama iiyi krmak, ona hakaret etmek iin zellikle dnlm. Yetkililer tarafndan gsterilen bu inat iyi niye tin nedeni, kariyerizme ek olarak, vicdan rahatszldr. Yerel iktidar gruplar ii aristokrasisinin, kendi ayrcalklarna katlmalarna izin vererek karlarna kan bu tecritten kurtulma frsatna evkle sarlyorlar. Sonu olarak Stahanovcularm ger ek kazanlar, alt kategorilerdeki iilerin kazanlarn ou kez yirmi, otuz kat geiyor. Ayrcalkl uzmanlara gelince, bun larn cretleri ou kez, seksen, yz vasfsz iinin emeinin karln hi zorlanmadan deyebilecek kadardr. Emek kar l yaplan demedeki eitsizlik konusunda Sovyetler Birlii, kapitalist lkelere yetimek bir yana, onlar ok gerilerde brak mtr!

ETSZLN VE TOPLUMSAL UYUMAZLIKLARIN ARTMASI

179

Stahanovcular, gerekten sosyalist itkilere sahip olan en iyileri ayrcalklarndan, mutluluk bir yana, honutsuzluk duyu yorlar* Ve bunda alacak bir ey yoktur. Genellemi ktlk ko ullarnda her tr maddi olanaktan bireysel olarak faydalanma lar, onlar bir kskanlk ve kt niyet emberiyle evreliyor, ya amlarn zehir ediyor. Bu tr ilikiler, smrye kar mcade lede birlemi olan kapitalist fabrika iileri arasndaki ilikilere gre sosyalist ahlaktan ok uzaktr. Btn bunlara karn gnlk yaam, vasfl ii iin bile, zel likle tarada kolay deildir. Yedi saatlik i gnnn yksek ve rimlilik uruna giderek daha ok feda edilmesinin yannda, hi de az olmayan miktarda saat, yaam srdrebilmek iin fazl almaya harcanmaktadr. Sovhozlardaki iyi halli iilerin, traktr srclerinin, kombine aralar kullananlarn vbki bunlar zaten aka bir aristokrasi oluturuyorlar kendi inek ve domuzlarna sahip olmalar bir refah iareti olarak gsterili yor. Stsz sosyalizmin, sosyalizmsiz stten daha iyi olduuna ilikin teori terk edildi. imdi, ne inek ne de domuz eksik olmaz m gibi gsterilen devlet tarm iletmelerindeki iilerin yaam larn gvence altna almak iin kendi kk ekonomilerini yaratmak zorunda kaldklar kabul ediliyor. Harkovda17 doksan alt bin iinin kendi bahesine sahip olduu yolundaki muzaf fer edal bildiri de daha az arpc deildir; bu arada bildiride, teki kentler Harkov ile yara davet ediliyor.^ Bu ukedi ine i, kendi bahesi szckleri insan gcnn mthi bir israf, iinin ve hatta karsnn ve ocuklarnn ortaaa zg yntem lerle gbre vc amur iinde debelenmek zorunda braklmas an lamm tayor! ilerin ounluuna gclince, doal olarak bunlarn ne inek leri ne baheleri, hatta ne de evleri vardr* Vasfsz iilerin yllk cretleri bin iki yz ile bin be yz ruble arasnda, hatta daha da azdr, ki Sovyet fiyatlaryla karlatrlnca bunun anlam sefa lettir* Maddi ve kltrel dzeyin en gvenilir gstergesi olan ba rnma koullar son derece kt, ounlukla dayanlmazdr* I-

180

BLM 6

ilerin ezici ounlua malzeme ve bakm asndan barakalar dan ok daha kt olan ortak barnaklara tklyor* Sanayideki baarszlklar, ie devamszlk olaylarn ve sprnt rnleri hakl gsterme gerei dounca, idarenin kendisi gazetecileri ara clyla barnma koullar hakknda yle bir tablo izebiliyor: Yataklar tahtakurularyla dolu olduu iin iiler yerlerde uyu yor. skemleler krk; su iecek marapa yok; ki aile bir oda da yayor. at akyor. Yamur yad zaman odada biriken suyu kovalarla boaltyorlar; Tuvaletler iren durumda. l kenin deiik kesimlerine ilikin bu betimlemeleri istediiniz ka dar oaltabilirsiniz. rnein petrol sanayiindeki yneticilerden biri, bu dayanlmaz koullarn sonucu olarak, Emein akkan l ok yksek bir noktaya erimitir... ii yokluundan, ok sayda kuyu tamamen terk edilmitir, diye yazyor. zellikle koullar kt olan baz blgelerde, ancak baka yerlerde disip linsizlik nedeniyle ceza alm ya da atlm olanlardan baka kimse almaya raz olmuyor. Bylelikle proletaryann en aa rabakasnda hibir hakka sahip olmayan ama yine de petrol re timi gibi nemli bir sanayi kolunun istihdam etmek zorunda kal d, istenmeyen Sovyet paryalar, ayr bir kategori oluturuyor. Keyfi ayrcalklarla katmcrlcne bu arpc cret farkllkla rnn sonucu olarak brokrasi, proletarya iinde keskin uzla mazlklar yaratmay baarmtr. Stahanov kampanyasnn za man zaman sunduu grnt kk bir i sava andryor. r nein sendikalarn yayn organ, "Makinelere ynelik saldrlar vc sabotajlar, Stahanov hareketine kar mcadelede en ok tu tulan (!) yntemdir, diye yazyor. Snf mcadelesi kendisini her admda belli ediyor, diyor. Bu snf mcadelesinde, bir yan da iiler, te yanda sendikalar yer alyor. Stalin direnenlerin boylarnn lsn alacaklarm kamuoyuna aka bildirdi. Merkez Komitenin baka yeleri de birok kez kstah dma n yeryznden kazma tehdidini savurdular. Stahanov hareke ti deneyimi, yetkililerle proletarya arasndaki derin yabancla may v < - brokrasinin lgnca bir inatla uygulamakta olduu

ETSZLN VE TOPLUMSAL UYUMAZLIKLARIN ARTMASI

181

bl vc ynet1 9 kuralm {bu kuraln, kedi buluu olmad aktr) iyice ortaya koydu. Dahas, iileri teselli etmek iin bu zorunlu para ba almann adna sosyalist rekabet^ den di. Yalnzca bu iki szck bile kara mizah etkisi yapyor! Kk biyolojik mirasmzda yatan rekabet, hi kukusuz a gzllk, kskanlk ve ayrcalktan arndktan sonra, kom nizmde de uygarln en nemli itici gc olarak kalacaktr. An cak daha yakn bir vadede yaanacak olan hazrlk dneminde, sosyalist toplumun fiilen kurulmas, Sovyet hkmetinin ba vurmakta olduu gibi geri bir kapitalizmin aalayc nlemle riyle deil, kurtulmu insanla daha yakr yntemlerle ve en nemlisi brokrasinin kams olmakszn baarlabilir, baarlacaktr. nk eski dnyadan bize kalan en iren miras, bu kamnn ta kendisidir. Yzmz kzarmadan sosyalizmin adn azmza alabilmek iin o kamnn para para edilip meydan ateinde yaklmas gerekir.
3 . KOLEKTFLETRLM KYDE TOPLUMSAL ELKLER

Sanayi trstleri2 1 ilkesel olarak sosyalist iletmelerse de, ayn eyin kolhozlar iin sylenebilmesi olanakszdr, Kolhozlar dev lete deil, grup mlkiyetine dayaldr. Bireysel vc dank tarm la karlatrldnda bu, ileriye doru atlan koca bir admdr ama kolektif iletmelerin bizi sosyalizme gtrp gtrmeyece i de bir dizi koula baldr; ksmen kolektiflerin iindeki, ks men dndaki, yani Sovyet sisteminin genel koullarna ilikin olan ve nihayet ksmen ama daha az nemli olmamak zere dnya apndaki koullara! Kyllerle devlet arasndaki mcadele sona ermi olmaktan ok uzaktr. Tarmn henz hal ok istikrarsz olan rgtlen mesi, taraflar arasnda acmasz bir i savan ardndan yaplm geici bir uzlamadan baka bir ey deildir. iftliklerin yzde 90nn kolektifletirildti ve toplam tarm rnlerinin yzde 94*nn kolhoz tarlalarndan alnd dorudur. Tek tek ifti

182

BLM 6

lerin paravan olarak kullandklar bir dizi sahte kolektifi gz ne alsak bile, bireysel ekonomiye kar zaferin en azndan onda dokuz kazanldn teslim etme zorunluluu ortadadr. Ancak krsal kesimlerdeki gerek glerin ve eilimlerin mca delesi, bireysel rctici ile kolhoz arasndaki plak kartlk er evesi iine yerletirilemez* Devlet kylleri pasifize etmek amacyla kolhozlara, iledik leri topran sresiz kullan jm hakkn22 vermekten balaya rak (bu, znde topran toplumsallatrlmasnn sonu demek tir) kydeki mlkiyet vc bireysellik eilimlerine ok byk dnler vermek zorunda kalmtr. Hukuki bir masal m bu? G ilikilerine bal olarak ileride gerek olabilir bu, ok yakn gelecekte de planl ekonominin nnde byk bir engel haline gelebilir. Ancak devletin, zel mini iftliklerde, kendi inekleri, domuzlar, koyunlan, tavuklar vb ile bireysel kyl tarmnn yeniden canlanmasna izin vermek zorunda kalmas ok daha nemlidir. Toplumsallatrmann boylece inenmesine ve kolektiflemcni snrlanmasna karlk kyl, ok fazla evkle ol masa da kolhozlarda bar iinde almaya raz oluyor; bu a lma kendisine hem devlete kar ykmlln yerine getir me, hem de bir eyler elde etme frsat veriyor. Yeni ilikiler y lesine olgunlamam biimlere brnyor ki Sovyet istatistikle ri daha drst olsayd bile bunlar rakamlarla lmek zor olur du. Ancak bu durum, birok kylnn gznde kendi kk bi reysel tasarrufunun daha nemli olduu sonucuna yol ayor. Bunun anlam, tm ky kitlesi iinde bireyse) vc kolektif eilim ler arasndaki mcadelenin hl srmekte olduu ve sonucunun da henz belirlenmediidir. Kyllerin eilimi hangi yndedir? Bunu daha kendileri de tam olarak bilmiyorlar. 1935 ylnn sonunda Tarm Halk Komisen yle diyordu: u son zamanlara kadar tahl stoku konusundaki devlet plan nn yerine getirilmesi karsnda kulakMar byk bir direniiy le karlatk/ Baka bir deyile son zamanlara kadar (ya bu un?) kolhozlarda ki kyllerin ounluu tahln devlete teslim

ETSZLN VE TOPLUMSAL UYUMAZLIKLARIN ARTMASI

183

etmeyi kendileri asndan yararl grmyor, zel ticarete eilim gsteriyordu. Kolhoz mlkn, bizzat kolhoz yelerine kar koruyabilmek iin konulan acmasz yasalar da aym olay bir baka biimde kantlyor.23 Kolhozlara ait mlkn yirmi milyar rubleye ve kolhoz yelerine ait zel mlklerin yirmi bir milyar rubleye devlet tarafndan sigorta edilmi olmas reticidir. Eer bu fark zorunlu olarak, tek tek kyllerin kolhozlardan daha zengin olduklar anlamna gelmiyorsa bile, kyllerin kiisel mlklerini sigorta ettirirken ortak mlklerine gre daha titiz davrandklar anlamna gelir. Bu bak asndan, hayvanclkta izlenen geliim izgisi de daha az ilgin deildir. At says 1935 ylma kadar srekli ola rak dmeye devam etmi ve ancak bir dizi hkmet nleminin sonucu olarak son yl iinde biraz artmaya balamtr. Oysa s r saysndaki art daha geen yl drt milyon ba bulmutu bile. Verimli bir yl olan 1935 yb iin geerli olan plan, at ko nusunda ancak yzde 94 orannda gerekletirilirken, sr ko nusunda hatr saylr lde almt. Bu rakamlarn anlam, at larn yalnzca kolhoz mal olmalar, buna karlk srlarn ar tk artan sayda kylnn kiisel mallar arasnda bulunmalarn da aranmaldr. Buna eklenecck tek ey, kolhoz kylsnn bir istisna olarak at sahibi olmasna izin verildii step blgelerinde, at saysndaki artn kolhozlardakine gre ok daha hzl oldu^ u, bu sonuncularn da sovhozlar ok geride braktklardr. B tn bunlardan yaplacak karsama, kk zci ekonominin, byk toplumsallam ekonomiye stn olduu deil, birinden tekine, yani barbarlktan uygarla geiin yalnzca idari bas kyla kaldrlma olana bulunmayan bir sr zorluu iinde ba rndrddr. Hukuk hibir zaman ekonomik yapdan ve onun koullan drd kltrel geliimden stn olamaz.2 4 Topran icara ve rilmesi her ne kadar yasa tarafndan yasaklanmsa da,2 5 gerek te yaygn olarak uygulanmaktadr, hem de en zararl biim olan ortaklk biiminde. Toprak bir kolhoz tarafndan dierine, ba

184

BLM 6

zen bir yabancya ve hatta bazen kendi giriimci yelerinden bi rine kiralanyor* namlar gibi deil ama, sovlozlar, yani sosya list iletmeler toprak kiralama yoluna bavuruyorlar. Bu yn temin zellikle GPU'nun sovhozlarnda uygulanmas ok anlam ldr! Yasalar zerine kanat germi olan bu yce kurumun koru mas altnda, sovhoz yneticisi eski derebeyi-serf mukavelelerin den neredeyse kopya edilmi koullar kirac kylye empoze ediyor. Karlatmz bu trden olaylarda brokratlar, kyl leri artk devletin temsilcileri olarak deil, yar yasal derebeyleri olarak smryorlar. istatistiksel olarak hesaplanamamas doal olan bylesine irkin olaylar abartmak gibi bir niyetimiz olmamakla birlikte, bunlarn mthi semptomatik anlamlar tadklarm grmezlik ten gelemeyiz. Bu olaylar, nfusun ezici bir ounluunu kapsa yan ve hl son derecc geri 0 I311 bu ekonomi dalnda, burjuva eilimlerin ne denli gl olduuna, yanlgya yer brakmayacak bir biimde tanklk ediyor. Bu arada piyasa ilikileri kanlmaz olarak bireyci eilimleri kuvvetlendiriyor ve mlkiyet ilikileri nin yeni yapsna karn kydeki toplumsal farkllamay derin letiriyor. Her kolhozun geliri ortalama drt bin ruble kadardr. Ama "ortalama rakamlar kyller iin kullanldklarnda, iiler iin olduundan daha da yanltcdr. rnein Kremline verilen bir raporda, kolektif yesi bir balknn 1935 ylnda, 1934 y lna gre iki kat fazla, yani 1919 ruble kazand syleniyordu ve bu rakamn toplad alk, kolhoz yelerinin ounluunun kazancnn bu rakamn ne kadar altnda olduunu gsteriyordu. te yandan, baz kolhozlarda aile bana den gelir otuz bin rubleyi bulmakta ve bu rakam ne bireysel almadan edinilen nakdi ya da ayni geliri* ne de tm iletmenin ayni gelirini kapsa maktadr, Genel olarak bu kategoriye dahil olan byk kolhoz iftilerinin her birinin geliri, ortalama ii ya da alt dzeyde ki kolhoz kylsnn cretinden on, on be kat fazladr. Gelir dereceleri ancak ksmen emein vasfll ve dzenlili

ETSZLN VE TOPLUMSAL UYUMAZLIKLARIN ARTMASI

185

iyle belirleniyor. Gerek kolhozlardaki, gerekse kylye verilen kiisel toprak parasndaki retim koullar, iklime, topraa, rn cinsine ve ayn zamanda kentlere ve sanayi merkezlerine gre konumlarna bal olarak son derece eitsiz olmak zorun dadr. Kent ile ky arasndaki kartlk, Be Yllk Plan sresin ce yumuatlm olmak bir yana, kentlerin ve yeni sanayi mer kezlerinin gibi bymesi sonucu bsbtn kesinletirilmi tir, Sovyet toplurmndaki bu temel kartlk, byk lde, dife ransiyel rant nedeniyle kolhozlar arasnda ve kolhozlarm bnye sinde kanlmaz olarak baka tali elikiler yaratmaktadr.26 Brokrasinin snrsz gc de toplumsal farkllamada daha az etkili bir ara deildir. Brokrasi cretler, fiyatlar, vergiler, bte ve kredi gibi mekanizmalar elinde tutuyor. Orta Asyada ki bir dizi pamuk kolektifinin son derece abartl krlar elde et mesi, kolektif yelerinin almalarndan ok, devletin koyduu fiyatlar arasndaki orana baldr. Nfusun belli tabakalarnn teki tabakalar tarafndan smrlmesi ortadan kalkmam, k lk deitirmitir. Birinci srada yer alan on binlerce hali vakti yerinde kolektif, geri kalan kolektiflerin tm ve sanayi iile ri sayesinde refaha kavumutur. Tm kolektifleri belli bir refah dzeyine ulatrmak, ounluktan alarak bir aznla ayrcalk lar vermekten ok daha zor ve uzun bir itir* 1927 ylnda Sol Muhalefet, Kulakn geliri, iilerin geliriyle karlatrlamaya cak denli artmtr, demiti;27 deiik bir biimde dc olsa bu nerme imdi dc geerliliini koruyor. Kolektiflerin ayrcalkl aznlna ait gelir, kyl ve ii kitlesinin gelirine gre inanl maz oranda bir art gstermitir* Maddi yaam dzeylerindeki farkllama, imdi belki de kulaklarn tasfiyesinin arifesinde olunduundan daha arpc bir durumdadr. Kolhozlar arasnda yaanmakta olan farkllama,2 8 ifadesini ksmen kiisel tketim dzeyinde bulmaktadr* Kolhozu teme! retim aralar toplumsallatrlm olduu iin, bu farkllama ksmen kolhozlarm yan sra var olan aile iletmelerinde kendi ni gsteriyor* Kolhozlar arasndaki farkllama daha imdiden

186

BLM 6

derin sonular douruyor, nk zengin kolhoz daha fazla gb re ve makine kullanma, dolaysyla daha abuk zenginleme an sna sahip oluyor. Baarl kolhozlar sk sk fakir olanlardan emek gc kiralyor, yetkililer de buna gz yumuyor. Toprak datmndaki eitsizlik kolhozlar arasndaki farkllamay daha da yaygnlatryor ve bu da, bugn adlandrld biimiyle bir tr burjuva kolhozu ya da milyoner kolhoz oluumuna yol ayor. Elbette devlet, kyller arasndaki toplumsal farkllama s recine bir dzenleyici olarak mdahale edebilir* Ama hangi yn de ve hangi snrlar iinde? Kulak kolhozlarna ve zengin kolhoz yelerine saldrmak, acl bir aradan sonra, mutlu bir yaamca kar yeni yeni itah duymaya balayan daha ilerici kyl ta bakalaryla yeni bir atmaya girmek anlamna gelirdi. Daha sve en nemlisidevlet gcnn kendisi, sosyalist denetim asndan giderek daha yetersiz oluyor. Devlet sanayide olduu gibi tarmda da kuvvetli, baarl tarla Stahanovcularnn vc milyoner kolhozlarn destek ve dostluunu aryor* retici g lerin gelimesine ilikin kaygyla yola karak, kanlmaz bir bi imde kendisi iin kayg duymak noktasna varyor. Tketimin retime smsk bal olduu tarm kesiminde kolektifleme, b rokratik asalaklk iin devasa frsatlar yaratm, bununla da kolhozlarn brokrasinin st tabakas ile i ie bymesi salan mtr. Kremlindeki ciddi toplantlarda kolhoz iftilerinin li derlere sunduu hediyeler, iktidarn yerel temsilcilerine sun duklar hi de sembolik olmayan haracn yalnzca sembolik bir ifadesidir, Bylelikle, tarm alanndaki dk retim dzeyi, sanayide olduundan ok daha byk lde ve daha srekli bir biimde sosyalist ve hatta kooperatif (kolhoz) mlkiyet biimiyle at yor, Son zmlemede bu elikiden domu olan brokrasi de imdi bu elikiyi derinletiriyor.

ETSZLN VE TOPLUMSAL UYUMAZLIKLARIN ARTMASI

187

4 . YNETC TABAKANIN TOPLUMSAL FZYONOMS

Sovyet siyasal literatrnde kt bir dnce alkanl ya da alma yntemi olarak brokratiklik sulamalarna sk sk rastlanr. (Sulama daima yukardan aaya doru yneltilmek te olup st dzey evrelerin bir zsavunma yntemidir.) Ama hibir yerde karJaamayacamz ey, ynetici bir tabaka ola rak brokrasinin, bu tabakay oluturanlarn saylar ve yapla r, ayrcalklar ve zlemleri ve ulusal gelirden yuttuklar payla birlikte incelenmesidir. Yine de brokrasi tm bu ynleriyle var dr. Ve toplumsal fizyonomisini bu denli titizlikle gizlemesi, ik tidarn kendi hakk olduundan hl hi mi hi emin olmayan bir ynetici U smfn zgl bilincine sahip olduunu kantlar* Sovyet brokrasisini kesin rakamlarla betimlemeye hi ola nak yoktur ve bunun iki nedeni vardr. Birincisi, devletin hemen hemen tek iveren olduu bir lkede idari aygtn nerede sona erdiini kestirmek zordur. kincisi, daha nce de belirttiimiz gi bi, Sovyet istatistikileri, iktisatlar ve yazarlar bu soru kar snda zellikle inat bir nitelik alan suskunluklarn korumakta drlar. Ve dostlan da onlar taklit etmektedir* Sras gelmiken belirtelim, bin iki yz sayfalk derlemelerinde Webb*ler, toplum sal bir kategori olarak Sovyet brokrasisinden bir kez bile sz etmezler. Bu da doaldr nk iin zne baklacak olursa Webbler brokrasinin dediklerini dikte etmilerdir! Resmi rakamlara gre 1 Kasm 1933 tarihinde, devletin mer kezi aygt, ynetici personel olarak elli be bin kii bulunduru yordu. Ama son yllarda olaanst bir art gstermi olan bu rakam, ordu ve deniz kuvvetlerindeki personeli, GPUnun, ko operatif merkezlerinin ve Ossoaviokhim* gibi toplumsal rgt olarak adlandrlan bir dizi kuruluun personelini kapsamyor* Cumhuriyetlerin her birinin kendi ynetim aygtlarna sahip ol duklar da unutulmamal. Devlet, sendika, kooperatif ve baka
Sovyetler Brl Savunmasn, Havaclk ve Kimya Sanayiini Gelitirme Kurumu .n.

188

BLM 6

genel kurmaylara kout ve ksmen bunlarla i ie gemi olarak, gl bir de parti kurmay vardr, Sovyetler Birliinde vc tek tek cumhuriyetlerde ynetimdekilerin saysn drt yz bin olarak tahmin etmek hi de abartma olmaz.29 u anda bu saymm ya rm milyona ulam olmas mmkndr Bunlar basit grevliler deil, szn gelii ileri gelenler, nderler, yani kelimenin tam anlamyla ynetici bir kast oluturan st dzey grevlilerdir ve kast da ok nemli yatay snrlarla hiyerarik bir blnme gstermektedir. Bu yarm milyonluk st toplumsal katman, geni ve ok yan l bir temele sahip olan ar bir idari piramidin tepesinde otur maktadr. Tara kent ve blgelerinin yrtme komiteleri, parti nin, sendikalarn, Komnist Genlik rgtnn, yerel tamac lk organlarnn, ordu ve donanmann komuta konseylerinin vc GPUnun paralel organlaryla birlikte, bu, iki milyon civarnda insan demektir. Ayrca alt yz bin kent vc ky Sovyetinin bakanlarn da unutmamak gerekiri Sanayi iletmelerinin dorudan idari sorumluluu 1933 yln da (daha yakn zamana ait bir rakam yoktur) on yedi bin mdr ve mdr yardmcsnn elinde younlayordu.30 Ustabalar ve daha alt kadrolar da hesaba katldnda, iyerlerinin, fabrikala rn ve madenlerin tm idari vc teknik personel says yaklak iki yz elli bin kiiye ulayordu (ancak bunlardan elli drt bini ke limenin tam anlamyla idari ilevleri olmayan uzmanlard). Ynetim-parti-sendika geninin ynettii fabrikalardaki parti ve sendika aygtlarnn personel saysn da buna eklememiz gere kir.3 1 En nemli sanayi iletmelerindeki idari personelin toplam saysnn yarm milyona ulatn sylemek abartma saylmaz. Sovyetler Birlii cumhuriyetlerine ve yerel Sovyetlere bal ilet melerin en nemlilerinde grev alan idari personeli de bu sayya eklemek zorundayz. Baka bir kesitte, 1933 ylna ait resmi istatistikler, tm Sov yet ekonomisinde, sekiz yz altm binden fazla idareci ve uz man olduunu kaydediyor: Bu rakam, sanayide drt yz seksen

ETSZLN VE TOPLUMSAL UYUMAZLIKLARIN ARTMASI

189

binden fazla, tamaclkta yz binden fazla, tarmda doksan bin, ticarette ise yirmi be bin eklinde dalyor. Yine bu rakam idari ilevi olmayan uzmanlan kapsyor, kolhozlarda ve koope ratiflerde alan personeli hari tutuyor Son iki buuk yl iin de bu say bile hissedilir lde almtr, iki yz elli bin kolhozda, iftlik efleri ve parti rgtleyicilerini sayacak olursak, yarm milyon idareci vardr. Gerekteyse bu rakam ok daha yksektir. Sovhozlan, traktr ve makine is tasyonlarn hesaba katacak olursak, toplumsallatrlm tarm daki idareci says bir milyonu ok amaktadr. 1935 ylnda devletin yz on bin, kooperatiflerin iki yz bin ticari dairesi vard. Her iki durumda da bu dairelerin yne ticileri ticari memurlar deil, devlet grevlileri, hatta bir devlet tekelinin grevlileridir. Sovyet basn bile zaman zaman kooperatifilerin kolhoz yelerini artk semenleri olarak grmedikle rinden yaknyor, sanki kooperatiflerdeki mekanizma, sendika larda, Sovyetlerde ve partinin kendisinde geerli olandan nitel olarak farkl olabilirmi gibi! Dorudan doruya retken emek iinde yer almayan, yneten, buyuran, komut veren, affeden ve cezalandran bu tabakann toplam saysretmenleri ve rencileri bir yana brakyoruzbe ya da alt milyon olarak tah min edilebilir ierdii kalemler gibi bu toplam rakamn da hi bir ekilde kesinlik iddias yoktur, ama ilk yaklam iin yeterlidir. nderliin genel izgisinin cisimsiz bir ruh olmad ko nusunda bizi ikna etmeye yeter. Aadan yukarya doru, bu hiyerarinin eitli basamakla rnda yer alan komnistlerin oran yzde 20 ile yzde 90 arasn da deiir. Komnist Genlik dahil brokrasinin btn kitlesi iinde komnistler, bir buuk ila iki milyonluk bir blok olutur maktadr; srekli yaanan tasfiyeler sayesinde u anda bu rakam daha azdr. Devlet iktidarnn belkemii budur Ay komnist idareciler, partinin ve Komnist Genliin de belkemiidir. Bir zamanlarn Bolevik Partisi artk proletaryann ncs deil, brokrasinin siyasal rgtdr. Partinin ve Komnist Genliin

1 90

BLM 6

geri kalan yeleri, yalnzca bu aktif32 kesimin oluturulmas iin bir kaynak, yani brokrasi iin bir rezerv durumundadr. Partili olmayan aktif ye de ayn amaca hizmet eder. Varsaymsal olarak, ii ve kolhoz aristokrasisinin, Stahanovcularn, parti d aktivistlerin, gvenilir kiilerin, bunlarn akraba ve hsmlarnn, brokrasi iin varsaydmz rakama, yani be alt milyona yakn olduunu kabul edebiliriz. Aileleriy le birlikte bu i ie gemi iki tabaka yirmi, yirmi be milyon gi bi bir say oluturmaktadr. Aile fertlerinin saysn grece d k hesaplyoruz. nk ou kez kar koca ve bazen de kz ya da erkek ocuklar aygt iinde yer almaktadr* Dahas, ynetici tabakalarda yer alanlarn eleri iin aile nfusunu snrl tut mak, alan kadnlar vc zellikle kyl kadnlar iin olduun dan ok daha kolaydr. u anda krtaja kar yrtlmekte olan kampanya brokrasi tarafndan balatld halde, kendisi iin geerli deildir. Otokratik ynctici tabakann gerek top lumsa] temeli, nfusun yzde 12'si, ya da belki 15inden olu maktadr* Ayr bir odann, yeterli yiyecein ve dzgn giysilerin hl kk bir aznlklka ulalabilir olduu bir yerde, bykl k kl milyonlarca brokrat, iktidarlarn ncelikle kendi refahlarn gvcnceye almak iin kullanmaya alyor* Bu tabakann snrsz bencillii, kat i dayanmas, kitlelerin honutsuzluun dan duyduu korku, her trl eletiriyi bomakta gsterdii s nrsz inat ve nihayet bu yeni efendilerin iktidarn ve ayrcalk larn kendinde cisimletire ve koruyan nderce33 gsterdik leri ikiyzl tapnma bundan kaynaklanyor. Brokrasinin kendisi proletaryadan ya da kyllkten ok daha az homojendir. Taral bir Sovyet bakan ile bir Kremlin ileri geleni arasnda koca bir uurum vardr* eitli kategoriler deki kk memurlar ok ilkel bir y.an dzeyine sahiptirler; Batdaki vasfl iinin yaam standardndan dktr bu. Ama her ey grelidir ve evc halk t iin bu dzey ok daha dktr* Kolhoz. bakkamm, pari nr^ulryu isinin veya daha alt kademe

ETSZLN VE TOPLUMSAL UYUMAZLIKLARIN ARTMASI

191

deki kooperatifinin kaderi de daha yksek dzeydeki ynetici lerin kaderi gibi, hibir biimde szmona semenlere bal deildir. Bu memurlardan herhangi birisi, herhangi bir zaman da, herhangi bir honutsuzluu bastrmak zere kendi stleri ta rafndan feda edilebilir. Buna karlk memurlarn her biri, sra s geldiinde, bir st dzeye terfi edebilir* Bunlarn hepsi, hi de ilse ilk ciddi sarsntya kadar, karlkl gvenceler temelinde, Kremlinle birbirlerine baldrlar. Yctici tabaka, yaam koullarna gre tasiflendiindc, adeta tara kk burjuvazisinden ehirlerin byk burjuvazisi ne kadar uzanan bir farkllk gsterir. Bu maddi koullara teka bl eden alkanlklar, karlar ve davran biimleri vardr. Sov yet sendikalarnn u andaki liderleri, psikolojik tip olarak, Cintrinelerden, Jouhauxlardan ve Greenlerden pek farkllk gs termezler. Sylemleri farkldr ama kitleleri hor grme, kk entrikalarda vicdansz bir kurnazlk, tutuculuk, dar grllk, kendi huzuruna duyulan bencil kayg ve nihayet burjuva klt rnn en deersiz biimlerine tapnma konusunda deien hi bir ey yoktur. Sovyet albaylar ve generalleri, dnyadaki dier albay ve generallerden biraz farkldrlar ama onlar gibi olmak iin ellerinden geleni yaparlar. Sovyet diplomatlar, Batl diplo matlarn smokinlerini deilse dc dnce biimlerini almlardr. Sovyet gazetecileri, okuyucularn aldatmakta yabanc meslek talarndan geri kalmazlar ancak bunu kendi yerel yntemleriy le yaparlar. Brokratlarn gelirlerini belirlemek, saylarn tahmin etmek ten ok daha zordur. Sol Muhalefet daha 1927 ylnda, ikin ve ayrcalkl idari aygtn, art deerin ok nemli bir blm n yutmasn protesto etmiti. Muhalefet platformu, yalnzca ticaret aygtnn ulusal gelirin dev bir dilimini, yani toplam re timin onda birinden fazlasn yuttuunu3 4 ortaya koydu. Bu nun ardndan yetkililer, bu tr hesaplarn yaplmasn olanaksz latrmak iin gerekli nlemleri aldlar. Ama ite tam da bu ne denle genel giderler azalmad, artt.

1 92

BOLM 6

teki alanlarda da durum ticarette olduundan daha iyi de ildir, 1930 ylnda Rakovskiyin yazd gibi, sendikalarn drt yz milyon rublelik btesinden, seksen milyon rublenin perso nele ayrlmasnn basn araclyla halka duyurulabilmesi iin parti ile sendika brokratlar arasnda iddetli bir tartma ge rekmiti*35 Ve belirtmeliyiz ki, burada sz konusu olan yalnzca yasal bteydi. Bunun dnda sendika brokrasisi sanayi brok rasisinden dostluk iareti olarak ynla para, apartman dairesi, tama olana vb hediyeler almaktadr. Parti, kooperatif, kol hoz, sovhoz, sanayi ve idare aygtlarm, tm yan dallaryla bera ber ayakta tutmak iin ka para ayrlmaktadr? diye soruyor du Rakovsky ve yine kendisi cevap veriyordu: "Varsaymda bulunabilecek bir bilgiye bile sahip deiliz/1 3 6 Denetimsizlik, kanlmaz olarak makamn ktye kullanl masn ve parasal suiistimali beraberinde getirir Kooperatif a lmalarnn ktye girmesine ilikin sorunu bir kez daha gnde me getirmek zorunda kalan hkmet, 29 Eyll 1935te, birok krsal tketici kooperatifinde byk lde soygunculuk ve za rar grldn Molotov ve Stalinin imzas ile teslim etti. Ocak 1936'da Merkez Yrtme Komitesinin bir toplantsnda Maliye Halk Komiseri, Yerel Yrtme Komitelerinin, devlet fonlarnn tamamen keyfi kullanmna izin vermelerinden yak nyordu,37 Komiser merkezi rgtler konusunda suskun kalm sa bunun nedeni kendisinin de o evreye ait olmasdr. Brokrasinin, ulusal gelirden ne kadar bir pay aldn tah min etmenin imkn yoktur. Bunun tek nedeni, yasal gelirlerini bile dikkatle gizlemesi olmayp, grevi ktye kullanmann tam snrnda dolaan ve sk sk da bu snr aan brokrasinin rt l denekleri yaygn bir biimde kullanmas da deildir. Bunun nde gelen nedeni, toplumsal refah, belediye olanaklar, konfor, kltr ve sanattaki tn gelimelerin mevcut durumda btny le olmasa da temel olarak bu st dzey ayrcalkl kesime hizmet ediyor olmasdr. Bir tketici olarak brokrasi iin, daha nce burjuvazi hak

e itsizli in

VE TOPLUMSAL UYUMAZLIKLARIN ARTMASI

193

knda sylediklerimize ufak deiiklikler yaparak benzer eyleri syleyebiliriz. Kiisel tketim nesnelerine ynelik itahlarn abartmann lemi yok, bunun bir anlam da yok. Fakat medeni yetin eski ve yeni keiflerinden keyif alma tekelini ellerinde bu lundurma hevesini ele aldmzda durum ok farkt bir ekil al yor, D grne bakldnda bu iyi nesneler elbette nfusun tamamnn kullanmndadjr veya en azndan kentlerde yaayan nfusun. Ancak gerek duruma bakldnda bunlara sadece is tisnai durumlarda eriilebilir olduu grlr. Halbuki brokra si kural olarak, ne zaman ve hangi dzeyde isterse bunlar o ka dar kendi kiisel mlkiyetine alabiliyor. Sadece maalar ve ayni anlamda her tr hizmeti, ayn zamanda her tr yan yasal ek ge lir trlerini deil, brokratlarn ve Sovyet aristokratlarnn tiyat rolar, dinlenme meknlar, hastaneler, sanatoryumlar, yazlk beldeler, mzeler, kulpler, spor merkezleri gibi yerlerdeki hak larn da resme dahil ederseniz, nfusun yzde 15'inin hatta yzde 20'sinin, geri kalan yzde 80 ila 85iin tadn kard refahtan ok fazlasna sahip olduu sonucuna varabilirsiniz. Dostlar bu rakamlar m tartmak istiyorlar? O zaman bi ze daha doru rakamlar verebiliyorlarsn versinler. Brokrasiyi, Sovyet toplumunun gelir ve gider defterlerini yaymlamaya ikna etsinler de grelim. Bu olana kadar biz u anki kanaatimizde s rar edeceiz. Hi phemiz yok ki bu dnyevi varlklarn Sovyetler Birliindeki dalm, arlk Rusyasndaki haliyle mu kayese kabul etmeyecek kadar demokratiktir, hatta Batnm pek ok demokratik lkesindeki dalmdan da daha demokratiktir. Fakat sosyalizmde ngrlenle henz pek az ortak yn vardr.

1 94

BLM 6

NOTLAR: BLM 6
1. Kr. elimizdeki metnin 2. eki. 2. Sanayi retiminde 1934-36 yllarnda grlen olaanst byme hadleri, bir yandan, inasna 1929-33 yllarnda balanm olan byk te sislerin bitirilmi olmasna* br yandan gereki plan rakamlarnn sap tanm olmasna balanabilir. (Kr. Alex Nove, An Economic History of thc USSR, Harmoondsvvorth, Penguin, 1984, s. 230; Lorcnz, Sozialgeschicbte, s. 228 vd) 3. 1934te XVII. Kongrede yapt konumada Stalin izbe gecekonduJarn ortadan kalktndan sz etti; bunlarn yerini iyi dzenlenmi, ay dnlk, yeni yaplm ii mahalleleri... almt. (Stalin, SSCB Komnist (Bolevik) Partisi XVIL Kongresine Sunulan Merkez Komitesi alma Raporu* J26 Ocak 1934], Lenmiznin Sorunlar, s. 521-95, burada s. 562) Gerekte konut yapm, kent nfusunun hzla artmas sonunda b yyen ihtiyacn ok gerisinde kald. 1926-4 Tde kent sakinlerinin says nn iki kattan fazla artmasna (26,300.000den 56.100.000'e ykselmesi ne) karlk 1929-41 yllarnda kentlerde yalnz 104.000,000 yeni konut alan yaratld. Her kentliye 1913te den oturma alan 6,3 metre karey ken bu rakam, 1940 ylnda 0,4 metre kare artarak 6,7 metre kareye k t. Konut istatistiklerinin yaymlanmas, 1936da tamamen durduruldu, (1984re her kentliye den oturma aJam ortalama 13,9 merre kare oldu. FACde bu rakam, 1980 ylnda 34 idi,) (Kr. Lorez, Sozialgeshichte, s. 237.) 4. Moskova metrosunun ilk blm, 15 Mays 1935tc iletmeye al d. Victor Serge yle yazyor: "Moskova... Muhteem metro, granitle denmi, duvar taar Urallardan getirtilmi, peronlar ve geitleri geni birer yeralt caddesi, ama bekleyenlerin oturacak yeri yok ve pahal. Ye ralt saraylar yapmasn biliyoruz; iinden dnen kadn iinin btn bu rengarenk talar arasnda oturmak isteyeceiyse aklmza gelmiyor.1 * (Victor Serge, Beruf: Re/olutionar, Erinnerungen 1901'97-1941> (1951|, Frankfurt, Fischer, 1967, s. 36 lvd) 5. 1934*re Sovyetler Birliinde, ortalama fiyan 11.250 ruble olan bi nek otomobili retildi. Yani on bin nfusa den tat says birden azd. zel kiiler iin, otomobil satn alma, yanna varlmaz bir iti; bir iinin, on bir bin rubleyi toplamak iin, alt yl sreyle almas gerekirdi. (Kr. N, Jasny, The Socialized Agricuiture of the USSR, Phns and Perfornmnce, Stanford University Press, 1949, s. 719; L. Sedov, Staha nov Hareketi 112 Aralk 1935], Rus. BO, say 47 iinde. Ocak 1936, ay rca Fra. Cahiers Leon Trotsky, say 13 iinde, Mart 1983, s. 104-15, bu rada s. 1lOvd)

NOTLAR

195

6. Kadn iilerimiz ve kolektif kyllerimiz, iyi parfmler talep edi yor, kadnlarmzda, iyi parfmler kullanmak istiyor. (Die Lebensmittelindustrie der Sowjetunion, Bericht des Volkskommisars fr Lebensmittelindustrie, Genossen A.I. Mikojan, Rundschau, say 5 inde, 30 Ocak 1936, s, 193-201, burada s. 198) 7. Aleksei Nikolayevi Bah (1857-1946), Kiev niversitesinin Mate matik ve Doa Bilimi Fakltesinde okudu; siyasal bakmdan Narodnik lere yakmd. 1905ten 1917 sonuna dek Sosyalist Devrimciyken 1917 so nunda bu rgtten ayrld; 1929a dein kendini "bamsz sosyalist dev rimci olarak nitelemeye devam m i Bah, 1917'den balayarak, kendisi tarafndan kurulan, Milli iktisat Yksek Konseyine bal merkez kimya la bor acuvarn ynetti; btra, ekmek, ttn, ay vb kalitesinin dzelmesi, onun, bir besin kimyageri olarak yapt almalar sayesinde olmutur. 8. On bir tane yeni, birinci snf margarin fabrikamz var, (Kr. Mikojan, Die Lebensmittelindustrie ... s. 198, m 6) 9. ilerin rccl cretleri, birinci be yllk planda yarya indirildiyse de sonradan yeniden ykseldi. Yetmili yllarn bann fiyatlaryla lld nde ii ve memurlarn ortalama aylk geliri* 1928de elli ruble dolayn* da bulunuyordu: Bu 19LVn yzde 11 stndeydi, 1940ta iiler ile me murlarn ortalama geliri krk alt ruble oldu. Sava yznden 1928> in ya am dzeyine ancak 1953te yeniden ulald. (Lorenz, Sozialgcscbichte, s. 227 ve 243) iler, kolhoz kylleriyle birlikte alt tketici snfn oluturuyorlard. st snfa mensup olanlar parti vc devlet aygrnn ba memur lar u iletme vc kolhozlardaki ynetici personel, bir de ayrcalkl ii gruplaryd (nc iiler, Stahanovcular). (Kr. agy, s. 243; A. Bersso, The Structure of Sovict Wages, Cambridge, Harvard Univcrsity Press, 1944, s. 203) 10. Mahorka, 1772T de beri Rusya'da yetitirilen, nikotin oran yk sek, sert bir sigara ya da pipo ttnnn retilmesinde kullanlan bir t tn eididir. Yirmili yllarda Sovyet ii ailelerinde on sekiz yandan b yk erkeklerin yzde 73,4, on sekiz yandan byk kadnlarn ise yz de 3,2si ttn ierdi. (Kr. G. Mcyer, uAlltagsleben sovvjetischer Industriearbeiter Mitte der zwanziger Jahrc, (der.| P. Brokmeier, R> Rilling, Beitrage zur Sozialismusanalysc, c. 2, Kln, Pahl-Rugenstein, 1979, s. 244-92, burada s. 248) 11. zel esnafln kapsamyla ilgili bilgiler pek azdr. Resmi verilere gre 1977*de dahi btn kolhoz yelerinin gelirlerinin drtte biri kiisel yan iletmelerden kaynaklanmaktayd. Kentlere belli tketim mallarnn (meyve, sebze, kmes hayvanlar) salanmas iinin byk blmn bu zel retim gerekletirmekteydi. Bu kesimde salanan meta ve hizmetle

196

BLM 6

rin fiyatlar, resmi piyasa fiyatlarnn birka kat stndedir; ay ekilde, bu alanda cretler, ortalama cretleri yedi kat aabilmektedir. Kaak i etkili olmakta; zellikle krsal alanda konut ve daa (hafta sonu evi) yaptranlar, kendi balarnn aresine bakmaktadrlar. 12. Devrim ncesi Rusyasnda bamz zanaatlar, hesaplarn ortak tutulduu arteller, yani alma gruplan altnda birleirlerdi* Bugnk dilde artel kolhoz ile e anlamldr. (Kr. Karl-Eugen Wadekn, The Private Sector in Soviet Agriculture, Berkeley, liniversity of California Press, 1973, s. 3) 13* Aleksandr Vasilyevi Kossarev (1903-39); 1919dan beri parti yesi 1929\Ja Komsonol genel sekreteri. Komsomoldald temizlikleri protesto ettiinden 1937de tutuklanp 1939T da ldrld. Hruev, Stansizletirme konumasnda, uydurma sulan itiraf etmemekte direnen ve bu yzden gizlice kuruna dizilen komnistlere rnek olarak Kossarevm adn verdi. Kossarev'in kars ile kz, ellili yllarn ortalarna dek bir zo runlu alma kampnda tutuldular* 14* *Die Tatigkeit des KJV der Sovvjetunion in den letzten Jahren, B ericht des Gcnossen Kossarcwn> Rundschau, say 17 iinde, 16 Nisan 1936, s. 693-5, burada s. 693. 15. Stalin, SSCB Stahaovistleri Birinci Konferansnda Yaplan Ko numa (17 Kasm 1935), Leninizmin Sorunlar iinde, s. 603-8, burada s. 610, 16, Stahanov hareketi zerine yazd yazda Lev Sedov aadaki ra kamlar verir:
Sovyet ekonomisinin ki snai dalnda Stahanov kampanyalarna katlanlar ile katlmayanlarn cretleri (1935 dzeyi). (Veriler ruble cinsinden, kr. Sedov, "Stahanov Hareketi. ..." s. 110, n. 5) Stahanovcular Madencilik Kazmaclar At srcler Dokuma sanayi Kadn iiler 500........ 150......... 1.600 400 400-500 170 Stahanovcu olmayanlar

17. 1939da Harkovu nfusu 840.000 idi. 18. 1929da sanayi iilerinin aa yukar bete birinin br para top ra, hatta onda birinin koum hayvan vard* (Meyer, Alltagsleben .** s* 248, n* 10) Otuzlu yarda desteklenen zel ek gelir tarm, ikinci Dn

NOTLAR

197

ya Savanda da zellikle bytld, 1945tc 18.600,000 kk bahvan vard, (Lorenz, Sozitlgeschicte, s. 367) 1953te kent nfusunun elinde 18,000,000 kk bahe vard; bunlar, aile bana ortalama 570 kilog ramlk bir krlk patates ve sebze stoku salyordu. (Hofmann, Arbeisverfassungy s. 213, n, 63) 19, Divide et impera (bl ve ynet] formlyle nce Romallarn kendi fetih siyasetlerini* sonra da Fransa Kral XI. Louisnin (korkun lakapl) (1426-83), soyluluu blp kent burjuvazisine ayrcalk vermeye dnk stratejisini nitelendirdikleri sylenir, 20, Sosyalist yarmamda rakip i kolektifleri, verimi artrmay y kmlenir, 5 Mart 1929da Fravday Leningraddaki Krasmy Vborsek (K zl Vborglu) fabrikasnn btn Sovyet iletmelerinin personeline yapt, "sosyalist yarmaya kauJma arsn yaymlad, 7 Nisanda sonuland rlan 58.000lerin szlemesi*yle deiik illerden dokuma sanayii alanlar, katlma ykmllnde bulundular, Sovyetler Birlii Ko mnist Partisi XVI. Konferans, 1929 Nisannda btn Sovyet emekile rine bir "sosyalist yarmay gelitirme ars yaymlad, (Kr, Maria Hackenberg, Die Entwicklung der Di$ztplinar-und Strafmaftnabmen im sovjetiscben Arbeitsrecbt im Zusammenbang mit der forciertert ndustrialisierung 1925-35, Berlin, Osteuropa Insttut, 1978, s. 26) * Sosyalist yarmann.., stn*., aamas (Stalin, SSCB Stahanovistleri ... s. 603, n. 15) olarak 1935te Stahanov hareketi hayata gei rildi Sovyetler Birlii Komnist Partisi XXVII. Kongresince 1986da ka ra rlannlan, parti programnn yeni versiyonunda dahi sosyalist biim de yarmann daha da gelitirilmesine retkenlik art bakmndan b yk nem veriliyor. (Kr. Kafa olu, Dnyada Neler Oluyor, s. 215) 21, Sovyet sanayi trstleri, sava komnizmi dneminde, deiik dallarda milliletirilmi iletmelerin roplulatrlmasyla ortaya kt, 1919 sonunda bu trden doksan devlet trst vard. (Kr, Carr, A History c, 2, s. 176) 22, uBir artele ait topraklar (SSCBdeki topraklarn tm gibi) btn halkn devlet mlkiyetindedir, i ve kyl devletinin yasalar uyarnca bu topraklar, vadesiz yararlanma hakkyla, yani sonsuza dein artele dev redilmitir ve nc satn alnabilir ya da satlabilir, ne de artele kiralanabi lir, (Musterstatut des landwirtschaflichen Artels, angenommen vom Zweten Allunioskongrel? der Kolchos-Stafiarbeiter, bestatigt vom Rat der Volkskommissare der Union der SSR und dem ZentaJkomtec der VKP(B) am 17. Februar 1935, Brunner ve Wcsten, Die sotvjetisebe Kolchosordnung iinde, s. 129-40, burada s. 130) 1935 tarihli rnek tzkle kabul edilen esas 1936 anayasasnn metnine dahil edildi. Bu esas, hl

1 98

BLM 6

geerli olan, 1969 ylndan kalma kolhoz rnek tznde korundu. 23. 7 Austos 1932 tarihli Sosyalist Mlkiyeti Koruma Yasas kr sal nfusa kar bir dizi olaanst haller yasasnn temeli oldu. Kolhoz malm alnmas lm cezasnn, cezay azaltan nedenler varsa, on yl dan aa olmamak zere zgrl balayc ceza ve mal haczinin tehdi di altndayd- (Kr. Hofmann, Arbeitsverfassung, s. 239} 24. Marx, Gotha Programnn Eletirisi, Marx ve Engels, Seme Yazlar, c. 3, s* 23. 25. 1935 tarihli kolhoz tznn 2. maddesinin 1-3. fkralar uya rnca toprak sar ve kiraya verilmesi yasaklanyordu* (Kr. Brunner ve Westen, Die $owjeti$che Kolehosordnung, s. 16vd) Otuzlu yllarda kol hoz bakanlarnn yolsuzluklar sklat. Sovyetler Birliinin kimi illerden mahkemeler, kolektif iletmelerin bakanlarnn drtte birini hatta yar snn kovuturmaktayd. (Kr. W .D. Conor, Deviance in Soviet Society, Grime, Delinquency and Alcoholtsm, Ncw York-Londra, Columbia University Press, 1972, s. 25vd) "Sovyetler Birliinde toprak, zel kullanm dan karlmtr, meta deildir, deeri yoktur ve kelimenin olaan, bur juva yasalarna uygun den anlamnda mlkiyet altnda bulunan bir mal olarak grlemez ... Toprak, tek mlk sahibi olarak Sovyet Hkmetinin mlkiyeti altnda kahr ... Toprak... toprak datmna ilikin ve ilgili devlet organlarnca yerine getirilen zel yasama ilemlerine dayal olarak ... parseller halinde kullanlmak zere edinilebilir. (M.l. Kosr, Yeni Kol hoz rnek Tz Nasl Olmaldr Rus* Sovyetskaya Yustitsiya iinde, 1966, Wadckin, The Private Sectory s. 4teki alnt. Kolhoz bakanmn toplumsal tipi zerine kr. Jerry F. Hough, The Changing Nature of the Kolhoz Chairman\|der.) Milar, The Soviet Rural Commanity iinde, s. 103-20) 26. Marx diferansiyel rant zerine unlar yazar: Deimez bir bi imde bir yanda tekel altna alnm doal gce egemen olan tikel bir ser mayenin, bireysel retim-fiyat ile, te yanda sz konusu retim alanna yatrlan toplam sermayenin genel iiretim-fiyat arasndaki farktan do ar/' (Marx, Farkllk Rant T , Kapital, c. 3, s. 675-785, burada s, 681; kr. Mandel, Marksist Ekonomi El Kitabi, c. 2, Suda, 1974, s, 64-7) 27. "Die Plattform der Vcreinigren OppositiorT, der. Wolter, Die Linke Oppo$ition, c. 5 iinde, s. 335. 28. Vasfsz kolhoz iileri, ortalama cretin drtte birini, buna kar lk traktrcler ile bierdver srcleri drt katn alyorlard. (Kr. A. No ve, Die sovjetische WirtsehaftyWiesbaden, Rhenische Verlagsanstalt, s. 52, 137) 29. Voslenskiy de, unomenklatr 19707 te 400.000 kii olarak tah

NOTLAR

199

min etmitir; bunlarn 250.000i, fiilen "siyasal egemenlik uygulamakta dr. (M. Voslensky, Nomenklatura, Die herrsehende Klasse der Sovjetunion7Viyana, Molden, 1980, s. 184-7) 30. 1970te sanayi ve tarmda Voslenskyye baklrsa, 112,000i sovhoz mdrleri ve kolhoz balkanlar olmak zere 301.000 iletme yneti cisi vardj. (Voslensky, Nomenklatura, s, 187) 31. O srada iletme ynetimi, mdr, sekreter ve sendika grubu y neticisinden olumaktayd. 32. Parti jargonunda "aktifken anlalan, yelerin aktif aznldr. Parti dnda rgtlenmi partisizler aktifi ni, partiye sempatizan olan ve ontn siyasetini savunan vasfl ve toplumsal bakmdan aktif kiiler olutururlar, Partisizler aktifi iinde yeni yeler kazanr, 33. Sovyet ideolojisi ile gereklii arasndaki byyen uurum, Lcninin lmnden sonra ibana gelen siyasal nderliklerin her birinin evresinde bir putperestlie yol at. Bir zamanlar Hristiyanlk.,, putaraparln inanlarn ve trenlerini nasl benimsemise,,. Marksizm de imdi,,. Bizans geleneinin,,, unsurlarn ayn ekilde benimseyip iine al yordu, (Kr. I. Deutscher, Stalin, c, 1, Aaolu, 1969, s. 389) Otuzlu yllardan sonra, lm devlet kurucusu Lenin evresinde geli tirilmi olan tapnma, yaayan halef Stalinin zerine aktarlp geniletil di. "Yaayan bir tanr imiesine tapnlan Stalin, devrim sonras toplumundaki iktidarn ve ona kumanda eden brokrasinin cisim bulmas gibi grnyordu. On binlerce fabrika, kolhoz ve kente onun ve en sadk adamlarnn (en bata da ldrlen Kirovun) ad verildi, Elbruz Da ndaki Stalin Ant u yazt tamaklayd: Gelmi Gemi En Byk Adama. (Ellenstein, Geschichte des Stalinismus, Hamburg, VSA, 1977, s. 147) 34. Wolter (der,), Die Linke Oppositionyc. 5, s. 345 ve s. 333, 35. Kr, H, Rakovskiy, V, Kosior, N, Muralov, V. Kasparova, 1930 Nisanndaki Aklama, Ing< C, Rakovski, Seiected Writings on Opposition in the USSK, 923-30 iinde, (der.) Gus Fagan, Londra, Altison Busby 1980, s. 166-79, burada s* 173. Fra. Cahiers Leon Trot$kyysay 6 iinde* 1980, s. 90-103, burada s* 97vd. 36. agy. 37. Kr, Das SchluGwort des Genossen Grinko yazs, Rundschau, say 4 iinde, 23 Ocak 1936, s, 146,

BLM 7

ALE GENLK KLTR

1. ALEDE ERMDOR Ekim Devrimi kadnlara verdii szleri drstlkle yerine getir mitir. Gen hkmet yalnzca erkeklere tannan siyasal ve yasal haklarn tmn kadnlara da tanmakla kalmam,* daha da nemlisi, kadnlarn ekonomi ve kltrn her alanna girme sini salamak iin elinden geleni, en azndan baka bir hkmet le karlatrlamayacak kadar fazlasyla yapmtr. Ne var ki her eye kadir Britanya parlamentosunun yapt kadar, cretJi bir devrimin bile, bir kadn bir erkee dntrecek, daha dorusu gebelik>doum, emzirme ve ocuk bakm yklerini er kekle kadn arasnda eit olarak paylatracak gc yoktur. 'Ai le yuvas2 denen vc emeki snflarn kadnlarna, ocukluktan balayp lnccye kadar forsalk ettiren u khnemi, bayat ku rumu ykmak iin kahramanca bir aba gstermitir devrim.3 Kendi iine kapal kk bir iletme olarak grlen ailenin yeri ni, doumevleri, kreler, yuvalar, okullar, toplu yemekhane ve amarhaneler, ilkyardm merkezleri, hastaneler, sanatoryum lar, spor tesisleri, sinema salonlar, tiyatrolardan vb oluan ge likin bir sosyal bakm vc hizmetler sistemi alacakt. Ailenin ekonomik ilevlerinin tmyle sosyalist toplumun kurumlan ta rafndan stlenilmesi, farkl kuaklar dayanma ve karlkl
201

202

BLM 7

yardmlama iinde birletirerek, kadnn, dolaysyla iftin, bin lerce yllk zincirlerinden kurtulmasn salayacakt. Bu devasa sorun bugne dek zlememitir ve zlemedii srece de krk milyon Sovyet ailesi, byk ounluuyla, ortaa gelenek lerinin srd, kadnlarn kleletirilip histeriye boulduu, ocuklarn gnbegn aaland, kadnca ve ocuka batl inanlarn kol gezdii yerler olmaya devam edecektir. Bu konu da hibir yanlsamaya kaplmamak gerekir. Tam da bu nedenle Sovyetler Birliinde ailenin statsnde birbirinin pei sra yap lan deiiklikler, Sovyet toplumunun gerek doasm ve yneti ci tabakalarn evrimini her eyden iyi ortaya koymaktadr. Eski aileyi bir rpda ykmann mmkn olmad anlalmtr* Bunun nedeni, ne iyi niyet eksikliidir ne de ailenin in sanlarn yreine kaznm olmas. Tersine, hkmete ve onun krelerine, yuvalarna ve benzer kurumlarna kar duyulan ksa bir gvensizlik dneminden sonra ii kadnlar ve onlarn ardn dan grece ileri kyl kadnlar, ocuklarn kolektif bakmnn ve aile ekonomisinin toplumsallamasnn salad muazzam ya rarlar takdir etmilerdir. Ama ne yazk ki toplumun fazlasyla yoksul ve uygarlktan uzak olduu ortaya kmtr* Devletin mevcut kaynaklar Komnist Partinin planlarna ve amalarna denk dmyordu* Aileyi ykmak mmkn deildir; onun ye rine baka bir ey koymak gerekir. Genellemi sefalet teme linde kadnlarn gerek kurtuluunu salamak olanakszdr. Ya ananlar, Marx*n seksen yl nce dile getirdii bu ac hakikati dorulamtr. Ktlk yllarnda iiler yemeklerini olanaklarn elverdii l de, hatta baz durumlarda aileyle birlikte fabriknhrda ya da baka toplu yemekhanelerde yiyorlard.4 Bu durum resmi mer cilerce sosyalist bir yaam tarzna gei olarak grlyordu. Bu rada sava komnizmi, Yeni Ekonomi Plolitikns (NEP) vc Bi rinci Be Yllk Plan gibi farkl dnemlerin zgllkleri zerinde durmak gereksiz. nemli olan, 1935'te ekmek karnesi uygula masnn kaldrlmasyla birlikte, grece iyi durumdaki iilerin

ALE GENLK KLTR

203

aile sofrasna dnmeye balamalardr. Bu yuvaya dn zaten uygulanamam olan sosyalist sistemin mahkm edilmesi olarak grmek yanl olur. Ama iilerin ve elerinin, brokrasi tarafn dan rgtlenen sosyal beslenme ye ilikin yarglar da olduka acmaszd. Ayn ey, amarlarn ykanmaktan ok yrtlp a lnd toplu amarhaneler iin de geerliydi. Aile yuvasna ge ri dn! Sovyet hatiplerinin ve Sovyet gazetecilerinin imdiler de biraz utanarak da olsa vdkleri ev yemei ve evde ykanm amar, aslnda iilerin karlarnn tencere ve tavalarna, yani eski kleliklerine dnleri anlamna gelir. Komnist Enternas yonalin, Sovyetler Birliinde sosyalizmin tam ve geri dnlmez zaferine5 ilikin kararlarnn, ii mahallelerinde yaayan ev kadnlar iin ne kadar ikna edici olduu kuku gtrr! Yalnz ev ekonomisine deil tarma da bal olan krsal aile, kentli aileden ok daha istikrarl ve tutucudur, ilk dnemde, ge nel kural olarak, yalnzca kk tarm komnlerinde toplu ye mekhaneler ve kreler kurulmutu. Kolektifletirmenin ailede kkl bir dnm balataca ileri srlyordu. kzlerin yan sra kyllerin tavuklarna da el konmas bouna deildi! Ne olursa olsun krsal kesimde toplu yemekhanelerin muzaffer ilerleyiinin ilannda kusur edilmedi. Ama geriye dn balad nda bu bbrlenmenin ardndaki gerek birden bire btn p laklyla ortaya kt. Genellikle kolhoz, kylye sadece kendi tketimine yctccek kadar ekmek ve hayvanlar iin yem verir. Kolhoz yeleri et, st rnleri ve sebze gereksinimlerini hemen hemen tmyle kendi kiisel mlknden karlarlar. Bir kez en nemli besin maddeleri aile emeiyle salanmaya baladnda da artk kolektif beslenmeden sz edilemez. Bylelikle aile yuva s iin yeni bir temel oluturmaya balayan cce iftlikler kad nn, ifte yk altnda ezilmesine yol am olur. 1932 ylnda, krelerin srekli yatak kapasitesi alt yz bin, toprakta alma sresi boyunca mevsimlik yatak kapasitesi drt milyona yaknd. 1935 ylnda yatak says be milyon alt yz bine ulat, ama daha nce de olduu gibi srekli yatak sa

204

BLM 7

ys ok daha azd. stelik mevcut kreler, Moskova, Leningrad ve baka byk merkezlerde bile, e alakgnll beklentileri karlamaktan yine de uzaktr. nde gelen Sovyet gazetelerin den biri, ocuklarn kendi evlerinde olduundan daha mutsuz olduklar kreler, kre deil, kt yetimhanelerdir, diye yakn yor. Durumlar grece iyi olan ii ailelerinin krelere itibar et memelerine amamak gerekir. Ama emekilerin ok byk bir blmnn gereksinimlerini karlamak iin bu ukt yetimha nelerin bile says yetersizdir. ok ksa bir sre nce Merkez Yrtme Komitesi kimsesiz ve yetim ocuklarn zel kii vc ai lelere teslim edilmesi yolunda bir karar kard. Brokratik h kmet boylece en nemli sosyalist grevlerinden birini yerine ge tiremediini en yetkili organnn azndan kabul etmi oldu* 1930-35 arasndaki be yllk dnemde yuvalardaki ocuk say s yz yetmi binden bir milyon yiiz seksen bir bie ykseldi. 1930 ylna ait rakamlarn dkl arpcdr, ama Sovyet ai lelerinin toplam says dnldnde 1935 ylna ait rakam hal ok dktr. Kukusuz daha ayrntl bir inceleme, bu yu valarn esas olarak ya da en azndan byk bir blmyle yne ticilerin, teknik personelin, Stahaovcularn vb ailelerine ayrl m olduunu ortaya koyacaktr. Ayn Merkez Yrtme Komitesi daha geenlerde kimsesiz ve bakma muhta ocuklarn bu durumlarna son verilmesi yo lundaki kararn uygulanmasnda ok yetersiz kaldm aka itiraf etmek zorunda kalmtr.6 Bu soukkanl itirafn ardnda sakl olan nedir acaba? Arada rastladmz, kk puntolarla baslm ksa gazete haberlerinden reniyoruz ki, Moskovada binden fazla ocuk olaanst g aile koullarnda yayor; bakentte, ocuk bakmevleri denilen yerlerde, giderek hibir ye ri olmayan, sokaklara braklm bin be yz kadar ocuk var; 1935 sonbaharnda Moskova vc Leningrad'da yedi bin be yz ana baba, ocuklarn terk ettikleri iin mahkemeye kartlm lardr. Onlar mahkemeye kartmak neye yarad acaba? Ka bin ana baba mahkemeye kartlmaktan kurtulmutur? Ola

ALE GENUK KlTR

205

anst g koullarda yaayp da kaytlara gemeyen ocuk says nedir? Olaanst g koullan, olaanst olmayan g koullardan ayran nedir? Bunlar hep cevapsz kalan sorulardr, ister ak ve ortada olsun, ister gizli, ocuklarn kimsesiz kalma s dorudan doruya byk bir toplumsal bunalma bal bir fe lakettir: Bu bunalm srecinde eski aile, onun yerini alabilecek kurumlarn ortaya ktndan ok daha hzl bir biimde zl meye devam etmektedir. Yine gazetelerdeki bu rastlantsal haberlerden ve su kaytla rndan, okuyucu Sovyetler Birliinde fuhuunyani parasn deyebilen erkein karlar iin kadnn aalanmasnn en ar biiminin varlndan haberdar olabilir.7 rnein geen yl sonbaharda Izvestiya'da birdenbire proleter bakentinin so kaklarnda kendilerini gizlice satan bin kadar kadnn tutuk landna ilikin bir haber kverdi. Tutuklananlar arasnda yz yetmi yedi ii, doksan iki memur, be niversite rencisi vb olduu bildiriliyordu. Bu kadnlar sokaklara iten nedir? Yeter siz cretler, sefalet, ayakkab, elbise alacak birka kurua du yulan ihtiya. Bu toplumsal hastaln yaklak boyutlarn sap tamaya almak bounadr* Temkinli brokrasi, istatistikilere suskun kalmalarn buyuruyor. Ama bu zorunlu suskunluun kendisi, Sovyet fahieler snflann byk saylara ulatn ya nlgya yer brakmayacak biimde kantlyor* Bu konuda kesin likle gemiin kalntlarndan sz edilemez, nk fahieler gen kadnlar arasndan kar. Elbette akl banda hi kimse, uygarlk kadar eski olan bu yarann suunu zel olarak Sovyet rejimine yklemeyi aklndan bile geirmez. Ancak fuhu varl n koruduu srece sosyalizmin zaferinden sz edilmesi de ba lanamaz. Bu nazik konuya deinmelerine izin verildii lde gazeteler elbette fuhuun azaldm ileri sryorlar; ktlk ve kargaa yllar (1931-33) ile karlatrldnda bu doru olabi lir. Ama para ilikilerine geri dn kanlmaz olarak fuhuun vc kimsesiz ocuklarn yeniden artmasna yol aar. Ayrcalkla rn olduu yerde paryalar da vardr!

206

BLM 7

Terk edilmi ocuk saysnn bu kadar yksek olmas hi ku kusuz annelerin iinde bulunduklar g durumun en ackl ve en tartlmaz gstergesidir, iyimser Pravda bile bu konuda za man zaman ac itiraflarda bulunmak zorunda kalyor* Her ye ni bebein doumu birok kadn iin ciddi bir tehdit oluturu yor,,, Bu konuda hadmlar ve evde kalm kzlarla erkekler ne derse desin, ailenin sefaleti ve basks srdke kadnlarn mede ni, siyasal ve kltrel haklarnn en nemlilerinden biri olmaya devam edecek olan krtaj hakkn8 devrim iktidar tam da bu nedenle tanmtr. Ancak kendi bana yeterince ackl olan bu hak da toplumsal eitsizlik koullarnda bir ayrcala dnr* Krtajn uygulanyla ilgili olarak basna szan haber krntla r, kelimenin tam anlamyla tyler rperticidir: Urallar Blge sindeki bir ky hastanesine 1935 ylnda, ebeler tarafndan sa katlanm olan 195 kadn gelmitir; bunlarn 33 ii, 28> i me mur, 65i kolhozlarda alan kyl, 58i ev kadndr. Bu blge nin zerk blgelerden tek fark, hakknda basna haber ulam olmasdr, Sovyetler Birlii apnda acaba her gn ka kadn yanl yaplan krtajlar sonucunda sakat kalyor? Devlet, krtaja bavurmak zorunda kalan kadnlara gerekli tbbi yardm ve salk koullarna uygun tesisleri sunmaktan ciz olduu ortaya knca, birden rotasn deitirip yasak koy ma yoluna gitmektedir,9 Tpk baka durumlarda da olduu gi bi brokrasi, yoksulluu fazilet olarak sunuyor* Evlilikle ilgili sorunlarda uzmanlam bir Yksek Sovyet Mahkemesi yesi olan Solts,i0 gndemdeki krtaj yasan hakl gstermek iin sosyalist toplumda isizliin olmadndan vb dem vurarak ka dnlarn annelik hazzndan vazgemeye haklan olmadn sylyor* Papaz felsefesinin yardmna jandarma gcnn ko ulmas! Az nce partinin merkez organnda ne dendiini gr dk: Her yeni bebein doumu birok kadn iin bir tehdit oluturuyordu; aslnda pek ok kadn iin demek daha doru olurdu. Yine az nce yksek bir Sovyet yetkilisinin kesinlikle kimsesiz ocuklarn saysnda art olduu anlamna gelen sap-

ALE GENLK KLTR

207

tamasm grdk: Kimsesiz ve bakma muhta ocuklarn bu durumlarna son verilmesi yolundaki kararn uygulanmasnda ok yetersiz' kalnyordu. Ve imdi yksek bir yarg bize ha yatn gzel olduunu bu lkede krtajn hapisle cezalandrl mas gerektiini sylyor, tpk yaamn kasvet dolu olduu ka pitalist lkelerde olduu gibi. Bat'da olduu gibi Sovyetler Birliinde de gardiyanlarn penesine denlerin, gnahlarn gizlemekte glk eken ii kadnla kyl kadnlar, hizmeti ler olaca daha imdiden grlyor. Pahal parfmleri ve ben zer lksleri talep eden hanmlarmzda gelince, onlar gayretke hukukularn burunlarnn dibinde canlarnn istediklerini yap maya devam ediyorlar. Solts, kimsesiz ocuklar soruununa gzlerini kapayarak Daha ok nfusa ihtiyacmz var, diye ekliyor. Brokrasi, azlarn mhrlemi olmasayd, milyonlar ca ii kadn O zaman buyrun siz ocuk yapn! diye cevap ve rebilirdi Soltsa. Bu beyler sosyalizmin kadnlara zorla annelik hazzm tattrmak iin zel yaamlarna aalk bir biimde po lisi sokmak yerine, onlar krtaja iten nedenleri ortadan kaldr mas gerektiini tmyle unutmua benziyorlar. Krtajla ilgili yasa tasars halkn tartmasna almt.1 1 Ac yaknmalarn ve bastrlan protestolarn kamuya ulamasn Sovyet basnnn ince szgcci bile engelleyemedi. Tartma, ba latld hzla kesildi. Merkez Yrtme Komitesi, 27 Haziran 1936 gn o utan verici tasary katbekat daha utan verici bir yasa haline getirdi. Brokrasinin gedikli avukatlar bile bu du rumdan rahatszlk duydular. Louis Fischer yeni yasann kt bir yanl anlamalar rn olduunu yazyordu.1 2 Aslnda ka~ dnlarn karsnda olan, ama hanmefendiler iin bir ayrcalk lar dzeni oluturan b yasa Termidorun gericiliinin doal bir meyvesidir. Ailenin, ruble ile aym zamandane kutsal bir rastlant! grkemli bir biimde yeniden saygnlna kavuturulmas1 3 devletin maddi ve kltrel yoksunluuna baldr. Aka, n sanlar arasnda sosyalist ilikilerin kurulmasn salayamayacak

208

BLM 7

kadar yoksul ve kltrszz; ama bunu ocuklarmz ve torun larmz gerekletirecek,'1demek yerine rejimin efleri halk, ai lenin atlayan kabuunu onarmaya ve sert cezalarn tehdidi al tnda ailenin, muzaffer sosyalizmin kutsal temeli olduu yolun daki dogmay benimsemeye zorluyorlar* Bu geriye dnn bo yutlarn kestirmek gerekten g! Edebiyats da, yasa koyucusu da, yargc da, milisi de, ba snda, eitimde herkes ve her ey bu yeni rotann iine ekilmek tedir* Saf ve drst bir gen komnist, gazetesinde, Kadn ai lenin penesinden kurtarmak iin ne yapmak gerekir? abalar nz bu sorunu zmek iin harcasanz daha iyi edersiniz, diye yazma cretini gsterecek olsa temiz bir dayak yer ve susar. Ko mnizmin Alfabesi sol abartma olarak niteleniyor. Yeni ahlak ad altnda kltrsz orta snflarn aptalca ve kat nyarglar hortluyor. Peki ya bu usuz bucaksz lkenin iicra kelerinde gnlk yaamda neler oluyor? Basn, aile alannda Termidorcu gericiliin hangi boyutlara vardn ancak ok snrl bir biim de yanstyor* Soylu Hristiyanlk ak, gnahlar bydke iddetlendiin den Hristiyanln yedinci emri de ynetici tabakalar arasnda giderek poplerleiyor* Sovyet ahlaklarnn, ifadeyi biraz de itirmeleri yeterli. Kolay ve sk boanmaya kar bir kampan ya ald* Yasa koyucunun yaratc dehas daha imdiden sos yalist bir nlem kefetmi: Boanma kaytlan iin cret deni yor; ikinci boanma sz konusu olduunda bu cret dc art yor*1 4 Yukarda rublenin eitici rolnn yeniden ortaya ky la ailenin diriliinin birlikte yrdne dikkati ekmekte hak sz deilmiiz* Bu har, muhakkak ki deme gl ekenlerin boanmalarm zorlatracaktr* Ynetici kesimlerin bu creti demesiyse herhalde pek g olmaz* Gzel daireleri, otomobil leri ve baka lksleri olan kiiler zel ilerini, kamuya yanstma ya gerek kalmadan, dolaysyla kayt falan ettirmeden halleder ler. Fuhu, sadece Sovyet toplumunun aa kesimlerinde acl ve aalatc bir eydir* Toplumun tepesinde, iktidarn konfor

ALE GENLK KLTR

209

la birletii yerde, zarif bir ikramlama, hatta sosyalist ailenin bir zellii biimine brnr. Sosnovskiy sayesinde artk yneticilerin yozlamasnda otomobilli harem olgusunun nemli bir rol oynadn biliyoruz. Sovyetler Birliinin duygulu, akademisyen vc bilimum dier dostlar bakar krdr. Ekim Devriminin getirdii evlilik ve ai le yasalar, zamannda devrim iin hakl bir vn kaynayken, imdi burjuva lkelerinin hukuk kitaplarndan dn alnan ya salarla dntrlm ve ekilsizJetiribililerdir* ihanete bir de glnlk katmak istercesine bir zamanlar snrsz krtaj ve bo anma zgrlnn savunulmas iin bavurulan, kadnlarn kurtuluu, kii haklarnn korunmas, annelerin korunma s1 5 gibi ilkeler bugn krtaj ve boanmay snrlandrmak ya da yasaklamak iin kullanlmaktadr. Geriye dn kendini tiksindirici bir ikiyzllk biiminde ortaya koymakta ve ekonomik zorunluluun kat gereklerinin de tesine gemektedir* ocuk iin nafaka denmesi trnden burjuva normlarna dn gerekli klan nesnel nedenlere bir de ynetici kesimlerin burjuva hukukunun kk salmasndan sala yacaklar toplumsal kar eklenmektedir* Bugnk aile klt nn ardnda yatan en nemli saik hi kukusuz, brokrasinin is tikrarl bir ilikiler hiyerarisine ve otoriteyle iktidarn dayanak larm oluturan krk milyon ailenin disiplin altnda tuttuu bir genlie duyduu gereksinimdir, Gen kuaklarn eitiminin devlete teslim edilebilecei umu dunun henz yaad srada, yallardn zellikle de anne ba bann otoritesini desteklemek bir yana iktidar, tersine ocuklar geleneklerden saknmak iin ailelerinden koparmaya aba gste riyordu. Daha ksa bir sre nce, Birinci Be Yllk Plan dne minde okullarda ve Komnist Genlik rgtnde ocuklar, ay ya babalarn ya da dindar annelerini tehir etmeye, onlar k namaya, yeniden eitmeye arlyordu.1 6 Bunun ne denli ba arl olduu ayr konu. Ama ne olursa otsun bu, aile otoritesini temellerinden sarsan bir yntemdi. Bu alanda da nemi azmsa-

210

BLM 7

namayacak kadar kkl bir geriye dn oldu* Yedinci emirle birlikte beinci emir de yeniden ilerlik kazand; kukusuz henz Tanrnn ad anlmadan yaplyor bunlar, ama bu i Fransz okullarnda da byle yaplr ve kafalar yine de geleneklerle, tu tuculukla yorulur. Yallarn otoritesini kovma kaygs daha imdiden dinle ilgi li bir politika deiiklii yapmaya kadar vard* Tanrnn, onun desteinin ve mucizelerinin inkr devrim iktidarnn ocuklarla ana babalar arasnda at en derin uurumdu. Ne var ki kili seye kar Yaroslavskiy gibilerinin nderliinde yrtlen mca dele, kltrel ilerleme, ciddi propaganda ve bilimsel eitim ilke lerini terk ederek ou kez soytarlk ve rezalete dnt. Ailey le birlikte bylece kutsalln yerle bir edilmesine de son verildi. Saygnlk peinde koan brokrasi, tanrtanmaz' genlere si lahlarn brakp kitaplarnn bana oturmay buyurdu, Bu im dilik yalnzca bir balangtr. Yava yava dine kar umursa maz bir tarafszlk yerlemektedir.1 7 Bu, iin ilk aamasdr. Olaylarn ak yalnzca mevcut otoritelerin rotasna bal olsay d, ikinci ve nc aamalar kestirmek de g olmazd. Toplumdaki uzlamaz elikiler egemen kanaatin ikiyzll n her zaman ve her yerde geometrik olarak ikiye, e katlar: Dncelerin geliimine ilikin tarihsel yasa, matematiksel te rimlerle aa yukar byle ifade edilebilir. Sosyalizm eer adna layk olacaksa, insanlar arasnda kara dayal olmayan ilikiler, kskanlk ve dalavereden uzak dostluklar, aalk hesaplarn yaplmad sevgiler demektir. Resmi doktrin, bu ideal normla rn artk gereklemi olduunu iddia ededursun, gerekler bu tr iddialar giderek daha ok yalanlyor; byle olduka da res mi doktrin iddiasndaki otoriter eda giderek artyor. Komnist Genliin Nisan 1936da benimsenen yeni programnda yle deniyor: Kadn ile erkek arasndaki gerek eitlik temeli zerin de yeni bir aile olumaktadr. Sovyet devletinin hedefi, bu oluu mu gelitirmektir.1 8 Resmi bir yorumcu da unu ekliyor: Genlerimiz hayat arkadalarn seerken tek bir saik gdyor

ALE GENLK KLTR

211

lar, o da sevgi. kara dayal burjuva evlilii, yetien kuaklar mz asndan tmyle geerliliini yitirdi. {Pravday 4 Nisan 1936) Gen ii kadn ve erkekler asndan bu olduka doru dur. Ancak kara dayal evliliin kapitalist lkelerin iileri ara snda da pek yaygn olduu sylenemez. Oysa Sovyet toplumunda orta ve st tabakalarda durum tmyle farkldr. Yeni top lumsal gruplamalar kiisel ilikiler alanna otomatikman kendi damgalarm vuruyorlar. Sanki bu konuda Bat burjuvazisiyle ya rrmasna, Sovyet brokrasisi iinde iktidara ve paraya da yal cinsel ilikiler filizleniyor. Yukarda Pravdadan yaptmz alntdaki iddiayla mutlak olarak elien bir biimde mantk evlilii yeniden geliiyor; Sovyet basn da ya mecbur kaldndan ya da birden stne bir drstlk gelmi olacak ki bunu kabul ediyor, insanlarn mes lekleri, aldklar cret, altklar i, tadklar madalyalarn sa ys giderek daha byk bir nem tayor, nk ayakkab, krk, konut, banyo venihai d olanotomobil, hep bunlara bal. Tek bir oda yznden Moskova'da her yl ok sayda in san evlenip boanyor. Akrabalklar olaanst bir nem kazan d. Kaynpederin subay ya da nfuz sahibi bir komnist olmas, kaynvalidenin byk bir ahsiyetin kz kardei olmas hep ter cih edilen eyler. Bunda alacak ne var? Baka trls olabilir miydi? Sovyet ailelerinin paralan ve ykl Sovyet tarihinin en dramatik blmlerinden birini oluturacak: Parti yesi, aktif sendika yesi, subay ya da idareci olan koca kendini gelitirir, yeni zevkler edinirken, ailenin basks altnda ezilen kadn eski dzeyinin tesine geemez. Sovyet brokrasisinin ilk kua ge ri braktrlm ve terk edilmi kadnlarn trajedileriyle rl bir yoldan gemitir. Ayn olay bugn gen kuaklar arasnda da gzlemliyoruz. Kabaln ve gaddarln en byne hi kuku suz, brokrasinin st kademelerinde rastlanacaktr: Buralarda her eye haklar olduunu dnen, kltrsz sonradan grme ler yksek bir ounluu oluturuyorlar. Bir gn arivler ve an

212

BLM 7

lar, aile ahlakn ve zorunlu annelik hazlar,, vaaz edenlerin eski elerine ve genel olarak kadnlara kar iledikleri btn sulan ortaya karacaktr. Bugn bu sulularn dokunulmazl vardr. Hayr, Sovyet kadn henz zgr deildir Yasalar karsn da tam eitlik halen brokratik, teknik, pedagojik ilerde atan yani genel olarak kafa emeiyle geinen yksek tabaka kadnla rna; ii kadnlara ve zellikle kyl kadnlara saladndan gzle grlr derccedc daha fazla yarar salamaktadr. Toplum, ailenin maddi yklerini stlenecek duruma gelmedii srece an neler toplumsal grevlerini ancak dadlar, hizmetiler, alar ya da beyaz rktan gelme baka kleler kullanmak kouluyla yeri ne getirebilirler. Sovyet toplumunu oluturan krk milyon aile den yzde J i ve belki de 10u yuvalarn ev klelerinin eme inden dorudan ya da dolayl olarak yararlanarak kurmutu. Sovyet kadnlarnn durumunu sosyalist adan deerlendirebil mek iin Sovyetler Birliindeki hizmetilerin tam saysn bil mek,1 9 ne kadar ilerici olursa olsun Sovyet yasalarn bilmek ka dar yararldr. Ne var ki istatistikler tam da bu nedenle hizmet ileri kadn iiler ya da bakalar kategorilerinin ardnda gizlerler! Sayg duyulan bir komnist olup, bir hizmetisi, bak kala sipari vermek iin bir telefonu, oraya buraya gitmek iin otomobili vb olan bir aile annesinin durumuyla bir dkkndan brne koturan, eve gelip yemeini hazrlayan ocuklarn ayet bir yuva bulabilmise yuvadan eve kendisi getirmek zo runda olan bir ii kadnn durumu arasnda ok fark vardr. Hibir sosyalist etiket, herhangi bir Bat lkesindeki burjuva ha nmefendisiyle proleter kadn arasndaki kartlktan daha az arpc olmayan bu toplumsal kartl rtemez. Toplumun, insan aalayan, ar gndelik yklerden kur tard gerek sosyalist aile hibir dzenlemeye gerek brakmaz. Krtaj ve boanmaya ilikin yasalarn dncesi bile, burada fu hu yuvalarnn ve kurban edilen insanlarn ansndan daha olumlu bir arm yapmayacaktr. Ekim Devriminin koyduu

ALE GENLK KLTR

213

yasalar byle bir aile ynnde atlm yrekli birer admd. Ama lkenin ekonomik ve kltrel gerilii acmasz bir biimde geri tepti. Termidor yasalar burjuva modellerine geri dnyor ve bu geriye gidi yeni* ailenin kutsallna ilikin yalanlarla rtbas edilmeye uralyor. Sosyalist tutarszlk burada ikiyzl bir saygnln ardnda gizlenmeye allyor. itenlikli gzlemciler, zellikle de ocuklar konusunda, yk sek ilkelerle ac gerek arasnda ortaya kan kartlk karsn da sarslyorlar. ocuklarn terk edilmesi durumunda uygulanan ar kat cezai nlemler, kadnlar ve ocuklarn lehine olan sos yalist yasalarn bir ikiyzllkten teye gitmedii dncesini uyandrabilir. Kart uta yer alan gzlemcilerse, yasalar ve ida ri organlar biimine brnm olan bu kapsaml vc yce top lumsal projenin bysne kaplyorlar; sefalete terk edilmi an neleri, fahieleri ve ocuklar grdklerinde bu iyimser insanlar kendilerini, maddi kaynaklarn artmasyla yava yava sosyalist yasalarn ete kemie brneceine ikna ediyorlar. Bu iki ayr d nce tarzndan hangisinin daha yanl ve zararl olduunu kes tirmek kolay deildir. Bu toplumsal projenin apn ve yreklili ini, geliimindeki ilk aamalarn nemini ve bu geliimin yarat t muazzam olanaklar grmemek iin tarihsel krle kapl m olmak gerekir. Ama te yandan da toplumsal elikilerin bymesine gzlerini kapayan ve anahatlarn saygyla brokra siye emanet edeceklcri bir gelecek perspektifiyle avunanlarn pa sif ve aslnda ilgisiz iyimserliklerine bakp da fkelenmemek el de deil. Sanki kadn-erkek eitlii o ayn brokrasinin nezdinde her tr haktan yoksun braklma eitliine dnmemi gibi! Ve sanki Sovyet brokrasinin, zgrlk yerine yeni bir boyun duruu yerletiremeyecei, Tanr kelamym gibi. Tarih bize erkein kadn, smrclerin de ikisini birden nasl kleletirdiini ve emekilerin canlan pahasna bu boyun duruu kaldrp atmaya alrken nasl bir zincirden kurtulup baka zincire vurulduklarm anlatr. Aslnda baka bir ey de an latmaz tarih. Peki ocuklar, kadnlar, insanlar kurtarmak ger

214

8LM7

ekte nasl mmkn olacak? te bu konuda nmzde olumlu rnekler yoktur. Gemiin btn deneyimleri olumsuzdur ve en bata emekilerin ayrcalkl ve denetlenmeyen hamilere gven duymamalar gerektiini gsterir.
2 . GENLE KARI MCADELE

Her devrimci parti balca desteini ykselmekte olan snfn gen kuaklarnda bulur. Siyasal rmenin iareti, genlii pe inden srkleme yeteneinin yitirilmesidir. Siyasal sahneden si linmi olan burjuva demokrasisinin has partileri, genlii ya devrime ya faizme terk etmek zorunda kalrlar. Yeraltnda ol duu srece Bolevik Parti daima gen iilerin partisi olmu tur.2 0 Menevikler ii snfnn st tabakalarna ve grece yal kesimlerine dayanyor ve bundan bir tr gurur duyup Boleviklere tepeden bakyorlard. Olaylar acmasz bir biimde onlarn yanldm gstermitir: Belirleyici an geldiinde gen iiler, or ta yan stndeki ve hatta yal iileri pelerinden srklediler. Devrim srasndaki altst olu, gen Sovyet kuaklarna mu azzam bir itilim verdi. Onlar bir darbeyle tutucu geleneklerin den kopard ve onlara byk srrdiyalektiin ilk srrna t: Yeryznde ebedi olan hibir ey yoktur ve toplumu olutu ran malzeme plastiktir.2 1 amzn deneyimleri nda, dei mez rklar kuram ne kadar da budalaca bir eydir! Sovyetler Birlii, iinde onlarca ulusun birbirine kart koskoca bir eri me potasdr. Slav ruhu> > 2 2 sylencesi tpk cruf gibi bir kena ra atlmtr. Ne var ki gen kuaklarn ald itilim henz ona tekabl eden bir tarihsel yaptta ifadesini bulamamtr. Genliin eko nomi alannda ok faal olduu dorudur. Sovyetler Birliinde ya yirmi n altnda olan yedi milyon ii vardr; bunlarn milyon yz krk bini sanayide, yedi yz bini demiryollarnda, ye di yz bini de inaat kesiminde almaktadr. Yeni dev fabrika larda gen iiler toplam emek gcnn neredeyse yarsn olu

ALE GENLK KLTR

215

turmaktadr. Gnmzde kolhozlardaki gen komnisderin sa ys bir milyon iki yz bindir Son yllarda yz binlcrce gen ko mnist inaatlarda, kmr ocaklarnda, kerestecilik ilerinde, kuzeyde, Sahalin Blgesinde ya da Komsomolsk23 [Komnist Genlik Kenti.n.| adl yeni bir kentin kurulmakta olduu Amur Nehri zerindeki altn madenlerinde seferber edilmitir. Yeni kuaktan ok tugaylar, sekin iiler, Stalanovcular, ustabalar ve alt kademeden idareciler kmaktadr. Genler oku makta ve bunlarn nemJi bir blm bu ii kendilerini adaya rak yapmaktadr. Spor alannda zellikle de paratlk gibi en ok yrek isteyen ya da nianclk gibi en savakan dallarda genler bir o kadar faaldirler. Atlgan ve gzpek olanlar eit eit tehlikeli keif yolculuuna kyorlar. Tannm kutup kifi midt,2 4 bundan ksa bir sre nce yle diyordu: "Genlerimizin byk ounluu g ilere atl maya hevesli. Bu, hi kukusuz dorudur. Ancak devrim son ras kuak hl her alanda velayet altndadr. Neyi nasl yapa caklar, kendilerine yukardan sylenmektedir. Emir-komutann en st biimi olan politika, tmyle "eski tfek denen kiilerin elindedir. Genlere ok saygl ve ok kez vg dolu bir sylem le hitap etmelerine karn yallar bu tekellerini kskanlkla ko ruyorlar. Devletin snmlenmedii yani btn polis kurumlanln yerlerini reticilerin ve tketicilerin zynetimine brakmad bir toplumu sosyalist bir toplum olarak grmeyen Engels, bu grevin tamamlanmasn, zgrln yeni koullarnda yetie cek ve devletiliin btn eski pisliklerini kaldrp atacak bir ko numa sahip olan2 5 gen kuaa teslim ediyordu. Lenin de ken di adna unu ekler: "Demokratik cumhuriyet de dahil olmak zere her tr devletilikten...26 Ksacas Engels ve Lenin, sos yalist toplumun kuruluunu yle tasarlamlard: ktidar fet hetmi olan kuak, yani eski tfekler, devlerin ortadan kald rlmas srecini balatacak, onu izleyen kuak da bu ii tamam layacakt.

216

BLM 7

Peki gerek durum nedir? Sovyetler Birliinin toplam nfusu nun yzde 43* devrimden sonra domutur. Yirmi yan iki kuak arasndaki snr olarak alacak olursak, Sovyet insanlar nn yzde 50sinden fazlas henz bu snra ulamamtr Dola ysyla nfusun yarsndan fazlas Sovyet rejiminden baka bir rejimi yaamamtr. Ancak tan da bu gen kuaklar Engelsin dnd gibi zgrlk koullar altnda deil, tersine resmi kurguya gre, Ekim Devrimini gerekletiren ynetici tabakann dayanlmaz boyunduruu altnda yetimektedirler. Fabrikalar da, kolhozlarda, klalarda, niversitelerde, okullarda ve hatta belki de krelerde, insanln balca erdemleri olarak efe bal lk ve kaytsz itaat fikri ileniyor.27 Son dnemin birok peda gojik zdeyiinin Goebbelsten kopya edildii dnlebilirdi tabii Goebbels bunlar byk lde Stalinin ibirlikilerinden dn alm olmasayd. rencilerin eitimi ve sosyal yaam, ekilcilik ve ikiyzl le boulmu durumdadr. ocuklar skntdan patladklar toplantlara katlmaya ve bunlarn kanlmaz onur bakanlarna, sevgili nderlerine dzlen arklara ve tmyle bykleri nin yapt gibi dnlenlerle sylenenlerin birbirini tutmad, nceden hazmedilmi, dankl dve dayal tartmalara al tlar. rencilerin bu lde vahalar yaratmaya alan en safla r, acmasz bask nlemlerine maruz kalyorlar. GPU ajanlar szmona sosyalist okullara, ihbar ve ihanet yoluyla korkun bir rml sokuyorlar. Eitimcilerin ve ocuk kitaplar ya zarlarnn, kafalar daha bir alanlar resmi iyimserliklerine karn, okullar mahveden bu bask, ikiyzllk ve can sknts karsnda kapldklar deheti yer yer ifade ediyorlar. Snf m cadelesi ve devrim deneyiminden gememi olan bu gen kuak lar toplumsal yaama, bire bir katlm ynnde ancak bir Sovyet demokrasisi iinde, gemiin deneylerini ve bugnn derslerini inceleyerek hazrlanabilirler. Eletiri olmakszn bamsz dn ce ve bamsz kiilik geliemez. Oysa Sovyet genlii, dnce alverii, yanlma hem kendilerinin hem bakalarnn yanlla

ALE GENLK KLTR

217

rn snama ve dzeltme olanaklarnn her trlsnden yoksun braklmtr. Kendisini dorudan ilgilendirenler de dahil olmak zere btn sorunlar ona danlmadan zlmektedir. Bu gen lere den yalnzca kararlar uygulamak ve bu kararlar alanlar iin maniler dzmektir, Brokrasi her tr eletiriyi, azn aa nn boynunu vurarak cevaplandrmaktadr. Genlik iindeki her tr yetenek ve kar koyma belirtisi bastrlmakta, yok edilmek te ya da fiziksel olarak ortadan kaldrlmaktadr. Komnist Genliin milyonlarca yesi iinden tek bir kayda deer kiinin yetimemi olmas ancak byle aklanabilir Genler kendilerini, teknie, bilimlere, edebiyata, spora, sat ranca vermekle en nemli faaliyet alanlarnda yetitikleri sans n uyandryorlar. Btn bu alanlarda, iyi hazrlanmam olan eski kuakla yaryor, ona yetiiyor ve bazen onu geiyor gen kuak. Ancak siyasete her el atnda elini yakyor. Dolaysyla Sovyet genliinin nnde seenek vardr; Brokrasiyle btnlemek ve ykselmek; ses karmadan boyun emek ve ken dini ekonomik-bilimsel almaya vermek ya da kendi kk zel alanna ekilmek; yeraltna inip mcadele etmeyi ve kendi ni gelecee hazrlamay renmek. Brokratik kariyer yolu an cak kk bir aznla aktr; teki uta kk bir aznlk mu halefete katlr. Aradaki grup kendi iinde ok heterojendir. Bu grup iinde demir cendere altnda Sovyetler Birliinin geleceini ok byk lde belirleyecek olan gizli fakat nemli sreler gelimektedir, I sava dneminin ileci eilimlerinin yerini NEP dnemin de daha Epikurosu, hatta hazc ruh durumlar ald. Birinci Be Yllk Plan dnemi de seilmemi bir ilecilik haline geldi, ama bu kez yalnzca kitleler ve genlik iin; yneticiler, kiisel refah larn salayacak konumlara yerlemeyi baarmlard, kici Be Yllk Plan dnemi hi kukusuz ilecilie kar bir tepkinin damgasn tar. Kiisel kar kaygs bu dnemde halkn tm ne ve zellikle de genlere bulamtr. Ancak Sovyetler Birliin de gen kuak iinden kitlelerin stne kmay baaran kk

218

BOLM 7

bir aznlk iin yneticiler kesimine katlma olana vardr* B rokrasi kendi memurlarm vc frsatlarn kendi yetitirir, bun lar bilinli olarak seer. Komnist Genlik rgtnn Nisan 1936daki kongresin de28 ba konumac yle diyordu: Sovyet genlii kazan hr sn, kk hesapl, baya bencillii tanmaz/ Bu szler bu gnn hkim slogan haline gelen refah dolu iyi bir yaamM a, para ba cretle, ayrcalklarla ve madalyalarla pek uyumu yor. Sosyalizm ilecilik deildir; tersine Hristiyan ileciliine kkten kardr* O bu dnyaya ait bir dncedir ve bu niteli iyle btn dinlerin ileciliklerine kardr Ancak dnyevi de erler arasnda sosyalizmin de gzettii bir hiyerari vardr. Sos yalizm iin insan kiilii iyi bir yaam kaygsyla birlikte deil, bu kaygnn ortadan kalkt noktada balar. Ancak hibir ku ak kendini aan eyleri baaramaz. u an iin Stahanov hareke tinin tm baya bencillik zerine kuruludur. Bu hareketin tek lt olan, emek karl kazanlm pantolon ve kravat sa ys, tam da kk hesaphktr. Bu tarihsel evrenin zorunlu olduunu kabul edelim; ama o zaman bu evreyi olduu gibi gr mek gerekir. Piyasa ilikilerinin yeniden yerletirilmesi, tartma sz bir biimde kiisel refahn artmas olanan yaratyor. Sov yet genlerinin byk bir ounluu mhendis olmak istiyorsa bunun nedeni, sosyalizmin kuruluunda rol oynamann ekicili i deil, mhendislerin doktorlar ya da retmenlerden daha yksek crct alyor olmalardr.2 9 Bu tarz eilimler entelektel bask vc ideolojik gericilik ortamnda ortaya ktklarnda, bir yandan yneticiler de bilinli olarak meydan frsatlk gdle rine brakrken, sosyalist kltrn olumas, her dzeyde cn atisosyal bencilliin yaylmasndan baka bir anlam tamaz. Yine de Sovyet genliini tamamen ya da arlkl olarak ki isel karlar tarafndan ynlendiriliyormu gibi sunmak kaba bir iftira olacaktr. Hayr, bu genler genel olarak eli ak, sezgi leri gl, giriken insanlardr. Frsatlk yalnzca d cilalardr onlarn. Kiiliklerinin derinliklerinde, ie yarar duruma gelmeyi

ALE GENLK KLTR

219

bekleyen kahramanlk da dahil olmak zere eitli eilimler ya ar* Yeni Sovyet yurtseverlii ksmen bu ynelimlerden besleni yor*30 Bu duygu hi kukusuz ok derin, iren ve dinamik bir duygudur* Ama bu yurtseverlik de, genlerle yallar ayran bir uurum barndryor. Gen, salkl cierler Termidorun, yani hla devrim klna brnmek zorunda olan gericiliin ayrlmaz paras olan ikiyz llk havasn solumakta glk ekiyorlar. Sosyalizm afileriy le yaayan gerek arasndaki arpc kartlk, resmi kurallara kar duyulan gveni sarsyor. Genlerin birou politikaya kar kmseyici bir tutum iinde vc davranlaryla zellikle kaba ve sefahat dknym izlenimini vermeye alyor. Birok durumda vc belki de ounlukla bu kaytszlk ve alayclk, ho nutsuzluun vc kendi bildii yolda girmenin ilk biimleridir. Bir yandan yz binlerce gen beyaz muhafzdn ve oportnistlin, te yandan binlerce uBolevik-Leninistin Komnist Genlikten ve Partiden atlmas ve sonra tutuklanmas ya da srgne gn derilmesi, gerek sada gerek solda bilinli siyasal muhalefet kay naklarnn tkenmemi olduunun kantdr. Tersine son iki yldr bu kaynaklar taze bir gle yeniden kprmektedir. Son olarak, daha sabrsz ve ateli olanlar, daha dengesiz olanlar, duygular ve karlar zarar grm olanlar almak zere ter re yneliyorlar. Sovyet genliinin bugnk siyasal ruh hali ite byle bir yelpaze sergilemektedir. Sovyetler Birliinde bireysel terrn tarihi, genel olarak lke nin evriminde yaanan farkl evreleri ak bir biimde ortaya ko yar. Sovyet iktidarnn balangcnda, i sava atmosferi iinde, beyazalar ve Devrimci Sosyalistler terr eylemlerine giriiyor lard. Eski mlk sahibi snflar restorasyona ilikin tm umutla rn yitirdiklerinde terrizm son buldu. Yakn zamanlara kadar sren kulak terr yerel bir nitelik tayordu; kulak saldrlar, rejime kar gerilla savann son aamasyd. Son dnemde or taya kan terr ise ne eski ynetici snflardan ne de kulaklar dan destek alyor. Yeni kuak terristler, tmyle Sovyet genli

220

BLM 7

i iinden, Komnist Genlik ve Parti saflarndan, hatta birok durumda da yneticilerin ocuklar arasndan kyor* Bireysel terr her ne kadar zerine gittii sorunlar zmekten ciz olsa da ok nemli bir belirti nitelii tar: Brokrasi ile geni halk kitleleri, zellikle de genlik arasndaki elikinin iddetinin gs tergesidir b. Kumar, paratlk, kutup seferleri, kaytszlk gsterileri, serserilik romantizmi/ terrist zihniyet ve yer yer bireysel te rr eylemleri, btn bunlar birlikte ele alndnda yallarn da yanlmaz velayeti karsnda genlerin duyduu honutsuzluun bir patlamayla sonulanacann n habcrcisi oluyorlar. Kuku suz sava, biriken honutsuzluk karsnda bir emniyet supab i levi grebilir Ama bunun etkisi ok srmez. Savala birlikte genlik, ok gemeden sava ruh haline girebilir ve bugn bu lamad otoriteye kavuabilir. Ayn zamanda yallardn ou nun itibar da onarlmaz bir biimde zedelenecektir* En iyi ola slkla sava, brokrasinin borlarn ertelemesine frsat verebi lir; ardndan gelen siyasal atma ise ok daha sert olun Sovyetler Birliinin sorunlarn kuak sorununa indirgemek elbette tekyanl bir yaklam olurdu. Nasl yallar arasnda b rokrasinin ak ya da gizli birok dman varsa, genler arasn da da yz binlcrce brokrat kafal insan vardr* Bununla birlik te ynetici tabakalara ynelik, ister sadan ister soldan gelsin herhangi bir saldrda saldrganlar esas glerini siyasal hakla rndan yoksun braklm, honutsuz, bunalml genlik arasn dan toparlayacaklardr. Brokrasi bunu ok iyi biliyor; kendisi ne kar tehdit oluturan her eye kar ar bir duyarlla sa hip. Doal olarak durumunu nceden salama almaya alyor ve balca siperlerini gen kuaa kar kazyor, beton barikatla rn ona kar dikiyor. Komnist Genliin 1936 Nisannda Kremlinde yaplan X* Kongresine daha nce deinmitik* Doal olarak hi kimse, ne den bu kongrenin kendi tzne aykr bir biimde btn bir be ylljk dnem boyunca toplanmadn aklamak zahmetin

ALE GENLK KLTR

221

de bulunmad. Dahas ok gemeden, bu titizlikle elemeden ge irilmi kongrenin, genlii siyasal anlamda mlkszletirmek zere toplanm olduu aa kt: Yeni tz uyarnca Komsomolyani Komnist Genliktoplumsal yaama katlma haklarn hukuksal olarak bile yitiriyordu.3 1 Bundan byle Ko mnist Genlik artk yalnzca retim ve eitim alanlarnda fa aliyet gsterebilecekti. Komnist Genlik Genel Sekreteri yuka rdan ald emir altmda u aklamay yapt: Sanayi ve mali plan konusunda, gelirlerin dkl, mali dengeler konularn da, ekilecek rnler konusunda ve hkmetin baka btn g revleri zerine gevezelik etmeye son vermemiz gerekir, sanki ka rar veren bizmiizgibi... Sanki karar verecek olan bizmiiz gi bi szlerini pekl btn lke birden tekrarlayabiliri Sovyet yasalarnn siyasal kanlm yan on sekiz olarak belirlediini, o yataki btn erkek ve kadnlarn oy hakk olduunu, buna kar lk Komnist Genlik rgtne ye olmak iin ya snrnn es ki tze gre yirmi olduunu ve rgt yelerinin on aa te birinin bu yan da stnde olduunu hatrlayacak olursak, olaanst bir itaat sergileyen bu kongre tarafndan bile hi de heyecanla benimsenmeyen o kstah gevezeliklere son verin azar, bsbtn arpc hale gelir. Kongrede ayn anda iki re form birden benimsendi: Yirmi ii yann stnde olanlarn yelii mer hale getirildi ve bylece semenler arasndaki Ko mnist Genlik yelerinin says artrlm oldu. Ayrca rgt yalnzca genel politika alanna deil (bu zaten sz konusu ola maz!) gncel ekonomik sorunlar alanna da katlma hakkndan yoksun brakld. Ya snrnn kaldrlmas, Komsomorda oto matik olarak Partiye gemenin giderek daha g hale gelmi ol mas nedeniyle zorunluydu. Siyasal haklarn, hatta bunlarn salt grntlerinin bile son kalntlarnn geersiz klnmasnn edeni, Komnist Genlii tamamen vc nihai olarak iyice temizlemi olan Partiye tabi klma karardr. Birbiriyle aka elien bu iki nlemin temelinde yatan neden yine ayndr: Gen kuan b rokraside uyandrd korku!

222

BLM 7

Kendi ifadelerine gre Stain'in onlara verdii acil grevleri yerine getirmekte olanve bu uyaryla herhangi bir tartma olasln ortadan kaldrankonumaclar reformun amacn artc bir drstlkle yle akladlar: 4 < ikinci bir partiye hi ihtiya yoktur.52 Bu, yneticilerin gznde Komsomorun ke sin bir biimde denetim altna alnmad takdirde ikinci bir par tiye dnme tehdidi oluturduunun itiraf edilmesidir. Konu mac, sanki bu olas partideki potansiyel eilimleri belirlemek is termiesine unu ekliyordu: Zamannda Trotskiy, demagojiye bavurarak flrt ettii genliin kafasna, anti-Leninist ve antiBolevik bir dnce olan, ikinci bir partinin gereklilii dn cesini sokmaya almtr. Konumacnn yapt gnderme ta rihsel geree uymuyor: Aslnda Trotskiy zamannda rejimin daha da brokratiklemesinin, kanlmaz olarak genlikten kopulmasna ve ikinci bir partinin domas tehlikesine yol aaca yolunda bir uyarda bulunmakla yetinmiti.3 3 Ama nemli deil: Olaylar bu uyary hakl kard ve bir programa dntrd. Yozlaan parti artk yalnzca frsatlar iin bir ekim merkezi oluturmaktadr. Drst ve kafas alan gen erkekler ve kz lar, hem birbirlerine ya ekmeye alm sradan brokratlarn ayrcalklarn, keyfiliklerini, palavraclklarn gizleyen Bizasvari bayalklarndan3 4 ve yalanlarndan, he de cennetin yl dzlarn yakalayamadklar iin yldzlar oralarna buralarna takan btn mareallerden tiksiniyordur herhalde. Dolaysyla artk sz konusu olan on iki, on yl nce oldu u gibi ikinci bir parti tehlikesi deil, Ekim Devrimi davasn ileriye gtrebilecek tek g olan bu partinin gerekliliidir. Ko mnist Genlik tznde yaplan deiiklik yeni polisiye n lemlerle pekitirilsc bile, yine de genliin yiite bir gle b rokrasiyle atmaya girmesini engelleyemeyecektir. Siyasal bir altst olu halinde genlik ne tarafa ynelecektir? Hangi bayraklar altnda toparlanacaktr? u anda kimse bu so rulara kesin cevaplar veremez; en zor cevap verecek olan da genliin kendisidir. Genlerin kafalarnda birbirItriyle elien

ALE GENLK KLTR

223

farkl eilimler dolayor. Son tahlilde dnya apnda ne ta yan tarihsel olaylar belirleyecektir genlik kitlesinin tavrm: Bu, Bat'da sava ve faizmin yeni bir zaferi de olabilir, tersine proleter devrimin zaferi de. Ama ne olursa olsun brokrasi, hak lar ellerinden alnm olan bu genlerin patlayc bir tarihsel g oluturduuna ikna olacaktr. Rus otokrasisi 1894te gen ar II. Nkolay3 5 araclyla, mahcup bir ekilde siyasal yaama katlma isteklerini ifade eden zemstvolar36 yle cevaplamt: uAnlamsz dler!3 7 Bu unu tulmaz bir szdr* 1936da brokrasi, gen Sovyet kuaklannn henz mphem olan isteklerine kaba bir haykrla yle ccvap veriyor: Gevezeliklere son verin! Bu szler dc tarihe geecektir. Stalin rejiminin bunun iin deyccei bedel dc, II. Nikolayn ba nda bulunduu rejimin dedii bedelden dk olmayacaktr.
3 . U lus ve K lt r

Bolevizin ulusal soruna ilikin politikas Ekim Devriminin za ferini saladktan sonra Sovyetler Birliinin iteki merkezka glere ve kendisini evreleyen lkelerin dmanlna karn ayakta kalmasn salamtr. Ancak devletin brokratik yozla mas b politikay ar bir ekilde sakatlamtr. Lenin 1923 ba harnda yaplacak olan XII. Parti Kongresinde, tam da ulusal so run konusunda brokrasiye ve Staline kar ilk mcadelesini vermeye hazrlanyordu. Ne var ki kongre toplanmadan Lenin aramzdan ayrld. O dnemde zerinde alt belgeler imdi hl sansr aknda tutuluyor.3 8 Devrimle harekete geen uluslarn kltrel gereksinimleri, mmkn olan en geni zerklii gerektirir. Ama ekonominin ba aryla gelimesi de ancak Sovyetler Birliinin btn blgelerinin merkezi bir plana tabi olmalaryla olanakldr. te yandan eko nomi ile kltr arasnda su geirmez duvarlar yoktur. Dolaysy la kltrel zerklik eilimi ile ekonomik merkeziyetilik eilimi zaman zaman birbirleriyle atmaya girer. Ancak bunlarn ara snda uzlamaz bir eliki yoktur. Elimizde bu atmay azalta

224

BLM 7

cak hazr bir reete olmasa ve olmas da beklenemezse de her eyden ncc sz konusu kitlelerin kvrak iradeleri vardr. Eko nominin merkezilemesinin meru gerekleri ile ulusal kltrlerin hayati gerekleri arasndaki snn ancak bu kitlelerin kendi ka derleriyle ilgili gndelik kararlara fiili katlm belirleyebilir. B tn sorun, Sovyetler Birlii halknn eitli uluslarda vcut buU mu olan iradesinin, ekonomiye ve kltre yalnzca ynetim ko layl ve ynetici tabakann karlar asndan yaklaan brok rasi tarafndan arptlm olmasndan kaynaklanyor* Sovyet brokrasisinin, muazzam harcamalar pahasna da ol sa her iki alanda da ilerici dorultuda baz almalar srdrd dorudur. Bu her eyden nce Sovyetler Birlii emsiyesi al tndaki, uzunca bir dnem boyunca bakalarndan dn alma ya, bakalarn taklit etmeye ve var olan zmsemeye muhta olan geri uluslar iin geerlidir. Brokrasi, bu uluslarn burjuva kltrnn ve ksmen de burjuvazi ncesi kltrn en basit ni metlerine ulaabilmeleri iin bir kpr vazifesi gryor Birok blge vc ulus asndan mevcut rejim, byk lde, zamannda 1 . Petro3 9 ve avanesinin eski Moskova Prenslii iin gerekletir mi olduu tarihsel misyonu daha byk bir lekte ve daha b yk bir hzla gerekletiriyor. u anda Sovyet okullarnda en aa seksen dilde eitim ya plyor. Bu blgesel dillerin ou iin yeni alfabeler oluturmak ya da fazla sekinci olan Asya kkenli alfabelerin yerine kitlele rin daha kolaylkla renebilecei Latinletirilmi alfabeler ge tirmek gerekmitir. Gazeteler btn bu dillerde yaymlanyor ve boylece ilk defa gebe obanlar ve ilke) kyller insanlk kl trnn eitli eleriyle tantrlyor, imparatorluun o d nemde terk edilmi olan cra blgeleri artk yeni sanayilerin do uuna tank oluyor. Traktr eski klan trelerini yerle bir edi yor. Okur yazarlkla birlikte tp ve bilimsel tarm yntemleri de ortaya kmaya balad. Bu, yeni insan kuaklar yetitirme g revinin nemini kavramak kolay deildir. Marx, devrimin tari hin lokomotifi olduunu sylerken yanlmamt.40

ALE GENLK KLTR

225

Ancak en gl lokomotifler bile mucizeler yaratamaz; me kn yasalarn deitiremez, ancak hareketi hzlandrabilirler. On milyonlarca msann alfabeyle, gazeteyle ya da en basit sa lk kurallaryla aina hale gelmesini salama zorunluluu, yeni bir sosyalist kltrn gerekten sz konusu olmasndan nce alnacak yolun ne kadar uzun olduunu gsteriyor. rnein ba sndan rendiimize gre bugne dek ykanmann ne demek ol duunu bilmeyen Bat Sibirya Oyratlarn4 1 yaad birok kyde imdi kyllerin otuz kilometre uzaktan geldikleri ha mamlar varm. lerlemenin bu basit rnei, yalnzca uzak ve geri blgelerle de snrl kalmayan birok baka kazanmn d zeyini ak bir biimde gsteriyor. Hkmetin ba kltrn ge litiini gstermek iin kolhozlarda demir karyola, saat, yn amar, kazak, bisiklet talebinin arttn sylediinde-, bu sa dece u anlama gelir: Hali vakti grece yerinde olan kyller, Bat kyllerinin yaamna uzun sredir girmi olan sanayi rnlerini kullanmaya balamlardr. Basnda her gn uygar sosyalist ticaret zerine vaazlara rastlamak olanakldr. Asln da yaplmaya allan udur: Devlet maazalarna temiz, ekici bir grnm kazandrmak, onlar teknik olanaklarla donatmak, mal eitliliini salamak, elmalarn rmesine engel olmak, orabn yan sra orap onarmaya yarayacak iplii de satmak ve nihayet satclar mteriye kar ilgili ve nazik olmaya altr mak, tek kelimeyle, kapitalist ticaret iin vasat saylan bir tica ret dzeyine ulamak. Sosyalizmin ssinden eser olmayan bu he defe ulalmasnaysa henz ok vakit vardr. Bir an iin yasalar ve kurumlan bir yana brakp kendimizi her tr yanlsamadan uzak tutarak halkn byk ounluunun gnlk yaamn gz nne alacak olursak, u sonuca varmak zorunda kalrz: Yaam tarz ve kltr asndan nutlakyeti ve burjuva Rusya'nn miras henz ekirdek halinde olan sosyalizm karsnda ok ar basmaktadr. Durumunda en ufak bir dzel me olduunda Batnn hazr modellerini byk bir itahla be nimseyen halkn davran bunun ak bir ifadesidir. Gen Sov

226

BLM 7

yet memurlar ve Katta birok durumda gen iiler, fabrikalar da temas halinde olduklar Amerikal mhendis ve teknisyenle rin davranlarn ve giyimlerini taklit etmeye alyorlar. Kadn memurlar ve iiler, kadn turistler gibi giyinebilmek ve onlar gi bi davranabilmek iin, rastladklar her yerde onlardan gzleri ni alamyorlar. Bu konnda talihli olup baarya ulaan kadnn kendisi de taklit nesnesi haline geliyor. cretleri grece yksek olan kadnlar salarn eskisi gibi ktla sarmak yerine perma yaptryorlar. Genler byk bir hevesle Batfun modern dans larmn reniyor. Bunlarn hepsi bir anlamda ilerleme saylabi lir; ancak u an iin sosyalizmin kapitalizme stnl deil, burjuva kltrnn ataerkil kltre, kentin kye, merkezin ta raya, Batnn Douya egemen olduunun ifadesidir tm bun lar. Ayrcalkl Sovyet evrelerine gelince, onlar kapitalistlerin en st dzeydekilerini taklit ederler; bu ite araclk edenler sk sk Avrupaya ve Amerikaya giden diplomatlar, byk iletmelerin mdrleri, mhendisleridir. Sovyet hicvi bu konuda suskun kal maktadr, nk on bin yneticiye dil uzatmak kesinlikle ya saklanmtr, Ancak bir tr burukluk duyarak unu da belirtmek zorundayz ki Sovyetler Birliinin yabanc lkelerdeki en st d zey temsilcileri bile kapitalist kltr karsnda kendilerine zg bir tarz ya da en azndan kiisel bir zellik sergilemeyi baara mamlardr. Grnlere aldamayp mesafelerini korumalar n salayacak salaml gsterememilerdir. Genellikle btn hrslar, en kusursuz burjuva zppelerinden mmkn olduu ka dar az ayrt edilmektir. Tek kelimeyle, bunlarn ou yeni bir dnyann temsilcileri deil, sradan sonradan grmelerdir ve ona gre davranrlar! Heri lkelerin kapitalizm temeli zerinde oktan gerekletir mi olduklar kltrel misyonu Sovyetler Birliinin imdi ger ekletirmekte olduunu sylemek, gerein ancak yarsn dile getirmek olurdu. Yeni toplumsal biimler kesinlikle tarafsz de ildir; geri bir lkenin nnde ileri lkelerin dzeyine ulama

aile g e n l ik k l t r

227

olanan amakla kalmaz bu biimler; ayn zamanda bir lke nin o dzeye gelmesini salarlar* Bu gizemin zm basittir: Burjuvazinin ncleri kendi tekniklerini yaratmak ve bunlar ekonomiye ve kltre uygulamay renmek zorundaydlar; oy~ sa Sovyetler Birlii bunlar en son biimleriyle hazr bulmutur ve retim aralarnn toplumsallatrlm olmas sayesinde, ks mi olarak ve azar azar deil, bir defada ve devasa bir lekte uy gulamaktadr. Gemite, askeri efler sk sk ordularn, zellikle kyller asndan uygarlatrc bir rol oynadndan dem vurmulardr. Burjuva militarizminin alad zgl kltr konusunda hi bir aldatmaya kaplmadan, yine de ordu araclyla halk kitle lerine ilerleme dorultusunda eitli alkanlklarn tandn yadsyamayz; devrimci hareketler ve zellikle de kyl hareket leri srasnda ayaklananlarn banda eski askerlerin ve kk rtbeli subaylarn bulunmas rastlant deildir. Sovyet rejiminin, halk kitlelerinin yaamn etkileme olanaklar sadece ordudan ibaret deildir; btn devlet, parti aygtlar, Komnist Genlik ve devletle i ie girmi bulunan sendikalar da bu ie hizmet et mektedir. Teknik, salk, sanat vc spor alanlarnda hazr model lerin, doduklar lkelerde olduundan ok daha ksa bir sre iinde zmsenmesini, devlet mlkiyeti biimleri, siyasal dikta trlk ve planl ynetim olanakl klmaktadr. Ekim Devrimi bu hzl ilerlemeden baka hibir ey kazandr mam olsayd bile tarihsel haklla sahip olurdu, nk gerile mekte olan burjuva rejimi, yzyln son eyreinde, dnyann hibir blgesinde, hibir geri lkeyi ciddi olarak ileriye gtremeyeceinj gstermiti. Ancak Rus proletaryas devrimi ok da ha yksek amalar uruna gerekletirdi. Bugn ne kadar siya sal boyunduruk altnda olursa olsun, bu devrimin en iyi unsur lar komnist programdan ve onun temsil ettii byk umutlar dan vazgemi deildir. Brokrasi, izledii politikann dorultu su ve zellikle bu politikann yorumu asndan kendini prole taryaya uyarlamak zorundadr. Bunun iindir ki, ekonomide ya

228

BLM 7

da gelenekler alannda atlan her adm, gerek tarihsel aklama sndan ya da kitlelerin yaam asndan tad gerek anlam dan bamsz olarak resmi sylemde, u zamana kadar hi du yulmam sosyalist kltrde benzeri grlmemi bir kazanm haline gelir. Hi kukusuz daha dne kadar en basit temizlik l lerinden haberdar olmayan milyonlarca insana di frasn ve tuvalet sabununu mal etmek, ok byk bir uygarlatrma gre vini yerine getirmektir. Ne var ki, ne sabun, ne di fras, ne de uhammlarmzn talep ettii parfmler sosyalist kltr olu turmak iin yeterlidir, zellikle uygarln bu ok silik izleri n fusun yalnzca yzde 15i iin eriilebilir olunca. Sovyet basnnda ok sk sz edilen insanlarn dntrl mesi olay gerekten olabildiince hzl yryor. Ama bu, ne dereceye kadar sosyalist bir dnmdr? Rus halknn gemi inde ne Almanlarnki gibi bir din reformu ne de Franszlarnki gibi byk bir burjuva devrimi vardr, Britanya Adalarnn XVII. yzylda balatt devrim/reformu bir yana brakacak olursak, bu iki nemli deneyim potasnda, genel olarak insan bi reyselliinin gelimesinde en nemli evrelerden biri olan burjuva bireysellii olumutur.42 1905 ve 1917 Rus Devrimleri kanl maz olarak kitlelerin iinde bireyselliin ilk uyanna ve bunun ilkel bir ortamda kendini ortaya koyuuna iaret ediyordu. Do laysyla bu iki devrim, daha kk bir lekte ve hzlandrlm bir tempoyla Batdaki burjuva reformlarnn ve devrimlerinin eitici ilevini yerine getirmiti. Ancak bu grev daha kaba hatlaryla bile yerine getirilmeden ok nce, kapitalizmin gnbat mnda doan Rus Devrimi snf mcadelesinin ak dolaysyla sosyalizmin dorultusuna sramak zorunda kald. Kltr ala nndaki elikiler yalnzca bu sramadan kaynaklanan toplum sal ve ekonomik elikilerin birer yansmas ve sapmasdrlar. Byle olunca bireyselliin douu ekonomide, ailede, iirde, az ok kk burjuva bir renge brnr. Brokrasinin kendisi, a r, bazen snrsz bir bireyciliin vcut bulmu haline dnm tr. Ekonomik bireycilii kabul edip cesaretlendiren brokrasi

ALE GENLK KLTR

229

{para ba cret, zel toprak paralar, primler, madalyalar ile) bir yandan da bireyselliin kltr alanndaki ilerici yansmalar n (eletirel grler, kiisel kanaatin olumas, bireysel haysiyet) acmaszca ezmektedir* Bir ulusal grubun dzeyi ne kadar yksekse, kltrel yarat clkta ne kadar ileri gitmise, toplum ve kiilik sorunlaryla o kadar urar ve brokrasinin basks da o denli ar ve dayanl maz hale gelir. Sovyetler Birliindeki btn halklarn entelekt el faaliyetlerinin ynetimi, tek bir orkestra efinin deneine ya da daha dorusu tek bir polis copuna terk edilmise, ulusal kl trlerin zgnlnden sz edilemez artk. Ukrayna, Beyaz Rus, Grc ya da Trkmen gazeteleri ve kitaplar, brokrasinin buy ruklarnn bu uluslarn dillerine evrilmesinden baka bir ie ya ramyorlar* Moskova basn, her gn, ulusal air mertebesine ulam airlerin liderlere adadklar iler acs lirik iirleri ya ymlyor; bunlar birbirinden ayran tek yan, yardaklk dozla rndaki ve nemsizlik derecelerindeki farkllktr.43 Polis rejiminden teki kltrler kadar zarar gren Byk Rus kltr, esas olarak, devrim ncesinde yetimi olan eski kuak sayesinde yaamaktadr. Genlik adeta ufalanm, tlmtr. Dolaysyla sorun tam anlamyla bir ulusun baka bir ulus tarafndan ezilmesi deil, bata Byk Rus kltr olmak zere btn ulusal kltrlerin merkez bir polis aygt tarafndan bas k akma alnmasdr. Ancak yine de Sovyetler Birliinde kan gazetelerin yzde 90mn Rusa olduunu gz ard edemeyiz. Ruslarn toplam nfus iindeki saysal oranlaryla ak bir bi imde elien bu orann, Rus uygarlnn etkisine ve geri halk larla Bat arasnda oynad araclk rolne denk dt de dorudur. Ama bununla birlikte, yaynlarda (elbette yalnzca orada deil) Ruslara tannan bu an ayrcaln fiili bir ulusal ayrcalk, teki uluslarn aleyhine kazanlm bir gl ulus ay rcal olduu sylenemez mi? Bu, ok mmkndr. Ama bu son derece ciddi soruya kategorik bir cevap verilemez, nk bu olay gerek yaamda kltrlerin ibirlii, rekabeti ve karlkl

230

BLM 7

birbirlerini beslemelerinden ok, brokrasinin kesin hakemliiy le belirlenmektedir. Hkmet merkezi Kremlinde olduu iin, evre dc merkeze uymak zorunda olduundan, merkez brok rasi kanlmaz olarak Ruslatrma tavrm benimserken teki uluslara da tartlmaz tek bir hak tanr: Hakem iin yaktklar trkleri kendi dillerinde syleme hakkn!
# # #

Kltre ilikin resmi reti ekonomik zikzaklara ve idari kayg lara gre deiir; ama btn deiik biimleri altnda yine de mutlak olarak kategorik bir z korur. Tek lkede sosyalizm" kuramyla birlikte, o zamana kadar geri planda tutulmu olan proleter kltr44 kuram da resmiyet kazanmtn Bu kurama kar kanlar, proletarya diktatrlnn kesinlikle geici ol duunu; burjuvaziden farkl olarak proletaryann uzun tarihsel dnemler boyunca hkimiyetini srdrme niyetine sahip olma dn; yeni hkim snfn imdiki kuana den grevin, her eyden nce, burjuva kltrnde deerli olan ne varsa onu zmsemek olduunu; proletarya, proletarya olarak kalmaya, yani gemiteki boyunduruunun izlerini tamaya ne kadar uzun sre devam ederse, gemiin mirasnn zerine kmasnn da o kadar g olacan; yeni bir yaratcln olanaklarnn ger ek anlamda ancak proletaryann sosyalist toplum iinde kendi sini erittii lde alacam savunuyorlard. Btn bunlar, burjuva kltrnn yerini, proleter bir kltrn deil, sosyalist kltrn alaca anlamna gelir.4 5 Laboratuvar yntemleriyle retilen proleter sanat kuram claryla bir polemiinde bu satrlarn yazar, Kltr, ekonomi nin gcnden beslenir; kltrn gelimesi, karmaklamas vc incelmesi iin maddi retimin artk yaratmas gereklidir/ diyor du. Ama basit ekonomik sorunlara getirilecek en baarl zm bile henz sosyalizmin, bu yeni tarihsel ilkenin, tam zaferi an lamna kesinlikle gelmezdi. Ancak bilimsel dncenin btn

ALE GENLK KLTR

231

halka dayanarak daha da gelimesi ve yeni bir sanatn ortaya kmas, tarih tohumun bitkiye sadece boy verdirdiini deil, iek de atrdn gsterecektir. Bu anlamda, sanatn gelime si, bir an sahip oldu canlln ve tad nemin en gl kantdr/1 4 6 Dne kadar benimsenen bu bak as, birden bire resmi bir metinde teslimiyeti' ve proletaryann yaratc gc konusunda inansz olarak ilan edildi,47 Stalin-Bharin dne mi balamt; Buharin uzun bir sredir proleter kltrdn n cs olarak grlyordu;4 8 Stalin ise bu konuya hi kafa yormamt. Yine de her ikisi dc sosyalizme doru ilerleyiin kap lumbaa hz ile olacan, dolaysyla kendi kltrn olutur mak iin proletaryann nnde onlarca yl olduunu savunuyor lard. Bu kltrn nitelii konusundaysa, kuramclarmzn ka falar kark olduu gibi kendileri de fazla iddial deillerdi. Frtnal Birinci Be Yllk Plan yllar kaplumbaa hz perspektifini ters yz etti. Korkun bir ktln eideyken l ke 1931 ylndan balayarak sosyalizme geti. Resmi patronaj altndaki yazarlar ve sanatlar bir proleter sanatn ya da en azndan bu sanatn iik nemli yaptlarn yaratma frsat bula madan hkmet, proletaryann snfsz bir toplum iinde kendi ni eritmi olduunu bildirdi. Bundan sonra sanatlara den, proletaryann kendi kltrn yaratabilmek iin en vazgeilmez kouldan yoksun olduu, yani vakti olmad gereine kendile rini altrmakt. Bir gn ncesine kadar benimsenmi olan anla y, annda unutulmaya terk edildi ve gndeme sosyalist kl tr alnd. Bunun ieriiyleyse ksmen tanm bulunuyoruz. Entelektel yaratclk, zgrlk gerektirir. Komnizmin do ay teknie, teknii de plana tabi klma ve bylece maddeyi di ren gstermeden insana, gereksinimi olan her eyi ve onun te sini vermeye zorlama yolundaki dncesi daha yksek bir he defi amalar: insann yaratc yetilerini her tr engelden, aa layc bamllktan ya da baskdan nihai olarak kurtarmak. Ki isel ilikiler, bilim ve sanat, dardan dayatlan hibir pfana tabi olmayacak, zorlamann eseri kalmayacaktr. Entelektel ya

232

BLM 7

ratclk ne dereceye kadar bireysel* ne dereceye kadar kolektif olacaktr peki? Bu, tmyle yaratclara bal olacaktr. Gei rejimiyse farkl bir eydir. Diktatrlk, gemiteki bar barl ifad^ eder, gelecein kltrn deil. Yaratclk da dahil olmak zere her tr faaliyete zorunlu olarak kat kstlamalar getirir. Devrim program, en balardan itibaren diktatrl ge ici bir bela olarak gryor ve yeni rejim glendike, zgrl n karsndaki btn kstlamalar yava yava ortadan kaldrma ykmlln benimsiyordu.49 Ne olursa olsun i savan cn scak yllarnda bile devrimin nderleri unu ok iyi gryor lard: Hkmet siyasal kayglarla yaratma zgrlne kstla malar getirebilir, aa hibir ekilde bilim, edebiyat ve sanat alanlarn tepeden ynetme iddiasn tayamazd. Zevklerinde olduka tutucu olan Lenin, sanatla ilgili sorunlarda hep ar temkinli bir yaklam benimsemi, bu konudaki yetersizliini her zaman ak yreklilikle itiraf etmitir*50 Sanat ve Eitim Halk Komiseri Lunaarskiyin5 1 eitli modernizm biimlerini korumas Lcnini sk sk kayglandrm, ama zel sohbetlerde birka ineli sz sylemekle yetinmi ve kendi edebi zevklerini yasa haline getirme dncesinden lep uzak durmutun 1924'te yeni bir evrenin eiine gelindiinde, bu kitabn yazar devletin farkl sanat akmlar karsndaki tavrn yle formle ediyor du: Onlar devrim yanls ya da kart trnden ltlerin ze rinde tutmak, onlara kendi alanlarnda tam zgrlk tanmak gerekir.52 Diktatrlk, kitlelerin desteine ve dnya devrimi perspekti fine sahip olduu srece, deneylerden, aratrmalardan, farkl ekollerin birbirleriyle arpmalarndan korku duymad, nk kltrde yeni bir evrenin ancak bu yolla hazrlanabileceini bi liyordu. Halk ynlar hl tm dokularyla alkant iindeydi ler; bin yldr ilk kez sesli dnyorlard. Sanatta en gen ve ni telikli gler hzla gelimiti. Sosyalist yasalarn en deerli r nekleri ve devrimci edebiyatn en iyi rnleri umut ve cesaret do lu bu ilk yllarda verildi.5 3 Teknik olanaklardan yoksun olun

ALE GENLK KLTR

233

masna karn dnyay yepyeni vc youn gereklikleriyle hayre te dren o fevkalade Sovyet filmleri de bu dneme aitti.54 Parti iindeki muhalefete kar mcadelcde, farkl edebiyat ekolleri birbiri ardndan boazland. Sz konusu olan yalnzca edebiyat da deildi. Ykm, ideolojinin btn alanlarna yayl mt, neredeyse yan bilinsiz bir saldn olduu lde de iddet liydi. imdiki yneticiler kendilerine entelektel yaam hem si yasal olarak denetleme, hem dc bu alann geliimini ynetme g revinin verilmi olduunu dnyorlar. Bu, tepeden, buyruk larla ynetme tarz, toplama kamplarna, bilimsel tarmn geli tirilmesine vc mzie kadar uzanyor. Partinin merkez organ, askeri komutanlarn emirlerine olduka benzeyen ve mimariyi, edebiyat, tiyatroyu, baleyi ve sylemeye gerek yok felsefeyi, do a bilimlerini, tarihi yneten imzasz makaleler yaymlyor.5 5 Brokrasi kendi amalarna hizmet etmeyen ve kavrayamad her ey karsnda batl bir korkuya kaplyor. Doa bilimle riyle rerim arasnda bir balant kurulmasn gerekli klmakta, belli bir dzeyde hakldr; ama aratrmaclara yalnzca ksa s rede pratik sonular alacak almalara ynelmelerini buyur makla, yaratcln en deerli kaynaklarn kurutma tehlikesine yol ayor; bu arada pratik sonulan olabilecek bulular da ay n tehlikeyle kar karyalar, nk bunlar ou kez nceden kestirilmeyen yollarda belirirler. Ac deneyimlerden ders alan doa bilimcileri, matematikiler, filologlar, askerlik sanat ze rine yazanlar, kapsayc genellemeler yapmaktan kanyorlar: ou kez cahil bir frsat olan bir kzl profesrdn56 gaddar lkla karlarna Lcnindcn ya da Stalin'den bir alnt karmasn dan ekiniyorlar nk. Byle bir durumda bilimsel dnceyi ve bilim onurunu savunmak ok byk bir olaslkla bask yn temlerini zerine ekmek demektir. Durum, toplum bilimlerinde kat kat daha ktdr. ktisat larn, tarihilerin, hatta istatistikilerin ve doal olarak gazeteci lerin birinci kaygs, resmi politikann o andaki izgisiyle eliki li bir duruma dmemektir. Sovyet ekonomisi, i ya da d poli

234

BLM 7

tika zerine herhangi bir ey yazlacaksa nce efin sylevle rinden kalplam syleyiler dn alarak saa sola kar ken dini gvence altna almak her eyin ngrld gibi, hatta da ha da iyi gittiini kantlamay i edinmek gerekir. Bu katksz konformizm, insan dnyevi skntlardan kurtarsa da berabe rinde cezalarn en arn, ksrl getirir Marksizm, Sovyetler Birliinde resmi doktrin olduu halde, son on iki yldr ekonomi* sosyoloji, tarih, felsefe alannda dik kate deer ya da evrilmeyi hak eden tek bir Marksist yapt ya ymlanmamtr. Marksist almalar, onaylanm eski dnce leri tekrarlayan vc ann gereklerine gre hep ayn alntlar ye niden sunan skolastik derlemeler olmann tesine gemiyorlar. Yaclk ve yaltaklanma gibi yaptrclar kullanlarak retil mi ve kimsenin gereksinim duymad kitaplar ve brorler, milyonlarla baslyor ve devletin himayesi altnda datlyor. Deerli ve bamsz herhangi bir ey syleyebilecek olan Marksistler ya hapisteler ya da susmaya zorlanyorlar. Oysa toplum sal biimlerin evriminde her an dev sorunlarla kar karya ka lnyor! Kuramsal almann olmazsa olmaz koulu olan d rstlk, ayaklar altna alnyor. Leniin topl eserlerine eklenen aklayc notlar, her basmda, yneticiler genelkurmaynn kiisel karlarna hizmet etmek zere batan aa elden geiri liyor: efler yceltiliyor, hasmlarna kara almyor, belli iz ler yok ediliyor. Ayn ey parti ve devrim tarihi zerine yazlm elkitaplarnda da yaplyor. Olgular arptlyor, belgeler gizle niyor ya da yenileri imal ediliyor, itibarllar yaratlyor ya da yok ediliyor. Ayn kitabn on iki yllk sre iinde birbirini izle yen basmlar karlatrldnda, yneticilerin dncelerinde ki, vicdanlarndaki vc bilinlerindeki yozlama kolaylkla fark edilebilir. Totaliter rejimin edebiyat zerindeki etkileri de son derece lmcldr. Farkl akmlar ve ekoller arasndaki mcadelenin yerini, eflerin isteklerinin yorumlar almtr. Btn gruplar, zo runlu olarak ayn rgtn iinde yer alyorlar;57 bir tr edebiyat

ALE GENLK KLTR

235

toplama kampdr bu rgt. Serafimovi5 8 ve Gladkov*5 9 gibi va sat ama iyi niyetli yazarlara klasik payesi veriliyor. Vicdanlara yeterince kar gelmeyi beceremeyen, yetenekli yazarlar, aln tlar kuanm umarsz retmen eteleri tarafndan izleniyorlar. Byk sanatlarn bir blm intihar ediyor, bir blm de ya malzemelerini ok eskilerde buluyor ya da susuyor.60 Drste yazlm vc yetenek parlts tayan kitaplar, rastlant sonucu kurtulmuasna ara sra el altndan gn yzne kyor; bunlar da bir tr karaborsaya dyorlar. Sovyet sanatnn gemii bir ehitler menkbesidir. Pravda'da yaymlanan, biimcilik kart6 1 bir ynlendirici makaleden sonra yazarlar, ressamlar, sinema ynetmenleri, hatta opera sa natlar arasnda bir pimanlk salgn ba gsterdi. Bunlar bir biri arkasndan gemiteki gnahlarn yadsyor, ne olur ne ol maz deyip temkinli davranarak biimciliin ne olduunu ta nmlamaktan da kanyorlar. Sonunda yetkililer yeni bir emirle bu pimanlk beyan seline son vermek zorunda kaldlar. Birka hafta iinde, edebiyatla ilgili yarglar gzden geirildi, ders ki taplar dzeltildi. Stalin, Mayakovskiyi62 vd diye sokaklarn isim deitirdii ve antlarn dikildii de grld. Bir opera ya ptnn yksek dzeydekiler zerinde yapt olumlu etki, beste cileri ynlendirmeye yetiyor.6 3 Komnist Genlik Sekreteri bir yazarlar konferansnda, Yolda Stalinin tavsiyeleri herkes iin bir yasa nitelii tar, diyordu ve baz dinleyiciler utantan k zardklar halde alk topluyordu. Sanki edebiyattaki soytarl tamamna erdirmek istermiesine, Rusa tek doru cmle kur maktan aciz olan Staline bir slup klasii payesi verilmitir.64 Kimi tezahrlerinin gayri ihtiyari dt komik durumlara karn, bu entrikacln ve polis hkimiyetinin iin iin trajik bir yan vardr. Resmi formle gre kltr, ierik asndan sosyalist, biim asndan ulusal olmaldr. Ne var ki sosyalist kltrn ierii konusunda ancak yaklak hipotezler ne srlebilir. Hi kimse o kltr yetersiz bir ekonomik temel zerinde ykseltme gc

236

BLM 7

ne sahip deildir. Sanatta gelecei nceden grmek, bilimde ol duundan daha az olasdr. Ne olursa olsun gelecein inasn yanstmak, sosyalizmin yohnu gstermek* insan dn trmek gibi tariflerin insann d gcndc yapt armlar, bir nalburun fiyat listesinin, ya da bir tren tarifesinin artra ca eylerin tesine gemez. Egemen gre gre sanatta ulusal biimden anlalan, herkes iin eriilebilir olmasdr. ?ravdayhalk iin yararl olma yan sanat yaptnn estetik bir deer tayamayacan ilan edi yor. Kitlelerin sanat alannda eitilmesi gerekliliini bir kenara brakan bu yllanm Narodnik forml,6 5 kitlelerin hangi sana ta gereksinimleri olduu kararn brokrasiye brakt lde daha da gerici bir nitelik kazanyor. Brokrasi, cannm istedii ni yaymlyor ve okuyucuya en ufak seim hakk tanmadan bunlar zorla satyor. Son tahlilde, brokrasi iin her ey, sana tn onun karlarnda esin kayna bulmasna ve onu halk yn lar gznde ekici yapacak sanat biimlerini retmesine indir geniyor. Bouna! Edebiyatn hibir trls bu sorunu zemez. Yneticilerin kendileri dc nc birinci ne de ikinci Be Yllk Plann he nz, Ekim Devriminde doan edebi yaratclk dalgasnn zeri ne kabilen yeni bir dalga yaratamadn kabul etmek zorun da kalmlardr. Bu szler az bile. Aslnda birka istisna dnda Termidor a tarihe, vasat insanlar, resmi sanatlar ve dalka vuklar a olarak geccektir.

NOTLAR

237

NOTLAR: BLM 7
1. arlk rejiminde tipik ii vc kyl ailesinde kadnn boyunduruk altna alnmas vc ocuklarn smrlmesi, ilerici Rus dnrlerinin ii ni nefretle doldururdu, Asya blgelerinde okeli vc ataerkil aile yaps modern dnya kartlnn esas ka leiydi, (Can, A History e. 5, s. 30) Ekim Dev timinden hemen sonra arlk dneminin aile yasalar, 19 ve 20 Aralk 19 J 7 tarihli 4 4 Boanma Kararnamesi vc Medeni Nikah, o cuklar ve Nfus Ktklerinin Tu tu ima s zerine Kararname" ile yrr lkten kaldrld, (Kr, Rusa metinler, Dekrett Soveiskoy Vlasti, c 1, 25 Okryabya 1917, 16 Mart 1918, Moskova, 1957) Bu kararnameler4 < ko cay aile ierisindeki stnlklerinden yoksun brakyor, kadna maddi cinsel adan dilediini yapabilme konusunda mutlak hak ranyor, kad nn adn, yuvasn ve uyrukluunu zgrce seebileceinin doal olduu nu ilan ediyordu.T > {W. Reichj nsann Karekter zerklii iin. Cinsel Devrimi |1936], ev, Bertan Onaran Paye!, 1974, s, 217. Evlenme ve bo anma iin^ sair nikah memurluuna kaydolma yeterli oluyordu (taraflar dan yalnz birinin talebiyle de boanmak mmknd), 1917 ylnn karar nameleri, 17 Ekim 1918 tarihli RSFSC Aile Yasasyla onayland, (Kr. |der. | R. Scllesinger, The Family in tbe USSR. Documcnts and Readmgs, Londra, Routledge nd Paul Kegan, 1949; |der*] D. Atkinson, A, Da lin, G. Warshofskv Lapidus, Women in Russia, Harvesrer Press, 1978) 2. Biz, kadnlar eit olmayan bir duruma sokan, ya da boanmay s nrlayan vc onu tiksindirici formalitelerle eviren, ya da cvlilikd ocuk larn tannmasn reddeden ve babalarnn aranmasn zorunlu klan o re zil yasalardantm uygar lkelerde eitli kalntlar bulunabilecek, bur juvazinin ve kapitalizmin yzkaras olan yasalardan szcn tam an lamyla ta stnde ta brakmadk, (Lenin, Byk Bir Balang |Temmuz 1919J, Marx-Engels-Marksizm, s. 467-87, burada s, 480vd) (Kr. Troki, 4 < Eski Aileden Yeni Aileye, ayn yazar, Sosyalizmin Gncel Meseleleri [1923|, Suda, 1976, s. 38-48) 3. Kadn kurtaran tm yasalara karn, kadn bir ev klesi olmaya devam ermektedir, nk kk ev ileri onu ezmekte, bo inak ra, etkisiz letirmekte ve alaltmakta, mutfaa ve ocuk odasna balamaktadr, emeini barbarcasna retken olmayan, kk, sinir bozan, etkisizletiren ve ezen, yorucu ilere harcamaktadr. Kadnn gerek kurtuluu, gerek komnizm, ancak bu basit ev ekonomisine kar (devlet gcn kullanan proletaryann nderliinde) bir yn mcadelesi balad zaman vc bu mcadelenin balad yerde, ya da daha dorusu bunun geni lekli sos yalist ekonomiye toptan dnm balad zaman balayacaktr/' (Le-

238

BLM 7

nin, Byk Bir Balang, s, 481, n, 2)

4. Kent nfusunun beslenmesini gvenccye almak iin i sava zama nnda* Perrograd ya da Moskova'da nfusun bete drdnden fazlasna hizmet veren yemekhaneler kuruldu, (Kr. A. Holt, Die Bolschewiki und dic Frauenunterdrckung, J. Hemen, A.H,A. Maheim, Prauen und Arbciterbetvegug, Frankfurt, ISP> 1984, s. 87-126, burada s. 98) 5. Kr. Der Sieg des Sozialisms in der 5owjetuion und seme weltgcschichtliche Bedeutung (Resolurion zum Berich des Genossen Manuilski, angenommen am 20. August 1935)", Rundschau^ say 45 iinde, 11 Eyll 2935, s, 2038-40, 6. 1935'te Sovyet hkmetinin sokak ocuklarmn serseriliine kar mcadelenin rgtlenmesi zerine bir emriyle Merkezi Milis Yneti mine, babo genlere (bcsprizornye") kar sert nlemler alnmas ta limat verildi (kr, Rcich, Cinsel Devrim, s. 316), 7 Nisanda 1935te ka rlan bir kararname, btn cezalarn, o arada lm cezasnn, <m iki ya ndan balayarak ocuklar iin dc geerli olmasn ngryordu (bu h km, muhaliflerin ocuklarna da uygulanabilecekti), Kr. Conqucst, B w yk Tedhi, s. 41. 7. Bu konuda kr. F.W, Halle, Die rau in Sowjetru$landy Berlin, Zsolnay, 1932, s, 317-75 (Auf dem Wege zur Abschaffung der Prostitutio ). 8. 18 Kasm 1920 tarihli bir yasayla gebeliin ilk ay iinde ocuk aldrma yasallatrld. ocuk aldrma halka ak doumevlerinde yap lacak, yalnzca yetkisiz vc gizli olarak ocuk alanlar sert bir ekilde ceazkandrlacakt. (W. Reich, Cinsel Devrim, s. 251) (Kr, G.W. Lapidus, Wonen in Soviet Socicty, Equa!ity, Devetopmenty and Social Changc, Bcrkcley, University of Califomia Press, 1978, s. 60vd, ocuk Drme maddesi, Byiik Sovyet An$iktopcdisHRu$.\, c. 1 iinde, Moskova 1970,) 9. kinci Be Yllk Plan (1933-37) srasnda, ocuk aldrma hakk il kin fiilen kstland: Kadnlar ilk ocuklarn ald ramaz oldular. Hekim like gereklilik uygulamasna sessizce geri dnld, komisyonlar byk manevi bask yapyor. (Rcich, Cinsel Devrim, s, 262) Derken 27 Hazi ran 1936v da ocuk aldrma, lnikmcr kararnamesiyle yasakland, (Kr, G,N. Sercbrcnikow, The Position of \ Vomen in the USSR, Londra, Gollancz, 1937 iindeki kararname metni, s, 261-77) 10. Aro Aleksandrovi Solts (1872-1945), Zolenikasl (Vilna ili) Ya hudi bir tacirin olu, Perersburgda hukuk okudu. 1898den itibaren siya sal faali yer iinde oldu; birok kez tutuklanp srld. ubat Dcvriminde sonra Boleviklcrin Moskova Blge Komitesinde yer alan, 1921-34te

NOTLAR

239

Parti Denetleme Komisyonunda Prezidyum yesi olan Solrs 1921 sonra snda Sovyet Temyiz Mahkemesinde alt. Louis Fischcr, onu Bolevik pritenlerinin en nde geleni olarak adlandrd* (L* Fischer, Liebe und Ehe in USSR, Die ncuc Weltbhne, say 35 iinde, 29 Austos 1935, s. 1087-92, burada s. 1088) 11* Kr. Der Gesetzentwurf ber das Abtreibungsverbot und den Mutterschutz, say 25 inde, 28 Mays 1936, s. 1009vd 12. Kr* Fischer, Liebe und Ehe ... (n. 10) 13. rnein 1936da Komsomol tznde yle deniyordu: Genlik Birlii ailenin salamlatrlmasnda ve ocuk le anaya gsterdii efkarte Sovyet devletine yardmc olur. (Der Kongreft der Sowjetjugend1Von unserem Berichrerstatter L.F* Boross, V. Die Jugend und ihr sozialistisches Vaterland, Rundschau, say 23 iinde, 14 Mays 1936, s. 939-40, burada s* 939) ocuk Drmenin Yasaklanmas... zerine Kararna memde *aile ve aile devleri karsnda dncesiz davranlar ile m cadele edilmesi gerektii yazlyd* (Serebren clkow, The Position ofWomen in the USSR, s. 261-77, burada s. 276) 14. Nikhlarn cretsiz kaydedilmesi srdrld* 27 Haziran 1936 tarihli yasa uyarnca ilk boanma iin elli, kincisi iin yz elli, ncs iin yz ruble denecekti. (Kr* Halle, Die Frau...ys. 194) 1935*te bir kadn dokuma iisi ayda yz elli ruble kazanyor, (kmr madenciliin deki kazclar gibi) yksek credi iilerin eline drt yz ila be yz ruble geiyordu. Aradan elli yl getikten sonra da boanma, toplumsal adan istenme yen bir ev saylyor: Sovyetler Birlii Komnist Partisi XXVII, Kongre sinde Gorbaev, unlar sylyordu: * Boanmalarn saysnn azalma sna ramen bu say yine dc oktur* Baarsz evlilikler de az deildir* Toplum... kaytsz kalamaz. Toplumun en nemli dayanaklarndan biri de salam bir evliliktir nk. (M.S. Gorbaov, Her ey insan inyD nem, s. 86) 15* Ancak insann insan artk smrmedii, kadnn toplumun tam yetkili bir yesi*., olduu sosyalizmdedir ki ocuk drmeye kar, ya saklar da dahil olmak zere mcadele sorunu, ciddi bir biimde konabi lir. (Der Gcserzentwurf ber das Abtreibungsverbot ud den Mutterschrz, Rundschau, say 25 iinde, 28 Mays 1936, s* 1010) 16* Eskiden aile iindeki mcadele snf mcadelesinin bir parasy d* Ana baba kardevrimci olunca, baba perakendeci ya da kapitalist kyl olunca, Komsoora, Komnist Genlik Birliine gnl yatran o cuklaryla bar iinde yaayamazd. Aile dman siyasal kamplara ayrl mt.** Artk ana babann kt siyasal nfuzundan korkmasna gerek

240

BLM 7

kalmayan rejim, imdi onlarn zorunlu manevi vc kltrel nfusunu se lamlyor. Eski hikmet stne basa basa belletiliyor: "Anan baban say.' Yalanan aa babaya ocuklar yardm etmeli; olanlar ile kzlar, sokak tan ahnp scak, sevecen aile hayatna kapatlmalymlar." (Fischer, Lebe und Ehe s. 1088, n. 10) 1986 parti programnda yle deniyor: Toplum, ailenin istikrarl, ruha vc ahlaka salkl olmasyla derinden ilgilidir. Bundan hareketle parti, aileyi salamlatr may, toplumsal ilevlerinin yerine getirilmesi vc ocuklarn eitilmesinde desteklemeyi zorunlu sayar." (Kataolu Dnya da Neler 0/wyor, s, 219) 17, Sovyet Devleti, Amerikan ve Fransz anayasasn kendine rnek alan sosyal demokrat gelenek iinde, laik olarak tasarlanmt. Yani her trl ruhani badan azade, dolaysyla dini vc din karn vicdan vc dn ce zgrlnn gvencecisiydi. Tanrtanmaz ve kilise aleyhtar propa ganda partinin greviydi: "Rus Komnist Partisine yol gsteren inan, kitlelerin btn toplumsal ve iktisadi faaliyetinin temelinde planlhk ve bilinlilk yer aldnda acak dini nyarglarn tam olarak krelcceidir. Parti, emeki kitlelerin dini nyarglardan fiilen kurtulmalarm revik ede rek ve bilimsel adan aydnlatc ve din karn propaganday en geni apta rgtlendirerek smrc snflar ile dini propagandann rgden mesi arasndaki ba tamamyla koparmaya alr. Bu yaplrken, ancak dini banazln glenmesine yol aaca iin, inananlarn dini duygula rm zedeleyebilecek her eyden titizlikle kanlmaldr.1 ' (Program der Kommunistischen Partei RuGlands |Bolschewiki| angenommen auf dem VIII. Pateikongrefi 1919, )der.| Meissner, Varteiprogramm, s. 121-42, burada s. 132} Otobiyografisinde Trotskiy, sz arasnda, Lenin*in kilise aleyhtar propaganday kendisine emanet etmek istediini, ancak bu grevin b rokratik manevralar sonunda Yaroslav'skiy'e kaldn belirtir (Kr, Ha yatim, c. 2, s. 554) L Dcutscher, Trotskiy biyografisinde, bu nottan esin lenerek, Trotskiyin 1922de Tanrszlar Birlii" bakam olduunu, son radan bu greve Yaroslavskiyin getiini yazar, (Kr. 1 . Deutschcr, Troki, c. 2, s. 44; ayn yazar, Stalin, c* 2, s, 28vd) Tanrszlar Birlii, Yaroslavskiyin 1922 Aralndan beri yaymlanmakta olan Bezbojnik ("Tanr sz") gazetesi etrafndaki bir evrenin iinde olutu vc kuruluunu ancak 1925 Hazirannda gerekletirdi. Birlik, yirmili yllarn sonunda Stalin'in desteiyle rakip bir rgt karsnda stnlk kurmay baard; zellikle Kzl Ordu iinde ve Ukrayna'da direnile karlat, Bolevik adliye ve polis aygt iindeki grevliler, kilise ve nananlar karsnda olduka hogrl davranmakta; din kart banazlar, Kom-

NOTLAR

241

somoPdan ya da Tanrszlar Birliiden gelmekteydiler- Trotskiy, do rudan din aleyhtar propaganday etkisiz buluyor, ndu yaam dze yinin ykseltilmesine, modern teknolojiye vc sinema gibi yei kitle ileti im aralarna balyordu. Rus Ortodoks Kilisesi, Bolevik hkmetinin ilk nlemlerine tama men olumsuz tepki gsterdi; Patrik Tihon (1865-1925) Boleviklcri afo roz etti. 1922 yllndaki ktlk srasnda Bolevkler, kilise hzinelerine el koydular (komisyonda Sapronov ile Trotskiy almlard); bunun zeri ne patrik, rahipler ile inananlar direnie ard, tutukland ve adli ma kamlar, kilise direniinin tayclar hakknda birok idam karar verdi ler. Ortodoks kilisesinden ayrlan ve 'Zinde Kilise* ad verilen bir kol, hkmet yanls bir rotaya girdi. Tihon, 1923 Hazirannda teslim olarak hay arnn geri kalan ksmnda devletin hogrsnden yararland. Kilise ile devlet arasndaki uzlamay, zorla kolektifletirme bozdu. Otzk yl larda teki btn zerk toplumsal rgtler gibi Ortodoks hiyerarisi de yok edildi. Stalin, aneak kinci Dnya Savanda, Alman istilaclarna kar halk seferber etmede kilisenin nfuzundan yararlanmak iin Tihonun halefi Sergei Stragorotskiy ile yeniden ittifak kvrdu (Kr. Troki, Sosyalizmin Gncel Meseleleri, Suda, 1976, s. 32-8; B.R. Bodur ki w* *Churd-State Relations in the U5SR'\ Sun'ey, say 66 iinde, 1968, s* 4-32 ; J. Delancy, The Origins of Soviet Antireligious Organizations, [der.] R.H. Marshall Jr, Aspccts of Religion in the Somet Union, 1917-67 iinde, Universiry of Chicago Press, 1971; Carr, /l His tory >c. 5, s. 38-46; G.M. Enteen, \Vriring Party History in the USSR: The Case of E-M - YarosJavskij, Journal of Contcmporary History, say 2 iinde, 1986, s. 321-39) 18. Programm und Statut des Leninschen Konvnunistiscben Jugendverbandes der Sotvjctunion. Moskova, Verlagsgenossenschaft auslndischer Arbeitcr in der UdSSR, 1936, s * 12. 19, 1926 nfus saym ile 1926-27 ve 1930 yllarnn istihdam istatis tiklerinde (ayrca 1939 kestir iminde) zel personel, ^tesadfen yaplan i, ev ii hizmetler bal altnda gzkr. Bu kategoriye giren kiilerin toplam says, 1926 ile 1939 arasnda 1.476.000'ya geriledi. (Kr. P \Lorimer, The Population of the Soviet Union, History and Prospects, Ce~ nevre, League of Narions, 1946, s* 100) 20* 1907*dc Bolevik Parti yelerinin yzde 20si, Menevik Parti ye lerinin yaklak olarak yalnz yzde 5i yirmi yandan genti. O srada Bolevik ynetici grubunun ortalama ya otuz drt, Menevik ynetici grubununki krk drtt. (D. Putz, Jugend und Partei, Das Verlaltnis der revolutionaren russisehen Jugend und des sovetisclen jugendvcrbandes

242

BLM 7

zur Leninschen Partei biz zum Absclufi der grund[eenden phase 1939, (Doktora tezi, Erlangen niversitesi, Nrnberg 1975], s. 44vd) 21, Mistikletirilmi biimi ile diyalektik, Almanya'da moda olmu tu, nk eylerin mevcut durumunu yceltiyor ve ulutuyor gibi grn yordu. Oysa akla-uygun biimiyle diyalektik, burjuvazi ile onun doktriner szcleri iin bir rezalet ve irenliktir, nk eylerin bugnk mev cut durumunu olumlu yanlaryla kavrar, ayn zamanda da, bu durumun yadsnmasn, onun kanlmaz knn anlalmasm ierir; nk di yalektik, tarihsel olarak gelimi olan her toplumsal biimi akkan bir hareket inde grr ve bu yzden, onun geici mahiyetini hesaba katar; hibir eyin kendisine zorla kabul ertirilmesine izin vermez, znde ele tirici vc devrimcidir. (Marx, Kapital*in Birinci Cildinin Almanca ikinci Basksna Sonsz Kapital y c. 1, Marx vc Engels, Seme Yaptlar, c, 2 iinde, s. 118vd) 22, Rusyann geri kalmlndan k yolunu Bat Avrupa rnekle rine benzemeye alan modernlemedi?ri karlarna alarakeski Rus birleme biimlerine (mir, atel) ve dindarla dnte arayan Slavofil ideologlar (Homyakov, Kirreyevskiy, Aksov) ima ediliyor, SJavofiJlcrin tutucu topisi, Alman idealizminden ve romantikliinden alman motifle ri barndryordu; hem Narodnikler hem de byk Rus milliyetiliinin ideologlar, bu akmdan etkilenmilerdi. (Kr, P,K. Christoff, An Introduetion to 9th Century Russsian Slavopbilism, 3 cilt, Gravcnhagc, Mouton, 1961-82,) 23, Komsomolsk na Amure, 1932'de Komsomolcula tarafndan ku ruldu* Kem, Uzakdouda Anur'un aa kesiminde, Vladivostok'u bin kilometre kadar kuzey indedir. Bir sanayi merkezi olan kent, Trans-Sibir ya Demiryolunun bir ube harcnn ucunda yer alr. 1939'da 71.000c ula an nfusu, 1972yc dek 226,000'e ykseldi. 24, Otto Ytlyevi midt (1891-1956), corafyac, elyuskin gemi siyle bir Kuzey Kutbu kefine katld. 1934 ubatnda buz ktleleri ara snda skan buzkran batt. Mrettebat, dramatik bir kurtarma hareka tyla kurtarlabildi. Stalin, midt ile takmna Moskova'da muzafferae bir karlama hazrlatt, 25, Engels, Fransa'da Sava, Engelsen Girii (1891 basks), Marx ve Engels, Seme Yaptlar>c, 2, s, 213-26, burada s. 226. 26- Lenin, Devlet ve Devrim, s, 107* 27, Fabrikada i disiplini kadar okulda disiplinli renim de en nemi; yurttalk erdemleri olarak ilan edildi diye yazyor Oskar Aweiler otuzlu yllar iin, Okul, ordu ve devlet aygtndaki yeni hiyerarik ya plar, btne hizmet1ve ndere Cvojo*) adanma gerekesiyle merula

NOTLAR

243

trld. (Erziehungs und Bildungspolitik, ayn yazar ve [der*] Karl-Heinz R.uffmann, Kulturpolitik der Sou/jetunion iinde, Stuttgard, Krner, 1973, s. 1-144, burada s* 70) 28. Komsomolun Tm Birlik Kongreleri, ilkin her yl (1918-22), da ha sonralar iki ylda bir (1924-31) yaplrd. kinci dnemde Komsomol, iki kongre arasnda bir tn-birlik konferans dzenlerdi* VIL Konferans ile X. Kongre (1932 ile 1936 aras) arasndaki temizlikler srasnda yapl mayan ulusal toplantlar, 1936dan sonra da yaplmad. XI. Kongre* an cak on yl sonra (1949) topland. (Kr. R.T. Fisher, Pattern for Soviet Youthy A Study of the Congresses of the Komsomol, 1918-1954, New York, Columbia University Press, 1959. Komsomorun X. Tm Birlik Kongresinde (11-21 Nisan 1936), balca sorun, yeni bir program ve t z kabul ederek, birliin 1935'te balatlan yeniden rgtlenmesine son vermekti. Kossarev, alma raporunda genlerin son faaliyetlerini, o ara da Komsomolsk kentinin inas ile Stahanov kampanyasna katlm vur gulad. Ardndan Sovyer yurtseverliinin genlik iinde yaylmasna ve Komsomorun (memurlarn, aydnlarn ve kulak ocuklarnn kabulyle) deien toplumsal bileimine deindi. (Kr. Der 10. Kongrefi des Kommunistisehen Jugedvcrbandes der Sowjctnion, Rundschau, say 17 iinde, 16 Nisan 1936, s. 695) Yeni program tasars konusunda raportr olarak sz alan Fcynberg, eski programn gzden geirilmeye muhta ol duunu belirtti. (Kr. Der Kongrefi der Sowjetjugend, Von urnseren Sodcrberichterstatter L.F. Boross, Rundschau, say 21 iinde, 7 Mays 1936, s. 865-8, burada s. 866vd) 29. Otuzlu yllarda teknik bir uzmann kazanc, bir sanayi iisimnkinden ortalama iki kat, seksenli yllarn balarnda ise yalnz yzde 10 ya da daha fazlayd. retim ve eitim ileri alannda alanlarn geliri, otuzlu yllarda aa yukar ortalama ii cretine denkti. 1984te, halk eitimi alannda alanlar, sanayide alanlardan drtte bir, salk ileri ve sosyal hizmetlerde alanlar ise, neredeyse te bir orannda daha az kazanyorlard. 30. uYurdumuzu seviyoruz ve smrnn olmad, insan hayatnn ve onurunun pazarlk konusu edilmedii, eitli milliyetlerden milyonlar ca emeki kitlelerinin byk dostluunun iek at ilk sosyalist devlet olduu iin, onu savunmaya hazrz. (Der KongreS s. 939vd, n. 28) Sovyet yurtseverlii, uByk Anayurt Savada, 1 Ocak 1944 gn Sovyet radyosunda uEnternasyonalin yerini, iinde u szlerin getii bir milli mar alnca doruuna ulat: Stalin bize halka sadakati retti/ a lmaya ve anl eylemlere tevik etti.../ savalarmzdan sorulur kuakla rn kaderi!/ Biziz anl bir yurda doru ilerleyen!

244

BLM 7

O gnden beri Sovyet yurtseverlii devlet ideolojisinin deimez bile enidir. Szgelimi Samoilenko, syle yazyor: Yurtseverlik, kendi halk nn toplumsal, iktisadi, kltrel kazanmlarmdan duyulan bilinli vn tr, oun devrimci gelenekleri karsnda saygl davrantr. (W.F, Samoileko, Grundlage des Kampfbndnisses, Der nternationali$mu$ als Faktr der Verteidigungsmacht der soziaihtiscben Gescllscbaft, Berlin, DAC, Militarverlag, 1984, s. 91) 31. Kr. Program und Statut des Leninscben Kommunistischen jugendverbandes der Sowjctunion. 32. Komsomol Merkez Komitenin XI. Plenumnda Genlik Birlii Genel Sekreteri Kossarev, bizzat Stalifin kendisine, * Komsomol aygr nn parti komitelerini mekanik bir biimde kopya edemeyeceini syle diini bildirip unu ekler: Biliyoruz ki bu tr kopyaclk bizde vard. Kossarev* Genlik Birliinin grevlerini Merkez Komice yelerine izerle yle yorumlar: Parti ile Komsomol aygtnn ilevleri ayn deildir. Par ti lkeyi ynetir; Komsomol ise, eitim ve rgtlenme almasyla yalnz ca ynetmeye yardmc olur. (Komsomolskaya Pravda, 28 Haziran 1935, Putz, ]ugend und partei, s. 365'teki alnt) Genlik rgtnn X. Kongresinde Kossarev'in yan sra raportr Feynberg ile parti temsilcisi Andrcyev, Komsomol*un Sovyetler Birlii Komnist Partisini kopya ede meyecei yolundaki uyary tekrarlarlar. 33. "Genliin, akl banda her parti yesi iin ak olduu gibi, ke sinlikle belirtisel olan bugnk ruh hali, tam da, Politbronun oy birliiy le kabul edilen kararnda yerilen 'mutlak duraanlk' yntemleriyle yara tlyor Bir baka deyile: Tam da mutlak duraanlk,' partinin ynetici katmanlar ile daha gen yeleri, yani ezici ounluu arasndaki yaban clamann artmas tehlikesine gebeydi. (Trotzki, Der Neue Kurs (1924), Berlin, Neuer Kurs, 1972, s. 113) Parti iinde, kendilerini parti almasnn faal katlmclar olarak his setmeyen ve partiye yneltmi olduklar taleplere uygun ve zamannda ccvap alamayan pek ok evre, kendilerine her eitten gruplama ve hizip ler eklinde, parti faaliyetinin yerine geecek bir eyler aryor. (Trotzki, < 4 Schriften zum Ncucn Kurs der Partei 1 1923-24), ldcr.| Wolter, Die Linke Opposition...yc. 1 iinde, s. 346-408, burada s. 406) 34. Roma imparatorluunun bakentinin Bizans'a, Konstanrinopolis'e tanmasnn ardndan imparatorluun blnmesinden sonra 330da ortaya kan Dou Roma mparatorluunun toplum biimi, dou despot luuna tekabl etmekteydi. mparatorluk, Anadolu ve Balkan yarmada sn, Gney ve Orta talya'y kapsamakla birlikte zaman zaman Msr ve Kuzey Afrika'ya da yay iliyor, Slav halklarna Yunan kltrn aktaryor

NOTLAR

245

du* Ynetilenlerin Allahn inayetiyle Hristiyan imparatora tam itaatleri, yadrgatc, Bizansl" bir ayin olarak Bat Avrupa halklarnn bilincinde iz brakmtr. (Kr. K.A. Wittfogel, Die orientalische Despotie, Eine vergletchende Untersuchung totaler Macht |1957|, Koln, Kiepenheuer Witsch, 1962, s. 199-206) Brokrasinin mutlak kudreti vc Sralinin ilallatrlmas, Trotskiy'e, Moskovay nc Roma olarak gren arla rn otokrasisini hatrlatyordu, 35. II. Nikolay (1868-1918), son ar (1894-1917). Atalar... ona, imparatorluk yle dursun, tek... bir ileyi bile ynetmekte kendisini muktedir klacak hibir zellii bahsetmemilerdi.1 1 (Lco Trotzki, Gesc hicte der russichen Rcvolution, c. 1, Yehruarrevolution, Berlin, Fischer, 1931, s. 60vd) Nikolay, nceleri, babas 1 1 1 . Alcksandrn otokratik reji mini srdrp, toprak sahibi soylularla birlikte sanayilemeye kar dur maya alt. Rusya'nn Japonya ile olan savata urad yenilgi, 1905 Devrimi ne yol at. Ekim manifestosunda ar, genel oy hakkm, temel haklar ve bir yasama meclisini (Duma) tand. 1907de bakan Stohpiniu desteiyle Duma oy hakkn tutucu tabakalar lehine yeniden kstlad. 1915te ordu bakomutanln zerine ald; devrim patlak verince 15 Mart 1917 gn generallerin basksyla tahttan feragat etti. Yekaterinburgda (Sverdlovsk) gzaltnda tutulurken beyaz kuvvetlerin tehlikeli bir ileri hareketi dolaysyla 17 Temmuz 1918 gecesi Politbronm ynergesi uyarnca aile bireyleriyle birlikte kuruna dizildi. (Kr. Trotzki, Tagebuch im Exil, Mnih, DTV, 1983, s. 80-3) (C de Grinvvald, Der letzte Zart Viyana-Berlin, Neff, 1966) 36. Zemstvo (Yre), 1864'te ile ve il dzeyinde kurulan taral z ynetim organlarnn adyd. Yetkileri arasnda, krsal nfusa tp ve tarm bilgisiyle ilgili konularda danmanlk ve tedarik, yangn sigortas, yol in aat vc benzer hizmerler vermek yer alyordu. 1 1 . Nikolay dneminde si yasalla an Zemstvolar, demokrarik-anayasal muhalefetin merkezleri ha line geldi. 1904te kurulan Zemstvo Anayasaclan Birliinin bakam Prens G.E. Lvov, 1917 ubat Devriminden sonra geici hkmetin ilk babakan oldu. 37. itaat duygularn bana ifade etmek zere buraya gelmi bulunan btn zmrelerin temsilcilerini grmekten memnunum. Ama son zaman larda baz Zemstvo'L\m)> anlamsz hayallere kaplm kimselerin seslermi ykselttiklerini biliyorum. Herkes bilsin ki ben, kendimi halkn iyiliine adayacak, ama mutlakyet ilkesini de, unutulmaz pederimin yapt gibi kararldk ve inatla yksek tutacam'' (1 1 . Nikolay, zifiert nach Gitermam, Geschicbte Rufslands, e. 3, s. 340ta ki alnt.) 38. u belgeler kastediliyor: Lenin, Lenin^ Dnceleri ve SSCBnin

246

BLM 7

Kurulmas Hakknda ki Tasars, LB. Kameneve Mektup, Rus Komnist Partisi Merkez Komite Politik Bro yeleri iin* (26 Eyll 1922), Moshe Lewn, Lenin3 in Son Mcadelesi iinde, Ycel, 1976, s. 177-9 (Rusa da ilk yaymlam: 1959); Ayn yazar, Milliyetler ya da Otonomizasyon Sorunu (30 Aralk 1922), Son Yazlar iinde, 5, 23-31 {Rusada ilk yaymlanr: 1956); ayn yazar, Ar Basan Ulusa) ovenizmle Sava Ko nusunda Siyasal Broya Not* (6 Ekim 1922), Ulusal Sorun ve Ulusal Kurtulu Savalar iinde, Sol, 1979, s - 445 (Rusa da ilk yaymla nie 1937), (Kr* Moshe Lewin, Lenin'in Son Mcadelesi, s. 63-84, 85-96 vc 97-111) 39. 1 . Pctro, Byk (1672-1725): Trkiye (1695-96) sve (170021) ile savalarda Rusyaya Avrupal bir byk devlet payesini kazandr d, Avrupa'ya bir penecre amak iin bakenti Moskovadan Petersburga tad* te soylulara szn geirerek devlet ynetimini, orduyu ve hayat biimlerini Bat Avrupa rneine uygun olarak modernletirdi. Moskof mparatorluu, Mool kleliinin korkun ve alak okulun da semirip yetiti. Kuvvet kazanmas, srf, klecilik sanatnda virtz ha line geldii iin oldu. zgrln kazandktan sonra bile, efendi haline gelmi klenin geleneksel roln oynamaya devam etti. Sonunda, bu Mo ol klesinin siyaset esnafn, Cengiz Hann vasiyetinde dnyay fethetme grevini verdii Mool hkmdarnn marur ihtirasyla birletiren, B yk Petro oldu. "Yeni blgelere esas olarak Tatar hanlarnn yardmy la giren Moskof arlar Moskova'y Tatariat rmak zorunda kalmlarsa Byk Petro da, Bat nfuzunun araclyla alma kararyla Rusya'y uygarlatrmak zorunda kald- Petersburg, imparatorluun bu dt mer kezli merkezi, ayn zamanda, henz izilmesi gereken snrlara iaret edi yordu* (Marx, Enthlhmgen zur Geschicte der Diplomatie im S. Jl., K.A. Wittfogel, Frankfurt, Suhrkamp, 1981, s, 126, 132 ve 130.) 40. "Devrimler, tarihin lokomotifleridir. (Marx, "Fransada Snf Savamlar 1848-1850 [1850J, Marx ve Engels, Seme Yaptlar, c. 1, 226-362, burada s. 336) 41. Oy rarlar, Bat Sibiryadaki Dalk Altay zerk Blgesinde yaar lar, Dilleri Trk dilleri grubuna giren Altayca olup bu dilde ancak 1917den sonra kendilerine ait bir edebiyat gelitirebilmilerdir, Altayca, 1938den beri Kiril alfabesiyle yazlr. 1 Haziran 19227 de kurulup, 1948de ad Dalk Blgesi olarak deitirilen Oy rotlar zerk Blgesinin (bakenti Gornoakaysk) nfusu 1976da yaklak olarak 169,000 idi, RSFSCnin Altay Blgesinde yer alr ve gneyde in Halk Cumhuriyeti vc Moolistan ile snrdatr. 42. Marx, tarih srecini, bireylerin cemaatlere vc bunlar tarafndan i-

NOTLAR

247

leen Topraa ballklarndan yava yava kurtulduklar bir sre olarak yorumlar. Bu srete nemli bir ilerleme snfl toplumlarn ilk aamas nn kiisel egemenlik biimlerinden (klelik* serflik) ikinci, kapitalist ge lime aamasnn kiilik d, nesnel olarak (piyasa araclyla) dolaylandnln egemenlik biimlerine geirir. Burjuva-kentsel toplum, kader olarak yaadklar snfsal konumlarna ve piyasa ilikilerine baml olsa lar da, kendi kendilerini geindirdikleri srecc zerk olan, eklen zgr, yaltlm bireylerden oluan bir toplumdur. Ancak snfsz toplumda gerekten zgr roplumsa! bireyler geliebilir* (Marx, Grundrisse, Ekonomi Politiin Eletirisi iin n alma 11857-581, Birikim, 1979-80, s. 141; M* Wcbcr> Wirt$chaftsgcscbichtey Mnih, Dunker Humblot, 1924; A. Gramsci, Alcuni problemi per lo studio dello svolgimento della filosofia dela praxis, Quaderni del Careere, 3 cilt, Torino, Einaudi, 1977, s. 1854-64; H. Marcuse, Mantk ve htill 119411Kita, 1971, Ksm 2, Blm 1.5; M* Horkheimer, A h i Tu tulmas (1947], ev. Orhan Koak, Metis Yay., 1998, Ksm 1, Blm 4.) 43* Stalnin putlotrhnas, akla glebilecek her trl frsatta, en ok da davalarla balantl olarak..., ayrca 1936 ylnda Stalinci anaya sann ilan dolaysyla ifade ediliyordu... Bu Stalin tapnmas, edebiyatta da yansmasn buluyordu. Prokofyev'in ve otuzlu yllarda isim yapm daha biroklarnn iirlerinde StaJine boyuna yaltaklanlr. Daha eski ya zarlar da, hastaln bulamasndan kendilerini koruyamadlar. (G. Struve, Geschichtc der Sovjet literatr, Mnih, Goldman, 1957, s. 346vd) Kremlinde dzenlenen bir kabul resminde Azcrbaycanl air Sanet Vur gun'un Genel Sekreterin onuruna aadaki dizeleri okuduunu anlatr: lkemin evladdr o, bir baba gibi glmseyerek str halklar/ elini s kann mutluluk kaplar iini,../ Ve ykseklerden bizi izleyen gn kan alar ii kskanlktan. (Antonov ve Ovseyenko, Stalin, Portrat einer Tyrannei, (1980], Mnih, Piper, 1983, s. 281) 44. Bamsz bir proleter kltr (prolctkult) program, zellikle A. A. Bogdanov (Malinovskiy) tarafndan devrimci-sendikalist fikirlerin etkisi altnda gelitirildi: Parti ve sendika, proletaryann siyasal ve iktisadi faali yetini koordine etmeyeceklerdi; snfn kltrel faaliyetleri iin ise zerk bir kltr rgtlenmesine ihtiya vard. Rus devriminin ilk yllarnda Proletkult, iiler iin ok sayda edebi-saatsal stdyo ve/eitim mer kezi kurdu. Proletkulttan yazarlar [Moskovada Demirciler grubu; Petrograd*da Kozmist grubu) romantik bir dcvrimci kahramanlk slu buyla kolektivizm ve fabrika almas zerine yazdlar (otuzlu yllarn Stalinci sosyalist gerekilik retisi bunun uzantsdr). Proletkult evresindeki hesaplamalarda, bata gelen sorun, grubun propagandasn

248

BLM 7

yapt, gemiin sanatsal geleneinden kopu vc grulnm, yalnz kendi retilerinin ve sanatsal retimlerinin gerekten 4 1 proleter uldu yolunda ki iddiasyd. Lunaarskiy, Trotskiyin Edebiyat ve D ^ n m inin VL Bl mnde eletirel olarak hesaplat Proletkult grubuna duygudaa. (Lenin, Proleter Kltr zerine* | 8 Ekim 1920U Kltr ve Kl Hr htilli zerine iinde, Ser, 1969, s, 112vd; L. Troki, Edebiyat ve Dev rim, Kz, 1976, Kabalc, 1989; S, Fitzpatrik, The Commissariat of Enligbtenment, Soviet Organization of Education and t he Arts under Lunacharskyt Cambridgc Uiversity Press, 1970; R.C. Williams, Collectiv Immortality: The Syndicalist Origins of Prolecarian Culture, 1905-10, Slavic Reviet\ say 3 iinde, 1980, s, 389-402; J.C. McClelland, Utopianisn versus Revolutionary Heroism in the Bolshevik Policy: The Proletaria Culture Debatc, Slavic Revietv, say 3 iinde, 1980, s. 403-25) 45, Troki, Edebiyat ve Devrim, s. 11. 46, agy, s. 7. 47, Trotskizm asndan kltr devrimi btn snflarn kltrel ibirlii yolundaki gerid fikirden baka bir ey deildir. O, kltrel ina da proletaryann grevlerini, grlmedik lde daraltyor. Bu, proletar yann glerine inanmayla, k/trel miras eletirel biimde dntrme zorunluluunu yanl deerlendiriiyle balantldr../1 (Die Kulturrevolution und die zeitgenssische Literatr |Resolutio des Ersten Allunionskongresses der p roleta risehen Schriftsteller m AnschluK an den Vortrag von L. Averbachp |Temmuz 1928], fder | K, Einermacher, Dokumente zur sotvjctischen Literatrpolitik 1917-32 iinde, Stuttgard, Kohlhammer, 1972 , s. 362-71, burada s. 366) 48- Buharin 1926-29 yllarnda Pravda*nm bayazaryd, Proletkult gruplarn destekleyen tek Politbro yesi oydu. Bolevik nderlerin dev rim sonras edebiyat karsmdaki konumunu, Trotskiyin 10 Mays 1924 gn yapt konumadan alnma u para aydnlatyor: Pletncv Yolda (Proletkult bakam) bir proleter kltrne ilikin soyut tasarmlarn ve bunun temel bileenini, proleter edebiyatm, burada savunurken bana kar Lenini zikretti.-. Bu yntem, imdilerde pek moda,.. Gelgeldim ok iyi biliyorsunuz Plctncv Yolda, sorunun ne olduunu siz ok iyi bi liyorsunuz. nk, proletkult'j bsbtn son vermeye koyulduuna inandnz Lenin7 in gazabndan kurtulmak iin bana kendiniz gelmiti niz. Ben de size, proletkult1 un varln belli sebeplerden tr savunaca mz, ama Bogdanov'un proleter kltr zerine soyutlamalar konusun da sizinle ve koruyucunuz Buharin ile btnyle farkl grte olduum, Leine ise tamamen katldm szn vermiti m. (Trotzk i, Rede vor dem ZK der RKP auf emer konferanz ber Literatr an 10. Ma i 1924,

NOTLAR

249

|der, |H .C Buch, Parteiichkeit der Literatr oder Parteiliteratiir? Materalien zt einer undogmatisehen marxistischen sthetik iinde, Rcinbek, Rowohlt, 1972, s. 124-38, burada s. 130. Kr. Rede von N. Buclarin, der, Eimermacher, Literaturpolitik iinde, s. 207-9) 49. Proletarya parrisinin grevi, smrclerin direniinin bastrl masn srarla srdrmek, medeni hak ve zgrlklerin mutlak karakteri konusundaki kklemi nyarglara kar ideolojik olarak savamak, ay n zamanda da, siyasal haklarn kaldrlnn vc her trl zgrlk snr lamasnn srf smrclerin, ayrcalklarn korumak ya da geri getirmek yolundaki giriimlerine kar alnm geici birer sava nlemi olarak zo runlu olduunu akla kavuturmaktr, insann insan rarafndan sm rlmesi in nesnel olana ortadan kalkt lde bu geici nlemin zo runluluu da ortadan kalkacak vc parti, nlemin snrlanmasn ve tama men kaldrlmasn ledefleyecektir. (Program der Kommmistischen Par tei Rutflands |Bolschewisten|, angenommen auf dem VIII. Parteikongrel? 1919, fder. ] Meissner, Farteiprogramm iinde, s. 121-41, burada s. 126) 50. Clara Zerkin, Lenin ile sanat zerine yapt bir konumay anla tr: Biz iyi inklaplarz, ama bilmem neden, kendimizi, modern kltr le boy lecek1halde olduumuzu ispata borlu sayyoruz. Bana gelin ce, ben 'barbar1olduumu sylemek cesaretini gsteriyorum. Ekspresyo nizme, ftrizme, kbizme ve daha baka izmlere sanat dehasnn en yksek ifadesi gz ile bakmak bir trl iimden gelmiyor- Bu okullar anlamyorum- Bunlarn hibiri bana zevk vermiyor. (C. Zctkin, Sanat Halkn Maldr, V.l. Lenin, Sanat ve Edebiyat iinde, Payel, 1968, s. 216-23, burada s. 218) 51. Anatoliy Vasilyevi Luaarskiy (1875-1933), Bolevik aydm; Poltavada (Ukrayna), bir noterin olu olarak dnyaya geldi, 1894te Zirihte felsefe okudu, 1896da Moskovaya dnd, Rusya Sosyal Demok rat ii Partisine ye oldu, birok kez mahkm olup srld, 1903te Bol evik oldu, snd svirede Lenin ile birlikte Vpered [Herif ve Proletar yi (Proleter] kard. 1905re Petersburga dnerek Maksim Gorki ile birlikte Kovaya Jizn (Yeni Hayat) dergisini yaymlad. 1906dan balaya rak gmen bulunduu srada Bogdanov ile birlikte Proletkultun kuru cular arasnda yer ald. Lenin, her ikisinin felsefi teorilerini Materyalizm re Ampiryokritisizmy Gerici Bir Felsefe zerine Eletirel Notlar'd (Sol, 1976; kr. zellikic s. 384-7) eletirdi. Sonralar Lunaarskiy Trotskiy ile birlikte alt, 1915te Pariste onunla vc bakalaryla birlikte Nae Sioroyu |Bizim Sziz| kard ve 1917 Temmuzunda Trotskiyin evre sindeki grup (Mejrayoka) ile birlikte Bolevik Partisine girdi- Luna arskiy, eitim vc retim halk komiseriyken (1917-29) kltrel hayat

250

BLM 7

devlet vesayetinden uzak tuttu, halk eitimini destekledi; o arada kendisi de, birok denemenin ya sra oyunlar ve film senaryolar yazd* Bole vik Partisi iindeki hizip mcadelelerine 1923ten sonra katlmad Profi le der Revolution (1923-24) adl kitabnda Staline ayrlm yaz yoktur, Bu ihma! hkmdara kar hakaret demekti. Bylece kitap, ok geme den sattan kaldrld kuk yl sreyle yasakl kald. {Ancak 1956da, ti tizlikle seilip sansrden geirilmi birka blm yayunland.) (L Deutseher, Einleitung, Lunatscharski, Profile inde* s. 5-21, burada s. 18) 1927den sonra Halk Komiserliini ancak ismen ynetmeye balayan Lu naarskiy, 1933e kadar Aratrma Kurumlan ve Okullar Komitesine ba kanlk etti. Sovyet byk elisi olarak Madride atand; 1933 sonunda, oraya yapt yolculuk srasnda Mentonda (Gney Fransa) ld, (Kr. A. W. Lunatscharski, Profile der Revolution, Frankfurt, EVA, 1968; ayn yazar, Faust und die Stadt, Ein Lesedranu, Mit Essays zur Fastproblematik, Frankfurt, Rderberg, 1973; ayn yazar, Die Revolution und die Kunst, Essays, Reden, Notizen, Drcsden, Vcrlag der Kunst, 1974, A. W. Lunatscharskij berden Film, |der>) K. Eiselt, Potsdam, Bnbelsberg, Hosclschule fr Film nd Rernsclen der DDR, 1975; A, Lunatscharskij, Musik und Revolution, Schriften zur Musik, Leipzig, Reclam, 1985, Trotskiyi anma makalesi: Anatoliy VasilyeviLunaarskiy | 1 Ocak 1934], Ing. TWr 1933-34 iinde, s. 181-5; Lunaarski,Sosyalizm ve Edebiyat, ev. Asm Bezirci, Evrensel, 1998; Devrim ve Sanat, ec.: Siiheyla Kaya, Saliha Kaya, Inter Yay., 2000 ) 52. Troki, Edebiyat ve Devrimys, 11. 53, Almancaya da evrilmi on dzyaz trnde bayapt saymak gerekirse, 1930a dek yaymlananlar unlardr: Uya Ehrenburg, Julio Jurenito (1922, yurtdnda), Viktor kJovskiy, Duygusal Yolculuk (1923), Aleksandr Neverov, Takent, Ekmei Bol Kent (1923), Vsevolod lvaov, Buddbafmn Dn (1923), saak Babel, Kzl Svariler, Nikolay Nikitin, Uu, Leonid Leonov, Porsuklar (Von Kylleri, 1925), Yuriy Olea, Kskanlk (1927), Yevgeniy Zamyatin, Biz (yazl 1921, yaymlans 1927de yurtdmda), Anaroliy Mariyengof, Kpeksler (1929), Boris Pilnyak, Mahogany (1929'da yurtdnda). (Sander, Marxistische Ideologie, s. 18. Kr. Gleb Struve, Gescbcte der Sourjethtcratur, s. 49) I. Ehreburg, Dipten Gelen Dalga, ev. Mazlum Beyhan, Evrensel, 2002; Frtnat ev. Aydn Eme, Evrensel, 2002; V. klovskiy, Hayvanat Bahesi, Akla Hi lgisi Olmayan Mektuplar ya da UuncarHeloise, ev, Olcay Kunal, YKY> 2004; L Babel, ocukluumdan ykleryev. Ragp ZarakoU, Belge Yay., 1981; Y. Zamyatin, Biz, ev. Fsun Tiilek, Ayrnt Yay., 1996.

NOTLAR

251

54* Bolevik nderler yeni kitle iletiim arac sinemann neminin bilincindeydiler. Halk Komiserleri Konseyinin, Lenin tarafndan formle edilmi bir kararnamesi, sinema ve fotoraf sanayiinin retim ve Eitim ileri Halk Komiserliinin (Lunaarskiy) himayesi altmda devletletiril mesini mmkn klyordu, (Kr. Lenin, Das Fi m-Dek ret, Lavrenjew iinde, s, 18) Yirmili yllarn en nl ynetmenleri Sergcy Ayzentayn (1898-1948), Potemkin Zrhls (1925), Ekim (1927), Vsevold Pudovkin (1893-1953), Ana (1926), Petersburgy un Sonu (1927), Asyada Frtna (1928) ve Dziga Vertov (1896-1954), Sinema-Gerek, Bir Dergi-Fitm (1922-25), Kameral Adam (1929). (Kr. S. Eisenstein, Schriften, 4 cilt, Mnih, Hanser, 1973-84; B. Lawrenjew, Der ru$$i$cbe Revolutionsfilm, Eine Bildchronik mit Texten von Einsentein, FudowkinyDowjenko> Zrih, Sanssouci, 1960; J. Lcyda, Kinot A History of the Russian and Soviet Film, Londra, Ailen Unwin, 1960.) 55. 1929da Lunaarskiy, retim ve Eitim leri Halk Komiserliin deki yerini, 1923*ten beri Stalin hizbine mensup bulunan ve Kzl Ordu nun merkezi siyasal ynetiminden gelmekte olan A.S. Bubnova braktBubnov, basn ve kltr ilerini askeriletirmeye alt. Politikas, zorla kolektifletirme ve sanayileme erevesi iinde kitlesel okumaz yazmazl yenmeye vc sanatsal zerkliin btn biimlerini yok etmeye ynelik ti. (Kr. O, Aweilcr, K,H. Ruffmann, Kulturpolitik der Sou>jetunion, Stuttgart, Kroner, 1973, s. 47-9; R.A. Medwedew, Die Wahrbeit st un sere Starke, Gescbichte und Folgen des Stalinismus iinde, Frankfurt, Fischer, 1973 Wirkung des Stalinisms af Kunst und Wissenschaft blm, s. 551-90, ayrca Das Leben st frhlicher gevvordcn% M. Hol ler, A. Nekrich, Gescbichte der Sowjetunion, c. 1 iinde, Knigsten, Ahenaum, 1981 vc 1982, s. 245-62) 56. 192Tde Moskovada kurulan Kzl Profesrler Enstits, Mark sist bir retimden gemi yksek okul retmenlerinin eitilmesine hiz met etti. Burada M.N, Pokrovskiyin (1868-1932) ynetimi alrnda yirmi li yllarda nce iktisat, tarih ve felsefe, 1928'den sonra da parti tarihi, do a bilimleri ve edebiyat dersleri verildi. Enstitnn doentleri arasnda Bubnov, Deborin, Yaroslavskiy, Lunaarskiy ve Varga vard; M,A. Susov ile B.N. Ponomaryev en sekin renciler arasnda yer almaktaydlar. Otuzlu yllarda enstit dalarak grevleri yksek okullara devredildi. 57. Sovyetler Birlii Komnist Parti Merkez Komitesinin bir karary la 23 Nisan 1932 gn Proleter Yazarlar Dernei (VOAPP, RAPP) fes hedilerek birleik bir Sovyet yazarlar birlii kuruldu. Komnist nderlik, boylece, sanat ve yazarlarn oluturduklar Proletkult gruplarnn hege

252

BLM 7

monya abalarna son vermi oluyordu* Gorki, sonradan 1934 Austo sundaki yazarlar kongresinde propagandas yaplacak olan yeni, her trti sanatsal iiretim iin balayc sosyalist gerekilik" retisinin hami si oldu. (bcr die Umbifdung der Literatur-und Kunstorganisationen JVerordnng des ZK der VKP [B | Vom 23 April 1932),!, |der.| Eimermaeher, Dokumente zur sowjeti$eben Literaturpolitik iinde* s, 433vd) 58. Afeksandr Serafimovi (Popov) (1863-1949), Don Kazaklar k kenlidir, Petersburgda renim grdii ve 1 3 1 . Aleksandra kar suikast pjanj (1887) ile balantl grlerek srgne gnderildi. Sonralar Mak sim Gorki evresindeki yazarlar grubu inde yer ald, Bolevik rejimini yaz ve risaleleriyle destekledi, lzvestiya'mn tefrika blmn ynetrtu edebiyat dergisi Ekim 'i kard, sava (partizan) roman Demir Irmak (1924) kalabalk sahneleriyle n kazand, 59. Yoksul bir kyl ailesinden gelen Fyodor Vazilyevj Gladkov (1883-1958), edebiyatta kendisine Gorkiyi rnek ald, 1905 Devrimine katlp yl sreyle Sibiryaya srgn edildi, 1917ye dek Kuban Blge sinde koy okulu retmeni, 1920den balayarak Bolevik Partisi yesi, 1922'den sonra Dkmhane ve teki yazar rgtlerinde ye. 1925te bayapt olan imento roman yaymlanr {Trke evirisi, stanbuldaki Gn Yaynlarfdan 1968*de kt.) Romanda, i savatan evine dnen bir imento iisi, btn direnmelere kar Karadeniz liman Novorossiskte ki bir imento fabrikasn yeniden iletmeye alr, lgin olan, romann bakiilerinin i eliikliidir; daha sonraki bir uyarlamada yazar, farkl sluplarn karmakln biraz yumuatmaya almtr. Gladkov, Stalinci rejimce birok kez dllendirildi, 1958de Moskovada toplu yapt lar, sekiz cilt halinde yaymland, 60. Kaybedenler* ite bizim kuamz. imdi yalar otuz ile krk be arasnda olanlar szgelimi... Gumilcvin (1886-1921) kuruna dizilii* Blokun (1880-1921) srekli zihni can ekimesi, dayanlmaz ruhi aclan ve nihayet sonu, Hlebnkovun (1885-1922) urad acmasz yoksun luklar vc insanlk d eziyetlerin sonunda gelen lm, Yesenin (18951925) ve Mayakovskiyin (1893-1930) intiharlar. Bir kuan esin kay naklar on yl iinde byle yok oldu.n (R. Jakobson, Von eier Generation, die ihre Dichter vergeudct hat (19301, ayn yazar, Poetik, Ausgeoahlte Aufsatze 1921-71, Frankfurt, Suhrkamp, 1979* s. 159vd; kr, Troki, Sergey Yesseninin Ansna (19 Ocak 1926|\ vc Mayakovskinin ntihar [Mays 19301* Trkesi ayn yazar, Edebiyat ve Devrim iinde* s, 215-9 ve 220-3) 61. Deneysel (ftrist) lirik ile dil bilimi arasndaki gerilim alannda 1915V doru ortaya kan eletirmenleri tarafndan biimci okul diye

NOTLAR

253

nitelendirilen) biimsel okul, gnmzde XX- yzyl balarnn en etki li edebiyat teorisi saylmaktadr. Grubun kuramclar arasnda Viktor klovskiyin yan sra Roman Jakobson, Boris M, Eyhenbaum ve Yuriy Tnyanov yer almaktayd; Velimir Hlcbnikov ile Andrey Bely grubun a irler arasndaki muhataplarmdand. Biimsel okulun air vc kuramclar, iirsel dilin gndelik dili yabanclatrp younlatrd; sanatn devrimci potansiyelinin* gereklii aknlamada yararland biime bal olduu yolundaki tezi radikalletirmilerdir. klovskiy, sanat yaptn, bir dizi hile sonunda meydana gelen bir *szck birleimi eklinde yorumlar. Trotskiy, Biimsel Okul ile Edebiyat ve Devrim"in 5. Blmnde he sapla mtr. 62. Vladimir Mayakovskiy (1893-1930), henz okul yjllarmda Rus sosyal demokratlarnn Bolevik kanadna katld ve 1912den itibaren Rus ftrisrlcri gnbu iinde yer ald. 1917den sonra ftrist lirik nc ile devrim arasndaki irtifak cisim letirdi; Velimir Hlebnikovun dil oyunlar ile dil deneylerini poplerletirdi. Msralar, inat edilmek iin dir. Rus nazm simgecilerin ona katmaya altklar uyumu Mayakovskiyin ellerinde yitirdiyse de bir insaniyet ve ritmik g kazand, (G. Struve, Geschicbte der Sou/jetliteratur, s. 32) Trotskiy, Edebiyat ve Dev rim7 dc (Blm 4, s. 126) Mayakovskiy ve Rus ftrizmini ayrntl olarak ele alr: Mayakovskiy, sadece konumas gereken yerlerde barr ou zaman; ama bu yzden de barmas gereken yerlerde sesi kslr. airin dokunakll, barma ve ses kskl yznden yok olup gider. Efim Etkind (Russische Lyrik von der Oktoberrevoluiion bis zur Gegentvart, VertHch einer Darsteilung, Mnih, Beck, 1984), Mayakovskiyin, devri mi lirik adan uygun bir ekilde canlandrmann yolunu bulamadn, ardndan da NEP Rusyasndaki devrim sonras duruma katlanamadn yazar; sonralar iler ok daha beter oldu, nk YISin yerine, brok rasi cehennemini yaratan Stalin geldi. Yeni devletin Mayakovskiye hti yac yoktu, airlerin hibirine ihtiyac yoktu, hele avangartlara hi nc i irde, ne resimde, ne dc tiyatroda.,, (s. 50vd) Tarihin cilvesine bir rnek* yaad srece hep tartma konusu olagelen Mayakovskiy'in 1936da hem de Stalin tarafndan, Sovyet airi olarak azizler mertebesine yksel tilmi olmasdr: Mayakovskiy, iinde yaadmz Sovyet ann en yi, en yetenekli airiydi, hal da yledir. Ans ve yapt nnde aldrsz dur mak cinayettir (Hugo Huppert, W!adimir Majakotvski in Selbstzeugnissen und Bilddokumentcn, Rcinbek, Rovvohlt, 1965, s. 160^3ki alnt.) (V. Mayakovski, iirler, ev. Sait Maden, ekirdek Yay, 1997; Vladimir Mayakovski, Yaam iirleri, ev, Abdullah Rza Evrgven, Berfi Yay,, 2002; Mayakovski, ev, Azer Yaran, Gcnda Kltr, 2002.)

254

BLM 7

63. 28 Ocak 1936 gn , son Prat/da'y almak iin istasyona gittik. Gazeteyi kartryorum, nc sayfada Mzik Yerine Kargaa' yazsn buluyorum... Altnda imza yoktu, demek ki yaz kuruluna aitti. Yani par tinin grn ilan ediyordu. Aslnda Stalininkini, ve bunun arl ok daha fazlayd. (S. Volkov [der. 1 , Zcugenatssage, Die Memoiren des Dmitrij Schostakovitsch, Frankfurt, Ullstein, 1981, s. 157) Fravda*nn saldrs, ostakoviin, ilk kez 22 Ocak 1934 gn Leningradda oyna np, iki gn sonra Katcrina smadova adyla Moskovada yeniden sahne lenen Mtserskin Lady Macbeth operasna ynelikti. 1936 bana dek opera, Leningradda seksen , Moskovada doksan yedi kez oynamt. Pravda'\ \ n yazs zerine bir gccede tiyatro sahnelerinden silinip gitti. Parti gazetesindeki polemik, her eyden nce, ostakoviin yaptnda caz elerinin kullanlm olmasn ve iftlemenin mzikle canlandrlmasn hedef alyordu. Ak sahnelerini olabildiince doal bir ekilde canlandr mak iin mzik knp sknyor, soluk solua gelip nefesi kesiliyor... Bel li ki besteci, Sovyet opera izleyicilerinin mzikten bekleyip onda aradk larn eyin ne olduuna kulak asmay grev edinmemi. Sanki mziini bilinli olarak ifrelemi, iindeki btn tonlar karmakark ermi ki on dan yalnz, salkl zevklerini yitirmi estetler ile biimciler tat alabilsin ler. (Mzik Yerine Kemeke, ?ravday 28 Ocak 1936, Bernd Feuchtner, Dmitri Schostakovitsch, Kiinstlcriscbe Identitat und staatliche Kepression, Frankfurt, Sendler, 1986, s. 61) Bu polemik, mimarlk, bale ve sa nat konusunda daha bir dizi benzer Pravda makalesinin yalnzca balang oldu. (Kr. N. Kay, Shostakovicb, Londra, Oxford University Press, 1971; B, Scwarz, Music and Musical Life in Soviet Russia, 1917-70, Lon dra, Barrie 6c Jenkins, 1972, s. 110-74.) 64. Geliigzel metinlerin iine Stalin alntlarnn sokulmasyla bala yan, Stali'in yazma ve konuma tarznn tam tamna taklidiyle sonulan d. Sovyet yaynlarnda * katk ve bezdirici tekrarlarla; szde bilimsellik iddialaryla yan yana yer alan avam kabalyla; gramer ve mantk bak mndan tutarszlklarla ykl bir ku dili egemen oldu. (Dcutscher, Statinyc, 2, s. 107) 65. Narodnikleri edebiyat teorisi, 1865te, ernicvskiyle Dobrolyubov, Belinskiy gibi yazarlar eletiren Dimirri lvanovi Pisarev (184068) tarafndan alabildiine zl bir biimde formle edildi. uEstetiin Y kl balkl bir incelemede, sonsuz gzel retisinin, ayrcalkllarn halk aldatmak iin giritikleri bir manevradan baka bir ey olmadn yazd. *Mzik havaiyat diye yabana atld. Beethoven ve Raffaello ile alay edildi. Resim ve mimarlk, para babas mcsenlerin anlamsz zevkler pein de komalarnn ya da aalk para uruna ehvani ihtiraslarna kaplan

NOTLAR

255

dlek ressam, dekoratr ve mimarlarn yumuak ballnn sonucu gibi gsterildi. Edebiyatn Psarev iin ancak uhalka gerek, elle tutulur ya rar getirebilecek durumdaysa anlam vard, (A. S. Peterse, Gescbichte der russisehen Literatr, c. 2, Mnih, Beck, 1957 s. 358) Trotskiy, Pisarev ve arkadalarnn iktisadi ilikilerden ok hayatn abuk sabukluklarna, gericiliine ve Asyabbma kar mcadele ettiklerini; kendilerine yof gsteren imgenin br yeni insan, hayatm akln yasalarna uygn olarak kurmak isteyen...* bir *gereki ve yararc olduunu yazar. tPisarev (Troki, Sosyalizmin Gncel Meeleri, s. 30; kr. E.J. Brown, L and the Transformation of Two Russian Novels, |der.| W.M. Todd 1 1 1 , Literatre and Society in mpertal Kussia jl800-1914| iinde, Stanford Univcrsity Press, 1978, s. 151-72)

BLM 8

DI POLTKA VE ORDU

1. " D

nya

D evr Im " n d e n "S t a t k o " y a

D politika her zaman ve her yerde i politikann bir devamdr, nk ayn egemen snf tarafndan yrttr ve ayn tarihsel hedefler peinde koar* Sovyetler Birliindeki ynetici tabakann yozlamas, zorunlu olarak Sovyet diplomasisinde de buna denk den ama vc yntem deiiklikleri getirecekti, lk kez 1924 sonbaharnda ilan edilen tek lkede sosyalizm teorisi daha o dnemde bile Sovyet d politikasn, uluslararas devrim prog ramnn ykmllklerinden kurtarma abasn simgeliyordu. Ancak, brokrasinin bylelikle Komnist Enternasyonal ile olan ban tasfiye etmek gibi bir niyeti yoktu. Bunu yapsayd Komnist Enternasyonal dnya leinde bir muhalefet rgt ne dnr, bu da Sovyetler Birliindeki gler dengesinde olumsuz sonular doururdu* Tersine, Kremlinin politikasnda eski enternasyonalizmden ne denli az eser kaldysa, iktidar gru bu da Komnist Enternasyonalin dmenine o denli sk sarld. Kominrcrn eski isim altnda artk yeni amalara hizmet cdccekti. Ama yeni amalar iin dc yeni insanlara gereksinim vard, 1923 sonbaharndan balamak zere Komnist Enternasyona lin tarihi, Moskova kurmaynn ve tm ulusal seksiyonlarn kur maylarnn bir dizi saray darbesi, yukardan temizlik, tasfiye vb
257

258

BOLM 8

yntemlerle tamamen yenilenmesinin tarihidir.1 u anda Kom nist Enternasyonal, Sovyet d politikasnn hizmetinde, her an her trl zikzak iin hazr durumda bekleyen uysal bir cihazdan ibarettir. Brokrasi gemiten yalnz kopmakla kalmam* ayn za manda kendini o gemiin cn nemli derslerini anlama yetene inden de yoksun brakmtr. Bu derslerin en bata geleni, ulus lararas ve zellikle Avrupa proletaryasnn dorudan yardm ve smrge halklar arasnda devrimci bir hareket olmakszn Sovyet iktidarnn on iki ay dayanamayacaydk Avusturya-AIanya askeri glerinin Sovyet Rusya'ya kar saldrlarm so nuna dek gtrmemelerindeki rek neden, devrimin scak soluu nu enselerinde duymalaryd. Dokuz ay gibi bir sre iinde Al manya ve Avusturya-Macaristandaki isyanlar, Brest-Litovsk Anlamasn geersiz kld.3 1919 Nisan aynda Karadenizdeki Fransz denizcilerinin isyan, nc Cumhuriyet hkmetini Sovyetlerin gneyindeki askeri operasyondan vazgemeye zorla d,4 1919 Eyll aynda Britanya hkmeti, Sovyetlerin kuzeyin deki seferi kuvvetlerini, kendi iilerinden gelen dolaysz bask altnda geri ekti,5 1920de Kzl Ordunun Varova dolaylarn dan geri ekilmesinden sonra, itilaf devletlerinin Polonyann yardmna koup Sovyetleri ezmelerini nleyen tek ey gl bir devrimci protesto dalgasyd^ 1923 ylnda tehditkr ltimato munu Moskova'ya verdii zaman Lord Curzoun7 eli kolu tam en kritik anda Ingiliz ii rgtlerinin direniiyle balanmt,8 Bu olaylarn tuhaf bir yan yoktur* Bunlar Sovyetlerin varoluu nun ilk ve en zor dnemini anlatmaktadr* Her ne kadar devrim Rusya snrlarnn dnda hibir yerde zafere ulamadysa da, zafer umutlar verimsiz olmaktan ok uzakt, O yllarda Sovyet hkmeti burjuva hkmetleriyle bir dizi anlama yapt: Mart 1918de Brest-Litovsk Bar; 1920de E stonya ile anlama;9 Ekim 1920dc Polonya ile Riga Bar;1 0 Ni san 1922de Almanya ile Rapallo Anlamas;1 1 vc nemi daha az olan baka diplomatik anlamalar. Ancak bir btn olarak Sov

DI POLTKA VE ORDU

259

yet hkmetinin ya da onun herhangi bir yesinin aklnn ke sinden bile gemeyecek olan ey, bu anlamalara katlan burjuva temsilcilerini bar dostlar olarak gstermek; hele hele Alman ya, Polonya ya da Estonya komnist partilerini, bu anlamalar imzalayan burjuva hkmetlerini, oylaryla desteklemeye ar makt. Kitlelerin dcvrimci eitimleri asndan belirleyici olan ey dc tam bu sorundur. Nasl yorgun dm grevciler kapitalistin empoze ettii en acmasz szleme koullarna iza koymazlk edemezlerse, Sovyetler de Brest-Litovsk Anlamasn imzalamaz** hk edemezdi. Ama Alman Sosyal Demokratlar mm ekimserlik gibi ikiyzl bir formle snarak bu anlamaya verdikleri kabul oyu,1 2 Bolevikler tarafndan ekyalk ve ekyalara destek ola rak nitelendirilip lanetlendi. Her ne kadar drt yl sonra Demok ratik Almanya ile her iki taraf iin resmen eit haklar temeline dayal Rapallo Anlamas imzalandysa da> eer o zaman Alman Komnist Partisi bunu lke diplomasisine gven beyan etmek iin bir bahane haline getirseydi, derhal Enternasyonalden atlr d.13 Sovyctlcrin uluslararas politikasndaki temel izgi, Sovyet hkmetinin emperyalistlerle yapaca herhangi bir zorunlu tica ri, diplomatik ya da askeri pazarln, hibir ekilde o kapitalist lkelerdeki proletaryann mcadelesini kstlamamas ya da za yflatmamas gereine dayanyordu, nk son zmlemede i i devletinin kendi gvenlii dc, ancak dnya devriminin ykse liiyle garanti edilebilirdi. ierin,*4 Cenevre Konferans1 5 hazr lklar srasnda Amerikan kamuoyunu yattrmak iin Sovyet Anayasasnda belli demokratik deiiklikler yaplmasn ner dii zaman, Lenin, 23 Ocak 1922 gnl resmi bir yazyla ierinin derhal bir sanatoryuma gnderilmesini tavsiye etmiti.1 6O gnlerde herhangi birisi kp da, diyelim yalan vc bo Kellogg Paktna1 7 sadk kalmak ya da Komnist Enternasyonalin politi kasn zayflatmak yoluyla demokratik emperyalizmin iyi niye tini satn almamz teklife cesaret etseydi, Lenin hi kukusuz bu bulu sahibinin tmarhaneye gnderilmesini teklif eder, Politbrodan da herhangi bir muhalefetle karlamazd.

260

BLM 8

O gnlerin nderleri her trden pasifist yanlsamalara Milletler Cemiyeti* kolektif gvenlik, uluslararas hakemlik mahkemeleri, silahszlanma vbkar zellikle amanszd; bun lar yalnzca, yeni bir sava patlak verdiinde emeki ynlarm gafil avlamak iin bir uyuturma yntemi olarak gryorlard. Lenin tarafndan hazrlanan ve 1919 Kongresinde parti tarafn dan benimsenen parti programnda, bu konu hakknda u kesin ifadeyi gryoruz: Proletaryann gelien basks ve zellikle tek tek lkelerdeki zaferleri, smrenlerin direncini gledirmekte ve onlar kapitalistlerin yeni uluslararas biimlerde (Milletler Cemiyeti vb) konsolide edilmesine gitmeye zorlamaktadr ki bunlar, tm dnya halklarnn sistematik smrsn dnya a pnda rgtleyerek, ilk abalarn tm lkelerdeki proletaryann devrimci hareketini derhal bastrmaya yneltmektedirler. Btn bunlar, tek tek lkelerdeki i savalarn, devrimci savalarla, hem kendilerini savunan proleter lkelerin hem de emperyalist boyundurua kar koyan ezilen halklarn devrimci savalaryla birlemesine yol amaktadr. Bu koullarda, kapitalizmin ere vesi iinde uluslararas silahszlanma ve hakemlik mahkemeleri gibi sloganlar sadece gerici topyalar olarak kalmaz, ayn za manda proletaryay silahszlandrmaya vc onu, smrcleri si lahszlandrmaktan alkoymaya ynelik bir aldatmaca haline ge lir. ** Bolevik programndan alnan bu satrlar, bugnk Sovyet d politikasn ve dnyann her bucandaki pasifist dostlary la birlikte komitenin politikasn sanki nccdc grr ve daha o zamandan bu politikay rtr. Mdahale ve abluka dnemi bittikten sonra, kapitalist dn yann Sovyetler Birlii zerindeki ekonomik vc askeri basks, korkulduu kadar byk olmad kukusuz. Avrupa hl gele cekteki deil, gemiteki sava dnmekle meguld. Ardndan o mthi dnya ekonomik bunalm geldi ve t dnyada ki egemen snflar mecalsiz brakt, ite Sovyetler Birliinin bir kez daha bir i sava, ktlk ve salgn hastalk arenasna dnd

DI POLTKA VE ORDU

261

bir dnemde, lkenin. Birinci Be Yllk Plamn tehlikeli d nemelerinden gemesini mmkn klan da buydu. imdi, i ko ullarda apak bir dzelme getiren kinci Be Yllk Plann ilk yllar,1 9 kapitalist dnyada bir ekonomik canlanmann balan gcyla ve yeni bir umut, itah, arzu ve sava hazrl dalgasyla ayn dneme rastlamtr. Sovyetler Birliine kar birleik bir saldr tehlikesi bize yine somut bir olaslk olarak grnyor, nk Sovyet lkesi hla tecrit edilmi durumdadr, nk yer yznn altda birini oluturan bu blgesinde hl gerilik, ilkel bir gerilik hkm sryor, nk retim aralarnn devletleti rilmesine karn emek verimlilii hl kapitalist lkelerin ok al tndadr ve nihayetu anda en nemlisi de budurdnya pro letaryasnn balca mfrezeleri dalm durumdadr, zgven den vc gvenilir bir nderlikten yoksundur, Bylece, kendi n derlerince dnya devriminin balangc olarak deerlendirilen ama olaylarn geliimi iinde geici bir bamsz nem kazanan Ekim Devrimi, bu yeni tarihsel aamada, dnya lsndeki ge limelere ne kadar derin bir ekilde baml olduunu gzler nne seriyor* Bir kez daha aa kmaktadr ki, u tarihsel so ruya, yani Kim kazanacak? sorusuna, ulusal snrlar iinde kesin bir cevap verilemez; iteki baarlar ve baarszlklar, bu soru nun dnya lsnde zlmesi iin olumlu ya da olumsuz ko ullar hazrlar, o kadar* Sovyet brokrasisi ki bu konuda hakkn vermeliyiz halk kitlelerini ynlendirme, ninnilerle uyutma, blme ve zayflatma ya da zerlerinde snrsz bir egemenlik kurmak iin dpedz al datma konularnda engin bir deneyim kazanmtr. Aa ite tam bu nedenle de, kitlelere devrimci bir eitim verme yetenei ni tmyle yitirmitir* lkedeki halk kitlelerinin inisiyatifini yok ettiinden, dnya sahnesinde de eletirel dnceyi ve devrimci cesareti kkrtma olanana sahip deildir* stelik, ayrcalkl bir ynetici katman olarak, sradan iilerle arasnda toplumsal bir uurum vardr ve Batda iilerin desteinden ok, toplum sal tip olarak kendisine yakn olanlarn burjuva radikaller, re

262

BLM 8

formist parlamenterler, sendika brokratlaryardm ve dostlu una nem vermektedir. nc Enternasyonalin gerileme ve yozlama tarihinin yeri buras deildir; yazarn bu konuda uygar dnya dillerinin hemen hepsinde yaymlanm bir dizi bamsz incelemesi bulunmaktadr. Burada un belirtmek yeterlidir: Ba k as ulusal bir ereveyle snrlanm, tutucu, cahil ve sorum suz Sovyet brokrasisi, Komnist Enternasyonalin nderi ola rak, dnya ii hareketine sadece zarar vermitir* Sanki tarihsel bir hakkm yerini bulmas gibi, Sovyetler Birliinin imdiki ulus lararas konumu da, tecrit olmu bir sosyalist inann baarla rndan ok daha byk lde dnya proletaryasnn yaad yenilginin sonularyla belirlenmektedir. Douda Japon milita rizminin gemi azya almasna20 yol aan 1925-27 in Devrimi yenilgisi ve Hitlerin zaferiyle Alman militarizminin lgnca ge limesine neden olan Alman proletaryasnn ezilmesi olaylarnn ikisinin de Komnist Enternasyonal politikasnn rnleri oldu unu anmsamak yeterlidir. Dnya devrimie ihanet eden ama kendini hl ona bal his seden Termidor brokrasisi, asl abasn burjuvaziyi tarafsz latrmaya yneltmitir. Bunun iin, lml, saygn bir grnt kazanmas, gerek bir dzen kalesi olarak grnmesi gerekiyor du. Ama bir grnty uzun bir sre koruyabilmek, ancak ger ekten yle olmakla mmkndr. Ynetici katmann organik evrimi dc ite bunu salamtr. Boylece, kendi hatalarnn so nular karsnda adm adm gerileyen brokrasi, Sovyetler Bir liinin dokunulmazln salamann tek yolunun onu Asya-Avrupa statko sistemine sokmak olduu dncesine varmtr. yle ya, devrimci teori ve pratik bir yana, sosyalizm ile kapita lizm arasnda ebedi bir saldrmazlk paktndan daha gzel bir ey dnlebilir miydi? Sovyet diplomasisinin kendi mesleinin allm diliyle konumas bir lde anlalabilir bir eydir; ama sadece Sovyet diplomasisince deil, devrimin dilini konuu yor olmas gereken Komnist Enternasyonalce de yaygn reklam yaplan bugnk resmi d politika forml aynen yledir: Bir

DI POLtTKA VE ORDU

263

milim yabanc toprak istemiyoruz, ama kendi topramzdan da bir milim vermeyeceiz/2 1 Sanki sorun iki uzlamaz toplumsal sistemin dnya leindeki mcadelesi deil de, bir para top rakla ilgili basit bir tartmaym gibi! Sovyetler Birlii, Dou in Demiryolunu Japonya'ya teslim etmeyi daha makul bir adm olarak grdnde, in Devrimi nin yenilgisinin rn olan bu aresizlik eylemi, kendine gve nen bir iktidarn bara hizmet eden davran olarak alklan mt.22 Ama aslnda Sovyet hkmeti, ok nemli bir anayolu dmana teslim etmekle, Japonyann Kuzey indeki istilasn srdrmesine vc bugn de Moolistana saldrmasna zemin ha zrlad. Bu zorunlu, zorlanm fedakrlk, tehlikenin tarafsz latrtmas anlamna gelmedi, olsa olsa ksa bir soluklanma fr sat yaratt, ama ayn zamanda da Tokyo'daki egemen askeri kliin itahnn daha da artmasna yol at, Moolistan sorunu daha imdiden, Sovyetler Birliine kar gelecekteki bir savata Japonya'nn igal edecei stratejik top raklarla ilgili bir sorun haline gelmitir. Bu son olayda Sovyetler Birlii, Japon birliklerinin Moolistan'a girme abalarna sava la karlk vercccini aka ilan etmek zorunda hissetti.23 Ama imdi sorun dorudan doruya kendi topramzn savunul mas sorunu deildir: Moolistan bamsz bir devlettir,24 Sovyet snr hibir ciddi tehditle kar karya deilken, bu snrn pasif bir savunmas yeterli grnyordu. Ama Sovyetler Birliini savunmann geerli yntemi, emperyalizmin mevzileri ni zayflatmak ve tm dnyada proletaryann ve smrge halk larnn mevzilerini giilendirmektir. Olumsuz bir gler dengesi, bizi bir deil yz binlerce "milim topra kar tarafa teslim et mek zorunda brakabilir; Brest-Litovsk'ta, Riga Barnda ve Dou in Demiryolunun braklmasnda olan buydu. Ama ayn zamanda, daha olumlu bir gler dengesi iin mcadele de, ii devletine, teki lkelerdeki kurtulu hareketlerinin srekli yar dmna koma ykmlln getirir. Ama ite bu temel grev ile o tutucu statko politikas arasnda mutlak bir eliki vardr.

264

BLM 8

2 . MLLETLER CEMYET VE KOMNST ENTERNASYONAL

Statkonun balca savunusu anlamna gelen, Fransa ile yaknlama~s ve arkasndan gelen ak askeri anlama ki bu politi ka, Alman Nasyonal Sosyalizminin zaferinin sonularndan bi riydiSovyetlerden ok daha fazla Fransann yararnadr, Sov yetlerin askeri destek ykmll; anlamaya gre kaytsz artszdr; Fransz yardmysa, tersine, nceden ngiltere vc tal ya ile anlama yaplmas kouluna baldr ki, bu da Sovyetler Birliine kar dmanca tertipler iin usuz bucaksz bir alan aar. Ren Blgesine ilikin olaylar gstermitir ki, durumun da ha gereki bir deerlendirmesiyle vc biraz daha serinkanl dav ranmakla, Moskova'nn Fransa'dan daha iyi garantiler alabil mesi sz konusu olabilirdi2*eer gerekten, u yaadmz keskin durum deiiklikleri, srekli diplomatik krizler, yaknla malar ve kopmalar anda anlamalara, garantiler gzyle baklabilirse. Ama Sovyet brokrasisinin ilerici iilere kar m cadelesinde, burjuva diplomatlaryla yapt grmelerde oldu undan ok daha inat olduu ilk kez ortaya kan bir durum deildir. Almanya ile ortak snr olmad gerekesiyle Sovyetler Birliinden gelecek yardmn pek ie yaramayaca argmann ciddiye almamak gerekir* Eer Almanya Sovyetler Birliine sal dracak olursa, aktr ki ortak snr, saldran tarafa tespit edilecektir.27 Almanyann Avusturya, ekoslovakya ve Fran sa'ya saldrmas halinde Polonya bir gn bile tarafsz kalamaz. Eer Fransann mttefiki olarak ykmllklerini kabul edecek olursa,2 3 kanlmaz olarak Kzl Ordunun yolunu aacaktr; ve eer ittifak anlamasn bozacak olursa annda Almanyann yardmcs durumuna gelecektir. Bu sonuncu kta da Sovyetler Birliinin ortak snr7 bulmas hi zor olmayacaktr. Dahas, gelecekte vuku bulacak bir savata deniz ve hava snrlar da en az karadakiler kadar nemli rol oynayacaktr. Sovyetler Birliinin Milletler Cemiyetine girmesiki bu Go-

DI POLTKA VE ORDU

265

ebbelse yarar bir sahne rejisrl numarasyla Rusya nfusu na, sosyalizmin zaferi ve dnya proletaryasnn basks sonu cu olarak sunulan bir olaydr29gerekte burjuvazi asndan yalnzca devrimci tehlikenin son derece zayflam olmas sonu cunda kabul edilebilir bir eydi. Bu Sovyetler Birliinin bir zafe ri deil, Bolevik programnn yukarda alntlanan szerine g re gelecekte abasn devrimci hareketleri bastrmaya ynelte cek olan bu Cenevre kurumuna30 Termidor brokrasinin are sizce teslimiyetidir. Bolevizmin Magna Karta's3 1 gnlerinden bu yana o denli radikal deiiklie urayan nedir? Milletler Ce miyetinin nitelii mi> kapitalist toplumda pasifizmi ilevi ini, yoksa Sovyctlerin politikas m? Soruyu sormak, onu yantla maktr. Deneyle hemen kantland ki, Milletler Cemiyetine katlmak, bir yandan ayr ayr, burjuva devletleriyle yaplacak anlamalar la salanabileceklerin tesinde hibir ek pratik avantaj getirmez ken, te yandan da ciddi kstlamalar vc ykmllkler empoze etmektedir. Sovyetler Birlii de bunlar en kitabi tarzda bir sada katle yerine getirmektedir ki hl ahlamaya tutucu prestijine halel gelmesin. Cemiyet iinde yalnz Fransaya deil ayn za manda onu mttefiklerine dc uyum gsterme gerei, Sovyet diplomasisini Italya-Habeistan atmasnda ar derecede tu tarsz iki yanl bir tavr almaya zorlad. Cenevrede LavaPin32 glgesinden baka bir ey olmayan Litvinov, Fransz ve Ingiliz diplomatlara bar adna" gsterdikleri abalar iin kranlar n belirtirken (ki bu abalar Habeistann gayet uygun bir bi imde imha edilmesi sonucunu verdi)33 ayn anda Kafkasya pet rol de talyan donanmasn beslemeye devam ediyordu. Mos kova hkmetinin bir ticaret anlamasn aka bozmakta te reddt etmesi anlalabilirse de> ii sendikalarnn D Ticaret Komiserliinin ykmllklerini dikkate almalar gerekmezdi. Sovyet sendikalarnn bir kararyla talyaya dsatmn fiilen durdurulmas eylemi, aslnda Mussolini ile fikir birlii eden dip lomatlarn ve hukukularn ald nlemlerden baka bir ey ol

266

BLM 8

mayan haince yaptrm lar3 4 ile karlatrlamayacak kadar sahici bir dnya boykot hareketini balatabilirdi. 1926 ylnda yaptklar ngiliz kmr grevine destek iin aka milyonlarca ruble toplamak gibi bir eylemin tersine Sovyet sendikalar bu kez kllarn kprdatmadysalar, bunun tek nedeni, Fransann gzne girmeye alan iktidardaki brokrasinin byle bir inisi yatifi yasaklam olmasyd* Gelgelelim, yaklamakta olan dn ya savanda hibir askeri mttefik, Sovyetler Birliine smrge halklarnn ve genel olarak emeki ynlarn yitirdikleri gveni iin tazminat veremez. Kremlinin btn bunlar anlamamas mmkn m? Alman faizminin temel amac, diye yantlyor resmi Sovyet gazetesi, Sovyetler Birliini tecrit etmektir.*. Evet, ne olmu yani? Sovyetler Birliinin bugn dnyada her zamankinden daha ok dostu vardr. (tzvestiya> 17 Eyll 1935) talyan proletaryas fa izmin zincirleri altndadr; in Devrimi paralanm, Japonya inde patron rolne soyunmutur; Alman proletaryas ylesine ezilmitir ki Hitlcrin referandumu hibir direnmeyle karla mamaktadr;3 5 Avusturya proletaryasnn eli aya balanmtr; Balkanlardaki devrimci partiler ayaklar altnda inenmekte dir;3 6 Fransada, Ispanyada iiler, radikal burjuvazinin kuyru unda uygun adm yrmektedir. Btn bunlara karn Sovyet hkmeti, Milletler Cemiyetine girdiinden bu yana dnyada her zamankinden daha ok dosta sahiptir! lk bakta o denli inanlmaz grlen bu bbrlenmenin, onu ii devletine deil de iktidar grubuna uygulayacak olursanz gayet gerek bir anlam vardr. Gerekten Sovyet brokrasisinin ieride iktidar gasp et mesine ve kapitalist lkelerde az ya da ok olumlu bir kamuo yu* kazanmasna izin veren ey, dnya proletaryasnn acma szca ald yenilgiler deil miydi? Komnist Enternasyonal, ser mayenin mevzilerini tehdit etmekte ne denli yetersiz kalrsa, Fransz, ekoslovak ve baka burjuvaziler gznde Krcmlinin kredisi de o denli artar. Dolaysyla gerek lkede, gerek ulusla raras planda brokrasinin gc, bir sosyalist devlet ve proleter

DI POLtTlKA VE ORDU

267

devrimin savama zemini olarak Sovyetler Birliinin gcyle ters orantldr. Ancak bu, madalyonun yalnzca bir yzdr Bir baka yz daha var* Yapt sansasyonel klarda ou kez bir kurnazlk prlt s bulunan Lloyd George, Kasm 1934te Avam Kamarasn, fa ist Almanyay laetlemeye kar uyard. Ona gre Alman yann kaderi, Avrupa'da komnizme kar cn gvenilir kale ol makt, Onu hl dostumuz gibi karlayacaz.37 Son derece nemli szler! Dnya burjuvazisinin Kremline ynelttii yar buyurucu, yar mstehzi vg, kendi bana bir bar garantisi ya da hatta sava tehlikesinin hafifletilmesi bile deildir, Son zmlemede, Sovyet brokrasisinin evrimi dnya burjuvazisi iin mlkiyet biimlerindeki olas deiiklikler asndan ilgi ekici dir. Jakoben geleneklerini kknden terk edip, tac giydikten ve Katolik dininin itibarn iade ettikten sonra L Napolyon yine ik tidardaki yar feodal Avrupann nefretini eken kii olarak kal mta nk devrimin yaratt yeni mlkiyet sistemini koruma ya devam ediyordu. D ticaret tekeli krlnca ya ve sermaye hak lar iade edilinceye dek Sovyetler Birlii, ynetici tabakann tm hizmetlerine karn dnya burjuvazisinin gznde uzlamaz bir dman olarak kalacak, oysa Alman Nasyonal Sosyalizmi, bu gn deilse bile en azndan yarn dost olacaktr. Barthou3 8 ve Lavalin Moskova ile grmeleri srasnda bile, Hitlerin y nelttii tehdide ve Fransz Komnist Partisinin birdenbire yurt severlie dnmesine karn3 9 Fransz byk burjuvazisi, oyunu nu Sovyet kartna40 balamay srarla reddetti. Sovyetler Birlii ile anlama imzalad zaman Lava!, solcular tarafndan, Berlin'i Moskova ile korkutmakla sulanmt, gerekte ise Moskovaya kar Berlin ve Roma ile yakmlama peindeydi. Belki de bu yar g biraz erkedi ama hibir zaman olaylarn doal gelimesiyle atmyordu.4 1 Fransz-Sovyet paktnn yarar ya da zararlarn insan nasl yarglarsa yarglasn, hibir ciddi devrimci devlet adam, Sovyet devletinin, u ya da bu emperyalizm ile geici anlamalar yoluy

268

BOLUM S

la, dokunulmazlna ck destekler salama hakkn inkr ede mez, Yaplmas gereken ey, bu ksmi ve taktik anlamalarn ta rihsel kuvvetlerin genel sistemi iindeki yerini ak seik olarak kitlelere gstermektir. zellikle Fransa ile Almanya arasndaki atmadan yararlanmak iin burjuva mttefiki ya da geici ola rak Milletler Cemiyeti perdesi altnda gizlenmekte olan o emper yalist bileimi idealize etmenin hi gerei yoktur Oysa yalnz Sovyet diplomasisi deil onu adn adm izleyen Komnist Enter nasyonal de Moskovann epizodik mttefiklerini sistematik olarak bar dostlar olarak sunmakta, kolektif gvenlik ve silahszlanma gibi sloganlarla iileri aldatmakta ve bylelik le gerekte emeki snflar iinde emperyalistlerin polirik ajan haline gelmektedir. 1 Mart 1935 gn Scripps-Hotvard gazeteleri Ynetim Ku rulu Bakan Roy Hovvardn Stalin ile yapt dillere destan g rme, dnya siyasetindeki byk sorunlar karsndaki brok ratik krln ve Sovyetler Birlii nderleriyle dnya ii hare keti arasnda kurulmu olan yanl ilikinin ana hatlarn izme si asndan deerli bir belgedir. "'Sava kanlmaz mdr? so rusuna Stalin yle yant verir: Bence bar dostlarnn konumu glenmektedir; bar dostlar ak alabilirler, kamuoyunun kuvvetine gvenirler, ellerinde, rnein Milletler Cemiyeti gibi aralar vardr.42 Bu szlerde en ufak bir gerekilik prlts bile yoktur. Bur juva devletleri kendilerini barn dostlar ve dmanlan olarak ikiye ayrmazlar, zellikle bar diye bir ey ortada yoksa* Her emperyalist lke kendi barn korumakla ilgilidir vc bu ilgi ne denli iddetliyse, bu bar da dmanlar iin o denli gereksizleebiiir Stalin, Baldwi> Leon Blum vc tekilerinin pay latklar eer Cemiyetteki tm devletler onu korumak ii birleirse bar gerekten garanti altna alnr formlnn anla m, barn* onu ihlal etmek iin hibir neden yoksa garanti alt na alnabileceinden ibarettir. Dnce dorudur, ama pek bir arl yoktur. Cemiyetc ye olmayan Birleik Devletler gibi

DI POLTKA VE ORDU

269

byk gler,43 aktr ki ellerini serbest tutmay bir bar so yutlamasna gre daha deerli bulmaktadr. Bu serbest ellerin tam nerede kullanlaca, elbet zaman geldiinde grlecektir. Japonya ve Almanya gibi Cemiyetken ekilen44 ya da talya gi bi izin alan45 devletlerin de bu davranlar iin yeterli maddi nedenleri vardr, Ccmiyetten kopmalar, var olan uzlamazlk larn yalnzca diplomatik biimini deitirmektedir, yoksa onla rn ya da Cemiyetin niteliini deil. Cemiyete ebedi sadakat ye minleri veren o faziletli uluslar, onu kendi barlarn destekleme iine komak iin daha da kararl bir biimde kendilerini zorlu yorlar. Ama gene de bir anlama yoktur, ngiltere bar dnemi ni uzatmaya hazrdr, Fransann Avrupa ya da Afrika'daki karlar pahasna. Fransa da kendi hesabna Ingiliz denizyollar nn gvenliini feda etmeye hazrdr, talya'y desteklemek iin. Ama kendi karlarn savunmak iin her ikisi de savaa bavur maya hazrdr; sylemeye bile gerek yok, savalarn en hakls na. Ve nihayet daha iyi bir ey olmad iin Cemiyet'in glge sinde snak arayan kk devletler, uzun vadede barsn de il, savata en kuvvetli bileimin yannda yer alacaklardr. Statkoyu koruyan Cemiyet bir bar" rgt deil, emper yalist aznln, insanln ezici ounluu zerindeki iddetinin rgtlenmesidir. Bu dzen" ancak irili ufakl srekli savalarn yardmyla korunabilir; bugn smrgelerde, yarn balkeler arasnda. Emperyalistlerin statkoya ballklar daima kouu, geici vc snrl bir karakter tar. Dn talya Avrupada statko yu savunuyordu, ama Afrikada deil. Avrupa'daki politikasnn yarn ne olacan hi kimse bilmiyor. Ama Afrika'da snrlarn deimesi Avrupa'da yanklarn bulmaya balad. Hitlerin as kerlerini Ren Blgesine srme cretini gstermesi, Mussolini'nin Habeistan' istila etmesindendir. talya'y barn dostlar arasnda saymak zordur. Bununla birlikte Fransa, talya ile olan dostluuna, Sovyetler Birlii ile olan dostluuyla karlatrla mayacak kadar fazla deer vermektedir. Ingiltere kendi hesab na Almanya ile dostluk peindedir.46 Gruplamalar deiir, i

270

BLM 8

tahlar ise baki kalr. Adna statko denilen eyin taraflarnn ii, znde, Cemiyet iinde en uygun kuvvetler bileimini ve ileride ki bir sava hazrl iin en olumlu klf bulmaktr. Birisi bu ii balatmak zorundadr, nk statko, bir mahzen dolusu patla yc maddeden ibarettir. Emperyalist uzlamazlklar var olduu srece bir silahszlanma program, yalanlarn en by olur. Genel anlama yoluyla bu gerekletirilebilscydi bileki bu, aka hayali bir varsaymdr! kesinlikle yeni bir sava nleyemezdi. Emperya listler silah olduu zaman savaa gitmezler; tersine savama ge reksinimi duyduklar zaman silah imal ederler. Yeni ve stelik ok hzl bir silahszlanma olanan yaratan ey, ada tekno lojidir. Hangi anlama, kstlama ve silahszlanma adna olur sa olsun, silah depolar, askeri fabrikalar, laboratuvarlar, bt nyle kapitalist sanayilerin gcn korumak iindir. Dolaysy la kendisini fethedenler tarafndan en titiz bir denetim altnda silahszlandrlan Almanya47 (yeri gelmiken belirtelim, silah szlandrmadn tek gerek biimi budur!) gl sanayileri saye sinde bir kez daha Avrupa militarizminin kalesi haline gelmek tedir. O da kendi hesabna belli komularn silahszlandr m aca niyetleniyor. Kademeli silahszlandrma denen ey yal nzca bar srasnda ar askeri harcamalar ksma abasndan ibarettir. Sorun fonlarla ilgilidir, bar akyla deil. Ama bu a ba dahi gereklemeden kalmaktadr. Corafi konum, ekono mik g ve smrge younluu farkllklarnn sonucu olarak herhangi bir silahszlanma standard, kanlmaz olarak gler dengesini bazlarnn yararna, bazlarnn da zararna olmak zere deitirecektir. Cenevredeki abalarn verimsizlii de bun dandr. Silahszlanma zerine neredeyse yirmi yl sreyle yaplan grmeler ve konumalar, yalnzca imdiye kadar vuku bulmu olan durumlarn hepsini gerilerde brakan yeni bir silahlanma dalgasna yol amtr. Proletaryann devrimci politikasn bir si lahszlanma program zerine ina etmek, onu kum zerine bile deil, militarizmin sis perdesi zerine ina etmek anlamm tar.

DI POLTKA VE ORDU

271

Emperyalist katliamn engelsiz ilerlemesine hizmet etmek zere snf mcadelesinin boazlanmas, ancak ii kitle rgtleri nderlerinin araclyla garanti altna alnr, 1914 ylnda bu ii gren Son sava, Prusya militarizmine kar sava, De mokrasi iin sava gibi sloganlar son yirmi yllk tarih tarafn dan fazlasyla itibarszlatrlmtr. imdi kolektif gvenlik ve "genel silahszlanma bunlarn yerini almtr. Milletler Cemiye tini destekleme kisvesi altnda Avrupa ii rgt nderleri, union sacree4S yeni bir basksn hazrlamaktadr; bu da sava iin en az tanklar, uaklar ve yasak zehirli gazlar kadar gereklidir. nc Enternasyonal, sosyal yurtseverlie kar fke dolu bir protestodan domutu. Ana Ekim Devriminin ona salad devrimci enerji oktan tketilmitir. Komnist Enternasyonal imdi tpk kinci Enternasyonal gibi Milletler Cemiyeti bayra altnda yer almaktadr, ama daha taze bir ikiyzllkle mceh hez olarak* ngiliz sosyalist Sir Stafford Cripps,49 Milletler Ce miyetini uluslararas bir ekya etesi5 0 olarak adlandrd za manki bu adlandrma, kibar deil ama haklyd Londrada yaymlanan Times gazetesi ac ac u soruyu soruyordu: O za man Sovyetler Birliinin Milletler Cemiyetine girmesi nasl ak lanabilir? Yant vermek kolay deil. Bylelikle Ekim Devrimi nin ezici bir darbe indirdii o sosyal yurtseverlie, bugn Mos kova brokrasisi gl desteini sunuyor. Roy Howard bu noktada da biraz aydnlanmaya alyor* Dnya devrimine ilikin olarak plan ve niyetler ne merkezde dir? diye sorar Staline * Hibir zaman byle bir plan ya da ni yetimiz olmad* Ama*.* Bu bir anlamazlk sonucudur, der Stalin. Howard da yle devam eder: Trajik bir anlamazlk m? Stalin: Hayr, komik, ya da izin verirsiniz, trajikomik* Ahnt kelimesi kelimesine dorudur. Stalin yle bir soruyla de vam eder: evredeki devletler istikrarlarn koruduklar srece Sovyet halknn fikirlerinde ne gibi bir tehlike grebilirler? Evet ama, diye sorar mlakat, ya o denli istikrarl deiller se? Stalin sakinletirici bir sav daha ileri srer delil olarak:

272

BLM 8

Devrim ihra etme fikri samalktr. Devrim isteyen her lke kendi devrimini yaratr vc eer istemiyorsa, devrim olmaz. rnein bizim lkemiz devrim yapmak istemi ve yapmtr*..5 1 Bu alntlar da yine kelimesi kelimesine dorudur. Tek lke de sosyalizm teorisinden, tek lkede devrim teorisine gei do aldr. uO zaman Enternasyonalin varolu amac nedir? diye sorabilirdi mlakat. Ama anlalan, meru merakn snrlarn iyi biliyordu. Yalnzca kapitalistler tarafndan deil ayn zaman da iiler tarafndan da okunan Stalinin gven verici szleri bo luklarla doludur, lkemiz devrim yapmayj istemeden nce biz teki lkelerden Marksizm dncesini ithal ettik ve yabanc devrim deneyimlerinden yararlandk. Onlarca yl boyunca g menlerimiz yabanc lkelerden Rusyadaki mcadeleye rehberlik etti, Avrupa ve Amerika'daki ii rgtlerinden maddi ve mane vi yardm grdk. Zaferimizden sonra 1919 ylnda Komnist Enternasyonali rgtledik. Birok kez, devrimin baarl olduu lkelerdeki proletaryann ezilen vc ayaklanan snflara aktif ola rak yardm etmekle ykml olduunu ilan ettik* hem de yalnz ca fikirlerle deil* mmknse silahlarla. Kendimizi bunu ilan et mekle de snrlamadk. Zamannda silahl kuvvetlerle Finlandi ya*52 Letonya,5 3 Estonya5 4 ve Grcistan iilerine yardm ettik. Kzl Ordunun Varovaya kar bir kampanyas sonucu ayakla nan Polonya proletaryasna yardmc olmaya altk. inlilere devrimde yardmc olmak iin rgtleyicilcr ve komutanlar gn derdik.55 1926 ylnda ngiliz grevcilerine yardmc olmak zere milyonlarca ruble topladk. Oysa imdi bunlarn hepsi bir anla mazlk olarak grlyor. Trajik bir anlamazlk mdr bu? Ha yr, komiktir. Stalini Sovyetler Birliinde yaamn en hale geldiini bildirmesinde alacak bir ey yok. Komnist Enter nasyonal bile ciddi bir ahsiyetken komik birisine dnmtr, Stalin* gemie iftira edecei yerde, Termidor politikasnn Ekim politikasndan farklln aka ortaya koysayd* mlakats zerinde daha inandrc bir izlenim brakrd. Diyebilir di ki, Lenintn gznde Milletler Cemiyeti, yeni bir emperyalist

DI POLTKA VE ORDU

273

sava hazrl iin bir makineydi. Biz onu bir bar arac olarak gryoruz. Lenin devrimci savalarn kanlmazlndan sz ediyordu.56 Biz devrimi ihra erme fikrini sama buluyoruz, Le nin proletaryann emperyalist burjuvaziyle birlemesini ihanet olarak grp lanetliyordu. Biz btn gcmzlc uluslararas proletaryay bu yola zorluyoruz* Lenin kapitalizm altnda silah szlanma slogann, iilerin aldatlmas diye yorumlayp iddet le eletiriyordu.57 Biz btn politikamz bu slogan zerine ku ruyoruz* Sizin trajikomik yanl anlaynz, diye devam edebi lirdi Stalin, gerekten Bolevizmin mezarn kazan bizleri, onun srdrcleri olarak grmenizde yatyor. 3. K izil O rd u
ve

D o k trin

Krsal sknetin ataerkil koullarnda yetimi olan eski Rus askeri, sr gdsyle davrand. L Katcrina ve Pavlovn gz de generali Suvorov, feodal kleler ordusunun ei bulunmaz efendisiydi. Byk Fransz Devrimi, eski Avrupa'nn vc arlk Rusya'snn askerlik sanatn ebediyen rafa kaldrd, imparator luk kukusuz geni toprak paralarm fethetmeye devam etti ama uygar uluslarn ordularna kar hibir zafer kazanamad. Ulusa! karakterin bakalama uramas iin bir dizi d yenilgi ve i kaynamaya gerek vard. Kzl Ordu ancak yeni bir top lumsal ve psikolojik temel zerinde kurulabilirdi. Cefakar sr gds ve doaya boyun eme eiliminin yerini gen kuaklar da cretkar bir ruh ve teknolojiye tapnma ald. Bireyselliin uyanyla birlikte, kltrel dzeyde de hzl bir ykseli grl d. Kzl Ordu hi kimseyi okuma yazma renmeden terhis et memeye balad, Ordu iinde vc evresindeki insanlar arasnda sporun her trne olan ilgi hzla geliti. iler, memurlar ve renciler arasnda usta nianclk yarmalar poplerleti. K ay larnda kayak, birliklere o zamana dek grlmemi bir hareket lilik kazandrd. Paratle atlama, planrle uma ve havaclk alanlarnda artc baarlar elde edildi. Kutuplara5 8 vestratos-

274

BLM 8

fere yaplan hava seferleri herkese bilinir. Bunlar, art arda ba arlardan oluan bir gelimeye verilebilccck sadece birka r nektir. sava yllarnda, Kzl Ordunun rgtlenme vc harekt standartlarn idealize etmeye gerek yok. Yine de gen komuta kurmay, o yllarda rtn ispat etti. arlk ordusunun sradan erleri, dk rtbeli subaylar ve onbalar, organizatrlerin ve askeri nderlerin yeteneklerinin kantlanmasn saladlar ve dev boyutlu bir mcadclede kendi iradelerini elikletirdiler. Kendi kendilerini yetitiren bu insanlar birok kez yenilgiye urad, ama uzun dnemde kazanan onlar oldu. lerinde gelimeye da ha yatkn olanlar derslerini iyi altlar, t sava okulunu baa ryla bitirmi olan imdiki st rtbeliler arasnda ezici bir oun luk, ayn zamanda akademilerden ve zel kurslardan da mezun oldu. st rtbeli subaylarn hemen hemen yars yksek askeri eitim grd; geriye kalanlar ortalama bit asker eitimden ge ti. Askeri teori onlara gereken dnme disiplinini verdi ama i savan dramatik ileyiinin uyandrd atlganl yok etmedi. Bu kuak imdi krk, elli yalarndadr ki bu ya, fiziksel ve ruh sal kuvvetlerin dengelendii, cretli inisiyatifin deneyime dayan d, ama deneyim tarafndan henz krletilmedii yatr. Sosyalist misyonlarn nasl yerine getiriyor olursa olsunlar, Parti, Komnist Genlik, sendikalar; ekonomik misyonlarn na sl yerine getiriyor olursa olsunlar, kamulatrlm sanayilerin, kolhozlarla sovhozlarn ynetim kadrolar, insan ve meta yn laryla almaya ve kendilerini devletle zdeletirmeye alk, saysz gen ynetici kadrosu yetitiriyorlar. Bunlar, kumanda kurmaynn doal rezervini oluturuyorlar. rencilerin hizmet ncesi hazrl bir baka rezerv daha yaratyor. renciler zel eitim taburlarnda toplanyor ve bunlar da seferberlik halinde genel kurmayn acil okullarna dnebilecek duruma geliyor. Bu kaynan kapsamm lmek iin, yksek eitim kurulularn dan mezun olanlarn saysnn ylda seksen bini bulduunu, ko lej ve niversite rencilerinin saysnn yarm milyonu atn

DI POLTKA VE ORDU

275

ve tm eitim kur umlarnda ki genel renci saysnn yirmi se kiz milyona yaklamakta olduunu belirtmek yeterlidir. Ekonomi ve zellikle sanayi alannda toplumsal devrimin ulusal savunma projesine yapt katk eski Rusyann hayal bi le cdcmcyecei kadar byktr. Planlama yntemleri, znde sanayinin srekli olarak hkmetin denetimi altnda seferber edilmesi demektir ve bu da yeni fabrikalarn kurulmas ve dona tlmasnda bile savunma karlarnn gzetilmesine olanak verir. Kzl Ordudaki canl ve mekanik kuvvetler dengesi, kabaca Batnn en iyi ordularnnkilerle ayn dzeydedir. Topunun yeni den donatm konusunda, daha Birinci Be Yllk Plan sresinde dahi kesin baarlar elde edilmitir. Kamyon ve zrhl aralarn, tank vc uaklann retimine byk kaynaklar ayrlmaktadr. u anda lkede aa yukar yarm milyon traktr vardr. 1936 y lnda toplam sekiz buuk milyon beygir gcnde yz altm bin tane retilecektir. Tank yapm da kout hzda ilerlemektedir. Kzl Ordunun seferberlik planlar, aktif cephelcrdc kilometre bana otuz ila krk be tank olmasn gerektiriyor.59 Byk savan sonucu olarak donanmann 1917 ylnda be yz krk sekiz bin olan tonaj, 1928 ylnda seksen iki bine d mt, Bu konuda hemen hemen sfrdan balamak zorunday dk. Ocak 1936da Merkez Yrtme Komitesinin bir toplant snda Tuhnevskiy yle diyordu: Gl bir donanma yaratyo ruz. Kuvvetlerimizi ncelikle bir denizalt filosu gelitirmekte younlayoruz.60 Japon donanma kurmaynn bu alandaki ba arlar ok iyi bildiini varsayabiliriz.6 1 imdi gzler Baltk De nizine evrilmitir. Gene de nmzdeki yllarda donanma, k y ccphcsinde ancak yardmc bir rol oynayabilir. Ama hava filosu byk bir ilerleme kaydetmitir, ki yl a kn bir sre nce basn, bir Fransz hava mhendisleri heyetinin bu alandaki baarlara ardn, ok sevindiini ne sr mt. zellikle Kzl Ordunun bin iki yz ila bin be yz kilo metrelik bir yarap iinde savaacak ar bombardman uakla rndan artan sayda retmekte olduunu grmlerdi. Uzakdo-

276

BLM 8

Tda kacak bir sava durumunda, Japonyann siyasal ve as keri merkezleri Sovyet kylarndan saldrya urayacaklard. Ba snda yer alan rakamlara gre, Be Yllk Planda 1935 yl iin Kzl Orduda, ayn anda be bin ua savaa sokabilecek altm iki hava alay dnlmt. Plann hedefine ulalm olduu konusunda pek kuku yoktur> hatta almtr bile. Havaclk, arlk Rusya'sndan neredeyse esamesi okunma yan, ama son zamanlarda hzla gelien bir sanayi koluyla yakn dan balantldr: Kimya. Sovyet hkmetininve bu arada dnyadaki teki hkmetlerinsk sk tekrarlanan zehirli gaz kullanma yasana kesinlikle inanmad biliniyor. Habeis tan'daki Italyan uygarlatrdlar bir kez daha uluslararas ek yaln bu insancl kstlamalarnn neye yaradn yaptklar i lerle aka gstermilerdir. Askeri kimya vc askeri bakteriyolo ji alannn kt bir srprizine kar, bu esrarengiz ve mcm i lerde Kzl Ordunun da Bat ordular kadar hazrlkl olduunu varsayabiliriz. Askeri malzeme imalatnn kalitesine gelince, burada hakl bir kuku olabilir. Ancak daha nce deindiimiz gibi Sovyetler Birliinde retim aralar, genel tketim maddelerinden daha iyi imal ediliyor. Alclarn iktidar brokrasisinin etkin gruplar ol mas durumunda, rnn ok dk olan kalitesi ortalama d zeyin ok stne kyor. En etkin mteri de Sava Bakanl dr. Eer tahrip makineleri yalnzca tketim maddelerinden de il, retim aralarndan da kaliteliyse bunda aacak bir ey yoktur. Ancak askeri sanayi yine de tm sanayinin bir paras dr ve daha az lde de olsa, onun yetersizliklerini yanstr. Voroilov ve Tuhaevskiy sanayicilere unu aka hatrlatmak iin hibir frsat karmyorlar: Kzl Orduya vermekte olduunuz rnlerin kalitesinden her zaman yzde yz memnun deiliz. zel toplantlarda askeri nderlerin daha kategorik bir ifade kullandklarn varsayabiliriz. Genel olarak levazm, cepheye g re daha dk kalitededir. Ayakkab, makinal tfekten daha ktdr. Ama uak motoru da, tartmasz ilerlemelere karn,

DI POLTKA VE ORDU

277

Batl tiplerin ok gerilerindedir. Tmyle askeri donatm konu sunda, eski grev hla geerlidir, yle ki: Mmkn olan en k sa zamanda gelecekteki dmann standartlarna ulamak. Tarmda durum daha da ktdr. Moskova'da sk sk syle nen udur: Sanayi gelirleri artk tarm gelirlerini gemi olduu na gre Sovyetler Birlii de fiilen bir tarm-sanayi lkesi olmak tan km, sanayi-tarm lkesi olmutur. Gerekte, yeni gelirler dengesini belirleyen, ne kadar nemli olsa da sanayideki by me deil, tarmdaki olaanst dk dzeydir. Sovyet diplo masisinin birka yldr Japonyaya gsterdii allmam hog rnn bir n e d e n i ,62 ciddi yiyecek skntlardr. Ancak son yl iinde byk lde soluklanlm ve zellikle Uzakdouda cid di askeri yiyecek depolar yaratlabilmitir. Paradoks gibi grnse de, ordunun en zayf noktas attr* Ko lektifletirilin en hzl dneminde lkedeki atlarn yzde 55i l drlmt. Dahas, Napolyon zamannda olduu gibi imdi de, tm motorizasyona karn ordunun her asker iin bir ata ge~ reksinimi vardr.63 Ancak son yl iinde bu konuda olumlu ge limeler kaydedilmi, lkede at says yeniden artmaya balam tr. Ne olursa olsun gclecek aylarda sava patlak verecek olsa bi le yz yetmi milyon nfuslu bir devlet, cephe iin gerekli yiye cek vc at seferber etmeyi daima baarabilir, kukusuz nfusun geri kalan kesimi pahasna. Ama sava halinde btn lkelerde ki halk ynlar geel olarak alk, zehirli gaz ve salgn hastalk tan baka bir ey bekleyemez zaten.
* #

Byk Fransz Devrimi, ordusunu, yeni dzenin gleriyle kra liyet birliklerini kaynatrarak yaratt. Ekim Devrimi ise arlk ordusunu tamamen darmaduman etti. Kzl Ordu ilk tulasn dan balamak zere tamamen yeniden kuruldu. Sovyet rejiminin ikiziydi, onun kaderini kk ve byk eylerde hep paylat. arlk ordusuna gre karlatrmasz stnln tamamen

278

BLM 8

byk toplumsal devrime borluydu. Ancak o da, Sovyet rejimi nin yozlama srecinin dmda kalmad. Tersine, bu sre en keskin ifadelerini orduda buldu. Kzl Ordunun gelecekteki as keri bir ykmda oynayaca olas rol betimlemeden nce, onn ynlendirici fikirleri ve yaps zerinde ksaca durmak gerekir. Dzenli silahl kuvvetlerin temelini atan Halk Komiserleri Sovyetinin 12 Ocak 1918 tarihli kararnamesi, amalarn u sz lerle tanmlyordu: Emeki ve ezilen snflarn iktidar ele geir meleriyle birlikte Sovyet gcnn kalesi olarak yeni bir ordu ya ratma gerei domutur... bu ordu Avrupa'da yaklaan sosya list devrimlerin destekisi olarak da hizmet edecektir/'64 1918den beri korunmakta olan Sosyalist And" 1 Maysta tek rarlayan gen Ktzl Ordu askeri, kendisini Rusya'nn ve tm dnyann emeki snflar nnde, sosyalizm ve uluslarn kar delii davas uruna mcadelede kuvvetini, ya da bizzat ya amn esirgemeyeceine yemin eder.6 5 Bug Stalin, devrimin uluslararas karakterini komik bir yanl anlama ve sama lk" olarak betimlemekle, her eyin tesinde Sovyet iktidarnn henz iptal edilmemi olan temel kararlarna saygszlk etmek tedir.6 6 Doal olarak ordu da parti ve devletin beslendii fikirlerle besleniyordu. Onun basl yasalar, habercilii, szl ajitasyonu da pratik bir grev olarak uluslararas devrimden ilham alyor du, Sava Bakanlnn duvarlar arasnda devrimci enternasyo nalizm olduka abartl bir karakter kazanmt. Bir zamanlar ordudaki siyasal ynetimin ba, sonra da Stalin'in yakn mtte fiki olan mteveffa S. Gussev,67 1921 ylnda resmi askeri dergi de yle yazyordu: Proletaryann snf ordusunu hazrlyo ruz,,. yalnz burjuva-toprak aas kar devrimine kar savun ma iin deil, ayn zamanda emperyalist glere kar yaplacak (hem saldr hem savunma nitelikli) devrimci savalar iin. Da has Gussev o zamanki sava bakann,68 dorudan doruya, K zl Orduyu uluslararas grevine iyi hazrlamamakla sulamt. Gusseve basnda yant veren bu satrlarn yazar, onun dikkati

DI POLTKA VE ORDU

279

ni, devrimci bir srete yabanc askeri glerin temel deil, yar dmc bir rol oynadklar olgusuna ekmiti. Onlar ancak olum lu koullarda sonucu hzlandrp, zaferi abuklatra bilirler. Askeri mdahale, tpk doktorun elindeki forseps gibidir. Za mannda kullanlrsa doum sanclarn azaltabilir; zamanndan nce operasyona sokulursa sadece dk yaplmasna neden olur. (5 Aralk 1921 )69 Hi de nemsiz olmayan bu sorunun tarihine ne yazk ki burada yeterince eilemeyeceiz. Yalnz be lirtmek istiyoruz ki imdi mareal olmu olan Tuhaevskiy, 1921 ylnda Komnist Enternasyonale bir yaz sunarak kendi bakanl altnda bir uluslararas genelkurmay yaratmay nermiti.7 0 Sonra bu ilgin yaz Tuhaevskiyin derledii kendi makalelerinden oluan ve Snf Savalar gibi anlaml bir ad tayan bir kitapta baslmt.7 1 Yetenekli ancak biraz fazlaca cokulu olan bu kumandan, baslan aklamalardan anlamaly d ki Uluslararas bir genelkurmay ancak birok proleter dev letin ulusal kurmaylar temeli zerine kurulabilirdi; bu olanak d olduu srece, bir uluslararas kurmay kanlmaz olarak karikatre dnrd.7 2 Genellikle ilke sorunlarnda, zellikle de yeni olanlarnda kesin bir tavr almaktan kaman Stalin de ilse bile, en azndan yakn arkadalarndan birou o zamanlar parti ve ordu nderliinin usoP* kanadnda yer alyordu* Bu eki bin savunduu fikirlerde, azmsanmayacak lde safdil abart ma ya da komik yanl anlama vard. Ama byle eyler olma dan byk bir devrim gerekletirilebilir mi? Biz, daha silahlar mz tek lkede sosyalizm karikatrne evirmeden ok nce, enternasyonalizmin bu sol karikatrleri ile mcadele ediyor duk. Sonradan sunulan resmi tablonun tersine, Bolevizmin d nsel yaam, i savan en ar dneminde bile canllndan hibir ey kaybetmemiti. Ordu da dahil olmak zere devlet ve parti aygtnn btn kanallarnda her konuda ve zellikle :skr ri sorunlar zerinde tartmalar sryordu. nderin poliik: s, zgrce ve ou zaman da iddetle eletiriliyordu. Asken kn

280

BLM 8

nularda arya kaan baz sansr uygulamalarna ilikin olarak o dnemin sava bakan cn nde gelen askeri dergide yle yaz mt: Sansrn ynla hata yapm olduunu kabul ediyor ve bu saygn ahsiyete ok daha mtevaz bir yer verilmesini gerek li gryorum. Sansrn grevi askeri srlar korumaktr*** ve baka bir eye de bLirnunu sokmamaldr.rt(23 ubat 1919)7 3 Uluslararas bir genelkurmayn oluturulmasyla ilgili tart ma, daha kapsaml bir dnsel mcadelenin iinde snrl bir evreydi sadece. Bu daha geni miicadeleyse, eylemin gerektirdi i disiplinle srlansa bile, ordu iinde, hi deilse st kademe lerde, bir tr muhalefet hizbinin olumasna yol amt* Takip ileri arasnda Frunze,7 4 Thaevskiy, Voroilov vc Gussev gibi askeri nderlerin bulunduu bir proleter askeri doktrin orta ya kmt ve bu grup, grlerini, Kzl Ordunun sadece siya sal amalarnda deil, yaps, stratejisi ve taktiinde de kapita list lkelerin ulusal ordularyla hibir ortak yan olamayaca gi bi bir a priori inantan yola karak gelitiriyordu. Yeni egemen snfn her bakmdan farkl bir askeri sistemi olmalyd; bize sa dece bu sistemi yaratmak kalyordu. phesiz, i sava devan ederken tartma, generallerin," yani arlk ordusunun eski su baylarnn hizmete geri alnmasna yneltilen ilkesel itirazlarla ve yksek komuta kademesinin mahalli iaeler vc baz disiplin ihlalleri konusunda ald tedbirlere gsterilen tepkilerle snrly d. Yeni doktrinin cn ar havarileri, saldr ve manevra sa va ilkelerini u noktalarna gtrerek, ordunun merkezi r gtlenmesine bile kar kyor, bu rgtlenmenin gelecekte uluslararas sava alanlarnda devrimci inisiyatifi boacan ile ri sryorlard. znde b, i savan ilk dnemlerindeki geril la yntemlerini kahc ve evrensel bir sisteme dntrme aba syd Devrimci komutanlarn nemli bir blm bu yeni doktri ni canla bala savunuyorlard, nk eskisini inceleme zorluu na kadana iniyorlard. Bu atmosfer, cn belirgin olarak, Budyeiy, Voroilov ve daha sonra da Stalinin askeri almalarna balad Tsartsinde7 5 (imdi Stalirgrad) grlyordu.

DI POLTKA V ORDU

281

Bu yeni bulular tamamlanm bir doktrin haline getirme y nnde sistemli abalar ancak savan bitmesinden sonra balad. Sreci balatan, i savan nde gelen komutanlarndan, eski k rek mahkmu mteveffa Frunze idi. Onu Voroilov ve bir l de de Tuhaevskiy destekliyordu. Proleter askeri doktrini zn de, proleter kltr doktrininden7 0 farkszd; bu doktrinin metafizik enatizmii aynen benimsemiti. Bu eilimin rn olan baz eserlerde/7 stelik hi de yeni olmayan u ya da bu pratik nermeye* proletaryann uluslararas ve saldrgan bir s nf olarak standart zelliklerinden hareketle tmdengelim yo luyla varld grlr, yani zamana ve mekna bal gerek ko ullarn analizi yoluyla deil, birtakm statik psikolojik soyutla malardan hareketle. Marksizm, her satrda savunulsa bile, asln da yerini saf idealizme brakmtr. Bu babo dnce gezinti lerinin itenliine karn, btn bu abalarda unu grmemek mmkn deildir: zel bir hazrla, hatta maddi koullara ge rek duymadan her alanda tarihsel mucizeler yaratabileceine inanmak vc herkesi de buna inandrmak isteyen bir brokrasi nin hzla gelien kendini beenmiliinin tohumlar atlmt. O dnemin sava bakan, basnda Frunzeyi yle yantlam t: Ben de inanyorum ki eer gelimi bir sosyalist ekonomiye sahip bir lke, bir burjuva lkesiyle savaa itilirse, sosyalist l kenin stratejisi tmyle farkl olacaktr. Ama bu, bugn bir proleter strateji icat etmemizi gerektirmez... Sosyalist ekono miyi gelitirerek, kitlelerin kltrel dzeyini ykselterek.,, as kerlik sanatn yeni yntemlerle zenginletireceiz.Ama bu nun iin, ileri kapitalist lkelerin deneylerini dikkatle incelemek, onlardan renmek ve proletaryann devrimci karakterinden speklatif yntemlerle yeni bir strateji karsamaya kalkma mak gerekir (1 Nisan 1922). Arkhimedes,7 9 kendisine bir destek nokras verilse dnyay yerinden oyna tabileceini sylyordu. Gzel bir sz. Ama byle bir nokta bulunup kendisine verilsey di bile, dnyay kmldatmak iin gerekli olan kaldraca ve gce sahip olmadn grecekti. Devrimin zaferi bize yeni bir destek

282

BLM 8

noktas salad, ama dnyay yerinden oynatmak iin hl kaldralan retmek zorundayz, Proleter askeri doktrin" de tpk kendinden nceki proleter kltr doktrini gibi parti tarafndan reddedildi.80 Ama so nuta bu iki doktrinin kaderlerinin birbirinden ayrldn gr dk. Tek lkede sosyalizm slogannn ortaya atlmasyla b tn snflarn ortadan kalktnn ilan edilmesi arasnda geen yedi yllk (1924-31) sre iinde Stalin ve Buharin proleter kltr"n bayraklatrdlar, phesiz gzle grlr bir sonu elde etmeden. Proleter askeri doktrin" ise, tam tersine, eski savunu cularnn ksa srede devletin en st kademelerine kmalarna karn hibir zaman yeniden canlanmad. Birbirine ok yakn bu iki doktrinin kaderlerindeki bu dsal farkllk, Sovyet toplumunun evrimi asndan ok anlamldr. Proleter kltr" maddi sorunlarla ilgili bir tartma deildi ve brokrasi de proletaryay iktidardan yoksun brakt lde ona bu manevi tazminat demekte saknca grmyordu. Askeri doktrinse maddi karlarla ilgilidir, hem sadece savunma karlaryla deil, ynetici katmann karlaryla. Bu alanda ideolojik pohpohlamalara yer yoktu. Bir zamanlar generallerin" hizmete arlmasna kar kanlar, imdi kendileri general" olmulard. Uluslararas bir genelkurmayn peygamberleri, tek lke" genelkurmaynn sa aklar altnda sknet bulmulard. Snf sava"nm yerini kolektif gvenlik" doktrini almt. Dnya devrimi perspektifi, yerini statkonun tanrlatrtmasna brakmt. imdi, muhte mel mttefiklere gven vermek ve dmanlar da fazla tedirgin etmemek iin, ne pahasna olursa olsun kapitalist ordulara ben zemek gerekiyordu Bu doktrin ve makyajn ardnda, tarihsel nemi olan toplumsal sreler varln srdryordu. 1935 y l, ordu asndan, bir tr ikili darbe yl oldu: Milis sistemine ilikin bir darbe ile komuta kademesine ilikin bir darbe.

D POLTKA VE ORDU

283

4 . MLSLERN KALDIRILMASI VE SUBAY RTBELERNN G eri D n

Varlnn yirminci ylnn sonunda Sovyet silahl kuvvetleri, Bolevik Partinin savunduu ordu modeline ne derece uyuyor? Programa gre proletarya diktatrl ordusunun aka bir snf karakteri olmas, yani yalnzca proletaryadan ve ona yakn olan yar proleter kyl katmanlarndan olumas gereki yordu. Ancak snflarn ortadan kalkmasna bal olarak byle bir snf ordusu, kendini btn halkn sosyalist milisine dn trebiliredir8 1 Her ne kadar ordunun btn halkm temsilcisi vasfn gelecek bir dneme erteliyorsa da, parti hibir ekilde mi lis sistemini reddetmiyordu. Tersine, VIII. Kongrenin Mart 1919 tarihli yle bir karar vard: Milisi smf temeline geirerek onu sosyalist milislere dn tr yoruz. Askeri almalarn amac, ordunun ilerleyen bir sre iinde 'olanaklar lsnde klasz, yani ii snfnn alma koullarna yaklaan bir ereve iin de1 yaratlmas olarak tanmlanmt. Uzun dnemde ordunun btn birlikleri* yerel komuta kurmay* silah ve tm levazm iin yerel depolaryla blgesel olarak fabrikalar, madenler, kyler* tarmsal komnler ve baka organik gruplarla aka cakt. Genliin blgesel, akademik* snai ve atletik birlii* klann getirdii korporatif ruhun fazlasyla yerini tutacak ve pro fesyonel bir subay zmresinin ordunun zerinde yer almasna izin verilmeksizin bilinli disiplin alayacakt. Ancak milis* sosyalist toplumun niteliine ne denli uygun d erse dsn, gelikin bir ekonomik temel ister* Kla dzeninde ki bir ordu iin yapay koullar oluturulur. Dolaysyla seferber edilebilir yedekler snf barndran bir ordu, ok daha dolaysz olarak lkenin gerek koullarn yanstr. Kltr dzeyi ne den li dk, kr ile kent arasndaki ayrm ne denli keskinse, milis de o denli kusurlu ve heterojen olur. Demiryollarndan, anayollar dan, suyollarndan yoksunluk* otoyol yokluu ve otomobil kt lyla birleince, seferber edilebilir yedekler snf barndran bir

284

BLM 8

ordu, savan ilk kritik hafta ve aylarnda son derece ar hare ket etmeye mahkm olur. Seferberlik, stratejik transfer vc yo unlamalar srasnda, snrlarn savunmasn garanti altna ala bilmek ii, seferber edilebilir yedekler ordusu birliklerinin ya nnda dzenli ordulara da gerek vardr. Kzl Ordu, ta balang ta iki sistem arasnda gerekli bir uzlama olarak ve dzenli ordu tipine arlk verilerek yaratlmt. 1924 ylnda o zamanki sava bakan yle yazyordu: iki durumu her an gz nnde bulundurmalyz: Milis sistemine ge i olasl ilk kez Sovyet yapsnn kurulmasyla yaratlm olsa da, geiin temposu lke kltrnn genel koullarna baml olarak belirlenmektedir, yani teknoloji, iletiim aralar, okurya zarlk vb ile. Milis iin gerekli siyasal nkoullar bizce kesinlikle salanmtr, ancak ekonomik ve kltrel koullar son derece ge ridir/'82 Gerekli maddi koullar saland takdirde seferber edi lebilir yedekler ordusu, dzenli ordudan aa kalmak bir yana, onu fersah fersah gcecektir. Sovyetler Birlii, savunmasnn be delini ar demek zorundadr, nk daha ucuz olan milis siste mine gemek iin yeterince zengin deildir. Burada alacak hi bir ey yok. Tam da yoksulluu nedeniyle Sovyet toplumu ok pahal brokrasi gerdanln boynuna asmtr* Hep ayn sorun, u ekonomik temel ile toplumsal styap ara sndaki oranszlk meselesi, toplumsal yaamn her alannda, fab rikada, kolhozda, ailede, okulda, edebiyatta ve orduda mutlaka ve alacak bir dzenlilikle karmza kyor. T ilikilerin te melinde, kapitalist adan bile dk olan retici gler dzeyiy le prensipte sosyalist olan mlkiyet biimleri arasndaki kartlk yatyor. Yeni toplumsal ilikiler kltr dzeyini ykseltiyor. Ama ye tersiz kltr, toplumsal formlar aalara ekiyor. Sovyet gere i bu iki eilim arasnda bir dengedir. Yapsndaki ar kesinlik dolaysyla bunun ordudaki tezahr, yeterince doru rakamlar la llebiliyor. Dzenli ordu ile milis arasndaki denge, sosya lizme doru fiili hareketin iyi bir gstergesi olabilir.8 3

DI POLTKA VE ORDU

285

Doa vc tarih, Sovyet devletine, aralarnda on bin kilometre mesafede bulunan* seyrek nfuslu ve birbirine kt durumda olan yollarla bal* ak snrlar sunmutur. 15 Ekim 1924te, o zamanlar son ayn doldurmakta olan eski askeri nderlik, u nun unutulmamasmda srar etmiti: nmzdeki birka yl iinde bir milis yaratlmas, zorunlu olarak bir hazrlk niteliin de olacaktr. zleyen her adm, nceki admlarn dikkatle doru lanm baarlarnn ardndan gitmelidir.8 4 Ama 1925te yeni bir dnem balad. nccleri proleter askeri doktrinini savunan lar iktidara geldiler. Bu ekoln kariyerindeki ilk adm olan sal dr vc manevra sava idealiyle seferber edilebilir yedekler ordusu arasnda mutlak bir eliki vard. Bir yandan da artk dnya devrimini unutmaya balamlard. Yeni nderlik, burju vaziyi ntralize etmek yoluyla savatan kanmay umuyordu. zleyen be yllk sre iinde ordunun yzde 74 milis sistemi temelinde yeniden rgtlendi! Almanya silahsz vc dahas dost kald srece, bat snr lar konusunda Moskova genelkurmaynn hesaplar, Romanya, Polonya, Litvanya, Letonya, Estonya vc Finlandiya gibi komu lkelerin askeri kuvvetlerine vc en gl dmanlarn cn bata da Fransann olas maddi desteine dayanyordu. ok gerilerde kalan o dnemde {ki 1933te sona ermiti) Fransa, tanrnn gn derdii bir bar dostu olarak grlmyordu. evreleyen devJetlerin topluca savaa gnderebilecekleri, aa yukar yz yir mi topu tmeni vc takriben buuk milyon askeri vard. K zl Ordunun seferberlik planlan bat snrnda ayn sayda birin ci snf bir ordu yaratlmasna dayanyordu. Sava sahnesinin koullar altnda Uzakdoudaki sorun ise milyonlarla deil yal nzca yz binlerle ifade edilebilirdi. Bir yl iinde kayplarn ye rini almak zere her yz savaya karlk yaklak yetmi be insan gerekir. Hastaneden aktif hizmete dnenler bir yana bra klacak olursa iki yllk bir sava, lkenin aa yukar on, on iki milyon adamn yiyecektir. 1935 ylna kadar Kzl Ordunun sa ys toplam be yz altm iki binGPU birlikleriyle bu say ab

286

BLM 8

t yz yirmi binidi ve bunlarn krk bini subayd* Dahas, de diimiz gibi 1935 yl banda, bunun yzde 74 yedek tmenlerinde ve yalnz yzde 26s dzenli ordudayd. Sosyalist mili sinyzde 100 deilse bile en azndan yzde 74 ve herhalde nihai ve dnsz olarakzaferi kazandn gsteren daha iyi bir kant isteyebilir miydiniz? Ne var ki, kendi balarna bile ynla koula bal olan bu hesaplar, Htlerin iktidara gelmesiyle havada kald. Almanya, ncelikle Sovyetler Birliine kar lgnca silahlanmaya balad. Kapitalizmle bar iinde birlikte yaama umudu bir anda sn verdi. Hzla yaklaan askeri tehlike, Sovyet hkmetini, silahl kuvvetlerin saysn bir milyon yz bine karmaktan ba ka,**5 Kzl Ordunun yapsn da kkten deitirmeye zorlad. u anda ordu, yzde 77 orannda dzenli ya da denildii gibi "kadrovy" tmeniyle ancak yzde 23 orannda yedek tmenden olumaktadr! Yedek tmenlerin byle datlmas milis siste minden vazgeildiini dndryor bize, eer ordunun bar zaman iin deil de esas olarak askeri tehlike anlar iin gerek li olduunu unutmayacak olursak, Bylece tarihsel deney, o hi aka kaldrmayan alandan balayarak, ancak toplumun retici temelinin izin verdii kadarnn nihai vc geri dnsz" olarak garanti altna alnabildiini acmaszca gsterdi. Yine de yzde 74ten yzde 23e ini biraz fazla grnyor. Bu admn, Fransz genelkurmaynn dosta basks olmadan atldn v a rs a y a b iliriz :* ^ Brokrasinin, byk lde siyasal kayglar tarafndan zorunlu klnan bu adm atmak iin u ya da bu bahaneyi kendi yararna kullanm olmas daha byk bir olaslktr. Milis tmenleri, yaplar gerei, nfusa dolaysz bir bamllk iindedir. Sosyalist bak asndan sistemin balca avantaj da budur. Ama Kremlin'i bak asndan tehlikeli olan da budur. Zaten ordunun halka olan bu istenmeyen yakn l yzndendir ki, milis sisteminin teknik adan mmkn ol duu kapitalist lkelerde askeri otoriteler bu sistemi reddediyor lar. Birinci Be Yllk Plan srasnda Kzl Ordu iinde grlen

DI POLTKA VE OROU

287

iddetli honutsuzluk>hi phesiz, daha sonra yedek tmenle rinin kaldrlmas iin nemli bir neden yaratmtr Kzl Ordunun reform ncesi ve sonrasna ait hatasz bir res mi, nerimizi dorulayacaktr* Ancak elimizde bu tr bilgiler yok ve eer olsayd da> bunlar herkesin nnde kullanmak iste mezdik. Ama herkesin ulaabilecei bir olgu var ki iki tr yo rumlanmasna olanak yok: Sovyet hkmeti bir yandan ordu iinde milis kuvvetlerinin greli arln yzde 5Te drr ken, bir yandan da arlk ordusundaki tek milis formasyonu olan Kazak birliklerini yeniden oluturdu!**7 Svari birlikleri her zaman bir ordunun ayrcalkl ve en tutucu kesimidir Kazaklar ise her zaman svarinin cn tutucu kesimi olmutur* Sava vc devrim srasnda bir polis kuvveti olarak hizmet etmilerdir; n ce ara, sonra da Kerenskiye; Sovyet iktidar altnda da daima Vertdee^ [kralc anlamnda*n*] kaldlar* Kolektifletirme de ki Kazaklar arasnda zel iddet nlemleriyle uygunlanmtkukusuz henz onlarn geleneklerini ve tabiatlarn deitir memitir. Dahas, istisnai bir yasa olarak Kazaklara kendi atla rna sahip olma hakk geri verilmitir* Elbette baka tr hog rler dc eksik deildir. Steplerin svarilerinin bir kez daha ezi lenlere kar ayrcalkllarn yannda yer aldklarndan kuku duymaya olanak var mdr?89 i genlik arasndaki muhalefet eilimlerine kar ard arkas kesilmez basklar sahnesinde Ka zak srma ve peremlerinin geri getirilmi olmas hi kukusuz Termidorun en ak ifadelerinden biridir!
# * #

Ekim Devrimine daha da lmcl bir darbe, tm burjuva ihtia myla subayl geri getiren kararnameyle indirildi. Kzl Ordu nun komuta kurmay, tm yetersizlikleri ama ayn zamanda tm paha biilmez meziyetleriyle devrim ve i savan iinden do mutu.90 Bamsz siyasal eylemin kendilerine yasakland genlik kukusuz Kzl Ordu iinde ok sayda becerikli temsil

283

8LM 8

ciye sahiptir. te yandan, devlet aygtnn giderek yozlamasnn da geni komuta heyeti evreleri iinde paraleller bulmamasna olanak yoktu. Kamuya ak konferanslarn birinde, komutanla rn astlarna model olma grevi konusunda malumu ilam eden savlar gelitiren Voroilov, tam o konuda yle bir itirafta bu lunmay gerekli grmt: Maalesef pek vnmeme olanak yoktur... Komuta kadrolar genelde geri kalrken, aa saflar gelimektedir.,. Komutanlar sk sk (yeni sorulara vb) uygun bir biimde yant verememektedirler.9 1 Ordunun hi deilse resmen en sorumlu nderinin azn dan ac bir itiraftr bu; yle bir itiraf ki aknlk deil, kayg uyandrabilir. Voroilovun komutanlar iin syledikleri, tm brokratlar iin geerlidir. Elbette konumac, iktidardaki st dzey evrelerin de bu geri kalanlar arasnda saylmalar ge rektiini dnmyor. Her zaman her yerde herkese barp arlmas, tepinerek emirler verilmesi bouna deildir. Basit gerek udur ki Voroilovun kendisinin dc aralarnda bulunduu n derler, geriliin, sradaln ve daha bir sr eyin balca ne denidir. Ordu, toplumun bir suretidir ve onun t hastalklarna ma ruz kalr, genellikle de daha yksek atele. Sava meslei hikye lerle, yapmacklkla siird tlemeyecek kadar haindir. Ordu nun, eletirinin temiz havasna gereksinimi vardr. Komuta kur maynn demokratik denetime gereksinimi vardr. Kzl Orduyu rgtleyenler bandan beri bunun farkndaydlar ve komuta kurmaynn seilmesi gibi bir nlemin hazrln yapmay gerek li gryorlard. Askeri sorunlarda partinin temel karar udur: 'Birlikler iinde dayanmann artmas, askerde kendisine ve ko mutanlarna kar eletirel bir tavrn gelimesi... komuta perso nelinin seilirlii ilkesinin giderek artan bir uygulama kazanabi lecei olumlu koullar yaratacaktr,9 2 Bu kararn alnmasndan on be yl sonraki bu, i dayan ma vc zeletirinin olgunlamas iin yeterince uzun saylabilecek bir dnemdiriktidar evreleri tam tersi bir gre yneldiler.

DI POLTKA V ORDU

289

1935 yl Eyllnde dostlar ve dmanlar aknlkla ren diler ki Kzl Ordu artk temenle balayp marealle biten bir subaylk hiyerarisiyle talanyordu* Sava Bakanlnn fiili ba kan olan Tuhaevskiye9 3 gre, Hkmetin getirdii askeri rtbe uygulanmas, komuta ve teknik kadrolarnn gelimesi iin daha istikrarl bir zemin yaratacaktr.94 Bu aklama bilinli olarak belirsiz braklm gibidir. Komu ta kurmaylarnn glenmesi her eyden nce askerin gveniyle olur. Kzl Ordunun ie subayl kaldrmakla balamas da tam bu nedenleydi.9 5 Hiyerarik kastn yeniden canlandrlmas ke sinlikle askeri koullar nedeniyle deildir. nemli olan komuta* nn rtbesi deil, komuta pozisyonudur. Mhendislerin ve dok torlarn rtbesi yoktur ama toplum bu kiileri gerekli grd yere yerletirmenin yolunu bulur* Bir komuta konumunu hak et mek iin almaya, yetenee, karakter ve deneyime gerek vardr, ki bunlarn da srekli olarak vc tek tek deerlendirilmesi la zmdr. Binbalk rtbesi bir batarya komutanna hibir katk da bulunmaz. Kzl Ordunun be byk komutannn mareallik mertebesine ykseltilmeleri onlara ne bir yetenek ne dc ek bir g verir.96 Bylelikle gerekte istikrarl zemini kazanan ordu deil, ordudan uzaklama pahasna, subay kesimidir. Reformun saf politik bir amac vardr: Subaylara yeni bir toplumsal arlk kazandrmak. Molotov kararnamenin anlamn znde yle ta nmlamtr: 4 < Ordumuzun rehber kadrolarnn nemini artr mak.97 Olay yalnzca rtbelerin geri gelmesinden dc ibaret de ildir. Komuta kadrosu iin yaplmakta olan binalarn inaat nn hzlandrlmas da buna elik etmektedir. 1936 ylnda krk yedi bin apartman dairesi ina edilecek, bir yl ncesine gre ma alara ayrlacak para yzde 57 artacaktr. Ynetici kadrolarn nemini artrmak, orduyla balarn zayflatmak pahasna su baylar iktidar evrelerine daha sk balamak demektir. Reformcularn yeniden canlandrlan rtbeleri iin yeni adlar bulma gereksinimi duymamalar dikkate deer. Tersine, aka grlyor ki Batya uymak istediler. Generallik rtbesini can

290

BLM 8

landrmaya cesaret edemeyerek de hassas noktalarnn hangisi olduunu gsterdiler; Rus halk arasnda generallik rtbesinin fazlaca mstehzi armlar vardr.9 5 leri gelen be askerin mareallie ykseltildiini aklarken belirtmeden gememek gerekir ki seim, yetenek ya da hizmet gz nne alnarak deil, Staline kiisel sadakate gre yaplmtrSovyet basn* okurla rna arlk ordusunu* onun kast ve rtbe tapnmas ile alakl m hatrlatmay da unutmad. yleyse niin bunun aalk bir taklidi yaplmtr? Yeni ayrcalklar yaratrken brokrasi her admnda* bir zamanlar eski ayrcalklarn yok edilmesine hizmet etmi olan savlar kullanyor. Kstahlkla dleklik sray la birbirine yer veriyor, artan dozda ikiyzllk dc bunu ta mamlyor. Kast ve rtbe tapnmas ile alakln' resmen canlandrl mas ilk bakta ne denli artc grnrse grnsn, itiraf et meliyiz ki hkmetin pek bir seme zgrl de kalmamt. Komutanlarn kiisel yetenekleriyle ykselmeleri* ancak ordu nun kendi iinde zgr giriim ve eletiri koullar altnda vc l ke kamuoyunun orduyu denetlemesiyle gerekletirilebilir. Kat bir disiplin, yaygn bir demokrasiyle bir arada pek gzel yaaya bilir, hatta dorudan doruya ona dayanr. Ancak hibir ordu* kendisini besleyen rejimden daha demokratik olamaz. Tm sradanl vc cakasyla brokratizmin kayna, askeri ilerin zel gereksinimleri deil* iktidar tabakasnn siyasal gereksinimleri dir. Orduda bu gereksinimler yalnzca en tamamlanm ifadele rini bulurlar. Subay kastlarnn devrimci bir biimde ortadan kaldrlmalarndan on sekiz yl sonra geri getirilmeleri* ayn anda hem ynetenlerle ynetilenleri zaten birbirinden ayran uu ruma, hem Sovyet ordusuna Kzl adn kazandran balca ni teliklerin yitirilmi olmasna* hem de brokrasinin bu yozlama nn sonularn yasalatrmadaki kpeksiliine tanklk eder. Burjuva basn, bu karreforma hak ettii deeri vermitir. Fransz resmi gazetesi Le Temps, 25 Eyll 1935te yle yazyor du: Bu dsal dnm* batan baa tm Sovyetler Birliinde u

DI POLTKA VE ORDU

291

anda yer almakta olan derin bir deiikliin simgelerinden biri dir. Artk kesinlikle gvenceye alnm olan rejim giderek istik rar kazanmaktadr. Sovyet ailesi ve Sovyet toplumu iinde dev rimci alkanlk ve gelenekler, yerlerini, adlarna kapitalist de nen lkelerde hkm srmeye devam eden duygu ve alkanlk lara brakmaktadr. Sovyetler burjuvalamaktadr.9^ Bu yargya ekleyecek sz bulmak zor.

5. SSCB VE Sa v a
Sava tehlikesi, Sovyetler Birliinin dnyann geri kalan ksmna bamllnn yalnzca bir ifadesidir, dolaysyla da dnyadan soyutlanm bir sosyalist toplum topya algsna kar ne sre bilecek ynla savdan sadece biridir. Ama bu uursuz savn ileri srlcbilmesi iin bugne dek beklenmitir. Yaklamakta olan uluslararas it dalann tm etmenlerini nceden sayp dkmek umutsuz bir aba olurdu. Eer byle bir ngr olanakl olsayd, kar atmalar daima barl bir mu hasebeci pazarlyla biterdi. Savan kanl denkleminde bilin meyenlerin says olduka oktur. Nc olursa olsun Sovyetler Bir lii hesabna hem gemite*! devralnan hem de yeni rejimin ya ratt son derece olumlu koullar vardr. I sava srasndaki mdahale deneyimi, Rusyann en byk avantajnn, alabildii ne geni araziler olduunu bir kez daha kantlamtr. Yabanc emperyalizm, Sovyet Macaristan kukusuz alamakl Bela Kunl hkmetinin de yardmyla, birka gn iinde devirmi tir.1 0 1 Bandan beri evre lkeleriyle ilikisi kesilmi olan Sov yet Rusya, mdahaleye kar yl mcadele etmitir. Baz anlarda devrim snrlar nerdeyse eskinin Moskova beyliinin snr larna kadar inmitir. Ama bu bile devrimin dayanmas vc uzun dnemde muzaffer olmas iin yeterli olmutur. Rusya'nn ikinci byk avantaj insan kaynadr. Ylda he men hemen milyon artan Sovyetler Birlii nfusu, grld kadaryla artk yz yetmi milyonu gemitir. Her yeni celpte as

292

BLM 8

kere alnan insan says bir milyon yz bindir. E11 titiz bir fi ziksel ya da siyasal ayrmla bile bu saynn drt yz bininden fazlas elenemez, Dolaysyla teorik olarak on sekiz milyon ile yirmi milyon arasnda olduu tahmin edilen, pratikte snrsz sa ylabilecek bir yedek kuvveti vardr. Ama doa ve insan, savan yalnzca hammaddeleridir. Ad na askeri potansiyel denen ey ncelikle devletin ekonomik gcne baldr. Bu alanda Sovyetler Birliinineski Rusya ile karlatrldnda avantajlar dev boyutlardadr. Belirttiimiz gibi, u ana kadar planl ekonomi en byk avantajlar askeri bak asndan salamtr. Serhat blgelerinin, zellikle Sibir yann sanayilemesi, step vc orman alanlarna yepyeni bir deer kazandrmtr. Bununla birlikte Sovyetler Birlii hl geri bir lkedir. Emein dk verimlilii, rnlerin dk kalitesi, ula m aralarnn zayfl ancak bir lde toprak, doal zengin likler ve nfusla telafi edilmektedir. Bar zamanlarnda, iki d man toplumsal sistem arasndaki ekonomik gcn karlatrl mas, bata d ticaret tekeli olmak zere siyasal aralar vasta sylasonsuza dek deilse bile uzun bir sre iingzden karlabilir. Sava srasnda snav dorudan doruya sava mey dannda verilir, ite tehlike buradadr. Askeri yenilgiler ou zaman byk siyasal deiikliklere ne den olsa da, her zaman kendi balarna toplumun ekonomik te mellerinde bir altst olua yol amazlar. Daha yksek bir rcfal ve kltr dzeyini salayabilen bir rejim, snglerle devrilemez. Tam tersine, eer yenilen tarafn kurum ve gelenekleri yenen ta rafn kltrnden stnse, galipler bunlar devralrlar. Mlkiyet biimlerinin askeri yntemlerle yklmas, ancak bu biimlerin lkenin ekonomik temeliyle keskin bir uyumsuzluk iinde ol duklar durumlarda sz konusu olabilir. Almanya'nn Sovyetler Birliine kar bir savata yenilgiye uramas, yalnzca Hitlerin deil, kanlmaz olarak kapitalist sistemin de yklmasna yol aacaktr. te yandan, hi kuku yok ki askeri yenilgi sadece Sovyetlerin ynetici karman iin deil, Sovyetler Birliinin top

DI POKTlKA VE ORDU

293

lumsal temelleri iin de lmcl olacaktr.102 Almanyada bu gnk yapnn dengesizlii, retici glerin oktan kapitalist mlkiyet biimlerinin snrlarn am olmasnn sonucudur. Sovyctlerdeyse durum bunun tam tersidir. Bir askeri yenilginin Sovyetler Birliinin toplumsal temellerini tehdit etmesi nedeniy le, bu temellerin bar dneminde bir brokrasi ve d ticaret te keli gerektirmesinin nedeni ayndr: Temellerin zayfl. Ancak Sovyetler Birliinin yaklaan savatan yenilgisiz k masn bekleyebilir miyiz? Ak kalplilikle sorulan bu soruya ayn ak kalplilikle yant vcreceiz: Sava yalnzca bir sava olarak katrsa, Sovyetler Birliinin yenilgisi kanlmazdr. Tek nik, ekonomik ve askeri anlamda emperyalizm, karlatrlma yacak denli daha kuvvetlidir. Emperyalizm eer Batda devrim le felce uratlmazsa, Ekim Devriminden doan rejimi silip s precektir. Denebilir ki emperyalizm bir soyutlamadr, nk o da e likiler iinde bocalamaktadr. Bu dorudur ve zaten eer o e likiler olmasayd, Sovyetler Birlii oktan sahneyi terk etmi olurdu. Sovyetler Birliinin diplomatik ve askeri anlamalar ksmen bu temele dayanyor. Ancak bu elikilerin gelip dayana ca snr grmemek lmcl bir yanl olur. En gericilerinden sosyal demokratlarna kadar burjuva ve kk burjuva partile rinin mcadelesi nasl bir noktaya kadar srp sonra proleter devrim tehlikesi karsnda snveriyorsa, emperyalist uzlamazlklar da, Sovyetler Birliinin askeri zaferine set ekmek iin daima bir uzlama yolu bulacaktr. Olduka mantkl bir st dzey devlet memurunun bir za manlar dedii gibi diplomatik anlamalar, yalnzca birer kt parasndan ibarettir.1 0 3 Bunlarn savan patlak vermesine dek srecei gibi bir kayt hibir yerde yoktur. Sovyetler Birlii ile yaplm olan anlamalarn hibiri, Avrupann herhangi bir yerinde gndeme gelecek bir toplumsal devrim tehlikesi kar snda dayanamaz. Fransay bir yana brakalm, Ispanyadaki si yasal kriz devrimci bir aamaya girecek olsa, kurtarc Hitlere

294

BLM 8

ilikin olarak Lloyd George tarafndan dile getirilen umut, hi bir diren grmeksizin btn burjuva hkmetlerine de yaylr. te yandan eer Ispanyadaki, Fransa'daki, Belikadaki vb sar sntl durum gericiliin bir zaferiyle sonulanacak olursa, gene Sovyet anlamalarndan hibirisinin izi kalmaz. Ve nihayet, eer kt paralan askeri operasyonlarn ilk dneminde geerli liklerini korursa, hi kuku yoktur ki savan tayin edici evresin de benzer kuvvetlerin kmelenmesi, meslekleri gerei yalan yere yemin eden diplomatlarn szlerinden ok daha nemli etnenlerce belirlenecektir. Eer burjuva mttefikler Moskova hkmetinin yalnzca sa va siperlerinde deil, snf siperlerinde de kendileriyle ayn saf ta olduuna dair maddi gvence alacak olurlarsa, durum kuku suz kkten deiecektir, iki ate arasnda kalacak olan Sovyetler Birliinin skntlarndan yararlanacak olan kapitalist bar dostlar] elbette d ticaret tekeli ve Sovyet mlkiyet yasalarna haneri saplamak iin her trl nlemi alacaklardr. Fransa ve ekoslovakyadaki beyaz Rus gmenler arasnda gelimekte olan savunmac5 ' hareket, tamamen bylesi hesaplarla beslen mektedir.104 Ve eer dnya mcadelesinin askeri planda yr tleceini varsayacak olursanz, Mttefiklerin amalarna ula mak iin anslar yksektir. Devrimin araya girmemesi halinde Sovyetler Birliinin toplumsal temelleri, yalnzca yenilgi halinde deil, ayn zamanda zafer halinde de yklmak zorundadr. iki yldan daha uzun bir sre nce Drdnc Enternasyonal ve Sava adl bir program bildirisi bu perspektifi aadaki sz cklerle zetlemiti: Devletin temel ihtiya maddelerine duya ca kritik talebin etkisiyle, koy ekonomisinin bireyci eilimleri nemli lde pekitirilecek ve kolhozlardaki merkezka kuv vetler her ay daha fazlaacaktr... Savan kzm atmosferi iinde... yabanc mttefik sermayenin lkeye cezbedilnesini, d ticaret tekelinin krlmasn, devlet tekellerinde devlet denetimi nin zayflamasn, bunlarn arasnda rekabetin artmasn, iiler le devlet tekelleri arasnda atmalarn kmasn vb bekleyebi

DI POLTKA VE ORDU

295

liriz* Bir baka deyile, uzun bir sava durumunda, eer dnya proletaryas pasif kalrsa, Sovyetler Birliinin i toplumsal eli kilerinin bir burjuva Bonapartist kardevrime yol amas sadece bir ihtimal deil, zorunlu bir sonutur/1 0 5 Son iki yln olay lar bu tehisin gcn iki katma karm durumda* Bununla birlikte, yukardaki dncelerin ktmser so nulara vardrlmas gerekmez. Gzlerimizi kapitalist dnyann ok byk maddi stnlne, emperyalist mttefiklerin ka nlmaz ihanetine106 ya da Sovyet rejiminin i elikilerine kapat mak istemiyoruz ama kapitalist sistemin gerek dman gerekse mttefik lkelerdeki istikrarn abartmak eiliminde de deiliz. Ykc bir sava kamplar arasndaki ekonomik g dengesini s namadan nce, rejimlerin greli istikrarn sarsacaktr. Gelece in kitle katliamlarnn btn ciddi kuramclar byle bir katlia mn sonular arasnda devrim olaslnn kanlmazlnn da olduunu dnrler* Belirli evrelerce tekrar tekrar ne srlen kk profesyonel ordular107 dncesi Davut ve Golyat gibi kahramanlardan daha gereki olmasa bile fantastik olduu l de silahlanm halka duyulan korkuyu da yanstr. Hitler her frsatta, Batda bir sava olmas durumunda yeni bir Bolevik frtnasnn kanlmazlna deinerek bar akn vurgulu yor*108 Sava lgnln imdilik dizginleyebildi g ne Milletler Cemiyeti, ne ortak gvenlik antlamalar, ne de pasifist referandumlardr; sava u an i nleyen tek ey, egemen s nflarn devrim korkusudur* Tm teki olgular gibi toplumsal rejimler de karlatrma yoluyla llmelidir* Tm elikilerine karm istikrar sz konu su olduunda Sovyet rejimi, olas dmanlarnn rejimlerine g re dev avantajlara sahiptir hl* Alman halk zerinde Nazi ik tidarna yol aan, bizzat Almanya'daki toplumsal uzlamazlkla rn dayanlmaz gerginliiydi* Bu uzlamazlk kaldrlmam, hat ta zayflatlmam, ancak faizmin rts altnda bastrlmtr* Sava bunlar su yzne karacaktr* Hitlcrin sava baarya ulatrma ans, II* Wilhelm> in ansna gre ok daha azdr* An

296

BLM 8

cak zamannda yaplacak bir devrim, Almanyay savatan kur tarmak yoluyla yenilgiden de kurtarabilir. Dnya basn Japon subaylarnn bakanlara kar yapt kanl saldry,109 fazlaca ateli yurtseverliin dncesizce bir ifadesi olarak nitelendirdi Gerekte bu saldrlar, ideoloji fark llklarna karn, Rus nihilistlerin arlk brokrasisine kar at t bombalarla ayn tarihsel zellii tarlar* Japon halk, Asya tarmcl ile ultramodern kapitalizmin bileik boyunduruu al tnda soluksuz kalmtr.110 Askeri kerpetenlerin ilk gevemesin de Kore, Manurya vc in, Japon zulmne kar ayaklanacak tr. Sava, Mikado imparatorluuna toplumsal felaketlerin en byn getirecektir. Polonyadaki durum da daha iyi deildir. Rejimlerin en ve rimsizi olan Pilsudskiy rejimi, kylnn topraktaki kleliini bi le hafifletmekten ciz kalmtr. Bat Ukrayna (Galiya) ar bir ulusal bask altnda yayor.1 1 1 iiler srekli isyan ve grevlerle lkeyi sarsyorlar. Fransa ile bir birleme ve Almanya ile bir dost luk yoluyla kendisini gvenceye almaya alan Polonya burjuva zisi, manevralaryla sava abuklatrmaktan ve savata daha ke sin bir lm yolu bulmaktan baka bir eye muktedir deildir. Sovyetler Birlii iin sava vc yenilgi tehlikesi gerektir, ama devrim de bir gerektin Eer devrim sava nleyemezse, o za man sava devrime yardmc olacaktr, ikinci doumlar genellik le birincilerden kolaydr. Yeni savata, ilk ayaklanma iin kosko ca bir iki buk yl beklemeye gerek olmayacaktr.112 Dahas, bir kez balaynca devrim bu defa yar yolda durmayacaktr. Uzun vadede Sovyetler Birliinin kaderi, genelkurmaylarn haritalar zerinde deil, snf mcadelesinin haritas zerinde karara ba lanacaktr. Yalnzca, kendi burjuvazilerine ve onlarla ayn kamp ta yer alan ubar dostlarna amanszca kar koyan Avrupa proletaryas Sovyetler Birliini mahvolmaktan ya da srtna mttefik haneri yemekten kurtarabilir. teki lkelerde prole taryann muzaffer olmas durumunda Sovyetler Birliinin asker yenilgisi bile geici bir an olacaktr. Ancak te yandan, eer em

DI POLTKA VE ORDU

297

peryalizm dnyann geri kalan ksmnda dayanacak ol ursa , hi bir askeri zafer Ekim Devriminin mirasn koruyamaz. Sovyet brokrasisinin sadk uaklar, tpk tek lkede sosya list inann olanakl olduunu reddettiimizi syledikleri gibi, Sovyetler Birliinin igdlerini, Kzl Orduyu vb de azmsad mz sylyorlar Bu savlarn dzeyi ylesine dktr ki ve rimli bir fikir alveriine dahi izin vermiyor. Kzl Ordu olma sayd Sovyetler Birlii de in gibi ezilir, paralanrd.1 1 3 Yalnz ca onun gelecekteki kapitalist dmana kar inat ve kahraman direnii emperyalist kampta snf mcadelesinin gelimesi iin olumlu koullar yaratabilir. Dolaysyla Kzl Ordu son derece byk neme sahip bir etmendir Ama bu demek deildir ki tek tarihsel etmendir. Onun devrime gl bir itki verebilmesi yeterlidir Esas grevi baaracak olan tek ey devrimdir; fakat bu i iin tek bana Kzl Ordu yetersizdir. Hi kimse Sovyet hkmetinden uluslararas maceralar, mantksz eylemler, dya olaylarnn akn iddet yoluyla de itirme giriimleri gibi eyler talep etmiyor. Tam tersine, bylesi giriimlerin brokrasi tarafndan yapld gemi rneklerde (Bulgaristan, Estonya, Kanton vb), hep gericiliin ekmeine ya srdkleri grlm vc bunlar, Sol Muhalefet tarafndan da za mannda lanetlenmitir Sorun Sovyet devletinin genel ynelimi sorunudur Onun d politikas ile dnya proletaryas ve smr ge halklarnn karlar arasndaki eliki, en mahvedici ifadesi ni Komnist Enternasyonalin, yeni eylemsizlik dini ile tutucu brokrasiye tabi tutulmasnda bulmaktadr. Avrupa iileri ve smrge halklar, emperyalizme ve kanl maz olarak patlamak ve statkoyu devirmek zorunda olan o sa vaa kar, statko bayra altnda ayaklanamazlar Bu statko, gelimi bir bebein en az hamilelik statkosunu ykmas kadar kanlmaz ekilde yklr. Emekilerin, zellikle dc Avrupada, mevcut snrlar savunmada en ufak bir karlar yoktur ister kendi burjuvazilerinin emri altnda, ister onlara kar yaplacak devrimci bir ayaklanmayla olsun. Avrupann dnn nede

298

BLM 8

ni, yaklak krk tane szde ulus-devlete ekonomik anlamda b lnm olmasnda yatar; bu ulus-devletler, gmrk kaplar, pa saportlar, parasal sistemleri ve ulusal karlarn savunmasna koulmu devasa ordularyla, insanolunun ekonomik ve klrel geliimine giden yolda dev bir engel oluturuyorlar. Avrupa proletaryasnn grevi, snrlarn devamn salamak deil, tam tersine onlar devrimci bir ekilde yerle bir etmektir; statkoyu devam ettirmek deil, Avrupa Birleik Sosyalist Dev letlerini kurmaktr!1 1 4

NOTLAR

299

NOTLAR: BLM 8
1. Sovyet parti nderlii iinde egemen olan blok, her seferinde Komintern ubelerinin de siyasetini belirliyor, bu ubelerin nderlikleri, ro ta deiiklikleri srasnda sk sk yeniliyordu. Komnist Enternasyonalin 1924-25te Bolevikletirilmesi erevesi iinde Zinovyev (...) Trots kiyin yandalarm ubelerin ynetici konumlarndan uzaklatrmt. (Po~ lonyada Warski ile Waleck>ekoslavakyada Smeral ile Kreibich, yne timden uzaklatrlm, Fransa'da Souvarine ihra edilmiti.) Zinovyevin yandalan olan sol ube nderlerinin devre d braklmas, 1925 gzn de Almanya Komnist Partisine Ak Mektup ile balad. 1926-27*de yalnz Alman sollan deil, u soldaki Polonya parti nderlii (Domski, Ossiskaya), ekoslavakyadaki (Michalec, Pollac vb), Belika (Overstraeten), Hollanda (Sneevliet), hatta Japonyadaki sollar da ihra edildi ler. Fransadaki Zinovyevci parti nderlii (Treinc, Girault) grevden alnp 1928de hra edilirken talyada da (Bordigann evresindeki) u sol gsz brakld. 1928-29da sa komnistlerin ihrac ile uzlamac larn grevden alm da benzer ekilde oldu. ekoslavakyada Halis evresindeki saclar, Neurath, Jilek vb evresindeki uzlamaclar ihra edil diler. ekosloavakya Komnist Partisi, 1928 Kasmnda ayn ekilde Komnist Enternasyonal Yrtme Komitesinin sa tehlike zerine bir Ak Mektup7 una muhatap oldu. sve Komnist Partisi blnd ve ynetici leri Kilbom ile birlikte isveli yelerin byk ounluu Kominterni terk etti. ABD Komnist Partisi Genel Sekreteri Lovestone, Ingilterede eski parti yneticisi Murphy,. talyada parti yneticileri Sera (Tasa), San tini, Pasquine, Gney Afrika'da Bunting ihra edildiler. (H. Wcber, Die Wandiung des deutschen Kommunismus, Die Stalinisierung der KPD in der Weimarer Republik, Frankfurt, EV A, 1969, c. 1, s, 302vd. Ayrca kr. Trorzki, Wer leitet heute die Kontmunisttisehe Internationale?, Berlin, Aktion, 1930) 2. Bu konuda kr. Carr, Sovyet Rusya Tarihi, c, 3 > Blm 25 ( Devrim: Avrupa zerinde), s. 159-216 vc Blm 26 (Devrim: Asya zerinde) s. 217-54, ev. Tuncay Birkan, Metis Yay., 2004. 3. Yabanc gnlllerin i sava srasnda Sovyet iktidarnn askeri sa vunmasna katllar dorudan yardmcn bir parasyd. 1918 ubatn da Petrogradda Kzl Ordunun ilk uluslararas mfrezesi kuruldu. 1918 Nisannda drt yz delege, Moskovada I. En ternasyonalist Sava Esirle ri Btn Rusya Kongresi iin bir araya gelerek, Rusyada bulunan iki mil yonu akn Alman, Avusturya-Macar, Trk, Bulgar vb sava esirini uluslararas sosyalist devrimin ncleri olmak zere Kzl Orduya ka tlmaya ard. Bu arya uyan yabanclarn toplam says, ki yz elli

300

BLM 8

bin ile yz bin kii arasnda kestirilmektedir. Kzl Ordunun, i sava srasnda internatsionalist tarafndan kurulan (blk, rabur vc alay kuvvetinde) iki yz elli uluslararas mfrezesinin harekatlar, 1918 Hazi ranndan sonra Sava Komiserliinin zel bir komisyonunca egdmler di. Angloamerikanlar, Bulgarlar, Almanlar vc Avusturyallar, Macar Ur, lralyanlar, Rumenler ve Gney Slavlar Rus Komnist Partisi iinde ken di ulusal gruplarn kurdular, bunlar Rus Komnist Partisi Yabanc Gruplan Merkez Federasyonu iinde birlemiti. Kardevrimci mda hale kuvvetlerinin askerleri arasndaki ajirasyonu bunlar stlendi; ou kez ilgili resmi dilde ilk komnist dergi ve gazeteleri karp Kml Orduya geme propagandas yapanlar bunlar oldu savan bitiminden sonra Merkez Federasyonu, eski sava esirlerinin lkelerine geri gnderilmesine yardma oldu; Kzl Ordunun uluslararas mfrezeleri datld. Baz internatsionaiistt, yurda dnlerinden sonra komnist partilerinin kurulu unda nc roller oynadlar; Sovyetler Birliinde kalanlarn ou- sonra lar Stalini temizliklerin kurban old. Mttefikler ile Alman imparatorluu arasnda atekes antlamasnn imzalanmasndan ve Almanyada kasn devriminin patlak vermesinden sonra Sovyetler Merkez Yrtme Komitesi, 13 Kasm 1918 gn BrestLitovsk Bar Antlamasn geersiz sayd, sava vergileri demelerini dur durdu ve igal kuvvetlerine kar mcadele ars yapt. Bar antlama snn feshine ilikin Sovyet aklamasnda, bak aldran Alman iileri ile askerlerinin yaa nidalaryla Sovyet Bykelilii nne yrdkleri, do laysyla Brest-Litovsk zorbalk ve yama antlamasnn Alman vc Rus proleter devriminin birleik devriminin birleik abalaryla sonusuz bra kldnn en byk gururla sylenebilecei belirtiliyordu/' (W.H. Clamberlin, Die russisebe Revolution Frankfurt, EVA* 1958, c. 2, s. 115; kr. Merkez Yrtme Komitesi kararnamesinin metni, [der.] J. Degras, Sovict Documents on Foreign Policy, c. 1 iinde, 1917-24, Londra, Oxford University Press, 1951, s. 124vd) 4. Odcssada Jcanne Labourbe (1877-1919) ynetimindeki Rus Ko mnist Partisi Fransz grubu tarafndan yrtlen ajitasyonu etkisi altn da ubat 1919 bandan sonra, Sovyet Cumhuriyetinin gneyine karl m Fransz mdahale kuvvetleri arasnda, emirlere kar gelme ve kardeleme olaylar artt. Nihayet, bu hareketin bir sonucu olarak 19 Nisan g n Karadeniz filosunda ak bir isyan patlak verdi, syan, Fransz bakomutanlnu Odcssa ile Sivastopol alelacele boaltmaya (nisan ortas), ayrca toplam krk bin kiilik seferi kuvveti geri ekmeye (nisan sonu) sevk erti. (Fransz mdahale kuvvetlen arasndaki isyanlarn kapsaml an latm, bir torpidobotta ark olarak grev yaparken isyanlarn clebala-

NOTLAR

301

n arasnda yer alp, 1919 Temmuzunda divanharp tarafndan yirmi yl prangaya mahkum edilen Andre Martyde kaynaklanr. Marty, .sonra dan Fransz Komnist Partisinin cn tannm ve en ok tutulan nderle rinden biri oldu. La revolte de la tner Noire 11927-28), Paris, Maspero, 1970 ayr basm] adl kitab, 1952 ylnda partiden ihra ediliine dein birok kez basld. Ayrca kr- P. Durand, Les sans-cuhttes du bout du monde 1917-21, Contre-rcvolution et intcr>ention etrangere en Russic, Moskova, Progres, 1977, s. 156-63) 5. Kuzey Rusyada otuz yedi bin, Gney Rusyada vc Kafkasyada yz krk bin kiilik ngiliz kuvveti bulunuyordu; bir baka kontenjan Uzakdo udayd. Muhalefetteki ii Partisi kongresi, 1919 Haziran sonunda m dahaleye kar bir karar tasarsn kabul ecri. Kuzey Rusyaya karlm Ingiliz kuvvetleri arasnda meydana gelen tek tk isyanlar, Byk Britan ya'da mdahaleye kar gsteri ve grevlerin oalmas, ayrca kardev rime! ordularn askeri gerilemeleri, Ingiliz hkmetini 1919 Eyllnde, arrk mdahaleye katlmamaya zorlad. (Kr. R.H. Ullman, Britaitt and ihc Russian Cit'il War> Novcmber 1918-b'ebruary 1920, Princeton University Press, 1968, s. 171-203.) 6. Sovyet-Polonya savanda Kzl Ordunun balangta kazand ba arlarn ardndan Ingiliz hkmeti, Varova zerine Sovyet ileri hareketi nin durdurulmasn ltimatom eklinde talep ederek Fransz hkmetiyle birlikte askeri mdahale tehdidinde bulundu. Bunun zerine ngilterede Hands off Russia! slogan altnda bir protesto toplant lan vc gsteriler dalgas ykseldi. TUC ve i Partisi temsilcilerinin ortak bir konferans, 9 Austos gn hkmete rgtl iilerin btn snai kudretinin, itilaf devletleri ile Sovyet Rusya arasnda savan engellenmesi iin kullanlaca uyarsn yneltti. (G.D.H, Gole, A History of the Labour Party from 1914 11948|, Londra, Routledge & Kegan, 1969, s. 105teki alnt.) O za manki ngiliz sava bakan Winston Clurchill, protestolar zerinde sonra dan unlar yazd: Fransa vc ngiltere kamuoyu, tmyle gevemiti... In giliz ti Partisi, Polonya'ya yaplabilecek her rrl Ingiliz yardmna kar iddetli bir ajirasyom sahneye koymu, Byk Britanyann baz yerlerin de komnistlerin etki ve ynetimi alcnda iletme uralar kurulmaktayd. Kamuoyunda, Polonyann knn dourabilecei tehlikeler konusun da en ufak bir anlaytan eser yoktu. Bu bask altnda Mr. Lloyd, Polonya hkmetine... ngiliz hkmetinin... Rusyaya kar hibir eyleme giriemeyeceini7 anlatmaktan baka are bulamad. (W.S. Churehill, Nacb dem Kriegc, Ziirih, Amalthea-Verlag, 1930, s. 257vd) 7. George Narhaiel Curzon (1859-1925), Oxford\bki reniminin ardndan 1886da Avam Kamaras muhafazakr milletvekili, 18915 de de

302

8LM 8

Ingiliz smrge egemenlii altnda bulanan Hindistandan sorumlu ms tear oldu. 1887 ile 1894 arasnda Rusya, in, Japonya, Hindistan ve ran'a yolculuklar yapt. 1898 ile 1905 arasnda Hindistan kral naiplii vc genel valiliinde bulundu; 1908'den sonra Ingiliz Lortlar Kamarasnda yer ald. l917de sandalyesiz bakan olan Curzon, 1918'de Lloyd George ynetiminde (Medis-i Has bakan ve Lortlar Kamaras lideri sfatyla) sava kabinesi yesi oldu. 1919 ile 1924 arasnda, dileri bakan olarak, Birinci Dnya Savandan sonraki Avrupa snrlarnn yeniden dzenlen mesiyle lgili grmelere katld. Poloya-Sovyet sava srasnda Cur zon, 1920 Temmuzunda, Mttefiklerce daha 1919 sonunda, yeni kurul mu Polonya devletinin dou snr olarak nerilmi olan bir hatt atekes hatt olarak nerdi, Polonyann Mart 1921 tarihli ban antlamasnda saptanan dou snr ise ok daha doudan geiyordu, ikinci Diiya Sa va baladktan sonra Kzl Ordu (1939 tarihli Alman-Sovyet saldrmazlk antlamasndaki mutabakatlar uyarnca) Curzon hattna kadar ilerle di; 1945 ubatndaki Yalta Konferansnda Sovyet hkmeti, Polonya ile Sovyetler Birlii arasndaki snr olarak Curzon hattn bir kez daha tan mad; sonradan 1945 Austos tarihli bir Sovyet-Polonya antlamas, Crzon hattn, kesin olarak Polonya'nn dou snr haline getirdi, (Curzon, Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question, Londra, Longmans, Grce Sc Co., 1889; Persia and Persian Question, Londra, Longmans, Green dc Co., 1892, 2 cilt; British Govern ment in ndia, Londra, Cassel Sc Co., 1925, 2 cilt; War Poems and Other Translations, Londra-New York, John Lane, 1915; H.G. Nicolson, Curzon, The Last Pbase 1919-1925, A Study in Post-War Diphmacy , Londra, Consrable 5c Co., 1934; L.O. Mosley, Curzon, The End of an Epoch, Londra, Longmans, 1960.) S, 8 Mays 1923 gn Moskova'daki Britanya maslahatgzar, ban da Lord Curzonn bulunduu Dileri Bakanl adna Sovyet hkme tine bir muhtra verdi. Muhtrada talep edilenler arasnda, ngiliz smr gelerinde Komin tem propagandasnn durdurulmas, ngiliz aleyhtar fa aliyetlerden sorumlu klnm Sovyet byk elilerinin Afganistan ve ran'dan geri arlmas ve Sovyetler Birliinde mahkm edilmi iki Ingi liz ajan iin tazminat denmesi bulunuyordu, "Curzon ltimatomu di ye tannan muhtrada, bu taleplerin yerine getirilmesi iin on gnlk bir sre konmutu; yaptrm olarak, ancak 1921 Martnda kurulmu olan ti cari ilikilerin kesilecei vc Ingiliz elisinin geri arlaca tehdidi ileri s rlyordu. ltimatom, Fransz mareali Fochun Polonya ordusuna yap t manevra ziyaretleriyle vc Sovyet elisi Vorovskiyin svirede bir be yaz mlteci tarafndan ldrlmesiyle ayn zamana rastlyordu. Yeni as

NOTLAR

303

keri atmalardan ekindiinden, dn vermeye hazr gzken Sovyet hkmeti, cevap notasnda tngilizlerin sahte gururunu dikkate alyor, burjuva hkmetlerinin kk saygnlk hesaplarnn stnde bulundu unu kantlyordu, (SovvjetRuSlands Antvvortnote an England, Irtprekorr, say 81 iinde, 15 Mays 1923, s. 679-82) Ingiliz sendikalar ve ii Partisi, Curzon ltimatomunu protesto etti. Bunalm sonradan zld, {Kr. Carr, A History, c. 4, s. 165-73; W.G. Truchanowski, Neueste Gescbichte Ettglands 1917-51, Bertin, DAC, Rtten Loening> 1962, s. 111-3) 9. RSFSC, 2 ubat 1920 gn Estonya Cumhuriyetiyle yapt bar antlamasyla Estonyanm bamszln tand. Estonya da, buna kar lk, gelecekte anti-Sovyet eylemlerden vazgeme sz verdi. Lenin Dorpar Antlamas iin unlar yazd: uBu bar, Avrupaya alan bir penceredir. Bize, Bat lkeleriyle mal mbadelesine girme olanan ayor... itilafn ellerinde oyuncak olan kk milliyetler Sovyet Rusya ile bara yatkn gzkyorlarsa bu, onlarn emperyalistlerce nasl aldatldklarn ve Rus proletaryasnn onlara bar elini uzatmaktan ne denli holanacan pra tikte kantlam olmamzla aklanabilir. (Rede auf der Konferenz der Esenbaher des Moskauer Eisenbahnknotenpunkts |5 ubat 1920j, LW 30, s. 336vd) 10. Polonya ile 12 Ekim 1920 gn yaplan n bar antlamasnda bir atekes ve bar antlamas iin grmelere balanmas konusunda anlamaya varldktan sonra 18 Mart 1921 tarihinde RSFSC, Ukrayna SSC ve Polonya arasndaki bar antlamas sonulandrld. Sovyetlerin bat blgeleri, o arada Galiya Polonyaya brakld. Rga Antlamasnda kararlatrlan Polonya snr, Curzon hattnn iki yz kilometreyi akn bir mesafeyle dousundan geiyordu. Bylece drt milyon Ukraynah ile bir milyon drt yz bin Beyaz Rus, Polonya egemenlii altna girdi. 11. 16 Nisan 1922 gn Alman mparatorluu Dileri Bakan Rarhenau ile Dileri Halk Komiseri ierin, Cenova Dnya Ekonomi Kon ferans erevesinde talyan Rivierasndaki Rapallo plajnda bir antlama imzaladlar. Antlama, diplomatik ilikilerin kurulmasn, tazminat talep lerinden vazgeilmesini ve iktisadi ve ticari ilikilerde en ziyade msaade ye mazhar klmay ngryordu. Sovyetler Merkez Yrtme Komitesi, Rapalloda batlanan Rus-Alman antlamasn zorluklardan, kargaa dan ve sava tehlikelerinden tek doru k yolu olarak selamhyor(du); yalnz bu tip antlamalarn RSFSCnin kapitalist devletlerle olan ilikile ri iin olaan olduu belirtiliyordu. (Merkez Yrtme Komitesinin 19 Mays 1922 tarihli karar, Carr, Sovyet Rusya Tarihi, c. 3.) Rapallo Ant lamas, Weimar Cumhuriyeti ile Sovyet Cumhuriyeti evresindeki ulus

304

BLM 8

lararas tccridi sona erdirdi; Almanya'da iddetli tartma konusu olan antlama, 1933*c kadar Sovyetler Birlii karsndaki Alrnan siyasetinin temeli olmaya devam etti, (Kr, Antlama metni, |der.| H. Stoecker, Handbuch der Vertrdgc 1871-1964 iinde3 Berlin/D AC, Dt, Verlag der Wissenschaften, 1968, s, 227-9.) 12. Almanya Sosyal Demokrat Partisi milletvekillerinin oylamaya ka tlmaylarnn gerekesini szckleri Philipp Scheidemann, 22 Mart 1918 gn Rcichsrag'da yle aklad: Bu antlamann, Rcidstag dlayan oluma tarzn ve ieriinin zsel blmlerini iimize sindireniyorz. Ama bu antlamayla doudaki sava d ur umu fiilen sona erdirilmi oldu u ii antlamay reddetmek de istemiyoruz, (Erklarung Scheidemams m Namen der SPD-Fraktion zum Fricdcnsvertrag von Brcst-Lirovvsk in der Reicbstagssirzung vom 22, Marz 1918*% Dokumcnte und Materialien zur Gcschichte der deutschett Arbeiterbeuegung, Keihe l: 1914-45, c, 2, Kasm 1917-Arabk 1918, Berlin/DAC, Dietz, 1957, s. 125) 13. Alman Komnist Parti nderliinin tutumu, o zamanki genelgesinden belli oluyor:< 4 Alnan hkmeti, Rapallo Alman-llus Antlamasn, itilafn gelecekte de kendisini dcvrcd brakacam ve kendisine ikinci s nf devlet muamelesi cdeceini kavraynca batlad... Ama iiler antla mann gerekletirilmesini talep edip yerine getirilmesini salamazlarsa antlama, bir kt parasndan ibaret olarak kalacaktr. Yalnz bir ii hkmeti, Sovyet Rusya ile sermayecilerin ikiyzl istekleriyle deil de hak eitlii temelinde grecektir. (Politisches Rundschreiben der Zentralc der KPD vom 3. Ma i 1922 ber die Kampagne fr den Arbcitcrwelt Kongrefi und zum Rapallovertrag'1 , Dokumcttte und Matcrialien zur Geschichte der deuischcn Arbeiterbercgung>c, 7/2, Januar 1922-Dezeber 1923, Berii/DAC, Dietz, 1966, s. 53-8, burada s. 57) 14. Georgi Vasilyevi ierin (1872-1936), Sovyet diplomat, soylu bir aileden geliyordu. Perersburg niversitesinde felsefe ve tarih okuduk tan sonra, 1896dan balayarak Dileri Bakanl arivinde grev ald, 1899dan sonra Sosyalist Devrimcilerle birlikte alt, 1904te, dinlen mek amacyla Almanyaya YaPC bir gezi srasnda Alman sosyal demok ratlarnn, zellikle dostu Kari Liebknechtin etkisiyle Marksist oldu. 1905te Bolevik olmuken 1905 devriminin yenilgisinden sonra Meneviklerin yanma geti, 19 14c kadar, izledikleri siyasetle Rus sosyal de mokrasinin birliini tehlikeye drdkleri grnde olduu Boleviklerc ve Lenine kar sk sk polemie giriti, 1915te enternasyonalstti ve Trotskiy tarafndan karlan Nae Slovo dergisinde alyordu. Bat Av rupa'da srgndeyken radikal solun eitli gruplar (Bremen Solu, En ter-

NO TUR

305

nasyonal Gruba, ngiliz Sosyalist Partisiyle temas halindeydi, 1916'da In giltere'de, arlk aleyhtar mltecilerle ve u bar Devrimi nden sonra bun larn Rusyaya dnyle ilgilenen 4 1 Rus Sosyalist Gruplar Delegeler Komiresinm sekreteri oldu, 1917 Austosunda Alman yanls faaliyet su lamasyla tutukland ve ancak* Trotskiyin ierin'in Ingiliz saray nc2 dinde Sovyer bykelisi olacan bildirmesi zerine* 1918 Ocanda s nr d edilip Petcrsburga gnderildi. Bolevik partisi yesi, 1918 May snda da dileri komiserliinde Trotskiyin halefi oldu. ierin, ilk Sov yet kordiplomatiinin kuruluuna belirleyici katklarda bulundu, Rus Ko mnist Partisinin XIV. ve XV, Kongrelerinde (1925 ve 1927) Merkez Ko mitesine seilmekle birlikte parti ii mcadelelere karlmad. 1928-29dn tedavi amacyla bir sre Almanyada kaldktan sonra komiserlii 1930 Temmuzunda vekili Litvinova brakt. 7 Temmuz 1936 tarihindeki l mne dek Moskovada mnzevi bir hayat srd; bu srada kaleme ald almalardan Mozart zerine olan ancak 1970'te Sovyetler Birliinde1 yaymlad. Stalin dneminde tarih kitabndan silinen (Medwedew, Die Wahrbeit>:t s. 226) ierinin hizmetleri, ancak 1956dan bu yana res men yeniden tannyor. (R,K. Debo, U G, Chicherin: Soviet Russias Second Forcign Commissar, lUniversity of Nebraskaya sunulmu doktora tezi) 1964; Stanislav V. Zamitski, Ana rol iy N. Scrgeyev, ierin, Rus,, Moskova, Molodaya gvardiya, 1966-72,) 15. Avrupa'da iktisadi ilikiler ve tamirat demelerini grmek ze re 1922 baharnda Cenevrede bir konferans topland (10 Nisan-19 Ma ys), Konferansa aralarnda ilk kez Sovyetler Birliinin de yer ald yir mi sekiz devlet katlrken ABD katlmad. Batl devletler, Sovyetler Birli' ini, Alman mparatorluundan tazminat talep etmesi ve bu tazminatlar dan yararlanarak arln sava ncesi borlarm demesi iin sktrd. Sovyet delegeleri, genel silahszlanmay ve brn sava borlarnn geer siz saylmasn savundular. Konferans ertelendi; 1922 Haziran ve Tem muzunda Lahey\l t bir kez daha toplandysa da gene sonusuz kaldu (Kr, Tschitsehcrin, Rede in der Erffnungssitzung der Konferenz in Genua am 10. April 1922, Russiscbc Korrespondenz, say 4/5, 1922, s. 230-2; Memorandum der russisehen Delegarion an die Konferenz von Genua, ay* s* 232-45; C, Fink, Tbe G cjjo Conferencc: Europcan Dip lomacy 192-2Zy University of North Carolina Press, 1984.) 16. ierin, Lenie 20 Ocak 1922 tarihli bir mektupta unlar yazar: ...Amerikallar temsili kurumlar talebiyle bizi fazla sk boaz edecek olurlarsa, uygun bir dn karlnda anayasamzda kk bir deiiklik yapmak mmkn olmaz m dersiniz ,..? (Lenin, Briefey|der.l Institut fr

306

BLM 8

Marxismus Leninsmus beim ZK der SED, c. 9, Berlin/DAC, Dierz, 196776, s. 467deki alnt.) Lenin, bunun zerine 23 ve 24 Ocak gnleri Poltbro adna Molotova yle yazar; ierin'in bu nerisi, kanmca onu ... hemen sanatoryuma gndermek gerektiini gsteriyor ... ierinin bu ve bundan sonraki mektubu, hasta, hem de ar hasta olduunu ak a gsteriyor. Onu hemen, gerekiyorsa zorla sanatoryuma gndermezsek deliyiz demektir. (agy, s. 139vd) ierny in salk durumu daha ncc de Politbroda irdelenmiti (kr. agy, s. 121, s. 462); ierin, gene de Cenovadaki grmeleri sonuna kadar srdrr17. Kellogg Pakt (Briand-Kellogg Pakt diye de bilinir), 27 Austos 1928 gn Pariste imzalanan ve arka plannda Fransz Dileri Bakan Arstide Briand ile Birleik Amerikal meslekta Frank Billings Kelloggun nerileri yatan bir antlamaya dayanr. Antlamada savan uluslararas anlamazlklarn zmnde ara olarak kullanlmas mahkm edilir, imzac devletler, btn uyumazlk ve atmalarn dzene ve karara balan masnda * bar olanlar dndaki aralara asla bavurmaya almayacaklar konusunda anlamaya varmt, tik imzaclar Belika, Almanya, Fransa, Byk Britanya, talya, Japonya, Polonya, ekoslovak ya ve ABD idi. Sovyetler Birlii, pakta 6 Eyll 1928'de katld. kinci Dnya Sava patlak verdii srada altm devlet paka katlmt. (Kr. Antlama metni, |der.| Stoecker, Handbueh der Vertrage iinde, s. 253vd) 18. Meissner (der,), Parteiprogrammys. 123vd. 19. ikinci Be Yllk Plan, 1933 ile 1937 aras yllar kapsyordu. 20. 1931de Japon kuvvetleri Manuryayt igal ettiler; 1932dc Maurya kukla devleti kuruldu. Bununla Japonya, 1937de balayan, inde ki fetih sava iin ynak blgesi yaratm oluyordu. 21. Stalin, Kapitalizmin Byk Bunalm (5 Ylltk Plan zerine Sy lev)y Yeni Aama, 1976, s. 67. 22. 23 Mart 1935te Sovyetler Birlii ile Japonya arasnda yaplan bir antlama uyarnca SSCB, Dou in Demiryolunu yz krk milyon yen karlnda Japon kukla devleti Manurya hkmetine terk etti. (uEin eer Erfolg der Friedenspolirik der Sowjetunion bal altnda Runds chau' da, say 15, 28 Mart 1935, s. 770) Bu konuda unlar syleniyordu: Son olarak, Dou in Demiryolunun Sovyetler Birliice Manurya7 ya sat konusunda 23 Mart gn Tokyoda imza edilen belgelerin anlam n vurgulamak gerekiyor. Bununla Uzakdoudaki ekimeli sorunlardan biri ortadan kaldrlm oldu. Sovyetler Birliinin bar siyaseti yeni bir baar elde ediyor. Japonyann ise imdi, dnyann bu blmnde ger ekten bar korumaya yatkn olduunu gstermesi gerekecek. Japonya,

NOTLAR

307

Sovyetler Brliince nerilen saldrmazlk antlamasn kabul etmemekte direndii srece, bundan kukulanmak kanlmaz olacaktr/ 23. Amerikal gazeteci Roy Howard ile yapt grmede Stalin, Ja ponyann Mool Halk Cumhuriyeti zerine ciddi bir saldrya karar ver mesi durumunda Sovyetler Birliinin tutumu ne olacaktr?"sorusuna 1 Mart 1936 gn u cevab verir: Japonya Mool Halk Cumhuriyetini is tila etmeye ve bamszlna kastetmeye karar verirse tpk 1921 ylnda yaptmz gibi, Mool Halk Cumhuriyetine gene yardm etmek zorunda kalrz/* (aDie Unterredung des Genosse Stalin mit Roy Hovvard, Rundschau, say 11 iinde, 5 Mart 1936, $. 409) {1921 de Kzl Ordu birlikleri, Moolistan kardevrimci Rus kuvvetlerinden kurtararak ege menliini yeniden kurmulard.) 24. Yzyllar sren n egemenliinin ardndan D Moolistan 191 Tde bamszln lan etti: En yksek Lamaist din adam olan Cebdzun-damba-hutuhta devlet bakan oldu. 1918-19da in, 1920de Gene ral fon Ungern-ternbergin ynetimindeki kardevrimci Rus kuvvetleri lkeyi igal ettiler. Bunlar 1921de yengiyc uratan Kzl Ordu, Moo listann egemenliini geri verdi. Cebdzun-damba-hutultann 1924 M a ysndaki lmnn ardndan 26 Kasm gn Mool Halk Cumhuriyeti kuruldu. 1932 Martnda Manuryann kuruluu ve Japonlarn inin kuzeydousundaki askeri ilerleyii dolaysyla cumhuriyetin bamszl, geii olarak tehlikeye girdi. (Kr. T.E. Ewing, Between the Hammer and the Anvil? Chinese and Russian Policies in Outer Mongolla 1911-21, Boomington, ndiana Uni versity, 1980; R. Rupen, How Mongolia is Really Ruled, A Politicai His tory of the Mongolian Peoples Rchublic 1900-78, Hoovcr Institution Press, 1979.) 25. 2 Mays 1935te Moskovada Sovyetler Birlii ile Fransa arasnda bir yardmlama pakt batland; pakt be yl sreyle geerli olacakt. Sa va hali iin vaat edilen askeri yardmn ancak Milletler Cemiyeti Konse yine (1935te kurulan daimi yeleri arasnda Fransa ile Sovyetler Birlii nin yan sra Byk Britanya ile talya da vard) danldktan sonra sa lanmas gerektii yolundaki zel hkm Fransa kabul ettirmiti. (Kr, J. Hasla m, The Soviet nion and the Struggle for Colleetive Security in Europe 1933-39, Londra, Macmillan, 1984, s. 27-51) 26* Versailles Antlamasnn (Madde 42-44) batlamasndan beri as kerden arndrlm olan Renanyann 7 Mart 1936 gn Alman kuvvet lerince igali, Fransadaki parlamenter san, Sovyetler Birliiyle yardm lama paktnn onaylanmasn engelleme yolundaki abalarn sona erdir di. 12 Mart 1936 gn Senato, antlamay byk ounlukla onaylad.

308

BLM 8

Sovyetler Birliiyle ittifaka aktan kar olanlarn bile, douda Fran sa'nn gerisini gvenlik akna alacak olan bir antlama aramay artk da ha akllca bulduklar anlalyordu/ (Haslam, The Sovie Union and the Struggle for Collective Security, s. 98) 27. Bu ortak snr, 1939 Eyllnde Polonyann (Alman-Sovyet saldr mazlk antlamasnn gizli hkmlerinde ngrld zere) Alman ve Sovyet kuvvetlerince iblm iinde gal edilmesi sonunda olutu. 1914dc Sovyetler Birliine ynelik Alman saldrsikinci Dnya Sava ndan sonra Polonyann do smr haline gelen bu snr izgisinden balad. 28. Polonya ile Fransa, 16 Ekim 1925 tarihli garanci antlamasyla, halihazrda kendileri ile Almanya arasnda genel barn muhafazas iin altna girilmi ykmllklere ademi riayetten Polonya ya da Fransann zarar grmesi olaslna kar, bu ademi riayete, silah zorunun, kkrtl madan kullan elik edecek olursa, derhal karlkl yardm ve destek tekte bulunmay taahht etmilerdi. (Stoecker |der,|, Handbueh der Vertrdge, s. 249) (Ayn gn Belika> Almanya, Fransa, Byk Britanya, talya, Polonya ve ekoslavakya hkmetleri arasnda, Locarno Pakt di ye bilinen antlama yaplmt. Paktmcn nemli hkmleri, Almanya-Bel ika ve Alman-Belika ve Alman-Fransz snrlarnn zorla deitirilmesin den, karlkl olarak vazgeilmesine ilikindi; Alman-Polonya ve Almanekoslavak snr iin, benzer bir gvenceyeyse burada yer verilmiti. (Kr. |der.} Stoecker, Handbueh der Vcrtragc, s. 243-9. Garanti antla mas uyarnca, Almanyann 1 Eyll 1939*da Polonyaya saldrmasnn arkasndan 3 Eyll 1939 gn Fransa sava ilan etti-) 29. Sovyetler Birliinin 1934 Eyllnde Milletler Cemiyetine katlma sa resmen yle yorumland: Tam silahszlanma iin cn geni kapsaml plan Sovyetler Birlii nerdi; ne var ki neri kabu edilmedi. Yalnz silah szlanma konferanslarndaki varl etkisiz kalmad* SSCB, bununla, ger ekten tutah bir biimde bar davasn savunan tek devlet olduunu ka ntlad. Sovyetler Birliinin bu bar siyaseti, dmanlarnn ounu bile* Sovyet hkmetinin bar abalarnn itenliini tanmaya zorlad. a maz bar siyasetiyle Sovyetler Birliinin fethettii konumun sonucu, Mil letler Cemiyeti yelerinin ounluunun, onu Milletler Cemiyetine girme ye armalar oldu. ( Die lswe$tija ber die Einladung an die Sowjetunion, dem Vlkerbund beizutreten, Rundschau, say 51, 20 Eyliii 1934, s. 2162vd) 30. Milletler Cemiyetinin Cemiyet Genel Kurulu, Milletler Cemiyeti Konseyi ve Sekreterlii gibi organlarnn merkezi Cenevredeydi. 31. 1919da VIII. Kongrede kabu edilen Rusya Komnist Partisi

NOTLAR

309

(Bolevik) Program, Mcissner (der.)* Parteprogramm iinde* s. 121-41, 32. Pierrc Laval (1883-1945)* avukat, Fransz politikac. 1914ten 1919a kadar sosyalist milletvekili, nce sava karn, sonra Clemenceau yanda, 1920de Sosyalist Partiden ayrld* ardndan Aubervilliers beledi ye bakan, bamsa milletvekili, birok kez bakan, 1931-32de de ba bakan oldu. 1934 Ekiminde Barthounun ldrlmesinden sora dile ri bakan olarak onun yerine geti. 1935 Haziranndan 1936 Ocana ka dar yeniden babakan olarak Fansz-Sovyet yardmlama paktn bat lad. Almanyann Fransa'y igalinden sonra Laval babakan vekili, 1942 Nisanndan balayarak da* Petain ynetimindeki nasyonal sosyalist ibir liki Vicly hkmetinde babakan oldu. Laval* Bolevizmc kar bir kale olarak grd unc Rcich zaferini destekledi, Fransa'nn kurtulu undan sonra 1945 Ekiminde lm cezasna arptrlp idam edildi. (H. Colc, Picrre Laval, Paris, Fayard, 1964; G. Jacquenin, La Vie publiqne de Laval 18S3-1945, Paris, Plon, 1973; F. Kupferman* Picrre Laval, Paris, Mason, 1976) 33. Habeistana (Etiyopya) Italyan saldrs, 2 Ekim 1935 gn ba lad. 7 Ekim 1935te ttalya, Milletler Cemiyetinin bir alt komitesince sal drgan olarak nitelendi; 11 Ekim gn* Milletler Cemiyetince atanan bir egdm komitesi, silah, cephane ve sava malzemesi iin ihracat ambar gosu tavsiye etti. ngiliz ve Fransz hkmetlerinin her ikisinin de, Mssofininin Etiyopyada istediini yapmasna bir diyecekleri yoktu 1935 Temmuzunda bakanlklar aras bir Ingiliz encmeni 'Ingilterenin Habe istan ya da komu lkelerde, talyann Habeistan' fethetmesine kar Ingilterenin direnmesini gerektirecek hayati karlar bulunmad sonu cuna vard. Zorluk* Mussolininin, Etiyopyaya kar bir saldrya giri mekle Milletler Cemiyeti tzne aykr hareket ermi bulunmasndan ileri geliyordu... Bu nedenle ngiliz hkmeti, talya ile Milletler Cemiye ti arasnda bir atmadan, ne pahasna olursa olsun kanmaya, gerekir se, gayri resmi olarak Mussolini ile bir uzlama arad halde kamuoyun da, Milletler Cemiyetini desteklemekte olduu izlenimini uyandrmaya alt... Laval, darya kar Ingiltereyi, dolaysyla Milletler Cemiyetini desteklerken talya ile de arasm iyi tutmak zorunda kald. Yani hem Fransa hem de Ingiltere, sorunlar u ya da bu ekilde Milletler Cemiyeti ilkeleri erevesi iinde yoluna koymay istiyordu. Bu lkelerin hatr sa ylr bir stnlkleri de vard, Milletler Cemiyetinin faaliyetini nasl yolu na koyacaklarn kendi aralarnda kararlatrabiliyorlard. (R,A.C. Par ker, Das Zvanz'tgste Jabrbundert Is 19/8-45. Frankfurt* Fiscler* 1967, s. 271vd) 34. talyaya kar yaptrmlar uygulanrken, talyann rhal ermeye

310

BLM 8

muhta olduu petrol, kmr, demir vc elik gibi sava asndan nemli rnler ayr tutuldu. talyaya petrol ihra eden lkeler arasnda yer alan Sovyetler Birlii, btn ihracat lkeler ayn ekilde davranrsa kendi tes limatlar m durdurmaya hazr olduunu ilan etti. ABD, bu koulu yerine getirmedi; 1935 Aralnda, ltalya^ya olan petrol ihracatm katma kard. Sovyetler Birliinden devam eden petrol teslimat, Milletler Cemi yetinin biimsel kararyla elimiyordu. Aa Sovyetler Birliinin yapt rmlar srasnda ticari karlarm feda etmedii de bir gerekti. (L.R. TiU lett, The Soviet Role in League Sanctions against Italy, 1935-36, The American Slavie and Ea$t European Rcvietu, say 1, ubat 1956, s. 11-6, burada s. 16} talya'nn Etiyopyay fethetmesinden sonra Milletler Cemi yeti, kendisince kararlatrlm yaptrmlar 4 Temmuz 1936da tekrar yrrlkten kaldrd; rgtn daha nce Manuryaya Japon saldrs s rasnda olduu gibi, saldr savalarn engellemekte ie yaramadn an lald. 35. Plebisitler yoluyla faist devlet (Klasik Bonopart rejimler gibi) kendini merulatrmaya almaktayd. Propaganda kampanyalar, kitle yryleri, bamllk yeminlerinin yan sra, ortalkta grnen her trl muhalefete, hatta oy kullanmayanlara kar tedhi nlemleri, 14 Temmuz 1933 tarihli Halk Oylamalar Yasasnn hukuki temelini sala d bu plebisitlerin erevesini oluturmaktayd. 14 Ekim 1933 gn Milletler Cemiyetinden kldnn ilan edilmesinin ardndan 12 Kasm 1933 gn u soru oya sunuldu: Sen, Alman erkei, ve sen, Alman ka dm, Reich hkmetinin bu siyasetini onaylyor musun ve bu siyaseti ken di anlaynn ve kendi iradenin ifadesi olarak ilan etmeye ve ona taraftar olduunu resmen vc alenen beyan etmeye hazr msn? Yzde 95, uevct oyu verdi. Ayn zamanda, ilk kez bir Fhrer listesinin tek bana oya sunulmakta olduu Rcichstag seimleri yapld; liste oylarn yzde 92s ni toplad. 2 Austos 1934 tarihli bir yasaya dayanarak Hitler, Reich Ba kan Hindenburgun lmnn ardndan onun grevini stlendi; artk Fhrer vc Rcich anslyesi sfatyla grev bandayd. 19 Austos 1934 gn, makamlarn bu ekilde birletirilmesi dc (yzde 96lk bir seime katlma oranyla) oy verenlerin yzde 9(V tarafndan onayland. 29 Mart 1936 gnl Reichstag seimlerinde birlik listesi, yzde 99 oy ald. 36. Komnist Balkan Federasyonu (1920-32) iinde bir araya gelen Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya vc Romanya komnist partileri, Komiternin ultra-sol siyaseti y2 nden ar gerilemelere katlanmak zo runda kald, Yugoslav Komnist Partisinin 1929 ubatnda kalkt (sonradan Tito tarafndan aklsz ve sorumsuz olarak nitelendirile cek olan) bir silaht ayaklanma giriimi, felaketle sonuland. Polis takibi,

NOTLAR

311

Komnist Partiyi neredeyse yok olma noktasna getirdi; ynetim kadrosunun byk blmn kaybeden partinin 1932'de yalnz iki yz yesi kalmt, 1931dc (kendi verdii bilgilere gre) otuz bin yesiyle Balkan larn en byk komnist partisi olan Bulgar Komnist Partisi, 19 Mays 1934 gnl asker darbe sonunda iiiegaliie zorland. Parti Merkez Komi tesinin bir aklamas, 1935 Ocanda partinin darbe srasndaki pasifli inden sz ediyor, bundan parti nderliinin ar siyasal ve taktik yan llardm sorumlu tutuyordu, 37, Lloyd George, 23 Kasm 1934'te ngiliz Avam Kamarasndaki d siyaset tartmas srasnda, ngiltere'deki muhafazakr unsurlarn belki de ksa bir sre iinde Almanyay komnizme kar kale olarak grmeye balayacan* akladi, (Kcesings Arcbiv der Gegemvart, 28 Kasm 1934, s, 1746) 38, Louis Barthou (1862-1934), avukat, Fransz polirikaas, 1889da, burjuva merkezin temsilcisi olarak milletvekili seildi; 1894-19]4te bir ok kez bakan, 1912 Aralndan sonra babakan oldu; 1913'tc askerlik sresinin yla karlmasnn sorumluluunu stlendi, Fransz Tamirat Komisyonunun bakan olarak (1922-26) Alman mparatorluu karsn da, yumuamaz bir rotay savundu. Doumergue kabinesinin dileri ba kan olarak 1934te Avrupa'da ortaklaa gvenlik dncesini savundu, Sovyetler Birliinin Milletler Cemiyetine katlmasn destekledi ve 1935 Maysnda Fransz-Sovyet yardmlama paktnn batlanmasyla sonu lanan grmeleri balangta ynetti, Barthou, 1934 Ekiminde Marsil ya'da, Yugoslav hkmdar 1 . Aleksandara dzenlenen suikasta kurban girti. 39, 1935 Maysnda Fransz hkmet bakan Laval, Moskova'y zi yaret ederek Sovyet nderleriyle grmeler yapt. Bu grmelerin so nularna ilikin resmi bildiride, ulcr iki ta rafin barn korunmas da vasna itenlikle bal olduu belirtiliyordu. Taraflar, zellikle ulusal savunma olanaklarn zayflat mamay taahht ediyorlard. Bu arada zellikle Stalin, Fransann, silahl kuvvetlerini* gvenlik ihtiyalarna uy gun dccck bir dzeyde tutmak iin izlemekte olduu ulusal savunma si yaseti iin tam anlay ve onayn dile getirmiti. (Commmi que zum Frgebnis der Bcsprechurgcn Stalins, Molotows und Litwinows mit La val', Rundschau, say 22 iinde, 16 Mays 1935, s. 1097vd) Rundschau yaz dergisinin bir nsznde yle deniyordu: Resmi bildirinin, zellik le Stalin Yoldan zikredilen cmlesinin uluslararas proletaryann savaa ve faizme kar mcadelesinde muazzam bir anlam var,.. Resmi bildiri, yalm savunmann teknik nlemlerine ynelik olan vc Hitler'e kar en iyi savunma diye, aslnda her trl savunmadan vazgemenin propagandas-

312

BLM 3

m yapan o pasifst sahte bar mcadelesinin cn keskin reddidir. (s. 1097} Bu tarihe kadar Fransz Komnist Partisi, ordu iinde, Kominternce rnek gsterilen bir anti-militarist alma yrtmt; imdi ise ksa bir duraksamalm ardndan yeni izgiye ayak uydurmu, lkenin her ta rafnda duvarlara, zerinde Stalin hakl! yazan ilanlar astryordu. Anti-milirarist alma ve halk tarafndan sevilmeyen iki yllk askerlik hiz metine kar ajitasyon durduruldu* Komnist milletvekilleri de, askeri bteye oy verdiler. (Kr. J.-M. G iran t* Le P.C.F., Parmee et la d efense nationale en France avant et a pres le pacte franco-sovietique, Cahiers Lcon Trotsky, say 27, Eyll 1986, s. 68-91) Picrrc Frank Komintern tarihinde u hkm verir: O zamana dek devrimci birer parti olan Komnist Enternasyonal ubelerinin reformcu partiler olmaya geilerinin kesin tarihi Laval-Stalin ortak aklamasdr (P. Frank, Geschichte der Kommtnistiscben Internationale (1919-43), 2 d ir, Frankfurt, 1981, s * 6 13) (Bu konuda ayrca kr. Trorskiy, Stalin M . Enternasyonalin lm Fermann mzalad |25 Mays 1935v te yaymland|; Ing. TWr 1934-35 iinde, s, 291-300; Fra.: TCE 5, s. 301-13) 40. 2 Mays 1935 gn imzalanan Fransz-Sovyet yardmlama pakt Fransada ateli bir anlamazlk konusu oldu. Siyasal sa, antlamaya ka kkrtmalarla, onaylanmasn engellemeye alt. Paktn imza la mmdan ancak neredeyse bir yl sonra 27 Mart 1936da onay belgeleri tea ti edildi. 41. Laval iin Fransz-Sovyet ittifaknn anlam, olsa olsa, bir Al man- Fransz antlamas iin grmelerde yararlanlacak bir pazarlk un suru olmasyd. (R.A.C. Parker, Dtf5 Zvanzigstc Jabrbundert, s. 265) 42. Die Unterredung des Geossen Stalin mit Roy Hovvard, Runds chau, say 11 iinde, 5 Mart 1936, s. 410. 43. Milletler Cemiyetinin kuruluunun ABD Bakan Woodrovv Wilso ( 856-1924) 8 Ocak 1918 tarihli 14 nokta programnn bileeni olmasna karn 1919'da yalnzclk savunucular, senatoda stnlkleri ni korumular ve AliDnin kan masn reddetmilerdi. 44. Japonya, Japonlarn Manuryay ilhaknn Milletler Ccmiyerice mahkm edilmesinden sonra 27 Mart 1933ce rgtten ayrldn akla d. Onu 14 Ekim 1933'te Almanya izledi; ileri srd gereke, Alman yann yeniden silahlanmasnn resmen onaylanmasndan kanlma siydi. 45. Italyan delegesi Baron Aloisi, 11 Mays 1936 gn, bir Etiyopya temsilcisinin hazr bulunuunu protesto amacyla Milletler Cemiyeti Kon seyi oturumunu terk etri. Szmona Habeistan temsilcilerinin konsey masasnda oturmasna gz yumamayacan, nk Habeistanda nev-

NOTLAR

313

cut tek egemenliin ita iyininki olduunu vc lke iinde baka bir devlet rgtnn bulunmadn belirtti. (Keesings Archiv der Gegenwarty 1 1 Mays 1936, s. 2549) 12 Maysta Mussolmi, Milletler Cemiyetindeki Ital yan heyetine, Cenevreyi terk etmeleri talimatn verdi; 28 Maysta, Daily Tclegraph ile yapt bir grmede, yaptrmlarn srdrlecek olmas halinde, Milletler Cemiyetinde kaima sorununun daha ivedi bir biim ala cam syler, (agy, 1 Haziran 1936, s. 2578) 46. Britanya'nn Almanya ile uyumaktaki kar, 18 Haziran 1935 gn kararlatrlan ve 1919 tarihli Versailles Ban Antlamasnn h kmlerini ineyen bir deniz antlamasnda ifadesini buluyordu. Bu ant lamada Almanya'ya tannan donanma gcnn, Versailles Antlamasy la konmu snrlar fazlasyla amasna karm Byk Britanya, teki im zan devletlere danmamtu (Kr. Flottenabkommen zwischen Grofbritannien md Deutschland, (der.J Stoecker, Handbncb der Vertrge iin de, s. 276-8) Ingilizlerin hareket tarz, Fransa ve talyada byk kzgnhk dourdu/' Berlinde artk Almanya'nn hak eitliinin eklen tannd " sylendi. <R.A,C. Parker, Das Zuanzigste Jahrhundert, s. 269) 47. 1919 Hazirannda yaplan Versailles Antlamas, 5. Blmnde (Madde 159-213), Alman ordu gcnn st snrn yz bin, deniz gcnnkini ise on be bin kii olarak saptyordu* Genel askerlik ykmll kaldrlyor, genelkurmay datlyor, tank ve sava gemisi retimi ve ithalinin yan sra bir hava snfnn kuruluu da yasaklanyordu. Bu h kmlere uyutdu, bir mttefik komisyonunca g2etim altnda bulundu rulacakt. (Kr. Friedensvertrag von Versailles, |dcr.) Stocckcr, Handhuch der Vertrge iinde, s. 182-203, burada s, 196vd) 48. Birinci Dnya Sava srasnda Fransada sosyalistlerin ^yurt sa vunmas m desteklemeleri Union sacree |kutsal ittifak] diye nitelendi rilirdi. 49. Richard Stafford Cripps (1889-1952), ngiliz avukat ve ii Partisi yesi. 1913te avukat, 1926dan sonra savc; 1929'da i Partisine ka tld, 1930da kendisine soyluluk payesi verildi, ilkin i Partisinin sol ka nadnda yer ald; 1932 Ekiminde Sociast Leaguein (ii Partisi solunun oluturduu birlik) kurucularndan biriydi. 1936da Independet Labour Party ve Komnist Partiyle ittifak kurulmasndan yana kan Cripps^ son ralar, liberalleri de kapsayan bir halk cephesinin kuruluu iin propagan da yapt. Bunun zerine 1939 Ocanda i Partisinden ihra edildi. 1940 Maysndan 1941 Ocana kadar Moskovada Ingiliz bykelisi 1942\le ticaret bakanyd, ikinci Dnya Savandan sonra yeniden ii Partisine girip 1947 ile 1950 arasnda sava sonrasnn ilk ii Partisi h-

314

BLM 8

kmctinde maliye bakan oldu ve kat bir tasarruf politikas uygulad. Trotskiy, 1936 Nisannda ngiliz yoldalarna yazd bir mektupta kendisini yle nitelendirdi. Bildiim kadaryla Sir Cripps, bugn dev rimle flrt edip yarn kraln nnde kuyruk sallayabilecek, kafas tama men kark bir eksantriktin (TWr 35/36, s. 298vd; TCE 9, s. 168) (C Cooke, The Life of Sir Ricbard Stafford Cripps, Londra, Hodder Stoughton, 1957.) 50. International Burglars* Union (Report of t he Tbirty-Fifth Annual Conference of the Labour Party, Londra, Labour Party, 1935, s. 158). ngiliz ii Partisinin XXXV. kongresi, 30 Eyll ile 4 Ekim 1935 gnleri arasnda Brightonda topland. Gndemde talya-Etiyopya at mas zerine bir tartmaya yer verilmiti. Parti Yrtme Komitesi bu ko nuda, Ingiliz hkmetinin, "talyann Milletler Cemiyetinin baka bir yesinin topraklarna kar giritii haksz ve zorbaca saldry boa kar mak zere, Milletler Cemiyeti Konseyinde ve Milletler Cemiyeti Genel Kurulunda temsil edilmekte olan teki uluslarla ibirlii iinde, Milletler Cemiyeti Antlamasnda ngrlen btn nlemleri almaya arld bir karar tasars sunmutu. (G.D,H, Cole, A History of the Labour Party from 1914, <1948), Londra, Routledge Kegan, 1969, s. 307dcki alnt.) Bu nergeye kar (Socialist League adna) sz alan Stafford Cripps, Ingi liz hkmetinin talyaya kar yaptrmlarn, Byk Britanya'nn de mokrasi ii savamakla kalmayp, kendi emperyalist hedeflerinin de pe ine decei askeri atmalara giden yolda bir ilk adm olarak nitelen dirdi. Biz dc Rusyadakiler gibi ii hkmetine sahip olsaydk durum tamamen farkl olurdu. { R e p o r t s. 157) 51. Die Unterredung des Genossen Stalin mit Roy Howard\Runds chau, say 11 iinde, 5 Mart 1936, s* 410. 52. Rusyadaki halklarn eitlii ve egemenlii ve ayrlma ve ba msz devletler kurma hakk dahil, kendi kaderlerini serbeste tayin et me < Rusyadaki Ulusal-Topluluklarn Halklar Bildirisi, Ulusal Sorun iinde, s. 341-3) hakkn kayda geiren 15 Kasm 1917 tarihli Rusyada ki Halklarn Haklar Bildirisinin ilannn ardndan Finlandiyann diyet meclisinin kararyla 7 Aralk 1917dc aklad bamszl, Sovyet h kmetince 31 Aralk gn tannd. 27 Ocak 1918'de^ Pehr Evid Svihufvud (1861-1944) ynetiminde ibanda bulunan burjuva hkmeti, bir ayaklanma sonunda devrildi- On drt kiilik bir Halk Vekilleri uras ik tidar devralarak Fin Sosyalist i Cumhuriyetinin kuruluunu resmen ilan etti. Svinufvud hkmeti, kuzeye kaarak Alman hkmetinden as keri destek istedi. Bunu takiben ay sren ve Alman kuvvetlerinin geni apta arpmalara sokulmas sayesinde burjuvalar lehine biten i sava

NOTLAR

315

ta Sovyet Kz) Ordusunun birlikleri ( bin ila drr bin kii, yani devrim ci silahl kuvvetin aa yukar yzde 10*u) de savat. {Kr. A.F.Upton, The Finnish Revolution 1917-18, University of M in nesota Press, 1980, s. 421) 53. Moskovada kuruh Letonya Geici Sovyet Hkmetinin 14 Ara lk 1918de resmen ilan ettii bamsz Sovyet cumhuriyeti, 22 Aralk g n RSFSC Halk Komiserleri Konseyince tannd. Letonya bakenti Ri gann Alman igal kuvvetlerince boaltlmasndan sonra, orada ayakla nan iiler, iktidar ele geirdiler. savata RSFSC Kzl Ordusu birlikle ri, Letonya Kzl Ordusu askerlerinin yannda, Alman kuvvetlerince des teklenen beyazlara kar savatlar. 1919 Mays sonunda Riga'nm yeni den Almanlar tarafndan zapt edilii Letonya Sovyet Cumhuriyetinin so nu demek oldu. (Kr. L. Fischer, The Soviets m World Affairs 1917-29 |1930], c. 1, Princeton University Press, 1951, s. 191-3; E.H. Carr, Sovyet Rusya Ta rihi, c. 1, ev. Orhan Suda, 2. Basm, Metis Yay., 2002, s. 286-8) 54. Alman igal kuvvetlerinin geri ekilmesinden sonra Kzl Ordu birlikleri ile Estonya avc alaylar 1918 Kasmnda Estonyaya girdi. Narvann ele geiriliinin ardndan, 29 Kasm gn kurulduu burada res men ilan edilen "Estonya Emek Komn, 7 Aralkta RSFSC tarafndan tannd. Yalnz alt haftalk var oluunun ardndan Estonya Sovyet Cum huriyeti, Brtanyahlarn, Alman Barlk Kara Ordusunu ve anti-Bole vik Fin ve Rus kuvvetlerinin desteiyle kardevrimci Estonya kuvvetleri tarafndan tepelendi. (Kr. V. Rauch, Gescbichte der baitisehen Staaten, s. 57-63) 55. Kr. D. Heinzig, Sotvjetische Militarberatcr bei der Kuomintang 1923-27, Baden-Baden, Nomos, 1978, Soviet Voiunteers in China 19251945, Moskova, Progress, 1980. 56. Kapitalizmde, zellikle de kapitalizmin emperyalist aamasnda savalar kanlmazdr, te yandan sosyal demokratlar, devrimci savala rn, yani emperyalist savalar olmayan, rnein 1789 ile 1871 aras d nemde olduu gibi, ulusal basky ortadan kaldrp, paralanm feodal devletlerden kapitalist ulusal devletler yaratmak iin yrtlm olan ya da burjuvaziye kar mcadelede muzaffer olan proletaryann kazanmlarn savunmak iin mmkn hale gelebilecek olan savalarn olumlu an lamn yadsyamazlar. (Lenin, Die Konferenz der Auslandsscktionen der SDAPR, Mart 1915, LW 21, s. 147-53, burada s. 152) Drt yl son ra Lenin yle yazyordu. Hem smrclerin proletaryann artan bas ksyla orantl olarak byyen ve tek tek lkelerde proletaryann zaferiy le bsbtn glenen direnii hem de burjuvazinin uluslararas dayan

316

BLM 8

mas ve uluslararas rgtlenii btn bunhr, tek tek lkeler ierisinde ki savan proleter lkeler ile sermayenin egemenliini savunan burjuva lkeler arasndaki devrimci savalarla i ie gemesine, kanlmaz olarak yol ayor (Entwurf des Programs der Kpr, ubat-Mart 1919, LW 29, s, 83-124, bmada s. 113) Bu bolm, Rus Komnist Partisi VJIL Kongresince 1919 Martnda benimsenen parti programna girmitir. 57. Devrimci eylemler iin kitlelere yaplan arlarn elik ermedii bir bar propagandas, imdiki zamanda, olsa olsa yanlsamalar uyand rr, proletaryaya burjuvazinin insanlna gvenmesini alayarak, onu sa va devletlerin gizli diplomasisi elinde bir oyuncak haline getirerek pro letaryann maneviyatn bozar. Hele bir dizi devrim olmadan szm ona demokratik bir barn mmkn olduu dncesi, remelinden yanltr. (Lenin, Die Konferenz der Auslandssckrionen.,. s, 152, n, 56) 9i9\la yazdklar yleydi: Bundan dolay Rus Komnist Partisi, kapitalizmde silahszlanma umutlarn, isterlerse kendilerini sosyalist ve sosyal demok rat dye adlandrsnlar, kk burjuva demokratlarnn dar kafal gerici yanlsamalar olarak reddeder ve yalnzca burjuvazinin ekmeine ya s ren btn bu tr parolalarn karsna, proletaryann silahlandrlmas ve burjuvazinin silahszlandrlmas parolasn, smrclerin direniinin btnyle ve acmaszca bastrlmas parolasn, hem i savata bem dc uluslararas devrimc savalarda burjuvaziye kar zafere kadar sava pa rolasn karr/' (Lenin, Entwurf des Programm, s, 114, n 56) Kr, pasifizm, kapitalizmde uluslararas silahszlanma, hakem mahkemeleri vb parolalarn yalnz gerici topik olarak deil, emekilerin dorudan doruya aldatlmas olarak da nitelendirildii 1919 tarihli parti progra m. (Meissner (der.), Parteiprogramm, s* 124) 58. 1936 Temmuzunda bir Sovyer uann mrettebat, be bin kilo metreyi akn bir merhalesiz uula Kuzey Kutb'nun zerinden utu. ki buuk gnde Moskova-Kuzcy Buz Denizi-Kamatka-Amur Nehri zerin de bulunan Nikolayevsk gzergh katedildL Pilor Vladimir Kokinaki, yksekten umada temmuz ve austos aylarnda iki yeni dnya rekoru krd. (Kr. Rundschau> say 34, 30 Temmuz 1936, s. 141 lvd vc say 37, 20 Austos 1936, s. 1524) 59* 1935*te Kzl Ordunun elinde milyonu akn tfek, yz otuz ye di bin makineli rfek, yaklak on drt bin top, on bini akn tank ve alt m yedi bin uak vard. Fransz generali Loizcau, bir tatbikat ziyaretinin ardndan yle yazmt: Kzl Ordunun teknik dzeyi olaanst yk sek grnyor. nmzdeki savata Sovyet askerlerinin en iyiler arasn da yer alacana kuku yok. {Le Tetnps, 19 Eyll 1936, P. Gosztony, Die Rote Armee, Geschichte und Aufhau der &owjcti$chen Streitkraftc seit

NOTLAR

317

1917, Viyana, Molden, 1980, s - 126daki alnt.) 60. L tDic Grenzen des sozialistiscben Varerlandes sind nbezwingbarl wortlaut der Rede des Gcnossen Tchatschewski auf der IL Session des Zentralexckutivkomitees der Sovvjctunion, Rundscbauysay 4 iinde, s. 133-6, burada s. 135. 61. uKzl Donanmada 1926 tarihli donanma ina program etkili ol mutu. Zrhl, kruvazr vc muhrip mevcudunun fiilen ayn kalm olma sna karlk denizalt says, 1928dcn 1935e dein on bir birimden yz birimeyani muazzam ykselmi, torpido srat motorlarnn says da oruz alc birimden iki yz be birime kmt. (Gosztony, Dic Rot e Armee, s, 124) Denizaltlarda grecc kk, teknik adan eskimi model ler sz konusuydu. 62. Japonlarn 1931 Eyllnde Mauryay igal edilerinden sonra Sovyetler Birlii, Japonya'ya kar bir yattrma siyaseti izledi. Manu rya direniine Sovyet desteiyle ilgili bir Japon protestosunun ardndan h kmet, 1931 Kasmnda Dou in Demiryolu ynetimine, silah nakliya tna kesinlikle izin verilmemesini emretti. 1932 ubatnda Japon basks na boyun eip, Dou in Demiryolunun Japonlar tarafndan kullanlma sn onaylayan hkmet, 1935 Martnda kurulan Japon kukla devleti Manuryay fiilen tanyp 1935 Martnda Dou in Demiryolunu ona brakt. Japonya ile bir saldrmazlk andamas iin Sovyet abalar so nusuz kald. (Kr. J- Haslam, Soviet Foreign Policy, 1930-03, The mpact of Dcp ression, Londra, Macmillan, 1983, s. 78-81) 63. Kzl Ordunun oluumu srasnda bir svari kolordusunun kurul mas tartma konusu oldu. Trotskiy, balangta buna kar olumsuz bir tutum aklysa da 1919 yaznda grn deitirdi. (Kr. Proleter, ata bini balkl makalesi, llEyliil 1919, Ing. The Miiitary Wriiings and Speeches of Leon Trotsky, How the Revolution Arncd, c. 2, 1923te Moskova'da yaymlanan Rusa baskya gre (der.) B. Pearce, Londra, Nevv Park, 1979-81, s* 4 J 2-4) 2 Aralk 1919da Budyenniy'in svari mf rezesinin resmi Birinci Svari Ordusuna dntrlmesinin ardndan s vari snf i savata nemli bir rol oynad. 1925te kara kuvvetlerinin ikinci cn gl snfyd; 1935tc resmi bilgilere gre on dokuzu akn s vari rnenine sahip olan Kzl Ordunun elindeki svari tmeni says 1936'da otuz ikiyi bile gemiti. Sonradan, zellikle Alman \ Vrhr machfmm Polonya vc Fransadaki uyldn m savalarndan rdinl n J< neyimler deerlendirildikten sonra siivai birlik m ya iyi iIip;hmiUm 1953tc Sovyet svarisinin, bamsz bir snl ol.n.k val^m i mm n ul.l . mmu h , m h-: \ (ilgili snflarn gc ve 1918-4 l de K/l Odut.... Im

318

BLM 8

Erickson, The Soviet High Command, A Military-Politkal History 191841, Macmillan, 1962, s. 763-8) 64. H. Altrichter (der.), Die Sou/jetunion, Von der Okteherrevolution his zu Stalins Todt c. 1, Stat und Partei, Mnih, DTV, 1986, s. 104* Halk Komiserleri Konseyinin i Kyl Ktzl Ordusunun kuruluuna ilikin kararnamesi 15 (28) Ocak 1918 tarihlidir. 65. Ordu Yemini, Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklope disiyEkler* bolm, c. 3, s, 234. 66. Sosyalist Ant 3 Ocak 1939 gn Yce Sovyet Prezidy umunun bir kararnamesiyle kaldrlarak yerine, sosyalizm ve dnya devriminden hi sz edilmeyen yeni bir asker yemini getirildi. (Kr. agy, s. 234-5) 67. Sergey Ivanovi Gussev (Yakov Davidovi Drabkinin takma ad) (1874-1933), Bolevik meslekten devrimci ve grevli, Petersburgda renciyken devrimci gruplarla liki kurarak i Snfnn Kurtuluu iin Mcadcle Birliine iiye oldu; 1899 ile 1903 arasnda, Don Irma zerin de bulunan Rostovda Rus Sosyal Demokrat ii Partisi iin alt; 1903'tc IL Kongreye katldktan sonra Odessa, Moskova vc Petersburgda Bolevikler adna faaliyet gsterdi. 1917 Ekiminde Gussev Aske ri Devrim Komitesinin sekreterlerinden biriydi; i sava srasnda, Dev rimci Sava uras yesi olarak dou ve gney cephesinde bulundu; 1921 ilkbaharnda Devrimci Sava uras Siyasi idaresinin bana geti. Rus Komnist Partisinin 1921 Martndaki X. Kongresi ii Gussev, Kzl Or dunun yeniden rgtlendirilmesi ynnde (bir milis ordusuna dnt rlmesine kar) Frunze ile birlikte tezler yazd; bu tezler, Lenin'in olum suz tavr ile Trotskiyin aktan muhalefeti belli olunca yazarlar tarafn dan geri ekildi. Trotskiyin nerisi zerine Gussev, 1922 gznde Dev rimci Sava uras Siyasi idaresindeki grevinden alnd. 1923te Merkez Denetim Komitesinin sekreteri olarak Stalim gvenilir bir yardmcs haline geldi. 1925-26'da Merkez Komite Basn Blm Yneticisi, 1929dan 1933 yazna kadar da Komnist Enternasyonal Yrtme Komitesi yesiydi. Askeri trenle Kremlin duvarna gmldyse de son radan parti tarihinden silindi. Tandklarnn ve akrabalarnn ou tu tukland. (Medwedew, Die Wahrheity $. 225) Gusev, sonradan Sovyet ler Birliinde resmen, sekin asker olarak nitelendiriliyordu. 68. 8 Nisan 1918dcn 15 Ocak 1925c dein Trotskiy askerlik ilerin den sorumlu halk komiseriydi. 69. Trotzki, Militarische Doktrin oder pseudomilitarischer Dokrrinarismus, Kommunistische Internationale, say 19 iinde, 1922, s. 13764, burada s. 153. 70. Kr. Tuhaevskiyin Zinovyeve 18 Temmuz 1920 Tarihli Mck-

NOTLAR

319

tubu, Ing. Erickso, The Soviet High Command iinde, s. 784vd. Bu mektupta yle deniyordu; uKomintern, i sava, yani proletaryann btn silahl glerinin uluslararas uzantlarnn, uluslararas silahl serma yeye kar dnya apnda saldrs olaslna kar proletaryaya askeri adan yn gstermek zorundadr... Yakn gelecekte dnya apnda bir i savan kanlmazl karsnda imdiden, bir Komintern genelkurmay yaratmak zorundayz. 71. M.N. Tuhaevskiy, Voyna Kla$$ovyStatyi 1919-20 g>, Moskova, Gosizdat, 1921. 72* Trotzki, Militrischc Doktrin s. 160, n. 69. 73. Trotskiy, Ne Tr Bir Askeri Dergiye htiyacmz Var?, Rs. Voyetmoye Dyelo, say 5-6 iinde, 23 ubat 1919, fng. Ayn yazar, Military Writing$, c 2 iinde, s. 221-9, burada s - 228. 74. Mihail Vasilyevi Frunze (1885-1925), Bolevik askeri sorunlar uzman vc sava komiseri, Petersburg Politcknik Enstitsnde renim grd, 1904'tc Bolevik, 1905te [vanovo-Voznyescnsk'teki dokuma ii leri grevinin rgtleyilerinden biri oldu; bu grev srasnda 1905 May snda Rus Devriminin ilk Sovyetinin kuruluu gerekleti. 1906da Rus Sosyal Demokrat i Partisinin Stockholmde yaplan IV. Kongresine ka tld. Birok kez yasad devrimci almalar yznden tutuklanp tekrar kaan Frunze 1914tc Sibirya'ya srld. 1916 Martnda katktan son ra bat cephesine gidip sahte isimle ordu iinde alt. 1917Me Minskte I. i vc Asker Sovyetleri Kongresine delege olarak yolland. Kzl Muha fzlarn banda 1917 Kasmnda Moskova ayaklanmasna katld, 1920de i sava srasnda, gney cephesi komutan olarak General VrangePn beyaz kuvvetlerini yenilgiye uratt. Rus Komnist Partisinin X. Kongresi iin Gusev ile birlikte, Kzl Ordunun yeniden rgtlenmesi ze rine tezler hazrlad- 1922 Nisanndaki XI. Kongrede askeri doktrin vc Kzl Ordunun inas sorunlarnda Trotskiyin karsna kt. 1924 Oca nda, Sklyanskiyin halefi olarak askerlik ilerinden sorumlu halk komi seri oldu. Troyka ile Trotskiy arasndaki hesaplama srasnda Frunze, 1925 Ocanda Trotskiy'in yerine sava komiserliine atand. Ayn yln ekim aynda, Stalin tarfndan emredilen, tbben kukulu bir ameliyat sra snda ld. Boris Pilnyak, Frunzeni sonunu Die Geschicte vom niehr ausgelschten Mond balkl yksnde (Am. Piinjak, Mahng< un*i ndere Erzablungen iinde, Mnih, Goldmann, 1961, s. 140-70) jslnnr. tir. (Kr. Medwedew, Die Wahrheity s. 62-4; Erickso, l'hr .Sor/r/ ItyiCommand, s. 199vd; Troki, Troki Slalini K.l /.hiiJm, 1948, s. 208-9) Frunze, sonralar Sovyetler Kirlinindi miJ . ii i J - ylyordu.

320

BLM 8

(M.W. Frunse, ber sozialistische Landesverteidigung, Berlin/DAC, Militarverlag, 1977.) 75. Tsaritsin olay, Stalin ile Trorskiy ansndaki dellonun balan gc olarak abartl bir n kazanmtr. 1918 yaznda Stalin, kuzeydeki Orta Rusyaya gda maddeleri tanmasn) salamak zere Aa Volgaya gnderilmiti. Tsaritsinde (sonradan Stalingrad) beyaz kuatma ordula rna kar kentin savunmasn stlendi. Oradaki kzl kuvvetler Voroilovun taktik kumandas altndayd; Ordjonikidze ise siyasi komiserdi, Tsaritsinli yerel yneticiler Cumhuriyetin Dcvrimci Sava urasnn (Trorskiy ynetimindeki askeri komutanln) emirlerine kar koymaya kalknca ciddi anlamazlklar kt. Tsaritsin grubu, arlk subaylarnn kullanlmasna kar zel bir husumet beslemekteydi, Merkeziyetilie gsterdii yaknla karn Stalin, bu olayda Trotskiyc kar yerel vnccicilerin yannda yer adi. ler o kerteye geldi ki Trotskiy, Voroilovu, as keri mahkemeye karmakla tehdit etti. Her iki taraf Lenine bavurdu; cn sonunda Stalin geri arlarak Trotskiyin askeri ororiresi teyit edildi. (R.V. Daniels, Das G evissen der Revolution, Kommunistischc Opposition in SotujetRufsland, Kln-Berlin, Kiepenhcuer c Witsch, 1962, s. 134) 76. Kr, Blm 7. 77. En nemli metinler arasnda unlar vardr: M. Frunse, 4 1 Die Reorganisarion der Roten Arnee (Rus Komnist Partisinin 1921 Martnda ki X. Kongresi iin Tezler), ayn yazar, bcr sozialistische Landcsvcrteidigung iinde, s. 41-2 Die militarischc ud politisehe Erziehung der Roten Armec (Ukraynadaki Kzl Ordu komutanlarna 1922 Martnda verilen rapor iinde, s. 74-109, S. Gussew, Dic politisehe Arbeir in der Roten Armee'\ Kommtnislischc Internationale, say 19 iinde, 1922, s. 165-72, M. Tuchatschewski, Die Rote Armec und die Miliz'1 , 14 Ocak 1921, Rtssisehe Korrespondez, say 6 iinde, Haziran 1921, s. 549-58; S.L Gussevv, Die Lehren des Brgerkrieges, Hamburg, Hoyn, 1921. 78. Trotskiy, Rapor vc Son Dnceler. Rus Komnist Partisi XI. Kongresi Askeri Delegeler Konferans, 1 Nisan 1922", hg. ayn yazar, Military Wri(ings, c. 5 iinde, s. 358-400, burada s. 397vd. 79. Arkhimedcs (M 287-212), antik an cn nemli matematiki ve fizikisi, skenderiyede renim grdi, Syrakusada (bugnk Sicilya) yaad. Yzey ve cisimlerin kapsamn hesaplad, hidrostatiin temel ya sasn formle etti, byk saylarn stel yazl iin bir yntem gelitirdi. Kaldra yasasn tretii, Syrakusay kuatan Romallara kar koymada kullanlan sava makineleri (kaldralar, mancnklar) ina etmesini mm kn kld. Kentin ele geirilii srasnda Romal bir asker tarafndan vuru larak ldrld. Bana durabileceim bir yer verin* dnyay yerinden oy-

NOTLAR

321

naraym'" zdeyii* Arkhimedese atfedilir. Yeryz dnda byle bir d nlm sabit noktaya Archimedes noktas denir. (E.J. Dijksterhuis, ArchimetleSy Kopenhag, Munksgaard, 1956; M Clagget, Arcbimcdes in i be Middle Ages, 4 cilr, University of Wisconsin Press, 1964-80.) 80. XL Kongre (27 Mart-2 Nisan 1922) srasnda yaplan ve Trots kiyin raportr, Frunzenin ise ikinci raportr olarak sz ald Kzl Or du delegeleri konferansnda iddetli bir polemik meydana geldi. (Kr, Trotskiy^i raporu. Ayn yazar, Military Writings9c. 5 iinde s. 358-400; kar rapordan zetler Frunse, ber sozialistische Landcsverteidigung iinde, s. 149-66) Frunze ve Voroilov tarafndan sunulan tezler, kongre de ounluu salayamad. Kongre, Kzl Ordunun erat gc* bre, as keri olmayan grevlerin Kz) Ordunun stnden alnmas, yeni askerle rin celbi konularnda kararlar ald. (Kr. Russische Korrcspondez, say 4/5, Nisan/Mays 1922, s. 296) (Askeri doktrin konusundaki tartma* Erickson, The Soviet High Command, s. 124-36*da anlatlr.) 81. Meissncr (der.), ?arieiprogrammy s. 129. 82. Trotskiy, askeri yazlarnn Rusa basksnn nc cildine* sava komiserlii grevinden alnndan ay nce yazm olduu nszden alnt yapyor. Kr. ayn yazar, Military Writings, c. 5* s. 1-8, burada s. 5. 83. 1923 banda, on dzenli tmenin teritoryal birliklere dntrl mesi iine baland; 1925 gznde Kzl Ordu, otuz alt teritoryal tmen ile yirmi altj kadro tmeninden oluuyordu. Piyade tmenlerinin 1928'e kadar yzde 26s, 1930a kadar ise yzde 58*i, teritoryal ilkesine geiril miti. u1935 sonuna kadar bu oran kkl bir deiiklie uratld. Artk Kzl Ordu, yzde 65 kadro, yzde 35 dc teritoryal piyade tmeninden oluuyordu ki iler iki yllarda bunlarn oram daha da dt. * (Goszrony, Die Rot e Armee, s. 124) Daha 1936 banda piyade tmenlerinin yzde 77si kadro birlikleriydi. (K.A. Mazulenko, Kurzer Abrifi s 132, k, ayn, s. 94, 101; Erikson, The Soviet High Command, s. 128, 180* 405) 84. Trotsky, Military Writings, c. 5, s. 5. 85. 1923-24 yllarnda Kzl Ordunun erat gc be ila alc yz bin ki iydi. (Frunsc, ber sozialistisehe Landesverteidigung, s. 187) 1934'te dokuz yz krk bin, 1935te ise bir milyon yz bin oldu. (H.C. Pilster, Rufi!and-Sovjetunion>Werden, Wirken einer Militarmachty Herford, Mitler, s. 115) 86. Fransz-Sovyet yardmlama paktnn imzalanmasndan sonra her iki devlet arasnda bir askeri ibirlii balad. 1935 ilkbahar ve gznde Fransz subaylar Kzl Orduyu, Sovyet komutanlar da Fransay ziyaret ettiler. Franszlarn Kzl Ordunun sava gcne ilikin deerlendirmeleri farkl oldu, Paris'teki Sovyet bykelisi, 1936 Martnda, muh;t.pl.m

322

BLM 8

nn, Kzl Ordunun bir taarruz sava iin yeterince hazrlkl olmad g rnnde olduklarn haber verdi. Buna karlk, Fransz genelkurmay nn, Sovyet tarbikatlarm gzlemlemi olan yeleri, 1936 Eyllnde, Kzl Ordunun sava gc zerine ok olumlu dnceler ileri srdler. {Kr, Hasfam, The Sovict Union and the Struggle for Collective Securityys, 101) 87. 1936 Nisannda, 'Kazaklarn Sovyet iktidarna ola sadakat ve itaatleri* tannarak, Kazaklarn Kzl Orduda hizmetlerini snrlandran hkmlerin ou kaldrld. Mareal Voroilov, be svari tmeninin Ka zak adlar almasn salayp bu i iin Don, Terek ve Kubandan askere adam aldrd. Ayn ekilde, Kazak niformalarnn yeniden kullanlmas na baland. Geri yeni tmenler, salt Kazaklardan olumuyordu. nk srf eski Kazak blgelerinde yaadklar iin erkeska giyip kl savurma sn bilen kyller fabrika iileri, Ermeniler ve Yahudiler de bunlarda hizmet veriyorlard. Ama bu nlem, Kazaklarn maneviyatnn yeniden ykselmesini gene de salad. (P, Longworth, Die Kosaken, Leende und Geschichte, Frankfurt, Fischer, 1977, s. 258; kr. Erickson, The So vict High Commands s. 423) 88. XVI. Louisnin idamnn ardndan (Bat Fransa'nn, Loire aznn gneyinde kalan ky yresindeki) geri kalm Vendec Blgesinin banaz dindar kylleri, 1793 Martnda soylular ve ruhbanla birlikte, koalisyon devletlerine kar sava iin ii yz bin askerin silah altna arlmasn emreden Paristeki devrim hkmetine kar ayaklandlar. Asiller Vendecnin geni blmlerini denetimleri altna aklilarsa da Nantesn ba aryla savunulmas, Paris zerine yrme planlarn bozdu. 1793 Ekim ve Kasmnda isyanclar, son dcrece kanl arpmalar sonunda yenilgiye uratldlar. 1795-96da Vendec isyan bir kez daha alevlendi. 1799, 1815 ve 1832de dc daha kk, kralc ayaklanmalar grld. (Kr. C. Tilly, The Vendec, Harvard University Press, 1964; P.V.J. de Bourniseaux> Histoire des guerres de la Vendee et des Chouans* Deptis Vanttee 1792 jnsqu'en IS IS , 3 cilt, Paris 1819, tpkbasm Cenevre, Megariotis, 1979; F.P. du Page, G. Gondinct, Histoire des Vendeen$t Paris, Nathan, 1982.) 89. Kazak birlikleri, Almanlarn Sovyetler Birliine saldrmasndan sonra, gnll olarak Alman tarafnda savat. Kazaklar, Slav halklarnn ualt insann derecesine drlmesinden mstesna tutuldular; 10 Kasm 1943 gn hak ve ayrcalklar, aka gvence altna alnd. Ad en ok ktye km Alman Kazak birlikleri arasnda otuz ila otuz be bin kii lik, Waffen-SSe bal ve Alman generali von Panmvitzin komutasndaki XV. Kazak Svari Ordusu vard. Kazaklar, zellikle Yugoslavya ve Ku~

NOTLAR

323

zey talyada partizanlarla savata kullanldlar. Alman ordusunun ekilmeine yetmi bin Kazak savas katld. (G. Reitiinger, Ein Haus auf Sartd gebaut, Hitlers Gevaitpoiitik in Rufiland 1941-44, Hamburg, Rtten Sc Loening, 1962.) 90. ber die Einfhrung persnlicher Dienscgrade bei den Fhrungsstaben der Arbeiter-und Bauernarmee, Verordnung des Zentralen Exekutivkomitees und des Rates der Volkskommissare der UdSSR, 22. September 1935, (der,) Altrichter, Die Sowjetunion iinde, s. 196-9. 91. Rede des Genosscn K.E .Woroschilow am 17. November in der 1 . Unionsberatung der Stachanow Arbcirer und Arbeiterinnen, Deutsche Zentralzettung, say 266 iinde, 20 Kasm 1935, s. 3. 92. Unsere Politik in der Frage der Armeebildung, Thesen, angenommen auf dem VIII. Parteitag der KPR im Marz 1919, L Trotzki, Die Ge~ hurt derRoten Armee, Reden, Befehley Aufrufe und Thesen aus dem Grndungsjahr der Roten Armee iinde, Viyana, Vcrlag fr Literatr und Polink, 1924, s. 171. 93. Sava Komiseri Voroilovun askeri yeterlii konusunda (Kzl Or du komutanlar arasnda dahi) ksmen hatr saylr kukular bulunmas na karlk, 1933den beri onun resmi vekili olan Tuhaevskiy, Kzl Or dunun tartmasz en yetenekli kafas saylmaktayd. (Kr. Deutscher, Trotsky, c. 2 s. 365; R. Medvedev, AU Stalins Men, Oxford, Blackwell, 1983, s. 12vd) 94. *Die Grcnzen des sozialistischen Vaterlandes sind unbezwingbar, Worclaut der Rede des Gcnossen Tuchatschewski auf der 1 1 . Session des Zentralexekutivkomitees der Sowjctunion, Rundschau, say 4 iinde, 23 Ocak 1936, s. 133-6, burada s. 135. 95. Halk Komiserleri Konseyinin 29 Aralk 1917 tarihli Btn Aske ri Kiilerin Haklarnn Eitlenmesi zerine kararnamesiyle onbadan generale kadar btn derece ve rtbeler kaldrlm, 4 1 dsal ayrma ia retleri dahil, eski dcrcce ve rtbelere bal brn ayrcalklar, brn un vanlar, btn madalya ve hizmet iaretleri ... lavedilmi ve subay rtbelerinin kaldrlmasyla birlikte.,, brn zel subay rgtleri de kal drlmt, (Altricbter |der.|, Die Sotvjetunion, s. lOlvd) Kzl Ordunun ilk yllarnda subay nitelemesi ayp saylr, askeri uzman demek ye lenirdi. 96. 20 Kasm 1935 gn Blyuher, Budyenniy, Yegorov, Tuhaevskiy ve Voroilov, Merkez Yrtme Komitesinin bir kararnamesiyle Sovyet ler Birlii marealleri olarak atand, ilerinden en yetenekli , temiz liklerin kurban oldular: Tuhaevskiy 1937 Hazirannda, Blyuher 1938 Kasmnda, Yegorov 1939 ubatnda.

324

BLM 8

97, Der Plan und unsere Aufgaben, Von W.M. Molotovv, Bericht des Vorsitzenden des Rates der Volkskommissare, erstartet auf der H. Session des ZentraJexekutivkomitees der Sowjet mon, Rundschau, say 3 iin de, 16 Ocak 1936* s. 81-91, burada s. 90. 98* Ancak 7 Mays 1940 gn Pravdayimdiye dek ayp saylan ge neral rtbelerinin Kzl i ve Kyl Ordusuna yeniden sokulduu yolun daki ama haberi verdi. Bundan byle kara kuvvetlerinde yeniden tm generaller, korgeneraller orgeneraller deniz harp kuvvetlerinde de tma miraller* koramiraller, oramiraller olacakt." (Gosztony, Die Rote Armee, s* 187) 99, URSS Le retablissement des grades dans Tarnee et dans la marine, Le Temps iinde, 25 Eyll 1935, s. 2* 100. Bela Kun (1886-1939), Macar Komnist Partisinin kurucusu ve 1919da ksa mrl uralar cumhuriyetinin nderi, 1914 ncesinde e itli sosyal demokrat gazetelerde alt. 1914te silah altna alnd; iki yl sonra Ruslara esir dt* Devrimle zgrlne kavuunca Kari Radekin ynetiminde Dileri Halk Komiserlii Propaganda Dairesinde alt, 1918 Martnda Rus Komnist Partisi (Bolevik) Macar Grubunun drt kurucu yesinden biri oldu; sekiz ay sonra Macar Komnist Partisi bu r gtn iinden oluturuldu. 1918 Kasmnda Budapete'ye dnnn ar dndan Kun* Karolyi hkmetin istifas vc uralar cumhuriyetinin ilann dan sonra rlne kavutu. Kun devrim hkmetinin dileri komi seri ve bakan oldu. uralar cumhuriyetinin 1919 Austosunda yenilmesinden sonra Avusturya'ya kaarak 1920'de Sovyetler Birliine dnd. 1920 gznde Krmda kardevrimci Vrangcl ordusuna kar savalara karld. (Beyaz tutsaklara kar zorbal Bolcviklcr arasnda protestolar dourunca Trkistan'a gnderildi.) 1921 ubat sonunda Komnist Enter nasyonal Yrtme Komitesi Prezidiyumuna alnan Kun, zel temsilci ola rak Almanyaya gnderildi. Orada ma-t eyleminin (Orta Almanyann Mansfekl-Eisleben maden oca blgesinde silahl mcadeleler) esin kay naklarndan biri oldu. Konintcrnin IIL Dnya Kongresinde Kun, Lenin ile Trorskivin mcadele ettikleri ar solun szcsyd. Yirmili yllarn hizip mcadeleleri srasnda Stalin hizbinin Trotskiy'e kar kampanyas na faal bir biimde katld. 1928de VI. Dnya Kongresinde Komnist Enternasyonal Yrtme Komitesine seildi. 1937dc tutuklanp iki yl sonra* 1939 Kasmnda (Hitler-Stalin pakt zamannda) idam edildi, 21 ubat 1956 gnl Pravda'da UY. Varga imzal bir yazyla saygnl ia de edildi. 10. Kont Mihaly Karolyinin burjuva hkmeti ekildikten sonra, birleik bir parti iinde bir araya gelmi sosyal demokratlar ile komnist

NOTLAR

325

ler, 21 Mart 1919da uralar cumhuriyetinin kuruluunu resmen ilan et tiler. Cumhuriyetin mrii yalnz yz otuz gn srd; 1 Austos gn kardevrimci Rumen ve ek itilaf kuvvetleri nnde geri ekilmek zo runda kald. Macar nderleri, iktidar mcadelcsiz elde ettikten sonra, onu elde tutmaktan tamamen ciz olduklarn gsterdiler. Onlarn siyase ti bir yanllklar zinciriydi: (1) Kendilerine toprak vermeyerek kylleri unuttular; (2) gnl ferahlyla gen komnist partisini, iktidara sokulur sokulmaz sol sosyal demokrasiyle birletirdiler. Boylece onlaren bata da Bela Kun Rus devriminin deneyimlerinden, kyl sorununu da, dev rimde partinin rol sorununu da anlamalarn salayacak dersleri kar mam olduklarn gstermi oldular/' (Trotzki, Wer leitet heute die Kommunistische Internationale?, s. 9) {T, Hajdu, The Hungarian Soviet Republic, Budapete, Akademia Kiado, 1979; P. Pastor, Hungary Between WtIson and Lenin: The Hun garian Revolution 1918-1919 and the Big Three, Columbia University Press, 1976; R.L. Tokes, Bela Kun and the Hungarian Soviet Republic, The Origins and Roc of the Communist Pariy of Hungary in the Revotutions of 1918-1919, Ne w York, Pracger, 1967.) 102. Hiclerin doudaki hedefleri utoprak kazanc" ve snr tanmaz Cermenletirme idi. SSCBnin Avrupadaki blm bir tarm smrgesi ne dntrlecek, o arada znde arlk Rusyasnn iktisadi yaplar ye niden kurutacakt. (Lorenz, Sozialgeschicte, s. 277} Alman igal rejimi al tnda, kolektif tarmn paralanp datlmasna ve milliletirilmi retim aralarnn zel giriime devredilmesine geildi; Sovyet hammadde varlk larnn iletilmesini Alman sermayesi stlenecekti. {Kr. A. Dallin, Deuts che Herrschaft in Rufiland 941-1945> Eine Studic ber Bcsatzungspolitiky Dsseldorf, Droste, 1958*) 103. Alman anslyesi Thcobald von Bethmann Hollvveg (18561921), 4 Austos 1914 gn Britanya Bykelisi Sir Edward Goschena^ srf, sava zamanlarnda o kadar sk hie saylan yanszlk1kelimesi u runa srf bir kt paras uruna Byk Britanya, kendisiyle dost ol maktan baka bir istemeyen akraba bir ulusa sava amak istiyor, de miti. (C.H.D. Howard (der.], The Dary of Edtvard Goschen 19001914, Londra, Royal Hsrorical Society, 1980, s. 51; kr. agy, s. 298-302) Berthman HolKvegin b balamda kt paras diye niteledii, Bel ikann Alman kuvvetlerinin giriiyle inenen yanszlm gvence alt na alan 1831 ve 1839 antlamalardr. 104. Batfdaki Rus gmenleri arasnda, otuzlu yllarn ortasndan balayarak Sovyetler Birliindeki Temidorcu dnm noktasnn etkisi altnda bir yurda dn hareketi olmutu. Almanya'da nasyonal sos

326

BLM 8

yalistlerin zaferinden sonra byyen sava tehlikesi, gmenleri kutupla trm, yurda dnenler hareketinin grd rabeti artrmt. (Kr. H. Nekrich, Geschicte der SowjetHnion> c. 1, s. 302-4) 105. Die Vierte Internationale und der Krieg, Thesen angenommen vom Internationalen Sekretarist derLiga der Komnunisten-Intcrnationalisten (Bolschewisten-Leninisten)y Brksel, G. Vereecke, 1934, s. 24. 106. 1933 ile 1939 aras yllarda zellikle ngiliz hkmetince izlenen Hirier ile uyuma siyaseti Mnih Antlamasna (29-30 Eyliil 1938) yol a t. Antlama uyarnca ekoslovakya, Almanlarla meskn snr blglerini, Scederi, Hitler Almanya'sna brakmak zorundayd. Bylece kolektif gvenlik konusundaki btn konumalar dayanaksz bir hale girmi; Mil letler Cemiyeti vc Rusyann da arrk daimi ye bulunduu bu cemiyetin konseyi grmezlikten gelinmi vc nemsenmemi; Sovyet hkmeti ngi liz hkmetince dpedz atlanmt. Bu kadarna belki katlanlabilirdi. nk iki hkmet arasnda balayc ykmllkler yoktu. Fransa ile olan durum farklyd. Fransz hkmetinin (1935 tarihli) ittifak antla masn btn dnyann gz nnde yrtt izlenimine kaplmak kanl maz deil miydi? ... Fransz hkmeti, mttefiki Rusya'nn menfaatlerini hie sayyor... onun yerine Hitler'emstakbel dmanna neredeyse mttefiki, lafzi mttefiki Rusyaya da neredeyse dman gibi davran maktayd. (Deutschcr, Stalin, c. 2, s. 192, kr. Haslan, The Sovict Uni on and the Struggie for Collective Security, s. 195-200) Derken Sovyetler Birlii, 1941 Hazirannda yeniden bir mttefikimin sadakatsizliinin kurban oldu. Bu kez Hitlerin... 107. Yirmili yllardan beri etkili askeri yazarlar kitlesel ordularn es kimi olduu ya da siyasal adan uygun olmadklar tezini gelitirdiler, iyi eitilmi vc grece kk meslekten ordular, modern silah tekniinin yardmyla sava ksa srede kendi lehlerine sonulandrabilecekti. Ital yan generali Gilio Douhet (1869*1930), sava hava snfnn belirledii grndeydi. Kara kuvvetleri artk yalnz savunma rol oynayabilirdi. Sivil halkn maneviyat, kentlere yaplacak hava aknlaryla bozulmal, zafer, art blgenin kertilmesiyle kazamlmalyd. (Kr. G. Douhet, II do ninio dcil'nria, probabfli aspetti delc gucrra future, Verona, 1932.) Dnemin Fransz albay Charles de Gaule (1890-1970), yalnz yz bin kiilik bir meslekten ordu istiyordu. Srekli harekete hazr olacak olan bu ordu, gl tank birlikleriyle, topu ve hava snf yardmyla ve motorize piyadesiyle savan ilk gnlerinde sonuca ulaacakt. (Kr. C. de Gaulle, Vcrs Varmce de metier> Paris, Berger-Levralt, 1934.) ngiliz generali Fuller, savan i savaa dnmesinden kanmak iin, askeri rgtlenite niceliin yerini niteliin almasn istiyordu. Sava

NOTLAR

327

sevk vc idaresi bilimsel bir biimde yrtlmeli* sivil halka saidrlmalyd. (Kr- J.F.C. Fuller, Warand Western Civitization, 1832-1932, Londra, Duckvvorth* 1932, s* 252-5) 108* 17 Mays 1933 gn Reichstagda yapt d politika aklama snda Hitler, Versailles Antlamasnn gzden geirilmesini vc Alman ya'nn silahlanmasnn hak eitlii, self determinasyon ve w adil ba r adna uluslararas dzeyde onaylanmasn talep etti* (Bu konuda kr. Trotzki, Hitler und die Abrstung, 2 Haziran 1932, ve Pazifist Hit ler, 23 Kasm 1933* Schriften ber Deutschland, c. 2 iinde, |der.| H, Dahmcr, Frankfurt, EVA, 1971, s* 553-66 ve s. 635-8) Bar nutuklar, Almanya'nn yeniden silahlanmasn rtbas edecekti. 21 Mays 1935te Hitler yle diyordu: Nasyonal sosyalist Almanya, bar, iinin derinlik lerinden gelen dnya-grse! bir inanla istiyor ... Huzur ve bartan baka ne isteyebilirim? Almanya'nn bara ihtiyac var ve bar istiyor! (Waltcr Hofer [der*], Der Nationalsozialismus, Dokumente 1933-1945, Frankfurt* Fischer* 1957, s* 179) ikinci Dnya Savann bana dek Hit ler* Denenmi bir taktik kullanarak, bozulan antlamalarn arkasndan deimez' kararlar yeni vaatler ve bar yeminlerine sarp sarmalamfr. (K.D. Bracher, Die dcutseke Diktatur, Entstehung, Struktur, Eotgcn des Nationalsozialismus, Koln* Kiepcnheucr 6c Witsch, 1972* s. 325) 109. 26 ubat 1936 gn Tokyo'da bir grup milliyeti subay darbe yapt* Binden fazla kiiyle kent merkezini igal ederek Babakan Okada'nn konutuna saldrdlar; ok sayda hkmet yesi ldrld. syan ancak gn sonra bastrld. (Kr. W.G. Beasley, The Modern History of Japan, New York* St. Martin's Press* 1981* s* 241vd, 250) 110. Az sayda byk konzernin stnl ve alan nfusun yar dan ounun istihdam edildii geri bir tarm* yirmili ve otuzlu yllarn Ja pon ekonomisini niteliyordu. Dnya iktisadi bunalm dolaysyla ihracat ta meydana gelen byk gerilemenin zellikle ham ipek reticileri, Japon kyllerinin aa yukar yans (zellikle yanclar) zerindeki olumsuz et kisi ar oldu. 1932\le Kuzey Japonyada ktlklar grld. (Kr. Beasley, The Modern History of Japan, s. 230) 111* 1920 tarihli Polonya-Rus savann ardndan Bat Ukrayna Po lonya'nn payna dt. Polonya hkmeti, bu blgede bir Polonyah(a trma siyaseti uygulad. (Kr. Westem Ukraine under Poland, |der.| V. Kubijovi, Ukrainey A Cotcise Encylopedia iinde, Toronto University Press, 1963* s. 833-50) Trotskiy, 1939 Nisannda birleik* zgr ve (Po lonya ve Rus egemenliinden) bamsz bir Sovyet Ukraynas talep etti. 112* Birinci Dnya Savann patlak veriinden (1914 Austosu) iki buuk yl sonra 1917 ubatnda Rus Devrimi balad.

328

BLM 8

113. 1916 ile 1926 aras yllarda in Cumhuriyeti, warlordlarm (sava aalar) egemenlii altnda bulunan ok sayda eyalet ve blgeye ayrld; merkez hkmet tekiler gibi bir hkmeti yalnzca. Rakip sava aalan arasnda vc burjuva-milliyeti Kuomintag ile komnistler arasn daki i savalar, 1937de Japon istilasyla akt; Japonlar, daha 1932de in'in kuzeydou eyaletlerinde Manurya kukla devletini kurmulard. 114. Avrupa Birleik Devletleri iar, hem Trotskiy hem de Lenin tarafndan, Birinci Dnya Savann patlak vermesinden sonra ortaya atl d. (Kr. Deutscher, Trotzki, c. 1, s. 283-5; Lenin, Die Aufgaben der revoltioaren Sozialdemokratie im eropischen Krieg, Austos 1914, LW 21, s. 1-5, zellikle s. 4vd; Der Krieg und die russisehe Sozialdemokrate, Eyll 1914, LW 21, s. 13-21, zellikle s. 19} Ne var ki 195T te Le nin, kapitalizmde gerekletirilemez ya da gerici bir iar olduu ve bizim sosyalizme baladmz ey(in), uluslarn hrriyet ve birliinin polirik biimi olan (Avrupa deil) Dnya Birleik Devletleri oiduu ek linde ekinceler ileri srd. ber die Losungger Verenigte Staaten von Europe, Austos 1915, LW 21, s. 342*7, burada s. 347, "Avrupa Birle ik Devletleri Parolas zerine1 *, Austos 1915, Seme Yazlar, Gerek, 1966, s. 80-4, burada s. 83-4) 1923 yl bunalm (Franszlarn Ruhru gali, Alman ekim inin hazrl) srasnda Komintern,Trotskiyin neri siyle Avrupa Birleik Sovyet Devletleri iarn benimsedi. (Kr. Trots kiy, \Avrupa Birleik Devletleri iar iin Zaman Olgunlam mdr?, Rus. Pravda, 30 Haziran 1923 iinde, sonradan kendisi tarafndan Europa und Amerika, Berlin, Neuer Dcucschcr Vcrlag, 1926, s. 92-9 kitabna alnmtr. Ayrca kr. ayn yazar, Die internationaie Rcvolution und dic Kommunistiscbe lttternatonahy Berlin, Laub, 1929, s. 19-25; Carr, A History, c. 7, s. 493) 1926'ya kadar savunulmu olan iar, sonralar Stali-Buharin nderiiince, Trotskizmin balca noktalarndan biri ve tek lkede sosyalizm ile badamaz olduu gerekesiyle reddedildi. (Kr. Carr, A History, c, 7, s. 504-7)

BLM 9

SSCB NEDR?

Sovyet sanayiinde devletin retim aralar zerindeki mlkiyeti neredeyse snrszdr. Tarmdaysa bit drum sadece ve sadcce, ekili topran yzde onu kadarm oluturan sovhozlarda geerlidir. Kolhozlardaysa kooperatif veya birlik mlkiyet biimleri, devlet ve zel mlkiyet biimleriyle eitli oranlarda bir arada bulunabiliyor. Toprak her ne kadar yasal olarak devlete aitse de, daimi kullanm iin kolektiflere devredilmi durumda, bunun da birlik mlkiyet biiminden pek fark yoktur. Traktrlerle da ha karmak aralar devlete aittir, daha kk aletlerse kolektif lere. Dahas her kolhoz iftisi bir yandan da bireysel tarm ii yapyor. Son olarak, kyllerin yzde onundan fazlas bireysel ifti olarak nitelendirilebilir. 1934 saymna gre nfusun yzde 28,1ij devlet iletmele ri ile kurumlarnda alan iiler ile memurlar oluturuyordu. 1935 ylna gelindiinde sanayi ve inaat ilerinde alan iile rin says yedi buuk milyona varmt; b rakama aileleri dahil deildir. Kolhozlar ile kooperatif ats altnda alan zanaat karlar, 1934 saymnda nfusun yzde 45,9uu oluturuyordu. renciler* Kzl Ordu mensuplar* emekliler vc benzeri doru dan devlete baml kiilerse yzde 3,4 oluturuyordu. Nfu sun toplam yzde 74 sosyalist sektr altnda snflandrl329

330

BLM 9

mr; lkenin temel sermayesinin yzde 95,8i ite bu yzde 74n payna dyordu. 1934 ylnda bireysel kyller ile za naatkarlar hal nfusun yzde 22,5ini oluturuyordu, halbuki bu kesimin, ulusal sermayeden ald pay yzde 4ten biraz faz layd! 1934'ten bugne baka saym yaplmad; nmzdeki ilk saym 1937de yaplacak* Ama tabii getiimiz iki ylda, zel sektrn, sosyalist'' sektr lehine biraz daha daraldna phe yok. Resmi iktisatlarn hesaplarna baklrsa, bireysel kyller ile zanaatkarlar bugn nfusun yaklak yzde 10unu oluturu yor, yani on yedi milyon kadarlar* Ekonomik nemleriyse, say larndan ok daha byk bir azalma gsterdi. Merkez Komite Sekreteri Andreyev 1936 Nisannda yle konutu: lkemizde sosyalist retimin greli arlnn 1936'da yzde 98,5'e ulaa ca ngrlyor. Yani hla sosyalist olmayan sektrlere ait, yzde 1,5 gibi nemsiz bir oran kalabilir. Bu iyimser rakamlar, ilk bakta sosyalizmin "nihai ve geri dnlemez zaferinin tar tma gtrmez bir kant gibi grnn Fakat aritmetiin ardn da yatan toplumsal gereklii gremeyenlere yazklar olsun! Bu rakamlara bile bir miktar ekitirmeyle ulalmtr: Kolhozlarn yanndaki zel topraklarn da "sosyalist sektr kate gorisine konduuna dikkat ekmek yeterlidir. Ancak sorunun can alc noktas bu deildir. Devletin ve ekonominin kolektif bi imlerinin istatistik alanndaki tartmasz muazzam stnlkle ri, gelecek asndan nemli olmaya nemlidir, fakat bu, daha az nemli olmayan u meseleyi bertaraf etmez: Sosyalist sekt rn kendi iindeki burjuva eilimler meselesini, ki bu eilimler sadece tarmda deil sanayide de mevcuttur. Halihazrda elde edilmi olan maddi dzey, herkesin taleplerini daha da artrma ya yetecek kadar yksek, herkesi tatmin etmekten ise tamamen uzaktr. Dolaysyla ekonomik gelimenin tam da kendi dinami i, kk burjuva itahn kabartmak gibi bir nitelik barndrr; sadece kyller ile kafa emeinin temsilcileri arasnda deil, proletaryann st kesimleri arasnda da. zel mlk sahipleri ile kolhoz iftileri; zel iletmesi olan zanaatkarlarla devlet mlki

SSCB NEDR?

331

yetindeki sanayi dallarnda alanlar arasnda kabaca bir anti tez ilikisi kurmak, lke ekonomisinin tamamna yaylan bu ka bark itahlarn tad patlayc g hakknda cn ufak fikir ver mez; genel anlamda sylersek bu itahlar kendilerini her biri miz topluma olabildiince az verip ondan olabildiince ok ala lm eklindeki arzuda ifade ederler. Bugn tketim ve edinim sorunlarnn zmne harcanan enerji vc zihinsel g, kelimenin tam anlamyla sosyalist ina iin harcanann gerisinde kalmyor. Toplumsal emein son derece dk olan verimlilii de ksmen bundan kaynaklanyor. Devlet bir yandan kendini bu merkezka glerin molekler harekeliy le srekli mcadele halinde bulurken, hkim grubun kendisi de yasal vc yasad kiisel birikimin cn bellibal havuzunu oluturuyor. Yeni hukuki normlar maskesi arkasnda gizlenen kk burjuva eilimler elbette basite istatistiksel olarak belirlenemezler. Fakat iktisadi hayatta edindikleri gerek stnl cn bata sosyalist brokrasi, o rezil contradictio in adjecto * o srekli byyen, kendisi de toplumdaki habis urlarn kayna olan top lumsal ucube kantlyor. leride greceimiz gibi tamamen brokrasiyle devletin, dev letle halkn zdeletirilmesine dayanan yeni anayasada yle bir ifade var: "... devlet mlkiyeti, yani tm halkn mallar/1Bu z* deletirme, resmi doktrinin temel safsatasdr. E11 bata Marx,m kendisinin, sonra Marksistlerin, ii devleti balamnda devlet mlkiyeti ile ulusal ve sosyalist mlkiyetleri basite ean laml kullandklar tamamen dorudur- Geni bir tarihsel lek te bakldnda bu ifadeler zel bir uygunsuzluk tamaz. Ancak bu zdeletirme, yeni bir toplumunstelik de tm dnyadan yaltlm vc ekonomik anlamda kapitalist lkelerin gerisinde kalm bir toplumungelimesindeki henz kendini ispatlama m ilk aamalara uygulandnda, son derece kaba hatalarn kayna, adam kandrmann daniskas olur.
* eliik sfat. rnein, yuvarlak gen.n.

332

BLM 9

zel mlkiyet toplumsal mlkiyet haline gelmek iin kanlnaz olarak devlet mlkiyeti aamasndan gemek zorundadr, tpk bir trtln kelebek olmak iin larva aamasndan gemek zorunda olmas gibi. Fakat larva, kelebek deildir. Milyonlarca larva asla kelebek olamadan lr gider. Devlet mlkiyeti, ancak toplumsal ayrcalk ve farkllamann yok olduu, dolaysyla da devletin gerekliliinin ortadan kalkt noktada tm halkn*' mlkiyeti haline gelir. Baka bir deyile devlet mlkiyeti, devlet mlkiyeti olmaktan kt lde sosyalist mlkiyete dnr. Bunun tam tersi dc dorudur: Sovyet devleti halkn zerinde ne kadar ykselirse ve kendini mlkiyetin bekisi grp, mlk arur ediyor diye dnd halk ile kendini ne kadar kar karya koyarsa, devlet mlkiyetinin karakterinin sosyalist ol madna o denli bariz bir ekilde tanklk etmi olur. Snflarn tamamen ortadan kaldrlmasndan hal ok uza z,"1 diye itiraf ediyor resmi basn, bunu derken de kentle kr, kafa emeiyle kol emei arasnda hal var olan farkll ima ediyor. Bu salt akademik kabuln, brokrasinin gelirini, kafa emei gibi onurlu bir paye ardnda gizlemek gibi bir avantaj vat. Eflatunu hakikatten daha deerli2 bulan u dostlar da kendilerini o eski zamanlardaki eitsizliin kalntlarn akade mik olarak kabul etmekle snrlyorlar. Gerekteyse u kendile rine ska bavurulan "kalntlar Sovyet gerekliini akla makta tamamen yetersiz kalyor. Kentle kr arasndaki farklar baz alardan azaldysa, kentlerin ve kent kltrnn ba dn drc gelimesindenyani belirli bir kentli aznln konforu nun artmasndandolay, baka alardan ciddi lde derin lemitir. Kafa ile kol emei arasndaki toplumsal mesafe, aa dan gelen genlerin akademik kadrolar doldurmalarna ramen son yllarda azalmam, bilakis artmtr. ncelmi kentliyle ka ba saba mujikin, bilim sihirbaz ile vasfsz iinin hayatn be lirleyen bin yllk kast engelleri, biraz yumuatlm da olsa ya kn gemiten gnmze korunmakla kalmam, byk lde bu engellerin yenileri ortaya kmtr ve bunlar da her geen

SSCB NEDR?

333

gn daha kstah bir nitelie brnmektedir. Her eye kadrolar karar verir eklindeki dillere destan slo gan, Sovyet toplum unun doasn, Stalinin arzu etmi olabilece inden kat kat daha aslna uygun bir ekilde niteliyor.Kadro lar znde, tahakkm ve emir organlardr* Bir kadrolar kl t her eyin tesinde, bir brokrasi, bir resmiyet, bir teknoloji aristokrasisi kltdr.4 Dier meselelerde olduu gibi kadrola rn kurulmas ve gelitirilmesi meselesinde de Sovyet rejimi, tm dnyada ileri burjuvazinin kendi lkelerinde ok nceleri z m olduu sorunlar zmekle ykml hissediyor kendini. Ancak Sovyet kadrolar sosyalist bir bayrak altnda ne ktk lar iin, neredeyse ulvi bir hrmet ve dzenli artan bir maa ta lep ediyorlar kendileri iin, Bylece sosyalist kadrolarn geli imine burjuva eitsizliinin yeniden doumu elik ediyor. retim aralar mlkiyeti asndan bakldnda bir mareal ile bir hizmeti kz; bir devlet tekeli yneticisiyle bir vasfsz ii; bir halk komiserinin oluyla bir sokak ocuu arasnda bir fark yok gibi grnr. Halbuki birinciler aristokratlara layk daire lerde oturur, lkenin eitli yerlerindeki yazlk evlerin keyfini s rer, kendilerine tahsis edilen en iyi otomobilleri kullanrlar vc ayakkablarm boyamay unutal ok olmutur. kincilerse, ge nelde odas bile olmayan ahap barakalarda oturur, yar a yar tok dolar vc ayakkablarn boyamazlar, zira yalnayak gezer ler. Brokratn gznde bu farkllk dikkate deer bir ey deil dir, Vasfsz iinin gzndeyse ok nemli bir farkllktr bu, nedensiz de deildir. Yzeyse] tcorisyenler elbette kendilerini, refahn blmnn, retiminden sonra geldiini syleyerek rahatlatabilirler. Halbuki burada etkileim diyalektii5 tm gcn gsterir. Dev letin mlkiyeti altndaki retim aralarnn kaderi, bu kiisel va rolu biimlerinin u ya da bu ynde gitmesine bal olarak uzun vadede belirlenecektir. ayet bir gemi, kolektif mlk ilan edilmi ancak yolcular hl birinci, ikinci, nc mevki diye ayrlyorlarsa, nc mevki yolcular asndan hayat koullar arasnda

334

BLM 9

ki farklar, mlkiyet biimlerine dair yasal deiikliklerden kat kat byk nem tayacaktr. te yandan birinci mevki yolcula r, ellerinde kahveleriyle, purolaryla, kolektif mlkiyet biimleri nin en nemli ey olduu, rahat bir kamarannsa hibir nemi ol mad eklindeki dnceyi arz edeceklerdir. Buradan kacak husumet, istikrarsz kolektifi pekl havaya uurabilir* Sovyet basm, Moskova Hayvanat Bahesini ziyaret eden k k bir olann, u fil kimin?'* sorusuna nasl, Devletin/' ce vabn verdiini aktaryor kendinden pek memnun bir ekilde. Olan, hemen ardndan, Yani biraz benim de/ diyor. Halbu ki o fil gerekten blnseydi, kymetli diler baz seilmilere gi der, birka kii kendine fil butlaryla ziyafet eker, geri kalan byk ounluksa trnaklarla ve i organlarla yetinmek zorun da kalrd Kendilerine den pay aldktan sonra ayn ocuklar herhalde devlet mlkiyetiyle kendi mlkiyetlerini zdeletir mekte biraz glk ekerlerdi. Evsizler sadece devletten aldk larn kendilerinin grr* Hayvanat bahesindeki minik sos yalist/ byk ihtimalle, L'etat cy e$t moi [Devlet benim!*]6 formlnden kendine pay karmay det edinmi olan st d zey bir memurun oluydu. Gzmzde canlandrmak iin toplumsal ilikileri borsa dili ne tercme edersek, vatanda, lkenin tm zenginliklerine sahip olan bir irketin hissedarna benzetebiliriz. Mlkiyet tm halka ait olsayd, bu, tm hisselerin eit datlmas, dolaysyla her bir hissedardn ayn temettye hak kazand anlamna gelirdi. Halbuki vatandalar bu ulusal irkete sadece hissedar olarak deil, rctici olarak da karlr. Sosyalizm diye adlandrma konu sunda anlam olduumuz, komnizmin alt aamasnda emek karl yaplan demeler hl burjuva normlaryla yaplyor, yani vasfa, i younluuna vb baklarak. Boylece her vatandan geliri teorik olarak iki paradan oluur: a +b, yani temett +c ret. Sanayide kullanlan teknikler ne kadar ileriyse ve rgtlen me ne kadar mkemmele yaknsa, ann, byle karlatrmal olarak yeri o denli yksek olur ve eek asndan bireysel fark

SSCB NEDR?

335

larn hayat standard zerindeki etkisi de o denli az olur. Sovyet ler Birliinde cret farklarnn kapitalist lkelerdekinden az de il ok olduu gereinden hareketle, hisselerin Sovyet vatan dalar arasnda eit dalmam olduu ve gelirleri iinde cret ler kadar temettlerin de eit olmad sonucuna varabiliriz. Va sfsz bir iinin yalnzca b kadar cret almasna, bunun benzer koullar altnda kapitalist bir iletmede de alabilecei asgari c ret olmasna karlk Stahanovcu ya da brokrat, 2a + b ya da 3a + b vb alr, bu arada b de 2b, 3b vb olabilir. Baka bir deyi le, gelirdeki farklar sadece bireysel retkenlikler arasndaki fark larla deil, ay zamanda st rtl yollarla bakalarnn eme inin rnlerine el koymayla da belirlenir. Ayrcalkl bir hisse darlar aznl, aldatlm ounluun srtndan yayor. Vasfsz Sovyet iisinin, teknik anlamda ve kltrel olarak benzer koullarda olan kapitalist bir iletmede alacandan da ha yksek bir cret aldn yani gerekten bir kk hissedar olduunuvarsayarsanz cretinin a+b olduunu kabul etmek zorundasnz. B durumda daha st dzey alanlarn cretleri ni u gibi formllerle hesaplayacaksnz: 3a+2b, 10a+15b vb. Bu da vasfsz iinin bir hissesi, Stahanovcunun , uzmann on hissesi olduu anlamna gelir* Dahas, kelimenin tam anlamyla bu kimselerin cretleri arasnda yle bir oran vardr: 1:2:15, Bu koullar altnda u kutsal sosyalist mlkiyet ilahileri, idareciye veya Stahanovcuya, alt tabaka iilere veya kolhoz kylsne nazaran kat kat daha fazla ikna cdicj gelir. Halbuki bu iiler toplumun ezici ounluunu oluturur. Sosyalizm iin nemli otan ise, yeni aristokrasi deil onlard. lkemizde ii cretli kle deildir, emek gc denen metay satan bir kimse dc deildir. O, zgr bir emekidir, {Pravda) inde bulunduumuz dnem iin bu yac forml, kabul edile mez bir palavradr. Fabrikalarn devlete gemesi iinin duru munu sadece yasal anlamda deitirmitir. Gerekteyse hal yokluk iinde yaamaya, belirli bir cret karl belirli saatler arasnda almaya zorlanyor, i, nceleri partiye ve sendika

336

BLM 9

lara balad mitlerini, devrimden sonra kendi yaratt devle te balad. Fakat bu aygtn ie yarar bir ekilde ilemesinin, teknik ve kltrn dzeyiyle snrl olduu anlalmtr. Bu dzeyi ykseltmek iin yeni devlet, iilerin kaslar vc sinirleri zerinde o eski bask yntemlerine bavurmutur. Bylcce bir kle gdclcr mfrezesi yeermitir. Sanayinin ynetimi ar brokratiklemitir. iler fabrikann ynetiminde herhangi bir etkiye sa hip deiller artk. Para bana cret, maddi varolu koullarnn ktl, zgr hareket edememe7 gibi eylerin yan sra her fabrikaya szm olan korkun polis basksndan dolay bir ii nin kendini zgr bir emeki gibi hissetmesi gerekten de zor dur. Onun brokrasiye baktnda grd ey ynetici, devle te baktnda grdyse iverenidir. zgr eek, brokratik bir devletin varlyla badamaz. Yukarda sylenenleri baz deiikliklerle tm lke iin sy leyebiliriz. Resmi teoriye gre kolhoz mlkiyeti, sosyalist mlki yet biiminin zel bir trdr. Pravtia*da kan bir yazda yle deniyor: Kolhozlar znde zaten devlet iletmeleriyle ayn tr dendir, dolaysyla da sosyalisttir. Fakat bunun hemen ardn dan, tarmn sosyalist geliiminin garanti altna alnmasnn, kolhozlar Bolevik Partinin ynetmesi koulunda yatt sy leniyor. Yani Pravda bizi ekonomi alanndan alp siyaset alan na getiriyor. Bu da znde sosyalist ilikilerin henz kiiler ara sndaki gerek ilikilerde deil, otoritelerin alicenap yreklerin de cisim bulduu anlamna geliyor, iiler o yree gvenmez lerse ok iyi ederler. Gerekte kolhozlar bireysel ekonomiyle devlet ekonomisi arasndaki yolda ortalarda bir yerde durur; bu ralardaki kk burjuva eilimler, son dcrece hzla artan zel toprak iletmecilii ve ya da kolhoz mensuplarnn yrttkleri kiisel ekonomik faaliyetlerle alabildiine besleniyor. Bireysel olarak ilenen topraklar, yz sekiz milyon hektar ko lektif topraa karlk sadece drt milyon hektar olsa dayani topraklarn yzde 4den azn olutursa datopra zellikle sebze yetitiriciliinde youn yntemlerle ilemenin getirdii

SSCB NEDR?

337

avantajlar sayesinde oralar ileyen kyl ailesini en nemli t ketim mallaryla donatr. Boynuzlu hayvanlar, koyun, domuz gibi iftlik hayvanlannn nemli bir blm, kolektiflerin deil kolhoz iftilerinin maldr* Kyller genelde kendi yan iletme lerini asl iletme haline getiriyor, rantabl olmayan kolhozlan ikinci plana atyorlar. te yandan yksek cretler deyen bu kolektifler, daha yksek bir toplumsal dzeye geliyor, bylece hali vakti yerinde bir kyller kategorisi oluturuyor. Merkez ka gler henz snmlenmiyor, tan tersi her geen gn palazlamyor. yle veya byle, kolektifler bugne kadar krsal alan daki ekonomik ilikilerin sadece yasal biimlerini, zellikle geli ri bltrme yntemlerini dntrmeyi baard; u eski usul bostancla, hayvancla, mujikin srtndaki ar ilerin ritmi ne neredeyse hi dokunmad. Kolektifler, devlete kar eski tutu mu da deitirmemitir. Devlet ise artk kesinlikle toprak aas veya burjuvaziye hizmet etmiyor, fakat kylerden fazlasyla alp kentlere veriyor vc ok sayda, fazlasyla agzl brokrat ken dinde barndryor. 6 Ocak 1937 gn yaplacak Sovyet nfus saym iin yle bir toplumsal kategoriler listesi yaplm: iiler, memurlar, ko lektif iftiler, bireysel iftiler, bireysel zanaatkarlar, serbest meslek sahibi kiiler, din adamlar vc almayan teki unsurlar. Resmi yoruma gre bu saym listesinin baka toplumsal unsur lar iermemesinin tek nedeni Sovyetler Birliinde snflarn ol mamas. Gerekteyse bu listeyi oluturmann ardnda yatan asl niyet, ayrcalkl st katmanlar ile en byk yoksunluk iinde olan alt kesimleri gizlemek. Drst bir saym sayesinde kolayca ortaya konabilecei ve konmas gerektii gibi Sovyet toplumunun gerek katmanlar u ekildedir: burjuva koullarnda yaa yan yksek brokratlar, uzmanlar vb; kk burjuva yaam d zeyini tutturan orta ve alt kesimler; ii vc kolhoz aristokrasisi ki bunlar da bir ncekilerle yaklak olarak ayn dzeyi tutturur lar; orta kesim ii kitlesi; kolhoz iftilerinin orta katmanlar; bircyscljtyl ve kk esnaf; ksmen lmpen proletaryaya r-

338

BLM 9

ten, alt katmanlarda yer alan ii ve kyller; sokak ocukla r, fahieler vb. Yeni anayasa Sovyetler Birliinde "insann insan tarafnda smrsnn kaldrldn* ilan ederken,5 doru sylemiyor Yeni toplumsal farkllama, insann insan smrmesinin er barbar biiminin geri geliinin koullarn yaratmtr: nsan ki isel hizmet iin kle olarak satn almak* Yeni saym listelerinde zel hizmetilerden eser yok. Besbelli genel ii kategoris. iinde kaynayacaklar. te yandan burada insann aklna bir do lu soru geliyor: Sosyalist vatandan hizmetileri var mdr, var sa bunlar ka kiidir (oda hizmetisi, a, zel bakc, dad, o fr)? Kiisel kullanmna verilmi bir otomobil var mdr? Ka oda igal ediyor? vb. Bu kimselerin kazanlarnn kadeclendirilmesine dair tek kelime bulamazsnz bu listelerde! Bakasnn emek gcn smrmenin sonucunun, siyasi haklarn yitirilme si olmasn ngren yasa yeniden yrrle sokulacak olsa, ege men tabakann sekinlerinin Sovyet anayasasnn dna ktkla r ortaya kverirdi.9 Bereket versin, haklar konusunda drt ba mamur bir eitlik kurdular... hem hizmeti hem efendi iin! Sovyet rejiminin derinliklerinden iki zt eilim kmakta. Re jim, rmek te olan bir kapitalizmin aksine, retici gleri ge litirdii lde, sosyalizmin ekonomik temelini hazrlyor; cn tepedeki katmann yararna, burjuva blm normlarnn her geen gn daha arlaan ifadelerini ortaya kardka, bir ka pitalist restorasyonun hazrln yapyor. Mlkiyet biimleri ile blm normlar arasndaki ztlk, snrszca artamaz. Ya bur juva normlar, u veya bu biimde retim aralarna nfuz et mek zorundadr ya da blm normlar, sosyalist mlkiyet sis temine uygun hale getirilmelidir. Brokrasi, bu alternatifin ortaya konmas karsnda dehete dyor. Her yerde, basnda, verilen sylevlerde, istatistiklerde, edebiyatlarnn yazdklar romanlarda, airlerinin dizelerinde ve son olarak yeni anayasa metninin kendisinde, brokrasi kent te ve krdaki gerek ilikileri, sosyalist lgatten ald soyutlama

SSCB NEDR?

339

larla, zenle gizlemeye alyor. Resmi ideolojinin bylesine cansz, yeteneksiz ve sahte oluunun nedeni ite budur.
1. D evlet K a p It a l Iz m I Mi?

Bize yabanc olan fenomenler karsnda ou kez aina olduu muz kavramlara snrz. Sovyet rejimi muammasn, bu rejimi devlet kapitalizmi *0 diye adlandrarak gizlemeye girienler ol du. Bu terimin, tam olarak ne anlama geldiini kimsenin bilme mesi gibi bir avantaj vardr. Devlet kapitalizmi terimi ilk ola rak, bir burjuva devletin, ulam aralarnn veya sanayi giriim lerinin dorudan iletmesini stlendii durumlarda ortaya kan fenomenleri nitelemek iin ortaya atlmt. Bu nlemlerin tam da gereklilii, retici glerin kapitalizmin boyunu atna ve pratikte onu bir tr ksmi kendini inkra zorladna dair iaret lerden biridir. Ancak bu anm sistem, kendini inkr unsurla ryla beraber, yine bir kapitalist sistem olarak var olmaya devam eder. Teorik olarak burjuvazinin btn olarak bir anonim irket olduu ve devleti araclyla tm ulusal ekonomiyi idare ettii bir durum hayal etmek pekla mmkndr. Byle bir rejimin ekonomi yasalarnn herhangi gizemli bir yn yoktur, iyi bilin dii gibi tek bir kapitalist, artk deerin, kendi iletmesindeki i ilerin dorudan rettikleri parasn deil, tm lkede retilen toplam artk deerden, koyduu sermayeyle orantl olarak ken dine den pay kr biiminde alr. Eksiksiz bir devlet kapita lizmi altnda, bu eit kr oran yasasfarkl sermayeler ara snda rekabet gibidolambal yollardan deil, dorudan dev let muhasebesi tarafndan hi dolambasz, dorudan uygulana bilir. te yandan byle bir rejim asla var olmad ve mlk sahip lerinin kendileri arasndaki derin elikilerden dolay, asla var olmayacaktr da; zellikle de devlet, kapitalist mlkiyetin genel temsilcisi olarak toplumsal devrim iin fazlasyla cazip bir nesne olaca iin.

340

BLM 9

Sava srasnda, zellikle faist ekonomi deneyleri srasnda devlet kapitalizmi terimi, pek ok durumda devletin mdaha leci ve dzenleyici olduu bir sistem olarak anlald. Franszlar bunun iin ok daha uygun bir terim kullanrlar: Etatism [Dev letilik.n.]. Devlet kapitalizmiyle "devletilik arasnda p hesiz temas noktalar vardr, fakat bir sistem olarak ele alndk larnda bu ikisi zde olmaktan ok karttr. Devlet kapitaliz mi, zel mlkiyet yerine devlet mlkiyetinin konmasdr ve tam da bu nedenle bir istisna olarak kalr. Devletilik, ister Mussolini talyasnda olsun,1 1 ister Hitler Almanya'snda,1 2 ister Roosevelt Amerika'snda,1 3 ister Leon Blum Fransasnda,1 4 zel mlkiyet temelinde devlet mdahalecilii anlamna gelir, amac onu kurtarmaktr. Hkmet programlar ne olursa olsun, rmekte olan sistemin hasarlarn, kanlmaz olarak gl omuzlardan zayflara yklemeye ynelir. Kk mlk sahibini tamamen mahvolmaktan, sadece varl* byk mlk sahiplii nin korunmas iin gerekli olmaya devam ettii srcce kurta rr. Devletiliin planl nlemleri, retici glerin geliiminin gerekleri tarafndan deil, zel mlkiyete kar baka dran re tici gler pahasna zel mlkiyetin korunmas kaygs tarafn dan belirlenir. Devletilik, tekniin geliimini frenlemek; verim siz iletmeleri desteklemek, asalak toplumsal katmanlar yaat mak demektir. Tek kelimeyle devletilik, tamamen gerici bir ka raktere sahiptir1 5 Mussolini'nin u szleri kelimenin dorudan anlamyla aln mamaldr: Italyan ekonomisinin, gerek snai gerek tarmsal ayaklarnn drtte devletin elindedir. {26 Mays 1934)1 6 Faist devlet, iletmelerin sahibi deil, ancak bunlarn sahipleri arasnda bir aracdr. Bu iki ey ayn deildir. Bu konuda Popolo dTtalia yle diyor: Korporatif devlet1 7 ekonomiyi ynlen dirir ve birletirir, ama onu iletmez (dirie e porta alla imita Veconomia, ma non fa l'economia, non gestisce), ki retim teke liyle birlikte bu, kolektivizmden baka bir ey olmaz. 1 8 {11 Ha ziran 1936) Kyllere ve genel olarak kk mlk sahiplerine

SSCB NEDR?

341

kar faist brokrasi, tehditkr bir aa ve efendi tavr taknr. Kapitalist dev kurululara karysa bu tavr, birinci dercceden bykeli tavrna dnr. Korporatif devlet/ diye yazar Marksist Feroci,1 9 tekelci sermayenin tezghtarndan baka bir ey deildir,,. Mussolini iletmelerin tm rizikolarn devletin zerine almakta, sanayicilere yalnzca smrnn knn brakmaktadr,20 bu sylediklerinde dc hakldr. Bu konuda Hitler de Mussoliniyi takip eder. Planlama ilkesinin snrlan gibi onun gerek ierii de faist devletin snfsal bamllyla belirlenir. Sorun toplum yararna doa zerinde insan egemenliini artr maya ilikin deil, birka kiinin yararna toplumu smrmeye ilikindir. Mussolini yle bbrlenir: Eer talyada devlet ka pitalizmi ya da devlet sosyalizmi kurmay arzu etseydimki bu gerekte olmamtrbugn elimde tm gerekli ve yeterli nesnel koullar bulunurdu.2 1 Biri dnda tm: Kapitalist snftn mlkszletirilmesi. Bu koulu gerekletirmek iin faizmin, barikatlarn teki yanma gemesi gerekirdiki bu gerekte ol mamtr, Mussolininin telala ekledii gibi ve kukusuz olma yacaktr da. Kapitalistleri mlkszletirmek baka kuvvetlere, baka kadrolara ve baka nderlere gereksinme duyar. retim glerinin devler elinde ilk defa younlatrlmas ta rihte proletarya tarafndan, toplumsal devrim yntemiyle baa rlmtr, kapitalistler tarafndan devletin trstletirlmesi ynte miyle deil. Ksa zmlememiz, kapitalist devletilikle Sovyet sistemini zdeletirme abalarnn nc denli sama olduunu gstermeye yeterlidir. Birincisi gerici, kincisi ilericidir.
2 . B r o k r a s i H k im Sin if m id ir ?

Snflar, ekonominin toplumsal sistemi iindeki konumlaryla ve zellikle retim aralaryla olan ilikileriyle nitelenir. Uygar toplumlarda mlkiyet ilikileri yasalarla geerli klnr. Topran, sanayide retim aralarnn, nakliye ve deitokuun kamulat rlmas, d ticaretteki tekel ile birlikte Sovyet toplumsal yaps-

342

BLM 9

nn temelini oluturur* ite proleter devriminin bu kazanm, bizim gzmzde SSCByi bir proleter devleti olarak tanmlar* Araclk ve dzenleyicilik ilevlerinde* toplumsal katmanlar koruma kaygsnda ve kiisel amalar iin devlet aygtn smr mesinde Sovyet brokrasisi, tm teki brokrasilere, zellikle de faist brokrasiye benzer*2 2 Ancak ayn zamanda onlardan birok ynden farkldr. Bir brokrasi baka hibir rejimde h kim snftan bu denli bir bamszlk kazanmamtr. Burjuva toplumunda brokrasi) varlkl ve eitimli, elinde ilerin gnlk denetimi iin saysz ara bulunduran bir snfn karlarn tem sil eder. Sovyet brokrasisi, umutsuzluk ve karanlktan pek kurtulamayan> hkimiyet ve komuta konusunda hibir gelenee sa hip olmayan bir snfn zerinde ykselmitir. Kendilerini ikti darda bulduklar zaman faistler, ortak kar, dostluk, evlilik vb balarla byk burjuvaziyle birleirken2^ Sovyet brokrasisi, yannda ulusal bir burjuvazi olmakszn burjuva detlerini be nimsiyor. Bu anlamda onun brokrasiden biraz fazlaca bir ey olduunu yadsyamayz. Kelimenin tan anlamyla o, Sovyet toplumundaki tek ayrcalkl ve buyurucu tabakadr. Bir baka fark da en az o denli nemlidir. Sovyet brokrasi si kendi yntemleriyle toplumsal kazanmlarm korumak iin proletaryay politik olarak mlkszletirmitir. Ama balca re tim glerinin devlet elinde topland bir lkede bizzat siyasal iktidara el koymas olgusu, brokrasi ile ulusun zenginlikleri arasnda yepyeni vc imdiye dek hi bilinmeyen bir iliki yaratyor. retim aralar devlete aittir. Ama devlet szn gelii, b rokrasiye aittir. imdiki halde tmyle yeni olan bu ilikiler iilerden gelecek bir diren olsun ya da olmasn katlaacak, standartlaacak ve merulaacak olursa, uzun vadede proleter devrimin toplumsal kazanmlarnn tmden tasfiyesine yol aa caklardr- Ama u anda bu olaydan sz etmek ii en azndan vakit erken. Proletarya henz son szn sylememitir. Brok rasi henz farkl mlkiyet koullar altnda kendi hkimiyeti iin gerekli toplumsal temelleri yaratmamtr. Kendi iktidarnn vc

SSCB NEDR?

343

gelirinin kayna olarak devlet mlkiyetini korumak zorunda dr, Eyleminin bu ynyle o hl proletarya diktatrlnn bir aleti olarak kalmaktadr. Sovyet brokrasisini bir devlet kapitalistleri snf olarak grme abas aktr ki eletiriye direnemez. Brokrasinin ne his se senetleri ne tahvilleri var. Kendine zg farkl bir mlkiyet ilikisinden bamsz olarak bir idari hiyerari biiminde devirilmek te, desteklenmekte ve yenilenmektedir. Birey olarak b rokrat, devlet aygtnn smr haklarn miraslarna devrede* mez. Brokrasinin, ayrcalklarndan yararlanmas, iktidar k tye kullanma biimindedir* Gelirini saklar; omda zel bir top lumsal grup yokmu gibi bile davranr. Ulusal gelirin dev bir parasna el koymas toplumsal asalaklk niteliindedir* Eksiksiz gcne ve onu gizleyen yaclk biimindeki sis perdesine karn btn bunlar, buyurucu Sovyet tabakasnn konumunu en st derecede elikili, ikircikli ve saygnlktan yoksun bir hale geti rir.24 Tarihin ak iinde burjuva toplumu, toplumsal temellerini deitirmeden birok siyasal rejimi ve brokratik kast yerinden etmitir. retim yntemlerinin stnl ile feodal ve lonca ili kilerinin restorasyonuna kar kendini korumutur* Devlet gc kapitalist gelimeyle ya ibirlii etmeyi ya da ona kar frenler koymay baarabilmitir. Ama genel olarak retici gler, zel mlkiyet ve rekabet temeli zerindeki kendi kaderlerini yarat makla megul olmulardr* Bunun kart olarak sosyalist dev rimle ortaya kan mlkiyet ilikileri, bunlarn ambarland ye ni devletle ayrlmaz bir biimde i ie gemitir* Sosyalist eilim lerin kk burjuva eilimlere egemen olmas, ekonomide oto matiklemeyle deilki bundan hl ok uzaklardayzdikta trlk tarafndan alnan siyasal nlemlerle garanti altna aln maktadr* Dolaysyla tm ekonominin karakteri, devletin ka rakterine bamldr* Sovyet rejiminin k kanlmaz olarak planl ekonomi nin kne ve bylelikle dc devlet mlkiyetinin ortadan kalk

344

BLM 9

masna yol aacaktr. Devlet tekelleri ve onlarn iinde yer alan fabrikalar arasndaki zorunlu ba yok olacaktr. lerinde daha baarl olan iletmeler, bamszlk yoluna girmeyi becerecekler dir. Bunlar kendilerini anonim irketlere dntrebilirler ya da bir baka geici mlkiyet biimi bulabilirler; rnein bunlardan bir tanesi iilerin krdan pay aldklar bir sistem olabilir. Ayn zamanda kolhozlar da paralanrlar* hem dc ok daha kolay bir ekilde. Yeni bir sosyalist iktidarn onun yerini almamas halin de imdiki brokratik diktatrln devrilmesi, bylelikle kapi talist ilikilere geri dn vc onunla birlikte dc sanayi vc kltr de feci bir gerileme anlamn tayacaktr. Ama eer bir sosyalist hkmet, planl ekonominin korun mas ve gelimesi iin hl mutlak anlamda gerekliyse, imdiki Sovyet hkmetinin kimlere dayand ve politikasnn sosyalist karakterinin ne dereceye kadar gvence altnda olduu sorusu bsbtn nem kazanyor* 1922 ylnn Mart aynda, XI. Parti Kongresinde pratikte partiye veda niteliinde olan konumasn da Lenin, ynetici evrelere yle hitap ediyordu: Tarih her tr den dnmlere tanklk etmitir, inanca, fedakrla ve baka fevkalade manevi zelliklere gvenmek; bu, siyasette ciddiye al nacak bir ey deildir.2 5 Maddi koullar, bilinci belirler. Son on be yl iinde hkmet, toplumsal bileimini fikirlerinden bi le daha radikal bir ekilde deitirmitir. Sovyet toplumundaki tm tabakalar iinde kendi toplumsal sorununu en iyi zen ve u anki durumundan olabildiince memnun olan tabaka brokrasi olduuna gre, politikasnn sosyalist yr iin herhangi bir znel garanti sunmaktan btnyle uzaktr. Devlet mlkiyetini korumay srdrmesi ancak proletaryaya kar duyduu korku lsndedir. Bu kurtarc korku, Termidor brokrasisinin do lup tat burjuva gericiliinin kart olan sosyalist eilimlerin en bilinli ifadesi, illegal Bolcvik-Lcninist Parti26 tarafndan beslenmekte vc desteklenmektedir. Bilinli bir siyasal g olarak brokrasi, devrime ihanet etmitir. Ama Allahtan muzaffer bir devrim yalnzca bir program ve bir bayrak deil, yalnzca siya

SSCB NEDR?

345

sal kurumlar deil, ayn zamanda bir toplumsal iJikiler sistemi dir Ona ihanet etmek yeterli deildir. Onu devirmek gereklidir. Ekim Devrimi, iktidar tabakas tarafndan ihanete uramtr ama henz devrilmemitir, Onun byk bir direnme gc vardr ve bu, kurulu mlkiyet ilikileriyle, proletaryann yaayan kuv vetiyle, onun en iyi unsurlarnn bilinciyle, dnya kapitalizminin kmazyla ve dnya devriminin kanlmazlyla rtr.
3.

SSCB'nIn T o p lu m s a l

K a r a k te r i S o ru n u H e n z

T a RH TARAFINDAN KARARA BALANMAMITIR imdiki Sovyetler Birliinin karakterini daha iyi anlayabilmek iin gelecei hakknda deiik iki varsaymda bulunalm: nce Sovyet brokrasisinin, eski Bolevizmin tm zelliklerine sahip, dahas son dnemde biriken dnya deneyimiyle de zenginlemi bir devrimci parti tarafndan devrildiini varsayalm. Byle bir parti ie, sendikalara ve Sovyetlere demokrasiyi geri getirmekle balayacaktr, Sovyet partilerinin zgrln de geri getirebile cek, aslnda zorunlu olarak bunu yapacaktr. Kitlelerle birlikte ve onlarn banda, devlet aygtnda acmasz bir temizlie girie cektir. Rtbe ve nianlar, her trl ayrcal kaldracak ve emein karln demede eitsizlii, ekonominin ve devlet aygt nn yaam zorunluluklaryla snrlayacaktr. Genlie bamsz dnmesi, renmesi, eletirmesi ve bymesi iin zgrlk ve frsat verecektir, i vc kyl ynlarnn kar vc isteklerine uy gun olarak ulusal gelirin dalmnda kkl deiiklikler getire cektir. Ama mlkiyet konusunda devrimci nlemlere bavurmas gerekmeyecektir. Planl ekonomi deneyini koruyacak ve onu da ha da gelitirecektir. Politik devrimdenyani brokrasinin ye rinden edilmesindensonra proletarya ekonomiye bir dizi ok nemli reform getirmek zorunda kalacaktr, ama yeni bir top lumsal devrim deil. ikinci varsaym da u olsun: Bir burjuva partisi u anda ikti darda olan Sovyet kastn devirmi olsun; bu durumda imdiki

346

BLM 9

brokratlar, yneticiler, teknisyenler, parti sekreterleri ve genel olarak ayrcalkl st dzey evreler arasnda ok sayda hazr uak bulacaktr. Devlet aygtnda bir temizlik, doal olarak bu durumda da gerekli olacaktr. Ama bir burjuva restorasyonunun bir devrimci partiye gre daha az sayda insan temizlemesi ola sdr. Yeni iktidarn balca ii retim aralarnda ze] mlkiye ti geri getirmek olacaktr. Her eyden nce, zayf kolektif iftlik lerden gl iftiler yetitirmenin ve gl kolektifleri burjuva tipi retici kooperatiflerineyani tarmsal anonim irketlere dntrmenin koullarn yaratmak gerekli olacaktr. Sanayi alannda kamulatrmann zl, nce hafif sanayi ve gda sanayiiyle balayacaktr. Gei dnemi iin planlama ilkesi dev let gcyle tek tek korporasyonlaryani Sovyet sanayi bal kanlar arasnda olas mal sahipleri, srgndeki eski mal sahip leri ve yabanc kapitalistlerarasnda bir dizi uzlamaya dn trlecektir. Sovyet brokrasisinin burjuva restorasyonunu ha zrlamak yolunda epeyce mesafe katetmi olmasna kar yeni rejim, mlkiyet biimleri ve sanayi yntemleri konusunda bir re form deil, toplumsal bir devrim yapmak zorunda kalacaktr. Bir de nc bir k varsayalm: Ne devrimci ne de kardevrimci bir parti iktidar ele geirmi olsun. Brokrasi, devletin ba nda iine devam eder. Bu koullar altnda bile toplumsal iliki lerin evrimi srecektir. Brokrasinin barl olarak ve kendi is teiyle toplumsal eitlik adna kendisinden vazgemesine gvenemeyiz. Eer bylesi bir ilemin fazlasyla ak olan tm rahat szlklarna karn, u anda rtbeleri ve nianlan getirmeyi ola nakl bulduysa, kanlmaz olarak ilerideki aamalarda da ken disine mlkiyet ilikilerinde destek arayacaktr. Denebilir ki, ona gerekli geliri salad srece byk brokrat, hkim ml kiyet biimlerinin ne olduuna pek aldr etmez. Byle bir sav yalnzca brokratn kendi haklarnn istikrarszln deil, o cuklarnn haklar ne olacak sorusunu da gz ard eder. Yeni ai le tapnmas gkten zembille inmemitir. Ayrcalklar eer insan larn ocuuna aktarlamyorsa kymetlerinin ancak yars kadar

SSCB NEDR?

347

ederler. Vasiyet hakk, mlkiyet hakknn ayrlmaz parasdr. Bir devlet tekelinin mdr olmak yeterli deildir; ayn zaman da hissedar da olmak gereklidir. Belirleyici zellie sahip bu alanda brokrasinin zaferi, onun yeni bir varlkl snfa dn mesi anlamn tayacaktr. te yandan proletaryann brokra siye kar zaferi, sosyalist devrimin yeniden canlanmasn garan tileyecektir. nc k dolaysyla bizi ilk ikisine getirir ki za ten onlar daha ak ve anlalr olmak iin zikretmitik.
# # *

Sovyet rejimini geici ya da ara rejim olarak tanmlamak, kapi talizm (ve onunla birlikte devlet kapitalizmi) ve ayn zaman da da sosyalizm gibi ucu kapal toplumsal kategorileri terk et mek anlamn tar. Ama kendi bana tamamyla yetersiz ol maktan baka byle bir tanmlama ayn zamanda* imdiki Sov yet rejiminden yalnzca sosyalizme geiin olanakl olduu gibi yanl bir fikrin de kmasna yol aabilir. Gerekteyse kapitaliz me bir geri dn tmyle olanakldr. Daha eksiksiz bir tanm lama zorunlu olarak karmak ve hantal olacaktr. Sovyetler Birlii kapitalizm ile sosyalizm arasnda yar yolda bulunan elikili bir toplumdur ki burada: (a) retici gler dev let mlkiyetine sosyalist bir karakter verebilmek iin hl yeter li olmaktan ok uzaktr; (b) Ktln yaratt ilkel birikim eili mi, planl ekonominin saysz gediklerinden szyor; (c) Burjuva karakterini koruyan blm normlar, yeni toplumsal farklla mann temelinde yatyor; (d) Bir yandan yava yava emekile rin durumunu dzeltmekte olan ekonomik byme, ayn za manda ayrcalkl bir tabakann hzla olumasn krklyor; (e) Toplumsal uzlamazlklar smren brokrasi, kendini sosyaliz me yabanc, denetimsiz bir kasta dntrmtr; (f) ktidar partisince ihanete uratlan toplumsal devrim, hl mlkiyet ilikilerinde ve emeki kitlelerin bilincinde varln srdryor; (g) Biriken elikilerin daha da gelimesi, sosyalizme olduu gi-

348

BLM 9

bt, geriye dnp kapitalizme de yol aabilir; (h) Kardevrim ka pitalizme doru ald yolda, iilerin direncini krmak zorunda kalacaktr; (i) iiler sosyalizme doru aldklar yolda brokra siyi devirmek zorunda kalacaklardr. Son zmlemede soru> yaayan toplumsal glerin, hem ulusal dzeyde hem tm dn yadaki mcadelesiyle karara balanacaktr* Doktrinciler kukusuz bu varsaymsal tanmlamayla tatmin olmayacaklardr. Onlar kategorik formller isteyeceklerdir: Evet-evet; hayr-hayr.27 Toplumsal olgularn her zaman ucu ka pal bir karakteri olsayd sosyolojik problemler kukusuz daha basit oturdu. Ancak mantksal btnlk uruna bugn sizin e manz bozan ve yarn onu tmyle tersine evirebilecek olan eleri gerein dna atmaktan daha tehlikeli bir ey yoktur. zmlememizde biz, daha nce grlmeyen ve benzer rnekle ri bulunmayan dinamik toplumsal formasyonlara hakszlk et mekten zellikle kandk. Siyasal olduu gibi bilimsel grev de ucu ak bir srece ucu kapal bir tanm getirmek deil, onun tm aamalarm izlemek, iindeki ilerici eilimlerle gerici olan lar birbirinden ayrmak, bunlarn karlkl ilikilerini sergile mek, eitli gelime ihtimallerini ngrmek ve b ngrde ey lem iin bir zemin bulmaktr.

NOTLAR

349

NOTLAR: BLM 9
1. Sovyetler Birliinde sosyalist mlkiyet, ya devlet mlkiyeti (genel halk mlkiyeti) biimine ya da kooperatif-kolektif iletme mlkiyeti (tek tek kolektif iletmelerin mlkiyeti, kooperatif birliklerinin mlkiyeti) bi imine sahiptir. ( Enrvvurf der Vcrfassung der Union der Sozialistischen Sovvjetrepuhliken vorgelegt von der Verfassungskommisson des ZEK der UdSSR und vom Prasidium des ZEK der UdSSR gebilligt zur Einreichung zwecks Behandlung durch den Unionskongrefi der Sovvjets, Rtndscbau, say 28 iinde, 18 Haziran 1936, s. 1093-100, burada s* 1093) 2. Eflatun'un arkadaym ama daha ok gerein dostuyum (Ahu cu* Plato, sed magis omica veritas) sz, Eflatuncun PfarfT/onndaki bir ifadeye dayanr* Sokrates burada yle der: Size gelince, inann bana. Sokratese pek bakmayn, daha ok hakikatle ilgilenin. {Pbaidon, Blm 49, 91) Bu deyie, arasz kabilinden skenderiyeli filozof Ammonios Hermeio {y. MS 385) ile tngiliz ilahiyats Roger BacoVda (y. 1219-92)* Sokratcsin adnn yerine Eflaninnkinin konmas Martin Luther ile ba lamsa da nl szn nihai versiyonunun Migucl Cervantcs de Saavcdraya (1547-1616) dayand anlalmaktadr* Trotskiy'e goc Sovyetler Birlii dostlan iin Stalin (ya da brokrasi) hakikatten daha deerliydi* 3. Eer birinci snf iletmelerimizde ve fabrikalarmzda, sovbozlar mzda vc kol bozlarmzda-* Kzl Ordumuzda, yeterli sayda, b teknie egemen olacak yetenekte kadrolar olsayd, lkemiz bugn elde ettiinden drt kat daha byk bir sonu ekle ederdi, ite bu nedenle, en byk abamz, teknie hkmetmesini bilen insanlara, kadrolara, emekilere y nelmelidir. te bu yiizden, lkemizde teknik kitliin, ortal krp geir dii, atk gn gemi bir dnemi yanstan, eski, teknik her eyi belirler slogannn yerini imdi yeni bir slogann, kadrolar her eyi belirler slo gann almas gerekir. Bugn iin esas olan budur* (Stalin, Kzl Ordu Akademisi rencilerinin Okulu Bitirileri Dola ysyla Kremlin Saraynda Yaplan Konuma, 4 Mays 1935, Lenin izmin Sorunlar iinde, s* 595vd, burada s. 600) 4. Kadro (Franszca cadrc, ereve): Bir ordunun ekirdei (ounluk la sbay ve astsubaylar); Sta lini ku dilinde, kitleleri harekete geiren, vasfl ve siyasal adan eitilmi grevli, ynetici ve rnek iilerden olu an bir katman* Byk Sovyet Ansiklopedisi, Rus-, 3. b., c* 11, s. 132vd, u ramn veriyor: letmeler, kurumlar, parti ve kamu rgtlerindeki de neyimli, vasfl emekilerden oluan ve birka alma alannda i yapan asl (srekli) kurmay* Geni anlamda bir kurmayn btn srekli yeleri. 5* Bunlardan kardmz sonu rerim, blm, mbadele ve t ketimin hep ayn ey olduklar deil, bir btnln yapsal paracklar

350

BLM 9

n, bir birlik dahilindeki ayrmlar oluturduklardr. retim hem antitetik belirlenmesinde, kendine, hem de ayn zamanda br elere egemen dir. Sre yeni batan balayabilmek iin daima retime dner. Egemen enin mbadele ya da tketim olamayaca ortadadr. rnlerin bl m anlamnda blm de ayn; te yandan retim etmenlerinin bl m anlamnda blm ise retimin bir esidir (...) Farkl eler ara snda karlkl etkileim vuku bulur. Her organik btnlkte bu byledin (Marx, Grundrisse, s, 165-6) 6. Fransann mutlakyeti Gne KraJT XIV, Louisnin (16381715) iar. nc zmrenin omuzlar zerinde ykselen burjuvazi feo dal soyluluun gleri karsnda dengeyi koruyabildii zaman mutlak yet en yksek kudretine ulat. Egemen snflarn siyasal olarak denkleti i byle bir durum, devlet rgtnn sahip olabilecei en byk bam szl salyordu. XIV. Louis yle derdi. L'etat cest mol [Devlet benm]. (L* Trotzki, Die russssehe Revolution 90Sy Berlin, Vereiigung Internationaler Verlagsanstalten, 1923, s. 18) 7. 1931 Hazirannda Stalin, ii dalgalanmasnn retim iin iletme lerimizi bozan bir afet haiine geldiini aklad, (iktisadi Kuruluta Ye ni Durum, Yeni Grevler [23 Haziran 1931), Leninizm'in Sorunlar, s. 416) 27 Aralik 1932de arln polis devletinin denetim nlemlerine d nlerek lke ii pasaport uygulamasna geildi; tpk ii karnesi gibi bu uygulama da, iilerin ve kolhoz kyllerinin, istedikleri yerde oturma hakkn pratikte ortadan kaldrd. 8. Entwurf der Verfassung Madde 4, s. 1093, n. 1. 9. Nitekim daha sonra SSCBde anti-brokratik devrim programnda yle denildi: Bir zamanlar burjuvazi ve kulaklarn Sovyetlere giriinin yasakland gibi imdi de brokrasi ve yeni aristokrasiyi Sovyederde armak gereklidir. (Troki, "Gei Program |1938], M. Yenice, Devrim ci Marksizm'de " Gei Program" Anlay iinde, Eletiri, 1980, s. 206) 10. Devrimin ilk yllarnda devlet kapitalizminden anlalan, ii devletinin denetimi altndaki belirli iktisadi kesimlerde zel mlkiyetin varln srdrmesiydi. Sol Komnistler (Buharin, Ossinskiy, Radek, V. Smirnov), 1918'de Leninin sanayi siyasetine, devlet kapitalizmi ol duu gerekesiyle saldrdlar. eitli ar sol akmlar (Demokratik Mer keziyetiler; Hugo Urbahs evresindeki grup, kr. L. Troki, Sovyet Devletinin Snf Karakteri, Smtf Bilinci, say 2, Ekim 1988, s. 87-114), Sovyetler Birliini ekonomi politiini, devlet kapitalisti olarak nitelen dirmilerdir. Menevik kuramclar, szgelimi Fedor Dan, demokratik bir devletin deil, tedhii bir diktatrln devlet kapitalizminden sz ederler. (Das dritte, entscheidende Jahr, RSDy Mitte ilungsblatt der

NOTLAR

351

Russischen Soziai-Demokratie, say 50 iinde, 30 Aralk 31, s* 1) Nitekim 1932de Solomon varts, uRus iktisadi sisteminde devlet kapitalisti zel liklerin ar basmasna (S* Wollin, The Menshevviks under the NEP and in Emigration, Jder,l L.H. Haimson, The Mensheviks, From the Revolution of 1917 to the Second World War iinde, University of Chicago Press, 1974, s. 327'deki alnt) deiniyordu. (Sovyetler Birliinin devlet kapitalisti lke olduu konusunda daha yeni kimi yorumlar iin kr. P. Mattick, Marxismus und die Unzulnglichkeiren der Arbeiterbewegung, ber den Zusammenhang von kapitalistiseher Entwicklung und sozialer Revalution, |der.] C. Pozzoli, Jahrbuch Arbeiterbevegung, c, 1 iinde, ber Kari Korsch, Frankfurt, Fischer, 1973, s. 189-216; T. Cliff, Rusyada Devlet Kapitalizmi, ev, Ali Saffet, Tark Kaya, Metis Yay., 1990*) 11* Kapitalist lkelerin hkmetleri, 1929dan balayarak, iktisadi bunalmn sonularna devlet mdahaleleri yoluyla set ekmeye alt, talya'da ilkin, k tehdidi altnda bulunan byk banka destekle nip Snai Kalkndrma Enstitsne devredildi, Boylece, bankalarca denet* lenen ekonomi kesimleri devlet gzetimi altna girmi oldu. Bunlar, ma den kmr ocaklarn, geriye kalan madencilik kesimi ile elik dalnn te ikisini telefon sanayinin yzde 43,9u ile nakiye ilerinin yzde 36,8'ini kapsyordu. (Kr, K, Priester, Der italienisebe Fascbismu$y konomisehe und ideologisebe Grundiagen, Koln, Pahl Rugenstein, 1972, s. 264vd) 12, Almanya'da devletin mdahalesi kamu siparileri, hammadde, fi yat ve kazan denetimleri araclyla oldu. Totaliter tekel ekonomisi (Neuroann) erevesinde, Alman Nasyonal Sosyalist I Partisi tarafn dan denetlenen, planlamadan sorumlu makamlar ile sanayiciler, emper yalist savan hazrlnda ve yrtlmesinde ibirlii ettiler, (Kr. F. Neumann, ehemoth, Struktur und Fraxis des Nationalsoziallismus 1933-44, Frankfurt, EVA, 1977, Blm 2 ve Ek; C* Bettelheim, Nazizm Dnemin de Alman Ekonomisi, Sava, 1982.) 13, 1929da ngiliz iktisats John Maynard Keynesin bir devlet m dahalesi siyasetini savunan bayapt yaymlandktan sonra ilk Keynesi iktisadi denetim abalarna 1933-38'de ABDde giriildi, I salama iin yaplan programlar sanayi iileri, kirac kyller ve tarm iileri iin al nan sosyal devlet yardm nlemleri araclyla iktisadi bunalma set e kilmek istendi. Finansman, ak bte siyasetiyle saland, New Deal, iktisat siyaseti asndan bir baarszlk oldu; isizlik, ABDMe de ancak silahlanma konjonktr ve ikinci Dnya Sava sayesinde giderildi* (Kr* A. A* Ekirch, deologtes and Utopias, The mpact of the Netv Deal on

352

BLM 9

American Tbougbt, 3 cilt, Quadrangle Books, 1971} 14. Fransz Halk Cephesi'' iinde bir araya gelmi partilerin program, sava sanayiinin ve az sayda baka giriimin devletletirilmesiyle s nrlyd; sonunda fiilen on silahlanma giriimi, yksek tazminatlar dene rek milliletirildi, Fransa Bankas zci ellerde kald; artk yalnz iki yz byiik hissedarn karsnda drt bin kiik hissedarn, patron sendikala rnn, sendikalarn vc kooperatiflerin temsilcileri dc ynetim kurulunda yer almaktaydlar. (G. Lefranc, Le Front Populairc 1 1934-38], Paris, Prcsscs Univcrsitaires, 1974, s. 79; J. Kergoat, La France du Front Populairey Paris, La Decouvertc, 1986, s. 343-6) 15. Teknik ilerlemenin sipariler, sbvansiyonlar ve itirakler yoluyla devlete sistemli ekilde reviki kinci Dnya Savayla balar. Kamu ola naklaryla yrtlen zel aratrma ve devlet aratr inala nmn asl alan bata silahlanma kesimi (uak, roket, atom enerjisi, elektronik bilgiilem) oldu. Ama yava yava devlet finansman, genel olarak ulusal ekonomile rin dolabil imsel-teknik kapasitesini, dolaysyla dnya pazarndaki reka bet glerini artrmann vazgeilmez bir kaldrac haline geldi. (Kr. E. Mandel, Der Spatkapitali$musy Vcrsach einer marxisti$chcn lirkfarung, Frankfurt, Suhrkamp, 1972, Blm 7.) 16. Benito Mussolini, La situazione econonnca (Discorse protumdato alla Camcra dei Deputati nella seconda torna ta del 26 aggio 1934), ay yazar, Opera Omnia, c. 26 iinde, s. 233-59, burada s. 256> 17. Korporatif devlet (4 < korporasyonlar devleti):Korpoatist ideolojilerin ekillendirdii, (mlki birimler yerine) mesleki birlikler teme line dayal toplum ve devlet dzeni. Hiyerarik-merkeziyeti rgtlenme ler iinde zorla bir araya getirilen korporatist sermaye ve emek birlikleri, serbest rekabete, snf mcadelesine, dernek kurma ve dnce zgrl ne cephe ald. talyada milliyeti devletiler ile milliyeti sendika stler, talyadan Kuzey Afrikadaki smrge savann (1911) ve Birinci Dnya Savana (1914) katlmann savunuculuunu birlikte yaptlar. Her ki akm, daha sonra korporatist faizm iinde bulutu. ki dnya sava ara sndaki dnemde faistlerin yan sra Katolik harekeder dc korporatif programlar gelitirdi. Mussolini rejiminin siyaseti, 1925re balayarak korporatizmin damgasn tad: 1926da bir Korporasyonlar Bakanl, 1930^3 da bir Korporasyonlar Ulusal Konseyi olutu; eklen hl var olan parlamentoculuk kaldrlarak korporatist bir seim sistemine geildi. Sonunda meclisin adt da Fasci vc Korporasyonlar Meclisi olarak dei tirildi. Ispanya, Portekiz ve baz Latin Amerika devletlerinin korpontif sistem ve anayasalar, talyay rnek ald. Kapitalizm ve sosyalizmin al

NOTLAR

353

ternatifi olarak propagandalar yaplan korporatist kuramlarn, bir kural olarak yalnzca danma ilevleri vardi. Esas grevleri, faist ve gcrici dik tatrlkler iin dekoratif bir yaldz olmakt, (Kr. Priestcr, Dic italienischc Faschismus E. Santa relli, Storia del fascismo, c. 2, Roma, Editr i Riuniti, 1973; A. De Grand, Bottai e la ukura fascista, Bari, Larcrza, 1978.) 18. R. Sottilaro, L'econonia mista\ Dal sindacalismo guridico al sindacalismo economico, // Fopolo d'ltalia iinde, 11 Haziran 1936 (Scrgio Panunzio'nun Vcconomia mista, Milano, Hoepli, 1936 adl kita bnn eletirisi), (Metnin, tarafmzdan keli parantez iine alnm par as Trotskiy\Je yoktur.) 19. Feroci, otuzlu yllarda Uluslararas Sol Muhalefet Sekreterlii ne mensup olan Alfoso Leonettnin (1895-1984) takma adlarndan bi ri. Andrial (Gney talya) olan Lconctri, 1918clc balayarak Torioda Serratinin ynetimi altnda sosyalist parti gazetesi Avanti! (Heri 1 ) ya zar olarak alt. 1921de Amcdco Bordigamn yandalaryla birlikte Ital yan Komnist Partisini kuran Antonio Gramsci ile Angelo Tasca'nn ev^ resindeki Ordirte Nuoro yeni dzen| grubu iinde yer ald. Leonctti, eirli parti gazetelerinde gazeteci, Merkez Komite vc Politbro yesi olarak nce talyada balatt yasad almalarna, Pariste srgndeyken de vam etti* Politbro yeleri Paolo Ravazzoli ve Pietro Tresso ile birlikte, nc Dnem* ad verilen Komintern siyasetini protesto edince 1930da talyan Komnist Partisinden karld, Leonetti evresindeki Yeni talyan Muhalefeti1 (eski, Bordigaa muhalefet akmndan ayrmak iin NOJ), TrotskiyJe iliki kurduktan sonra 1931 Nisanndan 1933 Tem muzuna dek kendi bltenini yaymlad. Leonetti, Trotskiyin Komiternin halk cephesi siyasetine ynelttii eletiriyi reddettii iin Sol Muhalefetten ayrld. Antifaist eteci olarak 1945te Fransz Komnist Partisine ye ol du. talyaya dnnden sonra 1960te Italyan Komnist Partisine katl d. Staliciliin kurbanlarnn saygnlklarnn geri verilmesini savundu vc devrimci solun yaynlarna katklarda bulundu. 1982 tarihli vesayetinde Trotskiyin ve IV. Enternasyonalin bu barbar toplumdan zgr insanl n ite cotnmuniste'ini karacak olan topinin, bayra yannda saf tut tuunu aklad. (Alfoso Leonctti , Cahiers Leon Trot$kyy say 21 iin* de, 1985, s. 122-4, burada s. 124) (A. Leonctti, Da Andria contad'ma a Torino operaia, Urbio, Argalia, 1974; Un eomuttista, I895-93, Ider.J U. Dotti, Milano, Feltrinelli, 1977. N O Inin tarihi iin kr. [der.| R. Massar, Aily opposizione nci PC con Trolsky e Gramsci [Bolletino dellOpposizione Comunista balyana, 1931-33], sunuu yazan A. Leonetti, Roma, Controcorrentc, 1977.)

354

BLOM 9

20* Alnt, Leonetti'nin Trotslciye yazd ve Italyan faizminin iktisat siyaseti zerine bilgiler ieren tarihsiz bir mektuptandr. (Trotskiy arivi, say 2724) Bu mektuba Trotskiy, Leonettiden talya'nn iktisadi durumu zerine tamamlayc bilgiler istedii cevabi mektubunda deinir. {7 Hazi ran 1936 tarihli, Fra. T(E 10 iinde, s. 65vd) 21. Mussolini, La situazione s. 256, n. 179. 22. 1938-41 yllarnda, Italyan ve Alman faizminin, Stalinciliin, hat ta Amerikan Ne w D e fin in siyasal-iktisadi sistemlerinde akrabalk zel likleri kefettiklerini sanan yazarlara ait bir dizi siyasaJ-sosyolojik yayn kt. Bunlar, kapitalizm ile sosyalizm arasndaki yeni bir toplumsal kuru luun meydana geldiini haber veriyorlard. Bruno Rzzi buna brokratik kolektivizm* adn verirken James Burnham, yneticiler devriminden, Rudolf Hlferding, totaliter devlet ekonomisinden sz ediyordu. {Kr* B. Rizzi, La bureaucratisation du monde> Paris, Presscs modernes, 1939; F. Neumann, Behemotb; A. Cari o, Sovyetler Birlii'nitt SosyoEkonomik Karakteri, Sosyalist mi, Kapitalist mi, Brokratik Kollektivist mi?yKaynak, 1985.) 23. Kr- Die herrsehende Klasse blm, Neumann, Bcbemoth iinde, s. 425-63. 24. Brokrasi, efendtsiz bir ekonominin efendisi olmu; ulusun ze rinde politik ve kltrel bir vesayet kurmutur. Brokrasinin, parti hiye rarisinin, askeri personelin ve iletme yneticisi gruplarn st tabakalar nn herhangi bir smrc snfla ortak olan ynleri ... gelirlerinin, hi deilse ksmen, iilerce retilen 'artk deerden gelmesidir. Bunun da tesinde, Sovyet toplumua, politik ve kltrel adan egemen durumdadrlar. Ne var k, bu szde yeni snfta mlkiyet eksiktir. Ne retim ara cna ne de topraa sahiptirler. Maddi ayrcalklar, tketim alanyla snrldr ocuklarna ve Torunlarna servet brakamazlar; ksaca, kendile rini bir snf olarak devaml klamazlar, srdremezler. (I. Deutscher, Bitmemi Devrim ]1967], Yol, 1977, s. 61 ve 58vd) 25. Kr. Lenin, Rus Komnist Partisi (Bolevik) Merkez Komitesinin XI. Kongreye Siyasal Raporundan*\ (27 Mart 1922), Aydn Kesimi s tne iinde, Baak, 1988 , s. 212. 26. Kr. Trotskiy, Drdnc Enternasyonalin Sovyet ubesi zeri ne" (11 Ocak 1936), Ing. TWr 1935-36 iinde, s. 235-41; P. Broue, Les trotskystes en Union sovietique (1929-38), Cabiers Leon Trotsky, say 6 iinde (1980), s. 5-66, 27. Metafiziki iin, eyler ve onlarn zihinsel yansmalar, idealar, ayrklanmtr, onlarn birbiri ardna ve birbirinden ayr olarak incelen mesi gerekir, ve onlar, her zaman iin, duraan, kaskat, belirli incelenc

NOTLAR

355

konulardr. O, kesinlikle uzlamaz antitezlerle dnr* Szleri evet, evet, hayr, hayrdr; bunun dnda olan her ey, ktdr. Ona gre, br ey, ya vardr ya da yoktur; bir ey ayn zamanda, hem kendisi hem de kendisinden baka bir ey olamaz. (Engels, topik Sosyalizm ve Bilim sel Sosyalizm 11880), Marx ve Engels, Seme Yaptlar>c* 3, s* 139-81, burada s. 154. Ayrca kr* Troki, Diyalektik Materyalizmin Alfabesi (1939); ayn yazar, Sosyalizmin Gncel Meseleleri, s. 413-8)

BLM 10

YEN ANAYASANIN AYNASINDAN SSCB 1

1. " Y etenee G r e "

ve

KI sel M O lk ye t

11 Haziran 1936 gn Merkez Yrtme Komitesi yei Sovyet Anayasasnn taslan onaylad; basnn hep bir azdan her gn tekrarlad Stalinin beyanna gre bu anayasa tm dnya zetindeki e demokratik anayasa olacaktk Halbuki bu anayasa nn hazrlanma biimi bu konuda kuku uyanmas iin bal ba na yeterlidir. Ne basnda ne de herhangi bir toplantda bu b yk reform hakknda tek sz dahi edilmemitir. stelik daha 1 Mart 1936da Stalin, Amerikal gazeteci Roy Howarda yle diyordu: Hi kukusuz yeni anayasamz bu yln sonunda ka bul etmi olacaz,'* Yani Stalin, o srada halkn hi haberdar olmad bu yeni anayasann ne zaman kabul edilcceni kesin bir ekilde biliyordu. Dnya zerindeki en demokratik anayasa^nn pek de kusursuz demokratik bir ekilde hazrlanm ve geirilmi olmad sonucuna varmamak olanakl deildir. Ku kusuz haziran aynda taslak, Sovyetler Birlii halknn dn cesine sunulmutur,4 Ancak yeryznn bu altda birinin t mnde Merkez Komitesinin yaratt eyi eletirmeye cesaret edecek tek bir komnist ya da iktidar partisinden gelen bir ne riyi reddedecek parti d tek bir vatanda aramak beyhudedir. Bu tartma mutlu yaam iin Staline kran dolu kutlamalar
357

358

BLM 10

gndermeye indirgendi. Bu kutlama mesajlarnn ierik ve s luplar, eski anayasa ile alabildiine belirlenmitir. Toplumsal Yap adl ilk blm u szlerle biter: Sovyetler Birliinde sosyalizm ilkesi gerekletirilmitir: Herkesten yetene ine gre, herkese iine gre.$ ster inann ister inanmayn bu, haydi anlamsz demeyelim, kendi iinde elikili forml, sylev ve gazete makalelerinden, temel devlet yasasnn titizlikle hazr lanm metnine geirilmitir. Yalnzca yasa yapanlarn dk teorik dzeylerine deil, ayn zamanda iktidar tabakasnn bir aynas olan yeni anayasann iine ilemi yalana da tanklk eder bu ifade. Yeni ilkenin kkenini tahmin etmek zor deildir. Komnist toplumun karakterine ilikin olarak Marx u nl forml kullanmt: Herkesten yeteneine gre, herkese ge reksinimlerine gre.6 Bu formln iki paras birbirinden ayr lamaz. Herkesten yeteneine gre sz kapitalist deil kom nist anlamda u demektir: alma artk bir ykmllk olmak tan km, bireysel bir gereksinim olmutur;7 toplumun artk herhangi bir zorlamaya gereksinimi yoktur. Yalnzca hasta ve anormal insanlar almay reddedeceklerdir. Yeteneklerine g re alanyani kendilerine kar herhangi bir ihlal sz konu su olmakszn, kendi fiziksel ve ruhsal glerine uygun olarak alankomn yeleri, yksek teknoloji sayesinde toplumun depolarn yetcrince doldurabilecek, dolaysyla toplum her biri ne ve hepsine alaltc bir denetim olmakszn gereksinimlerine gre olan cmerte databilecektir. Komnizm bu iki yanl ama blnmez olan forml bylelikle bolluu, eitlii, kiiliin okyanl geliimini ve yksek bir kltrel disiplini varsayar. Sovyet devleti tm ilikilerinde, komnizmden ok, geri bir kapitalizme yakndr. Henz herkese gereksinimlerine gre datmay dnemez bile. Ama tam da bu nedenle vatandala rnn yeteneklerine gre almasna da izin veremez. Para ba deme sistemini yrrlkte tutmak zorunda bulur kendini ki bu sistemin ilkesi yle ifade edilebilir: Her insandan alabil diin kadar ok al ve karlnda mmkn olduu kadar az

YEN ANAYASANIN AYNASINDAN SSCB

359

ver. Kukusuz Sovyetler Birliinde hi kimse, kelimenin mutlak anlamyla, kendi yeteneklerinin zerinde almamaktadr yani kendi fiziksel ve ruhsal potansiyelinin zerinde. Ama bu, kapitalizm iin de dorudur. En vahileri gibi en ince smr yntemleri de doann koyduu snrlara gelir dayanr. Kam altndaki katr bile yeteneine gre alr ama bundan kar lacak sonu, kamnn katrlar iin toplumsal bir ilke olduu de ildir. Sovyet rejimi altnda bile cretli emek* kleliin alaltc etkilerini tamaktan kurtulamaz, ie gre demegerekte fiziksel ve zellikle vasfsz i zararna entelektel i yararna demeounluk iin hakszln, bask ve zorlamann, birka kii iinse ayrcalklarn ve mutlu yaamin kaynadr. Sovyetler Birliinde burjuva emek ve blm normlarnn hl hkm srmekte olduunu ak szllkle kabul etmek ye rine anayasann yazarlar, bir btn olan bu komnist ilkeyi iki ye blm, ikinci yarsn belirsiz bir gelecee kadar ertelemi, birinci yarsnn zaten gerekletirilmi olduunu ilan etmi, ka pitalist para ba deme biimini mekanik olarak buna yama m, hepsine birden Sosyalizm ilkesi adn vermi ve bu tahri fat zerine anayasalarnn yapsn dikmilerdir! Ekonomik alanda kukusuz en fazia pratik nem tayan h km 10. Maddededir. teki maddelerin tersine bu madde, va tandalarn ev ekonomisi, tketim, konfor ve gnlk yaam alanlarndaki kiisel mlkiyetlerini brokrasinin saldrsna kar garanti altna almak iini aka yklenmektedir.8 Ev ekono misi darda kalmak kouluyla ve ona yapan agzllk ve kskanlk psikolojisinden temizlenmi olarak bu tr mlkiyet, komnizm altnda yalnz korunmakla kalmayacak, ayn zaman da duyulmadk bir gelime gsterecektir. Kltrl bir insann kendisine lksten oluan bir p ynn yklemek isteyip iste meyecei elbette tartlabilir. Ama konfor asndan elde edil mi olan hibir eyden de vazgemeyecektir. Komnizmin yapa ca ilk i, yaam konforlarn herkes iin gvenceye almaktr. Ancak Sovyetler Birliinde kiisel mlkiyet hl komnist deil*

360

BLM 10

kk burjuva bir veheye sahiptir. Kyllerin vc hali vakti ye rinde olmayan kentlilerin kiisel mlkleri, brokrasi tarafndan rczilcc keyfi davranlarn hedefi olmaktadr; brokrasi alt kade melerinde kendi greli konforunu sk sk byle yntemlerle sa lamaktadr. lke refahndaki art artk kiisel mlkiyete byle el konulmasndan vazgeilmesine olanak vermekte ve hatta h kmeti, emein verimliliini artracak bir itki olarak kiisel biri kimi korumaya zorlamaktadr. Ayn zamanda daki bunun nemi hi dc az deildirkylnn, iinin ya da bro iisinin kulbesinin, ineinin ya da ev eyalarnn yasalarla korunmas, brokratn da kentteki villasn, yazlk evini, otomobilini ve tm teki kiisel tketim vc konfor nesnelerini merulatrmakta dr ki btn bunlar brokrat tarafndan sosyalist ilke temeli zerinde edinilmektedir, Herkesten yeteneine gre, herkese iine gre. Yeni anayasayla brokratn otomobili elbette ky lnn arabasna gre daha etkin bir biimde korunacaktr.
2 . So v y e t l e r v e D e m o k r a s i

Siyasal alanda yeni anayasann eskisinden ayrld nokta, Sov yet tarz snf ve retim kmelerine gre seimden burjuva de mokrasisinin dayand sisteme, yani paralanm nfusun gya evrensel, eit ve dolaysz denilen oylamasna dndr. K saca belirtmek gerekirse bu, proletarya diktatrlnn hukuk sal olarak tasfiye edilmesidir. Kapitalistlerin olmad yerde pro letarya da yokturdiyor yeni anayasann yaratclardolay syla da proleter olan devletin kendisi bir halk devleti oluyor.9 Tm yapay kandrmacalna karn bu sav, ya on dokuz yl ge kalmtr ya da zamannn ok ilerisindedir. Kapitalistleri mlksiizlctirirken proletarya, fiilen bir snf olarak kendi tasfiyesini de balatmtr. Ancak yeni devlet, kapitalizmin sradan ilerini ne denli yerine getirmek zorunda kalrsa ilkece tasfiyeden top lum iinde fiili erimeye giden yol da o denli uzayacaktr. Sovyet proletaryas hl kylden, teknik entelijensiyadan ve brokra

YENl ANAYASANIN AYNASINDAN SSCB

361

siden apayr olarak varln srdryor ve dahas, sonuna dek sosyalizmin zaferinden kar olan tek snf olarak. Yeni anaya sa, toplumun iinde ekonomik olarak eriyiinden ok ncc bu s nf ulus iinde politik olarak eritmek istiyor. Kukusuz reformcular bir miktar tereddtten sonra devlete eskiden olduu gibi Sovyet adn vermeye karar vermilerdir* Ama bu yalnzca kaba bir siyasal dalaveredir ki Napolyonu imparatorluu da ayn kayglarla cumhuriyet adn tamaya de vam etmitir. Sovyetler znde snf hkimiyetinin organlardr ve baka hibir ey de olamazlar. Yerel zynetimin demokratik olarak seilen kurumlan belediyeler, dumaMar, zemstvolar, ca nnz ne istiyorsa onlar olabilir, ama Sovyetler olamaz. Demok ratik formller temelinde olumu genel bir devler Yasama Mec lisi, gccikmi bir parlamentodur (ya da daha dorusu bunun bir karikatrdr), ama hibir ekilde Sovyetlerin en yksek organ deil. Kendilerini Sovyet sisteminin tarihsel otoritesiyle emniye te almaya alrken reformcular, yalnzca devlet yaamna getir dikleri temelde yepyeni ynetimin, henz kendi ad altnda orta ya kmaya cesaret edemediini gstermektedirler Eer proletaryann lke zerindeki etkisi ekonomi ve klt rn genel durumuyla yeterince garantilenmi olsayd, iilerle kyllerin siyasal haklarnn eitlenmesi kendi bana devletin toplumsal doasn yok etmeyebilirdi. Sosyalizmin gelimesi ku kusuz o ynde ilerlemelidir. Ama aznlk olmaya devam eden proletarya eer gerekten toplumsal yaamda sosyalist bir yol iz lenmesini garantilemek iin siyasal stnle gereksinim gster memeye baladysa1 0 bunun anlanp devlet basksna duyulan ge reksinimin ta kendisinin hie indirgendii ve yerini kltrel disip line braktdr. O zaman seime ilikin eitsizliklerin ortadan kaldrlmasndan nce devletin zorlayc ilevlerinde kesin ve ak bir azalma olmas gerekirdi- Ancak bu konuda ne yeni anayasa da* nc de daha nemlisi* yaamn kendisinde tek sz edilmiyor. Kukusuz yeni belge vatandalara konuma, basn, toplanma ve sokak gsterileri zgrlkleri denen eyleri "garanti edi

362

BLM 10

yor.1 1 Ama bu garantilerin her biri ya aza vurulan bir gem ya da ele, ayaa dolanan kstek biimindedir Basn zgrl, zin cirleri hi kimsenin semedii bir Merkez Komitesi Sekretaryasnn elinde bulunan iddetli nsansrn1 2 srmesi demektir. By lelikle Bizansvari yaltaklanma elbette alabildiine garanti' al tna alnmaktadr. Bu arada Leninin vasiyeti ile biten saysz makalesi, sylevi ve mektubu, yeni anayasa altnda kilitli kalma ya devam edecektir, nk bunlar yeni nderlerin damarlarna basmaktadr. Eer Lenin iin byle bir durum sz konusuysa teki yazarlardan sz etmee gerek dahi yoktur. Bilimde, edebi yatta ve sanatta kaba ve cahil komuta tmyle korunacaktr. Toplanma zgrl eskiden olduu gibi gene nfusun belli gruplarnn, yetkililer tarafndan ve nceden hazrlanan kararla rn benimsenmesi iin arlan toplantlarda bulunma ykm ll anlamn tayacaktr. Eski anayasa altnda olduu gibi yenisinde de Sovyetlere snma hakkna inanan yzlerce ya banc komnist, yanlmazlk dogmasna kar iledikleri sular dan tr hapishanelerde ve toplama kamplarnda kalacaklar dr.1* zgrlk konusunda her ey eskisi gibi kalacaktr. Sov yet basn bile bu konuda herhangi bir hayal kurulmamasna gayret ediyor Tersine yeni anayasal reformun balca hedefi diktatrln daha da pekitirilmesi1 4 olarak beyan edilmek tedir. Kimin diktatrl ve kimin zerinde? Duyduumuz gibi siyasal eitliin zemini, snf elikilerinin ortadan kalkmasyla hazrlanmt. Bundan byle snf deil, halk diktatrl olacakt. Ama diktatrln taycs snf elikilerinden kurtulmu halk olduu zaman, bunun tek anlam diktatrln sosyalist toplum iinde erimesive her eyden nce brokrasinin tasfiye edilmi olmas olabilir. Marxn re tisi byle der. Belki de yanlmtr? Ama ok temkinle de olsa bizzat anayasann yazarlar Lenin tarafndan yazlan parti prog ramna gnderme yapar. Programda sylenenlerin asl yledir: ...Siyasal haklardan yoksunluk ve ne olursa olsun her trl z grlk kstlamas yalnzca geici nlemler biiminde gerekli

YEN! ANAYASAMIN AYNASINDAN SSCB

363

dir... insann insan tarafndan smrlmesinin nesnel koullar ortadan kalkt oranda bu geici nlemlerin gerei de ortadan kalkacaktr/1 5 Siyasal haklardan yoksunluksun terk edilmesi, bylelikle ne olursa olsun her trl zgrlk kstlamasnn ortadan kaldrlmasyla ayrlmaz bir biimde baldr. Sosyalist topluma varlm olduu yalnzca kyllerin iilerle eit kln mas ve burjuva kkenli kk bir vatanda grubuna siyasal haklarnn geri verilmesi olgusuyla deil, hepsinin tesinde n fusun yzde yz iin gerek zgrln yerlemi olmasyla an lalr Snflarn tasfiyesiyle, yalnzca brokrasi ortadan kalk maz, diktatrlk de, devletin kendisi de ortadan kalkar. Ama kendini bilmez biri bu konuda en ufak bir imada bulunacak ol sun, GPU onu saysz toplama kamplarndan birine yollamak iin yeni anayasada yeterli dayanak bulacaktr. Snflar ortadan kal drlmtr. Sovyetlerin sadece ad kalmtr. Ama brokrasi oldu u yerde durmaktadr, iiler ve kyller iin eit hak gerekte, her ikisinin de brokrasi karsnda eit hak yoksunluudur. Gizli oylamann getirilmesi de daha az anlaml deildir. Yeni siyasal eitliin ulalan bir toplumsal eitlie tekabl ettiine inanacak olursanz yle bir bilmece ortaya kar: O zaman ne den bundan byle oylar gizlenerek korunmak zorundadr? Sos yalist lke nfusunun korktuu tam olarak kimdir ve kimin a balarna kar korunmas gerekmektedir? Eski Sovyet anayasas ak oyda, seim haklarnn kstlanmasnda da olduu gibi, dev rimci snfn burjuva ve kk burjuva dmanlarna kar bir si lahn gryordu. imdi gizli oyun kardevrimci bir aznln ra hatl iin getirilmekte olduunu varsayamayz. Grld ka daryla sorun, halkn haklarn korumaya ilikindir. Ama yakn zamanlarda bir ar, bir aristokrasiyi ve bir burjuvaziyi devirmi olan sosyalist bir halk kimden korkar? Dalkavuklar bu soruyu akllarna bile getirmiyorlar. Ama bu soruda Barbusselerin, Louis FischerMerin, Durantylerin, Webblcrin ve benzerlerinin tm yazlarnda olduundan ok ey vardr. Kapitalist bir toplumda gizli oy, smrlenleri smrenlerin

364

BLM 10

terrnden korumak iin konmutur.^ Eer burjuvazi aka kitlelerin basks altnda sonunda byle bir reformu benimsediyse bunun tek nedeni devletini, en aznden kendisinin getirdii moral kntden ksmen korumaya duyduu ilgidendir. Ama sosyalist toplumda grnd kadaryla smrenlerin terrn den sz edilemez. Sovyet vatandam kimden korumak gereki yor ki? Yant aktr: Brokrasiden. Stalin bunu kabul ettii za man yeterince akszlyd. Gizli oy neden gerekli? sorusuna kelimesi kelimesine yle yant verir: nk biz Sovyet halk na her kimi semek istiyorsa ona oy verme konusunda tam z grlk vermek niyetindeyiz/'1 7 Bylelikle insanlk yetkili bir azdan bugn Sovyet halknn henz semek istedii kiilere oy veremediini renir. Bundan yeni anayasann gclccckte onlara bu frsat verecei sonucunu karmak biraz acelecilik olur. Ancak u anda biz bu sorunun bir baka yanyla urayoruz. Halka zgr oy hakkn verebilecek ya da vercyccek olan bu biz tam olarak kimdir? Bu5Stalinin adna konutuu ve ha reket ettii brokrasinin ra kendisidir. Kendini bu sergileyii devlet iin olduu gibi aynen iktidar partisi iin de geerhdir, nk Stalini kendisi, yelerin kendi istediklerini semelerine izin vermeyen bir sistemin yardmyla Parti Gene] Sekreterlii makamn igal etmektedir. Biz Sovyet halkna oy verme z grl vermek niyetindeyiz szckleri eski vc yeni anayasa nn ikisinin toplamndan ok daha nemlidir, nk bu tekinsiz szlerde, kt zerinde tasarland biimiyle deil, yaayan glerin mcadelesiyle hazrlanan Sovyetler Birliinin fiili ana yasas yatar.
3 , DEMOKRAS VE PART

Sovyet halkna semek istedikleri kiilere oy verme zgrl n tanma vaadi siyasal bir formlden ok iirsel bir deyitir. Sovyet halk temsilcileriniv ancak merkezi ve yerci nderlerin parti bayra altnda kendilerine sunacaklar adaylar arasndan

YEN ANAYASANIN AYNASINDAN SSCB

365

seme hakkna sahip olacaktr* Kukusuz Sovyet ann ilk d neminde Bolevik Partinin de tekeli sz konusuydu. Ama bu iki fenomeni zdeletirmek, grnty gereklik olarak kabul et mek olur. Muhalefet partilerinin yasaklanmas, i sava, abluka* mdahale ve ktlk koullar tarafndan zorunlu klnan geici bir nlemdi. O dnemde proleter ncnn gerek bir rgtn temsil eden iktidar partisi* kanh cah bir i yaam sryordu. Gruplar ve hizipler arasndaki mcadele belli bir lye kadar partiler aras mcadelenin yerini tutuyordu. Sosyalizmin nihai ve dnsz zafere ulat imdilerde ise hizip oluturmann sonu ya toplama kamp ya da lm mangasdr. teki partilerin yasaklanmas geici bir belayken bir ilke haline getirilmitir* Si yasa! sorunlarla urama hakk Komnist Genliin bile elinden alnmtr* hem de tam yeni anayasann ilan edildii srada. Da has kadn ve erkek vatandalar oy verme hakkna on sekiz ya nda sahip oluyor; ancak 1936 ylna kadar var olan Komnist Genlie girme ya snr olan yirmi de tamamen kaldrlyor* Siyaset bylelikle denetimsiz bir brokrasinin tekeline verilip kestirilip atlyor. Yeni anayasada partinin rolne ilikin olarak Amerikal bir gazetecinin sorusuna Stalin yle yant verir: Bir kez snflar ol maynca, bir kez snflar arasndaki engeller ortadan kalkmakta olunca [snflar olmayncaolmayan snflar arasndaki engel ler kalkmakta olunca! L* Trotskiy] geriye kalan, yalnzca sos yalist toplumun eitli kk tabakalar arasnda hi de temel ol mayan farkllklara benzer bir eylerdir. Kendi aralarnda mca dele eden partilerin yaratlmasna elverili bir toprak olamaz bu rada. Birden fazla snfn olmad bir yerde birden fazla parti dc olamaz, nk parti, snfn bir parasdr/1 8 Bu ifadedeki her szck bir yanltr, bazs da iki! Buradan anlalan ey snflarn trde olduu* snflar ayrt eden izgilerin kesinlikle ve deimez bir ekilde izildii, bir snfn bilincinin onun toplum iindeki ye riyle bire bir aktdr* Partinin smf zellii konusundaki Marksist reti bylelikle maskaraya evrilmektedir. Siyasal bi

366

BLM 10

lin dinamii, idari dzenin karlar iin tarihsel srecin dnda braklmaktadr. Gerekteyse snflar trde deildir; i uzlamaz lklarla kaynarlar ve ortak sorunlarnda zme varmalar, ei limler, gruplar, partiler arasndaki i mcadeleden baka bir yol la olmaz. Belli kaytlar derek partinin snfn bir paras ol duunu teslim etmek olanakldr. Ama snfn birok paras kimi geriye bakan, kimi ileriyeolduuna gre, gene ayn snf birden fazla parti yaratabilir. Ayn nedenle bir parti deiik snf larn paralarna da dayanabilir. Bir snfa tekabl eden bir parti diye bir ey, siyasal tarihin tamamnda yokturkukusuz polis grntsn gereklik olarak kabul edecek olmazsanz. Toplumsal yapsnda proletarya, kapitalist toplumun en tr de snfdr. Bununla birlikte ii aristokrasisi ve ii brokrasi si gibi kk tabakalarn varl, frsat partilerin ortaya k mas iin yeterlidir; bunlar da olaylarn aknda burjuva hki miyetinin silahlarndan birine dnrler. Stalinist sosyoloji a sndan ii aristokrasisi ile proleter kitle arasndaki ayrmn te mel ya da yalnzca benzer bir eyler olmas hi fark etmez. Zamannda sosyal demokrasiden kopma ve nc Enternasyo nali yaratma gereini ortaya karan bu ayrmd. Eer Sovyet toplumunda snflar yoksa bile bu toplum en azndan kapitalist lkelerin proletaryasndan ok daha hetero jen ve karmaktr, dolaysyla da birden fazla partinin beslene bilecei elverililikteki topra salayabilir* Teori alannda by le ihtiyatsz bir gezinti yapmakla Stalin istediinden epeyce faz lasn kantlamtr. Onun mantyla varlacak yer Sovyetler Birliinde yalnzca deiik partilerin olamayaca deil, bir tek partinin bile olamayacadr. nk snflarn olmad yerde genellikle siyasete dc yer yoktur. Bununla birlikte Stalin bu ya sadan kendisinin Genel Sekreteri olduu parti yararna sosyo lojik bir sonu karmaktadr. Buharin soruna bir baka adan yaklamaya alr. Sovyetler Birliinde nereye gidilecei sorusuyani kapitalizme geri mi, yoksa sosyalizme ileri ini sorusuartk tartma konusu deildir

YEN ANAYASANIN AYNASINDAN SSCB

367

ona gre. Dolaysyla Tasfiye edilmi dman snflarn partiler iinde rgtlenmi partizanlarna izin verilemez. ^ Haydi sosya lizmin muzaffer olduu bir lkede kapitalizm partizanlarnn, parti yaratmaktan ciz gln Don Kiot'lardan baka bir ey olamayacan bir yana brakalm, var olan siyasi farkllklar da sosyalizm veya kapitalizm alternatiflerinde ierilmekten ok uzaktr. Sorulacak baka sorular var: Sosyalizme nasl gidilecek? Hangi tempoyla? vb sorular. Yolun seilmesi de hedefin seilme sinden daha nemsiz deildir.2 0 Yolu kim seecektir? Eer siya sal partiler iin elverili toprak gerekten ortadan kalktysa, o za man bunlar yasaklamak iin bir neden yoktur. Tersine parti programna uygun olarak ne olursa olsun tm zgrlk kstla malarn^ kaldrmann sras gelmitir. Amerikal mlakatsnn doal kukularn datmaya al an Stalin, yle yeni bir dnce ne srer: Aday listeleri yalnzca Komnist Parti tarafndan deil, ayn zamanda her trl parti d toplumsal rgt tarafndan da sunulacaktr. Ve bunlar dan yzlerce vardr..* [Sovyet toplumunun] her kk tabakas nn kendi zel karlar olabilir ve bunlar var olan saysz top lumsal rgt araclyla yanstabilirler*"'2 1 Bu safsatann da te kilerden aa kalr yan yoktur* Sendika, kooperatif, kltrel vb Sovyet toplumsaP rgtleri en ufak bir lde bile deiik k k tabakalardn karlarn temsil etmezler, nk hepsi tpatp aym hiyerarik yapya sahiptir* Sendika ve kooperatiflerde oldu u gibi grnte kitle rgtlerini temsil ettikleri hallerde bile bunlardaki aktif rol yalnz ve yalnz st ayrcalkl gruplar tara fndan oynanr ve son sz partinin yani brokrasinin olur. Anayasa, semeni, Pontiustan PilatusV gndermekle yetinmek tedir. Bu iin mekanik yan anayasa metninin ta kendisinde en ince ayrntsna kadar ifade edilir. Siyasal bir sistem olarak anayasaPontius Pilatus, M 26*dan 36*ya kadar Roma adna Yahudiye Valisi. Hibir suu olmadn vicdanen kabul etse dc belki bir isyandan

korkarak Isa Peygamberi yargara teslim etmiti .n.

368

BLM 10

nn ekseni olan 126. Madde, tm erkek ve kadn vatandalarn sendikalarda, kooperatiflerde, genlik, spor, savunma, kltrel, teknik ve bilimsel rgtlerde gruplama hakkn garanti etmek tedir. Partiye, yani iktidarn younlamasna gelince sorun her kesin hakkna ilikin deil, aznln ayrcalna ilikindir. ...i snf saflar ve emeki kitlelerin teki tabakalar arasn da en aktif ve bilinli vatandalar [yani yukardakiler tarafndan yle olduklar dnlenlerLTrotskiy] Komnist Partide bir leirler... [Parti] gerek toplumsal, gerek hkmete ait tm rgt lerin klavuz ekirdeini olutururdu gu artc dcreccde ak formlasyon, ki anayasa metninde yer alr, o utoplumsal rgt lerin siyasal rollerinin tm uydurma ln ortaya koyar; bunlar brokratik irketin alt ubeleridir. Ama eer partiler aras mcadelc olmayacaksa bile belki ay n parti iinde deiik hizipler kendilerini bu demokratik seim lerde ortaya koyabilirler, deil mi? ktidar partisindeki grupla malara ilikin olarak bir Fransz gazetecinin sorusuna Molotov yle cevap veriyordu: Parti iinde... zel hizipler yaratmak iin giriimlerde bulunulmutur... ama bu konuda durum zaten yllar nce temelden deimitir ve bugn Komnist Parti fiilen bir birliktir/23 Bunun cn iyi kant srekli temizlik ve toplama kamplardr Molotovun gzleminden sonra demokrasinin me kanik yanlar tamamen akla kavumutur, Victor Serge y le sorar: Eer bir talepte bulunmaya ya da eletirel bir yarg ifa de etmeye cesaret eden her ii hapse anlyorsa Ekim Devriminden geriye kalan nedir? Ah tabii, ondan sonra cannz ne kadar isterse o kadar gizli oylama yapabilirsiniz!2 4 Dorudur. Hitler bile gizli oya dokunmamt. Snflar vc partiler arasndaki ilikilere ait teorik savlar* re formcular paavraya evirmitir. Sorun sosyolojiye deil maddi karlara ilikindir. Sovyetler Birliinde tekelci durumda olan ik tidar partisi, gerekte kaybedecek eyleri bulunan ama artk ka zanacak bir eyi olmayan brokrasinin siyasal nakinasdr. Bereketli topraklan yalnz kendisine saklamak istemektedir.

YEN ANAYASANIN AYNASINDAN SSCB

369

$ * $

Devrim lavlarnn henz snmemi olduu bir lkede ayrcalk lar, onlar ellerinde tutanlar, altn bir saatin amatr bir hrsz yakt gibi yakmaktadr. Sovyet iktidar tabakas kitlelerden ku sursuz bir burjuva korkusuyla korkmay renmitir, Stalin, Ko mnist Enternasyonalin yardmyla st evrelerin artan zel ay rcalklarna bir teorik hakllk kazandrmakta, Sovyet aris tokrasisini yaygn honutsuzluktan toplama kamplar yardmyla korumaktadr. Bu mekanizmann ilemeye devam etmesini salamak iin Stalin zaman zaman brokrasiye kar halk m tarafn tutmaya zorlanyorkukusuz onun zmni onayyla. En azndan devlet aygtn onu kemirmekte olan bozukluklardan ksmen temizlemek iin gizli oya bavurmay yararl buluyor. Daha 1928 ylnda su yzne kmakta olan bir sr brok ratik gangsterlik olayn tartan Rakovskiy yle yazyordu: Bu yaylan skandallar dalgasnn en belirgin ve en tehlikeli ya n, kitlelerin pasifliidir, zellikle de parti d olanlardan ok komnist kitlelcrink.. Ya iktidardakilerden korktuklarndan ya da srf siyasal ilgisizlik yznden btn bunlar ya hi protesto etmeden geitirmi ya da homurdanmakla yetinmilerdir.2 5O gnden bugne geen sekiz yl iinde durum karlatrlamaya cak kadar ktlemitir. Siyasal mekanizmann her admda ken disini gsteren rmesi, devletin bizzat varln tehdit etmeye balamtrdevlet artk toplumun sosyalist dnm iin bir ara deil, iktidar tabakas iin bir g, gelir ve ayrcalk kayna dr. Stalin, reformlarn nedeni hakknda bir aklamada bulun maya mecbur kalmtr. Kti alan kumullarmzn says az deildir... diyordu Roy Hovvarda, Sovyetler Birliinde gizli oy, kt alan iktidar organlarna kar nfusun elinde bir kam olacaktr,26 alacak bir itiraf! Brokrasi kendi elleriy le sosyalist toplumu yarattktan sonra, neye gereksinim duy maktadr? Bir kamya! Anayasal reformun nedenlerinden birisi budur. Daha az nemli olmayan bir tane daha vardr.

370

BLM 10

Sovyetleri ortadan kaldrmak yoluyla yeni anayasa, iileri genel nfus kitlesi iinde eritmektedir. Kukusuz Sovyetler, siya sal anlamda nemlerini oktan yitirmilerdir Ama yeni toplum sal uzlamazlklarn artmas ve yeni bir kuan uyanmasyla ye niden canlanabilirler. Elbette her eyden ok, taze ve talepkr komnist genliin artan katlmyla kent Sovyetleriden korku lacaktr. Kentlerde yoksulluk ile lks arasndaki kartlk fazla ca gze arpmaktadr. Sovyet aristokrasisinin ilk kaygs, ii ve Kzl Ordu Sovyetlerinden kurtulmaktr. Dank krsal kesimin honutsuzluuyla ba etmek ok daha kolaydr. Kolektifletiril mi kyller bir lde baaryla kentli iilere kar bile kulla nlabilirler. Brokratik gericiliin, kente kar kra dayanmas ilk kez grlmyor. Yeni anayasada ilkeli ve nemli ne varsa ve gerekten onu burjuva lkelerinin en demokratik anayasalarnn ok stne karan ne varsa, bunlar yalnzca Ekim Devriminin temel belgele rinin sulandrlm yeniden formlasyonlardr. Ekonomik kazanmlar saptamaya ilikin ne varsa, yanl bir perspektif ve b brlenmeyle gerei arptmaktadr. Ve nihayet zgrlk ve de mokrasiye ilikin ne varsa hepsi iin iin istihza ve gasp ile do lup tamaktadr. Sosyalist ilkelerden burjuva ilkelere devasa bir geri adm temsil eden yeni anayasa, iktidar grubunun stne gre biilip dikilmi olup, Milletler Cemiyeti, burjuva ailesinin restorasyo nu, milisin yerini dzenli ordunun almas, rrbe ve nianlarn ge ri getirilmesi ve eitsizliin artmas yararna dnya devrimini terk etmi olan tarihsel yolu izlemektedir. Hukuksal olarak s nflar st* brokrasinin mutlakyetini pekitirmek suretiyle ye ni anayasa, yeni bir varlkl snfn douu iin gereken siyasal zemini yaratmaktadr.

NOTLAR

371

NOTLAR: BLM 10
1 * Kr. anayasa metinleri ilEntwurf der Verfassung..,* (Blm 9, n. 1); Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri Birlii Esas Tekilat Kanunu (5 Kanu nuevvel 1936), F.R, Dareste ve P. Dareste, Avrupa-Amerika-Afrika Asya-Okyanusya Devletlerinin Esas Tekilat Kanunlar, c. 3 iinde* Hukuk ilmini Yayma Kurumu, 1940, s. 264-88; Sovyet Sosyalist Cumhuriyetle ri Birlii Anayasas, Trkkaya Atav, Soyetler Birlii Devlet idaresi iinde, Ders Kitab, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn lan, 1961, s, 79-103. 2* Yeni Sovyet anayasamz kanmca dnyada mevcut btn anaya salar arasnda en demokratik anayasa olacaktr/' (Die Unterredung des Genossen Stalin mit Roy Howard, Rundschau, say 11 iinde, 5 Mart 1936, s * 409-12> burada s. 412) 3, agy, s. 411. 4. 1935 ubat ay banda Sovyetler Birlii Komnist Partisi (Bole vik) Merkez Komitesi, seim sistemini daha da demokratikletirmek ve anayasann toplumsa-iktisadi temellerini yeni snfsal yapyla badatr mak* iin> anayasann gzden geirilmesi kararlatrld. (Geschichte der Kommunistischen Partei der SowjetunionyJder-1Sovyetler Birlii Ko mnist Partisi Merkez Komitesine bal Marksizm-Leninizm Enstits, c. 4.2, Moskova, Progress, 1973, s. 541) Sralinin bakanlnda, Molotov, Kaliin, Kaganovi, Yenukidze vb kiilerin de olduu otuz bir kiilim bir Anayasa Komisyonu, 1935 Temmuzu ile 1936 Mart arasnda yepyeni bir anayasann n tasarsn hazrlad. Daha sonra ald adla Stalin Anayasasrnn tasarsnn asl yazar Mihail Buharin idi. Boris Nikolayeviskiy, Buharin ie 1936 ilkbaharnda Pariste yapt bir syleiyi anlatrken, Bu harnn kendisine dolmakalemini gstererek yle dediini aktarr. Ye ni Sovyet Anayasasnn tm bununla yazld, ilk kelimesinden son keli mesine kadar. Ve buu tek bama yaptm; yalnz Kari [Radck j biraz yar dm etti. (Boris Nikolaycvskiy ile grme, 1964, B.L Nicolayevsky, Pover and the Souiet Elife, The Letter o f an O ld Boishevik * and Other E$$ays iinde, University of Michigan Press, 1975, s. 22) Anayasa tasars, 1936 Hazirannda altm milyonu akn sayda baslarak yz binlerce toplantda milyonlarca insan tarafndan irdelendi. Victor Serge yle ya zyor; Sovyetler Birliinde yurttalar, Stalin'in tasarsn tartmaya arldlar. Tasary, insan dehasnn en byk yaptlaryla ve Beethoven'in 9 * Senfonisiyle karlatranlar kt. Eletiri getirecek kadar safdil olanlar da. Bu safdiller u anda hapisteler. Anayasa tasars tartma kampanya s, insanlar konuturup sonunda delie tkmak in bir provokasyondan baka bir ey deildi. (Victor Serge, uLe cauchemar stalinien, la Revo-

372

BLM 10

Uttion proletarienne, say 229 iinde, 25 Austos 1936, s. 5) Anayasa rarnemasnn sonunda yaklak iki milyon dzeltme ve ekleme nergesi ve dince' verildi. (Gescbichte der Kommunistischen Partei der Sowjetimion, c. 4*2, s, 542) Olaanst VIII. Sovyet Kongresinin, iki yz yirmi ki iden oluan bir redaksiyon kuruluna, deiiklik nerilerini taslaa ekle* mek iin gn yetti; ardndan taslak, 5 Aralk 1936 gn Sovyetyer Bir* liginin yeni anayasas olarak ila edildi, (s. 543) (Yeni anayasa karlr ve kutlanrken Stalin ile GPU, gstermelik Moskova davalarnn kincisi (Pyakov, Radek'e vb karj olan] iin hazr lklar yapyordu. Dava 1937 Ocak sonunda grld ve kidesel tedhiin yolunu at,) 5. Entwurf der Verfassung... (Blm 9, . 1), s. 1093; kr. Madde 12, Fkra 2, Sovyet Sosyalist Cumluryetler Birlii Anayasas (Blm 10, n. 1), s* 80; Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinde herkesten ye teneine gre, herkese almasna gre1eklindeki sosyalist ilke gerekle ir. 6. Marx, Gotha Programnn Eletirisi , Marx ve Engcs, Seme Ya ptlar, c. 3, s. 23. 7. Komnist toplumun daha yksek bir evresinde, bireylerin ibl mne klece boyun emesinin, onunla birlikte de kafa emeiyle kol eme i arasndaki elikinin ortadan kalkmasndan sonra emein, yalnzca ya am arac deil, yaamn birincil gereksinmesi haline gelmesinden sonra (,.*), ancak o zaman, burjuva hukukunun dar ufuklar tmyle alm olacak ve toplum, bayraklarnn zerine unu yaza bilecektir: 'Herkesten yeteneine gre, herkese gereksinmesine gre! (agy) 8. Yurttalarn emek gelirleri ve tasarruflar, konudan ve yardmc ev ekonomileri, ev ekonomisi ve ynetimine ilikin eya, kiisel ihtiya ve konfor eyas zerinde kiisel mlkiyet haklaryla yurttalarn kiisel ml kiyet zerinde miras haklan yasayla korunur. (Entwurf der Verfassung. |Blm 9, n, |, s. 27) 9. Birleik Aman sosyal demokrasisinin 1875 tarihli pragmatiine g re snf devletinin yerini bir halk devleti alacakt. Marx ile Engels, bu nun karsna proletaryann devrimci diktatrl iarn kardlar. (Marx, Gotha Programnn Eletirisi, Marx ve Engels, Seme Yaptlar> c. 3, s. 30vd) Engels, eletiriyi, BebePe yazd Mart 1875 tarihli bir mek tupta yle yorumlad: Devlet, savamda, devrimde, devrim dmanla rm bastrmak iin yararlanmak zorunda olduumuz geici bir kurumdan baka bir ey olmadna gre, zgr halk devletinden sz etmek sama dr: Proletaryann devlete gereksinmesi olduu srece o, bunu zg dk iin deil, basmlarn alt etmek iin kullanacaktr. Ve zgrlkten sz et

NOTLAR

373

menin olanakl olduu gn, devlet, devlet olarak ortadan kalkm olacak tr. Onun iin biz, devlet szcnn yerine* her yerde, topluluk (Gemeimvesen) gibi, Franszca komnn karl olan mkemmel bir eski Al nan szc kullanlmasn neriyoruz. (Marx ve Engels* Seme Yapt lar, c. 3* s* 37-45* burada s. 42) Sovyetler Birlii Komnist Parti XXII. Kongresinde N.S. Kuev, sosyal demokrat ya da Stalinci forml yeni programa aldrd: Proletarya diktatrl olarak doan devlet, yani bugnk aamasnda tm halkn devleti, bir btn olarak halkn kar ve is teklerini ifade eden bir organ haline g e lm i tir Sovyetler Birlii Kom nist Partisi Program, Sovyetler Birlii Komnist Parti XXII. Kongresi ta rafndan kabul edilmitir, 31 Ekim 1961. (Sovyetler Birlii, XX/V, ve XXV. Kongre Raporlar ile Parti Program iinde, Kzlrmak, 1976, s. 257-397, burada s. 356) 10. Birinci Dnya Savamdan nceki yllarda snai bir igcnn ku rulu halinde olmasna karn Rus imparatorluunun nfusu, 1917de hal arlkl olarak tarmda almaktayd. Sava komnizmi ve NEP d neminde, birou mevsimlik gczici ii olarak altrlm olan sanayi i ileri, blk blk kylere dnnce bu grnt belirginleti. 1925T te da hi igcnn yzde 85i hl tarmda almaktayd. Tarmdan ka ha reketi, sonraki yllarda ok hzland. Sonu olarak tarmsal istihdamda dolaysz bir mutlak d grld. Bu* sanayileme yolundaki lkelerin ounun sunduu grntnn* yani balangtaki greli d mutlak dn ancak sonradan izlemesinin tamamen tersiydi, 1928 ile 1940 arasnda tarmsal istihdamn toplam i gc iindeki pay yzde 7Fde yzde 54'e dt/' (Occupational Structre, The Cambridge Encylopedia o f Russia and the So/iet Union iinde, Cambridge University Press* 1984, s. 374-6, burada s. 374) L Anayasa tasarsnn 125* Maddesi, SSCB yurttalarna u gven ceyi salyordu: a) Sz zgrl; b ) Basn zgrl; c) Kapal vc ak meknlarda toplanma zgrl; d) Gsteri yry ve gsteri zgrl . (Etwurf der Verfassung... |BUim 9* n. 1 | *s > 1099) 12. 1922 Haziranndan sonra basn sansr, retim ve Eitim leri Halk Komiserlii emrindeki * Edebiyat ve Yay m Bamdrl Tarafn dan uyguland. 1923 ubatnda ayrca bir Repertuar Denetimi Bakomitesin kuruldu. 6 Haziran 1931 tarihli yeni bir ana tzkle sansr kurulu nun yetkileri geniletildi. Resmi denetimden daha korkulu olan, Stalinkin ve onun Parti Sekreterliinden cn yakn alma arkadalarnn tamamen keyfi mdahaleleriydi. (Kr. Ccnsorship* The Cambridge Encylopedia o f Russia and the Soviet Union iinde, Cambridge University Press, 1984, s. 409-11)

374

BLM 10

13. Birok yabanc komnist otuzlu yllarn ikinci yansndaki tedhi in kurban oldu. Hayatta kalma ans olanlar, Sralin*in kovuturulma la rina ya da kaybedilmelerine kar ykselebilecek protestolar hesaba kat mak zorunda olduu* yasal komnist partilerinin yeleri, skandinavyalI lar, IngiJizler ve Fransjzlar idi. Rus oJmayan kurbanlarn en sekinleri ara snda Ztmmerwald solunun birok mensubu (Bronski, Warszawski, Horwitz, Frstenberg, Stein-Krajewski, Lewinson, Platten, Koritshener, Her sin), Polonya Komnist Partisi ynetici kadrosunun tm (Lesczcyhinski, Pronik, Stein, Heryng, Bortnowski, Lauer, Amsterdam, Da bal, Lahcucki, Ciszewsk, Wroblewski, Bobinski, Sochacki-Czeszejko), Bela Kun ile Macar Devriminin nderlerinden 1919 tarihli uralar Cumhuriyeti Halk Komiserlerinden, kampta geen tutukluluklarnn sonunda yalnz ikisi ha yatta kalan on iki kii daha vard. Stalin'in temizliklerine kurban giden Alman komnistlerinin listesi kabarktr. Partinin en st organna yani Politbroya bakldnda Sralin'in basksnn burada Hitler'in tedhiinden daha ok kurban ald grlr, (H. Weber, Kommunismus m Deuischlattd 1918-45, Darmstat, Wiss. Buchgesellschaft, 1983, s. 159) 1933ten 1945e dek Almanya'da drt Politbro yesi katledilmiti. Otuzlu yllar da SSCBde Alman Komnist Partisi Politbrosnun drt yesi ile iki aday, Stalinciiie kurban gitti: Hugo Eberlein, Leo Flieg, Hermann Remmele, Hermann Schubert, Fritz Schulre ve Heinz Neumann ile onlara ek olarak Heinrich Sbkind. Komnist Genlik Birlii yneticisi Gerte Wilde, zorunlu alma kampnda ld. Max Hlz ve Max Levien, kurban lar arasnda bulunan baka iki Alman devrimcisiydi. (Kr. H. Weber, Kommunismus in Dcutscbland 1918-45>s. 159vd; Yabanc Elemanlar, Byk Tedhi iinde, s. 117-20; B. Lazitch, Stalis Massacre of the Forcign Communist Leaders, (der.) M* Drachkovrch, B. Lazirch, The Comintern, Historical Higbligbts, EssaysyRecollections, Documents iinde, New York, Praeger, 1966, s. 139-83) 14. Nedir bu proletarya diktatrlnn ta kendisinden, dahas pro letarya diktatrlnn salamlatrlmasndan baka,.. {Um die Staatsverfassung des Sozialismus, Eine kritisehe Presseschau, Rundschau, say 31,9 Temmuz 1936 iinde, s. 1250-3, burada s. 1251) 15. Programm der Kommunistischen Partei RuKlands (Bolschewiki) angenommen auf dem VIII. Partei kongre!? 1919, (der,) Meissner, Parteiprogramm iinde, s. 125vd. 16. Almanyada ilk kez, Kuzey Alman Reichstagnm topland 1867de gizli oy kullanld. Oy verme hakknn genelletirilmesi (one man-one vote [adam ba bir oyl) erevesi iinde gizli oyun yurttalara yaptrm korkusu ve grup sadakatinden bamsz bir siyasal irade beyan

NO T U R

375

olana verecei ngrlyordu. Gizli oy, ngiltere'de 1884 ylnda yrr le girdi. Gizli oy itkin Avustralya ve ABD'in baz eyaletlerinde zel oy verme hcresi ya da kabini uygulamasyla birlikte balad da gvence altna alnd. 17. < 4 Die Unterredung des Genossen Stalin...1 (n. 2), s 412, vurgu Trotskiy'e ait. 18. agy, s. 412. 19. N.i. Buharn, Konstitutsiya sotsialsticskovo gosudarstva |Sos yalist Devletin Anayasas], zvestiya 14 ve 15 Haziran 1936, burada 15 Haziran tarihli say iinde, s. 3, 20. Yoi ve ama ilikisi iin kr. Trotzki, Ihre Moral und unser (1938), Berlin, Voltaire, 1967; zeti Trotzki, Denkzeticl iinde, s. 38697. Trotskiy, orada Ferdinand Lasallein Franz von Sickingen dramndan alnt yapar: Amac gsterme yalnz; yolu da gster./ Amala yol ayrl maz ve her zaman beraber,/ Biri brnn yerine geer durmadan;/ Yeni bir yol, yeni bir ama getirir beraber. 21. Die Unterredung des Genossen Stalin... (n. 2), s. 41tvd. 22. Entvvurf der Verfassng... (Bolm 9, n. 1}, s. 1099, vurgu Trotskiy'e ait. 23. Genosse Molotovv ber die Politik der Sovvjetunion in der gegenwartingen Lage. Eine Unterredung mit dem Chefredaktcur des Temps\Rundschau, say 14 iinde, 26 Mart 1936, s. 589-91, burada s, 591. J.A-C. de Castaing (1893-1978), diplomat, tarihi ve gazeteci, 1934ten 194CTa dek Temps'm (Rundschau'da sylendii gibi bayaza r deil) ortak ynetmeniydi; 1956da Academie Franaise yesi oldu. 24. V. Serge, Brief an Magdeleine Paz (Mays 1936); ayn yazar, Die sechzchn Ersckossencn, Unbekannre Aufstze c. 2 iinde, Hamburg Association 1977, s. 65-9, burada s. 69. 25. Kr. C.G. Rakowski, Die Ursachen der Etartung von Partei und Staatsapparat. 26. Die Unterredung des Genossen Stalin... n. 2, s. 412.

BLM 11

SSCB NEREYE GDYOR?

1. B o n a p a r z m : BiR B u n a m R ej m

Yukarda, okuyucunun da yantlamaya almas gereken yle bir soru ortaya atmtk: Nasl oldu da saysz yanlna ramen partinin ynetici grubu bu kadar snrsz bir gce ulat? Veya baka bir ifadeyle: Termidorcularn bu ideolojik yetersizlikleriy le, ellerinde tuttuklar maddi g arasndaki tezat nasl aklanmaldr? Bundan byle bu soru artk aka ok daha somur vc kesin bir yant alabilir. Sovyet toplumu uyumlu bir toplum de ildir. Bir toplumsal snf veya toplumsal tabaka tarafndan k t olarak alglanabilecek bir ey, baka toplumsal snf ve taba kalar tarafndan fazilet olarak grlebilir. elikileri vc uyum suzluklaryla brokrasinin politikas toplumdaki sosyalist yap lanmalar asndan ne derece kt anlamlar tarsa, yeni yneti cilerin glenmesi asndan da bir o kadar tutarldr. Hali vakti yerinde kulaka devletin sunduu destek (192328) sosyalizmin gelecei asndan lmcl bir tehlikeydi. Ama brokrasi kk burjuvazinin yardmyla proleter ncy ks kvrak balamay ve Bolevik Muhalefeti ezmeyi baard. Sosya lizm asndan hata olan bu ey, brokrasinin karlar asn dan net bir kazancn ifadesiydi. Bu arada kulak kendisini tehdit etmeye baladnda, ona kar da cephe alverdi. Zengin kyl
377

378

BLM 11

ln panik halinde yok edilmesi eyleminin orta kylle ka dar uzanmas, lkeye* bir yabanc igaline uramas durumun dan daha ucuza mal olmad. Brokrasi mevzilerini boylece ko rumu oldu. Dnk mttefikini neredeyse tamamen silen brok rasi, byk bir enerjiyle yeni bir aristokrasiyi biimlendirmeye giriti. Sosyalizmin sabote edilmesi miydi bu? Elbette, ama ayn zamanda ynetici kastn glenmesiydi de* Sovyet brokrasisi, kedi ayrcalklarnn savunulmasna mutlak sadakat gsterme leri karlnda, eflerinin genel politika alannda iledikleri en byk hatalara bile gzlerini kapamaya hazr oluuyla dnyada ki tm ynetici kastlarla ayn zellikleri tadn gsterir. Top lumun bu yeni efendileri konumlarnn sarslmasndan en ufak bir kaygya kapldklar anda kazanm bulunduklar haklarn tehdit edilmesine dayanamayp daha acmasz bir bask uygula maya kolaylkla ynelirler. Bu sonradan grmeler kast kendi nderlerini bu mercekten bakarak seer. te Stalinin baars nn srr da burada yatar. Ancak brokrasinin gc ve bamszl sonsuza kadar art maz. Mareallerden, hatta genel sekreterlerden daha gl tarih sel etkenler vardr, ince hesaplarn yaplmad bir ekonomik rasyonalizasyon olamaz. Ice hesaplar brokratik keyfilikle bir arada bulunamaz. Rubleyi yeniden istikrara kavuturma kayg s, yani rublenin eflerden bamszlamas, brokrasiye, l kenin retici glerinin gelimesiyle kendi mutlak iktidar ara snda giderek ortaya daha fazla kan eliki tarafndan dayatl maktadr. Gemite de urlakyeti monari, kapitalist pazarn geliimiyle uzlamaz hale gelmiti. Nitekim parasal hesap, top lumun eitli tabakalarnn ulusal gelirin blm iin verdikleri mcadelenin daha ak bir biime brnmesine varmadan edemedi. Yiyecek karnelerinin kullanld dnemde iilerin g zne hi batmayan cretlerin kademclendirlmcsi uygulamas, bundan byle hayati bir nem kazanmaya balar ve bu andan itibaren sendikalar sorunu gndeme geliverir. Sendika ynetici lerinin yukardan aa atanmas sorunu iilerin ok daha sert

SSCB NEREYE GDYOR?

379

bir direniine toslamak zorunda kalr. Nihayet para ba re rim, iinin, iletmenin iyi ynetilip ynetilmediiyle ilgilenmesi ni salar. Stahanovcularn retimin rgtlenmesindeki hatalar dan giderek daha fazla yaknmaya baladklar grlyor, ilet me mdrlerinin, mhendislerin vc genel olarak snai personelin atanmasnda rol oynayan brokratik torpiller, giderek hogr snrlarn zorluyor. Kooperatifler ve devletletirilmi ticaret, es kiye oranla ok daha fazla tketiciye bamllayor. Kolhozlar ve onlarn yeleri, devletle ilikilerini rakamlarn diline tercme etmeyi reniyorlar. Balarna, hayattaki tek meziyetleri yerel brokratlarn yaknlar olmann tesine gemeyen kiilerin y netici atanmasna daha fazla kazanamayacaklar. Dahas ruble, en gizli olan alann su yzne kmasna da yol ayor: Brokra sinin meru ve gayri meru gelirleri. Ve bylelikle, politik olarak nefes alamaz durumdaki bir lkede, parasal dolam muhalefet glerinin harekete gemesini salayan mthi bir ara haline gelirken, ayn zamanda aydnlanm bir mutlakyetiliin knn de habercisi oluyor.1 Sanayinin bymesi ve tarmn plan kapsamna alnmas, ilk sraya nitelik sorununu geirerek ynetimin grevini son derece zorlatrrken, brokrasi de, onlar olmadan hibir niteliksel iler lemenin gerekleemeyecei, yaratc inisiyatifi ve sorumluluk duygusunu ldrmeye devam ediyor. Sistemin ar sanayide al d yaralar belki daha az gze batyor, ama buna karlk, ko operatiflemeyi olduu kadar, hafif sanayi ve gda sanayiini, kolhozlar, yerel sanayileri, yani gnlk gereksinimleri asndan halk yakndan ilgilendiren tm retim dallarn kemiriyor. Sovyet brokrasisinin ilerici rol, kapitalist teknolojinin cn nemli unsurlarm Sovyetler Birliine ilk getirdii dneme denk gelir. Teknoloji taklidinin, uyarlamasnn, transferinin vc ala masnn en nemli ksm devrimin hazrlad zeminde gerekle ti. Bugne kadar teknik, bilim veya sanat alanlarnda yenilikler yapma gibi bir mesele yoktu. Gerekten de brokratik bir ko muta altnda, gerek fiyatlarnn misli bir deme yaparak Ba

380

BLM 11

tl lkelerden esinlenen modelleri rnek alp dev fabrikalar kur mak mmkndr. Ancak bu konuda ne kadar ileri gidilirse ka lite sorununa o lde daha fazla toslanr Bu ise brokrasinin hi baa kamayaca bir sorundur. Sovyet rnleri, kaytszl n kara damgasn yemi gibidir* Kamulatrlm ekonomide kalite, tketiciler ve reticiler demokrasisine, eletiri vc inisiya tif zgrlne dayanr. Oysa bunlar tamamen korkuya, yalana ve dalkavuklua yaslanan bir totaliter rejimle uzlaamayacak eylerdir. Kalite sorununun ardndan, batmstz, teknik vc kltrel ya ratclk kavramlar altnda kmelendirebileceimiz daha byk ve karmak sorunlar sralanr. Bir antika filozofu, her eyin yaratcsnn tartma olduunu ileri srmt.2 Dncelerin zgrce arpmad yerde yeni deerlerin yaratlmas mmkn deildir. Devrimci diktatrln, zgrl ciddi olarak snrla dn hepimiz kabul ederiz. Zaten tam da bu nedenle dcvrimci dnemler hibir zaman kltrel yaratcla uygun dmemiler, sadece bu yaratcln zeminini hazrlamlardr. Proletarya dik tatrl insan zeksna at ufkun enginlii lsnde dikta trlk vasfn yitirir. Sosyalist uygarlk ancak devletin snmlenmcsiyle fkrp geliecektir. Bu basit ve sarslmaz yasa, bugn Sovyetler Birliinde var olan politik rejimin mahkm edilmesin den baka are brakmaz. Sovyet demokrasisine geri dn tale bi soyut vc ahlaki bir politik talep deildir. Bu, lke iin bir lm kalm sorunu haline gelmitir. Eer yeni devletin toplumun karlarndan farkl karlar ol masayd, baskc ilevlerinin snmlenmesi tedricen ve yumuak bir biimde gerekleirdi. Fakat devlet saf bir ruh haline gelmi deildir. zgl ilevler zgl organlar yaratr. Ve brokrasi bir btn olarak alndnda, esas ilevinden ok, bu ilevin kendi sine salad yararla ilgileniyor. Ynetici kast bu bask organ larn pekitirmeye ve glendirmeye alyor. Kendini iktidar da tutacak ve gelirlerini koruyacak diye gz hibir eyi vc hi kimseyi grmyor. Olaylarn seyri ne kadar aleyhine geliirse,

SSCB NEREYE GDYOR?

381

halkn ileri unsurlarna kar o lde acmaszlayor. Ayrca Katolik Kilisesi gibi, o da, kendi yanlmazl dogmasn3 k dneminin balamasndan sonra formle etti* stelik bu yanl mazlm papann bile ryasnda grse inanamayaca bir mer tebeye ykseltti. iinde tad karikatr elerine ramen, Stalin'in giderek artan bir utanmazlkla putlatrtmas rejim iin bir zorunluluk tur* Brokrasi bir imparatorun yokluunda onun yerini doldu racak bir Birinci KonsPe,4 yanlmaz bir yce hakeme ihtiya duyar vc kendi egemenlik tutkularna en uygun kiiyi omuzlar nn zerinde ykseltir. Batnn amatr edebiyatlarm kendine hayran brakan efin gl karakteri,^ aslnda kendini koru mak iin her eyi yapmaya hazr bir kastn uygulad kolektif basncn bilekesidir sadece. Her memur kendisinin devlet ol duunu ifade eder. Her biri kendini kolaylkla StaJin'de bulur. Ama Stalin de onlarn her birinde kendi ruhunun bir parasn grr. Stalin brokrasiyi kendi kiiliinde simgeletirir ve kendi politik kiiliini de buradan kazanr* Sezarizm veya onun burjuva biimi olan Bonapartizm, iki ha sn arasndaki sert mcadelenin, iktidar ulusun zerine kartr grnd ve yneticilerin snflar nezdindeki aleni bamszl n garanti altna ald ve bu yneticilere gerekte sadece ihti ya duyduklar ayrcalklann koruma zgrln bahettii anlarda tarih sahnesine kar. Politik olarak atomlarna kadar paralanm bir toplumun zerinde ykselen, her trl denetim den uzak duran bir polis ve subay topluluundan destek alan vc tarihte bugne kadar benzeri bulunmayan yeni tip bir Boapartizn trdr Stalinci rejim. Sezarizm, klelik sistemi zerinde temellenen vc i mcadele lerle sarslmakta olan bir toplumda ortaya kmt. Oysa Bona partizm, kapitalist rejimin kritik dnemlerinde bavurduu bir silahtr* Stalinizm ise, rgtlenmi vc silahlanm Sovyet brok rasisiyle* silahszlandrlm emeki kitleler arasndaki uzlamaz elikiyle yrtlm bir ii devletinin temelleri zerinde ykselen

382

BLM 11

bir Bonapartizm trdr. Bonapartizmin genel oy7 a ve hatta gizli oya kendini kolay lkla uyarlad, tarihin tanklna bavurulduunda hemen an lalr. Onun demokratiklik grnmlerinden biri plebisittir^ Yurttalar belli aralklarla efin lehinde veya aleyhinde oy kul lanmaya davet edilirler ve tabii bu srada tabanca namlusunun hafrf soukhtirti akaklarnda hissettiklerinden oylarnn ren gi nceden bellidir. 1 1 1 . Napolyon dneminden b yana kullanlagelcn plebisit teknii, o gnk taral amatrlnden giderek syrlp olaanst bir yetkinlik dzeyine ulam bulunuyor g nmzde. Plebisitcr bir Bonapartizmi kabul eden yeni Sovyet anayasas, sistemi bununla talandrm durumda. Sovyet Bonapartizmi son tahlilde dnya devriminin gecik miliinin bir rndr. Ayn neden kapitalist lkelerde de fa izme yol amtr Bu durumda, ilk bakta beklenmedik, ancak gerekte kusursuz olan yle bir sonuca varyoruz: Sovyet de mokrasisinin kadiri mutlak brokrasi tarafndan boulmasyla, dier lkelerde burjuva demokrasisinin faizm tarafndan yenil giye uratlmasnn nedeni, tarihin kendisine yklemi bulundu u grevi tamamlamada dnya proletaryasnn ar davranm olmasdr. Toplumsal temcilerindeki derin farklla ramen Stalinzm ile faizm simetrik fenomenlerdir. Birok izgileriyle ra hatsz edici bir benzerlik gsterirler. Avrupadaki muzaffer bir devrimci hareket faizmi olduu gibi Sovyet Bonapartizmini dc hzla ykacaktr. Stalinci brokrasi uluslararas devrime srtn dnmekte hakldr. nk brokrasinin kendini koruma ig dsdr bu.
2 . BROKRASNN "SlNIF DM A N I"N A

KARI MCADELES Sovyet rejiminin ilk zamanlarnda brokrasi karsnda parti bir kar g oluturuyordu. Gerekten de, her ne kadar brokrasi devleti ynetiyordu ysa da, parti de brokrasiyi denetimi altnda

SSCB NEREYE GDYOR?

383

tutuyordu. Eitsizliin, zorunluluun en alt snrlarn dahi aa mamas iin ar bir titizlik gsteren parti, brokrasiye kar da her zaman ak veya kapal bir mcadele yrtyordu. Stalinci hizbin tarihsel rol, parti brolarn kendinikilere balayarak vc gene parti brolaryla devlet brolarn i ie geirerek bu iki lie son vermek oldu. Boylece mevcut totaliter rejim yaratlm oldu. Stalin'in zaferini salama balayan da, brokrasiye sundu u bu hi de nemsiz olmayan hizmetti. Sol Muhalefet, mcadelesinin ilk on yl iinde partiyi doru dan karjsma alan bir iktidar fethetme yolunu semedi. Sol M u halefetin hedefi, partinin ideolojik olarak ete geirilmesiydi. Ni tekim Muhalefetin slogan devrim deil reformdu. Oysa ayn dnemde demokratik bir reforma kar kendini korumak ama cndaki brokrasi bu yolda her trden hkmet darbesi girii minde bulunmaya hazrd. Nitekim, atmann keskinletii 1927 ylndaki bir Merkez Komite toplantsnda Stalin, Muhale fete hitaben yksek sesle yle diyordu: uBu kadrolar ancak i sava yoluyla grevden alabilirsiniz!7 Avrupa proletaryasnn urad yenilgiler bu tehdidi tarihsel bir gereklik haline getir di. Gemite kurtulu reform yoluyla mmknd. Bugnse an cak devrim yoluyla gerekleebilir. Parti ve Sovyet rgtlenmeleri iindeki sonu gelmeyen temiz lik hareketlerinin amac, honutsuz kitlelerin net bir politik k noktas bulmalarn engellemekti. Ama basklar dnceyi l drmez, sadece geri pskrtr. Komnistler ve partisizler, biri resmi dieri gizli olmak zere ifte gr sahibi haline geldiler. Jurnalcilik ve bezdirici soruturmalar toplumu tepeden trnaa yiyip bitiriyor. Brokrasi tm hasmlar ayn kefeye yerletirip hepsini sosyalizmin dmanlar olarak niteliyor. Yarg sahtekr lklarnn sjradan kullanmnn geleneksellemesiyle birlikte, hasmlarna en adi sulamalarda bulunabiliyor. lm tehdidi al tnda zayf karakterli insanlardan kendi dikte ettii itiraflar al yor ve bu itiraflar araclyla daha salam karakterli insanlar suluyor.

384

BLM 11

5 Haziran 1936 tarihli saysnda dnyann en demokratik anayasasn^ yorumlayan Pravda, snflarn tasfiye edilmi olma sna ramen sosyalizme dman snf glerinin yenilgiyi hazmedeceklerini varsaymak affedilmez bir aptallk olur... Mca dele devam ediyor/ diye yazyor. O halde kimdir bu snf d n yantna gre unlardr: Kardevman gler? Pravda*w rimci gruplarn kalntlar, her tipten Beyaz Muhafzlar ve zel likle bunlarn Trotskist-Zinovyevist olanlar../ Casus, terrist ve ykc eylemciler (yani Trotskistler ile Zinovyevistler!) hatr latmasn yaptktan sonra Stalinin yayn organ u vaatte bulu nuyor: Halkn dmanlarm, Trotskist srngenleri ve kudur mular, bugn olduu gibi gelecekte de, kendilerini ne kadar beceriyle gizlerlerse gizlesinler demir yumruumuzla yok edece iz.9 Basnda her gn tekrarlanan bu tehditler aslnda GPUnun yrtt almann bir parasdr. 1918den beri parti yesi olan, i savaa katlm, daha sonra Sovyet tarm uz manl grevinde bulunup 1936da gnderildii srgn yerinden kaarak yurtdna gitmi Sa Muhalefet yelerinden Petrov adnda biri, liberal bir mlteci gazetesinde u Trotskist denenler le ilgili olarak bakn ne yazyor: Sol unsurlar m? Psikolojik olarak bunlar son devrimcilerdir. Gerek ve ateli devrimciler. Ne karcdrlar ne de tavizkr. Hayran olunacak insanlardr bunlar. Fakat sama sapan fikirleri vardr... Alevler iinde bir dnya ve bu trden bir bak as...* Fikirler meselesini bir kenara brakalm. Sadaki hasmlarnn Sol Muhalefet yeleri hakknda yapt ahlaki deerlendirmede kullanmak durumun da kaldklar ilk szler bunlar oluyor. Gerekten de, bu son gerek ve ateli devrimcilerdeki, GPU generalleri vc albaylar tarafndan emperyalizmin hizmetindeki kardevrimciler ola rak... sulanyorlar. Bolevik Muhalefete kar zincirlerinden boalrcasna nefre tini kusarak saldrya geen brokratik lgnlk, ayn anda ge mite burjuva kkenli kiilere kar uygulamaya konmu olan yasal snrlamalarn kaldrlmas yoluna girdiinden, bu durum,

SSCB NEREYE GDYOR?

385

ok arpc bir politik anlam kazanmaya balyor Burjuva k kenlilere yeni i alanlar almasn kolaylatran ve onlara yk sek renim olanaklar tanyan yumuatc kararnamelerin y rrle konmasnn ardnda yatan dnce, eskinin egemen s nflarnn direniinin krlm olduu ve yeni dzenin artk ykl maz bir stat kazanm olduu anlaydr. Parti Merkez Yrt me Komitesinin 1936 yl Ocak aynda yaplan oturumunda, Artk bu snrlamalara ihtiya kalmamtr/ diye aklamada bulunuyordu Molotov. ite tam da bu aklamann yapld s rada en melun snf dmanlarmn* yaamlar boyunca sosya lizm iin mcadele eden ve Lenmin en yakm alma arkadala r arasnda yer alan Zinovyev ve Kamenyev gibi kiiler etrafnda kmelenen insanlar olduu ilan ediliyordu, Pravdanm yazdkla rna baklacak olursa* Trotskistler burjuvaziden farkl olarak snfsz sosyalist toplumun parldayan haleleri gzler nne ktka daha da fkeleniyorlar. Eski formllerin yardmyla yeni halleri hakl gstermeye abalayan bir zorunluluktan kay naklanan bu sama felsefe, hi kukusuz toplumsal uzlamazlk larn keskinletii gereini gizleyemez. Bir yandan, yeni bir soylular5 " kastnn yaratlmas burjuvazinin en ihtirasl ocuk larna ykselme imknlar salamakla birlikte, onlara uygula nan hukuksal eitlik, brokrasi asndan hibir tehdit olutur madndan nem arz ermiyor. Ama te yandan ayn olgu* kit lelerin ve esas olarak da ii genliin brokrasiye kar sert ve ok tehlikeli honutsuzluunu tahrik ettiinden korku yaratyor, te Trotskist srngenlere ve kudurmulara kar alan kampanyann ardnda yatan gerek budur. Diktatrln ge mite kapitalist restorasyon taraftarlarna vuran iki az keskin klc* imdi brokrasiye isyan edenlerin kafasna iniyor. Bu kl cn darbeleri artk proletaryann snf dmanlarn deil, bizzat proleter ncy hedef alyor. levlerinin temelden deitirilme sine bal olarak, gemite en kararl ve fedakr Boleviklerden oluan siyasi polis gnmzde brokrasinin en kangrenlemi esi haline dnt.1 0

386

BLM 11

Termidorcular, kendilerine gemilerini hatrlatan ve gcleceklcrinden kayg duymalarna neden olan devrimcilere duyduk lar kinden tr onlar srekli olarak srgn ve baka cezalar la tehdit ediyorlar. En kararl ve sadk Bolevikler, partinin gzbebekleri, bgn hapishanelerde, Sibiryann veya Orta As yanin karanlk kelerinde ya da says bilinmeyen toplama kamplarndalar. Bu Muhalifler, hapishanelerde veya bulunduk lar srgn yerlerinde bile zulme hedef olmakta, mektuplama yasana uramakta ve alkla kar karya braklmaktadrlar. Eler, her ikisinin dc inanlarndan vazgemelerini salamak iin srgnde bile birbirlerinden ayr tutuluyorlar. Zaten inancndan vazgemek de bir kurtulu olamyor. Kendilerinden pimanlk bildiriminde bulunmalar isteniyor. Aa bu elde edildiinde bi le i bitmiyor. lk phede veya bir ihbarcnm en ufak bir ima syla, yeniden, hem dc bu kez iki misli cezaya arptrlyorlar. Srgndekilere yaknlarnn bile yardm etmesi su oluyor, ken di aralarnda yardmlamalarysa rejime kar komplo giriimi olarak niteleniyor. Bu koullar altnda, baskya uratlann nnde braklan tek savunma yolu, alk grevi oluyor. GPU buna, ya zorla besleme ya da mahkmlara lme zgrln tanyarak yant veriyor. Son yllarda yzlerce Rus ve yabanc Muhalif, lmle sonulanan a lk grevlerine ve intihara itildi, veya dorudan kuruna dizildi. Son on iki yl boyunca hkmet birok kez Muhalefetin kk nn nihai olarak kazndn ilan etti.1 1 Ancak 1935 ylnn son aylaryla 1936nn ilk yarsndaki temizlik srasnda yz binler ce komnistin yeniden partiden ihra edildii duyuruldu. Bunla rn arasnda on binlercesi de Trotsksr idi,1 2 En faalleri derhal tutuklandlar, hapse atldlar veya toplama kamplarna gnderil diler. Dierlerine gelince, Pravda araclyla yerel yneticilere emir veren Stalin, bu kiilere hibir i verilmemesini salad,1 3 Devletin tek iveren olduu bir lkede byle bir nlem alktan lme mahkm edilmek anlamna gelir. almayana yemek yok eklindeki eski ilke itaat etmeyene yemek yok biimine

SSCB NEREYE GDYOR?

387

dnt* Bonapartizm dneminin yolunun almaya balad 1923 ylndan bu yana ka Boleviin ihra edildiini, tutuklan dn, srgne gnderildiini veya ldrldn ancak Stalinin siyasi polisinin arivlerinin ald gn renme imkanna kavuacaz/ Kann illegalite koullarnda yaamlarn srdr mekte olduklarn ise brokratik rejimin batmaya balad gn reneceiz* iki milyon yesi bulunan bir parti iinde yirni-otuz bin kii lik bir Muhalefetin ne nemi olabilir ki? Bu noktada basit say sal karlatrmalar aklayc deildir. Son derece kzm bir si yasal ortamda bir askeri birliin halkn safna gemesini sala mak iin bir dzine devrimcinin abas yeter* Genelkurmaylarn, kk yeralt gruplarndan ve hatta yaltlm militanlardan d lerinin patlamas hi de bo yere deildir* Stalinci brokrasiyi titreten bu korku, onu uygulad basklarn gaddarlnn ve iftiralarnn irenliinin ifadesidir. Bu basklarn tm evrelerini Sovyetler Birliinde bizzat yaa m bulunan Victor Serge, devrime sadk kaldklar ve onun me zar kazclarna kar direnmeye devam ettikleri iin ikenceye urayanlarn korkun mesajm bize ulatrm bulunuyor* Serge syle yazyor: Hibir eyi abartmyorum, kelimelerimi tartarak kullanyorum vc bu ifadelerimin her birini trajik kantlar vc isimlerle destekleyebilirim/ Szlerine yle devam ediyor: o unluu sessiz kalmay yeleyen bu kurbanlar ve muhalifler y n iinden, enerjisi, uzak grll, stoacl ve Bolevizmin altn ana ballyla deer kazanan kahraman bir aznlk ba na hepsinden yakn geliyor. Saylar ancak birka bini bulan, bu ilk saatin komnistleri, Leinle Trotskiyin yoldalar, Sovyetle rin henz yaad dnemde Sovyet Cumhuriyetlerini kuranlar,
Trotskiyin bu eserde adlar anlan hasmlarndan ldrlen veya srgnde lenlerden en nemlilerini belirtmekle yetinccek olursa u isimleri sralamak zorunda kalrz: Buharin, Yagoda, Kamenyev, Bela Kn, Radek> Rakovskiy, Rkov, Sosnovskiy, Tuhaevskiy, Zinovyev, Ordjonikidze ile Tomskiy intihar ettiler.n.

388

BLM 11

rejimin iten rmesine kar sosyalizmin ilkelerini ileri sren ler ve ellerinden geldiince (ki u anda ellerinden gelen ancak varlklarm feda etmek oluyor) ii snfnn haklarn savunan lar... Oradaki bu tutsaklar, devrimin yeni afann skn gremeyecek olsalar bile... gerektiince ve sonuna kadar ayakta kalacaklardr. Batnm devrimcileri, onlara gvenebilirsiniz. Ha pishanede de olsa meale yanmaya devam edecektir. Ama onlar da sizlere gveniyorlar. Siz de, biz de onlar savunmalyz. Tm dnyada ii demokrasisini kurtarmak iin savunmalyz. Prole tarya diktatrln, ona kurtarc ehresini yeniden kazandr mak iin savunmalyz. Gnn birinde Sovyetler Birliine ahlaki yceliini ve iilerin gvenini yeniden kazandrmak iin savun malyz onlar.14
3 . YEN BR DEVRMN KAINILMAZLII

Lenin, devletin snmlenmesi sorunu zerine dnrken, top lumsal hayatn kurallarn gzetme alkanlnn yerlemesiyle birlikte eer hibir ey honutsuzlua, protestoya ve isyana yol ap bylelikle baskya frsat tanmazsa her trl bask zorun luluunun bir kenara braklabileceini yazyordu.1 5 Her ey bu eerde yatyor. Sovyetler Birliinde var olan rejim, bouldukla r lde daha fazla strap verici olan protestolara yol ayor. Brokrasi sadece bir bask aygn deil, ayn zamanda srekli bir tahrik kaynadr. Agzl, yalanc vc utanmaz bir kastn varl nn gizli bir isyan krklememesi dnlemez, iilerin ya am koullarnn iyilemesi, onlar, iktidarla uzlamaya gtr myor. Tam tersine, bu durum onlarn kiiliklerini gelitirip ge nel politika sorunlaryla ilgilenmeleri yolunu atndan, yneti cilerle atmaya girmelerinin maddi zeminini hazrlyor. Koltuklarna smsk yapm efler, renme"", teknik bilgilenme, kltrel gelime gibi konularla daha birok g zel eylerin zorunluluu hakknda srekli vurgu yapmaktan ok holanyorlar. Ama yaamlarn adilik ve hilekrlkla srdren

SSCB NEREYE GDYOR?

389

bu efendilerin bizzat kendileri, son derece cahil, az kltrl ve hibir eyi ciddi bir biimde renmeyen kiilerdir. Kooperatif yneticilerine veya bestecilere akl retmeye kalkmalar ve boylece toplumun genel vasisi konumuna soyunmalar iyiden iyiye dayanlmaz oluyor. Toplum, bu gasp kastn aalayc boyunduruundan kurtulmadan daha yksek bir kltre ykselemez* Sonuta brokrat m ii devletini yiyip bitirecek, yoksa ii snf m brokratn bu ykclna son verecek? Sovyetler Birliinin kaderini bu sorunun yant belirleyecek, iilerin ezici ounluu imdiden brokrasiye dmandr. Kyl kitleleri ona kar gl bir halk nefret besliyor. Eer iiler, kyllerin ter sine, imdiye kadar aka mcadeleye girimeyerek onlar tm yanlglar ve zaaflaryla ba baa brakmlarsa, bunun nedeni sadece baskdan kaynaklanmyor, iiler ayn zamanda kapita list restorasyonun yolunun almasndan da kayglanyorlar* Devletle ii snf arasndaki karlkl iliki kaba demokrat lardn tasavvur edebileceklerinden ok daha karmaktr. Planl ekonominin kalkt bir Sovyetler Birlii ksa srede onlarca yl geriye srklenir. Brokrasi bu ekonomiyi muhafaza ederken zorunlu bir ilevi yerine getiriyor. Ama bu ilevi yle bir tarzda srdryor ki, sistemin ieriden dinamitlenmesiyle devrimin kazanmlarnn tehdit altna girmesinin de zeminini hazrlyor, i iler gerekidir. Ynetici kast hakknda herhangi bir yanlsa maya kaplmamakla birlikte, en azndan daha yakndan tanma frsat bulduklar bu kastn tabakalar nezdinde, imdilik kendi kazannlarnn bir ksmnn bekisini gryorlar. Frsatm ele geirdikleri ilk anda, bu gvenilmez, kstah ve ahlaksz bekiyi kovalayacaklardr. Bunun iinse Batda veya Douda devrimci bir ara dneme ihtiya var. Her trl ak politik mcadelenin kesintiye uramas, Kremlinin dostlar ve ajanlarnca rejimin istikrara kavumas olarak gsteriliyor* Gerekteyse bu, halkn honutsuzluunun geri pskrtlmesi nedeniyle brokrasinin geici bir istikrar ka

390

BLM 11

zanmas anlamna geliyor. Gen kuak, aydmlatlmlktan ok daha fazla mutlakyet zellikleri gsteren aydnlanm mutlakyetilik boyunduruunun altnda strapla kvranyor. Brok rasinin, parlt tayan her trl dnce zerresine kar giderek artan rktc mteyakkz haliyle esirgeyen ve balayan efin gklere kartlmasnn tahamml edilmezlii, devletle toplum arasndaki kopuu hzlandryor* te yandan bu i eli kilerin iddetlenmesi devletin incc i duvarlarna uygulad ba snla kendilerine bir k yolu arad gibi, bu k yolunu bul masnn da kanlmaz olduunu gsteriyor. iktidar temsilcilerine kar yneltilen suikast giriimleri, o unlukla bir lkenin durumunun deerlendirilmesi asndan ok byk neme sahip belirtilerdir. Bu suikastlarn en arpc s, bal bulunduu politik loncann tipik temsilcisi olan zeki vc o lde vicdansz Leningrad diktatr Kirovun katlcdilmesiydi. Terrist eylemlerin kendi balarna Bonapartist bir oligariyi ykabilecek yetenekleri kesinlikle yoktur. Bir birey olarak ele alndnda brokrat tabancadan korkabilir. Ancak bir btn olarak alndnda brokrasi, kendi iddet uygulamalarn hakl gstermek iin, terrizmden, politik hasmlarn sulayabilme imkann kendisine sunduundan (rnein Zinovyev, Kamenyev ve dierlerinin vakalarnda olduu gibi) politik olarak baaryla yararlanr/ Bireysel terrizm, ounlukla kendileri de brokra sinin gen kuaklan arasndan kan sabrsz veya umutsuz yal tlmlarn silahdr. Ama aynen otokrasi dneminde olduu gi bi, siyasal cinayetler, havann elektriklenmeye baladnn ve bunalmn habercisidir.
* Trotskiy burada, 1935 ylndaki ilk durumaya gnderme yapyor. Ki re vun kari i daha sonra inli Moskova Durumalar na malzeme oluturacaktr. O sralar Kirovu katlinin muhaliflcrcc gerekletiril mi olduu konusunda son derece kukulu olan Trotskiy, bunun mu halefeti yok etmek iin bizzat Stalin tarafndan planlanm olabilecei ni ileri srmt, Sovyetler Birlii Komnist Partisi Kirovn Stalin ta rafndan ldrldn aklad,n.

SSCB NEREYE GDYOR?

391

Brokrasi yeni anayasay yrrle sokarak byle bir tehli kenin varlndan haberdar olduunu ve onu bertaraf edebilme nin yollarn aradn gsteriyor. Ancak kurtuluu liberal id dialar tayan reformlarda arayan brokratik diktatrln, bunlarn her uygulannn ardndan biraz daha g kaybederek kabildii grlmtr. Bonapartizmin varln gzler nne seren yeni anayasa, ayn zamanda ona kar mcadelede yan ya sal bir siper de kazyor. Brokratik klikler arasnda meydana ge lebilecek bir seim rekabeti, belki de, politik mcadelelerin ba lang noktasn oluturur. Kt ileyen iktidar organlarnn srtnda aklayan kam, Bonapartizmin srtnda da aklayabilin Btn belirtiler olaylarn, kltrel gelimilik dzeyinin yksel mesiyle birlikte halk gleriyle brokratik oligari arasnda ka nlmaz bir atmaya doru srklenildiine inanmamz ge rektiriyor. Bu bunalmn bar bir k yolu yoktur. blisin kendi isteiyle penelerini kestii hibir zaman grlmemitir. Sovyet brokrasisi mevzilerini kavgasz terk etmeyecektir. lke aka bir devrime doru yol alyor. Brokratlar arasndaki toplumsal farkllama gz nne alndnda, kitlelerin enerjik basncnn etkisiyle yneticilerin direniinin sanldndan daha zayf kalabilmesi mmkndr. Kukusuz bu konuda ancak eitli tahminlerde bulunulabilir. Ama her hal krda brokrasi devrimci yoldan saf d edilecek tir. Ve, her zaman olduu gibi, ne kadar ok cesaret ve enerjiy le saldrya geilirse o lde az kurban verilir. Byle bir eylemi hazrlamak ve elverili tarihsel durumda kitlelerin bana ge mek, varl yeralt faaliyeti srdrmeye indirgenmi ve imdiki durumda henz gl olmayan Drdnc Enternasyonalin Sov yet seksiyonunun grevidir. Ama bir partinin yasadl on var olmad anlamna gelmez. Partinin en zahmetli varolu b~ imidir bu sad e ce . ^ Sahneyi terk etmekte olan bir snfa kar uygulanacak bask, 1917-23 devrimci dneminin de kantlad gibi son derece etkili olabilir. Sovyetler Birliinin bir geleceinin olduunun kabul edilmesi durumunda, varln srdrmeye a

392

BLM 11

lan bir kastn devrimci ncye kar iddet yoluna bavurma snn, kendisini kurtaramayacann bilinmesi gerekir. Brokrasinin kendine kar hazrlamakta olduu devrim, 1917 Ekimi gibi toplumsal bir devrim olmayacaktr. Toplumun ekonomik temellerini deitirip, bir mlkiyet biiminin yerine bir dierini geirmek sz konusu deildir. Tarih, feodalitenin ye rini burjuva rejimlerinin ald toplumsal devrimlerin yan sra, toplumun ekonomik temellerine dokunmayan ancak eski yne tici yaplar ykan (1830 ve 1848 Fransa, ubat 1917 Rusya gi bi) politik devrimlere de tank olmutur. Doal olarak Bonapartist kastn yklmasnn derin toplumsal sonular olacaktr. An cak bunlar bir politik altst oluun snrlan iinde kalacaktr. ii devriminden doan bir devler, tarih sahnesinde ilk kez var oluyor. Bu devletin amas gereken evreler hibir yerde ya zl deil. Sovyetler Birliinin ilk kurucular vc teorisyenleri, es nek ve aydnlk Sovyetler sisteminin, toplum ekonomik ve kl trel evrimini tamamlad lde, devlete, barl olarak d nme, zlme ve snmlenme olanan vereceini ummular d gerekten de. Gerekliin teoriden daha karmak olduu g rld. Geri bir lkenin proletaryas ilk sosyalist devrimi yap mak durumunda kald. yle grlyor ki proletarya, tarihin kendisine tanm olduu bu ayrcal bir ikinci devrimle de mek zorunda kalacak. Brokratik mutlakyetilie kar bir dev rim. Bu devrimin program; patlak verecei na, lkenin ula m bulunduu dzeye vc byk lde uluslararas duruma bal olacak. Bu programn temel unsurlar, bu kitabn sayfala r boyunca iaret edildii gibi, daha imdiden yeterince tanm lanm gzkyor, ki bunlar, Sovyet rejiminin tahlilinden kar tlan nesnel sonulardr. Sz konusu olan, bir ynetici kliin yerini bir dier kliin al mas deil, bizzat ekonomiyi ve kltr ynetme yntemlerinin deitirilmesidir. Brokratik istibdad yerini Sovyet demokrasisi ne brakmaldr. Eletiri hakk ile birlikte gerek bir seim zgr lnn yerlemesi lkenin geliiminin zorunlu koullardr. Bu

SSCB NEREYE GDYOR?

393

ise, Bolevik Partiden balamak zere Sovyet partilerinin zgr lnn tannmasn ve sendikalarn yeniden domasn gerekti rir. Ekonomiye demokrasinin getirilmesi, planlarn emekiler le hine kkl bir biimde gzden geirilmesi demektir. Ekonomik sorunlarn zgrce tartlmas, brokrasinin hatalarnn ve zik zaklarnn yol at genel masraflar azaltacaktr. Sovyet saray lar, yeni tiyatrolar ve debdebeli metrolar gibi masrafl iletmelerdense ii yerleim merkezleri ina edilecektir. Burjuva bl m normlar zorunlu en alt dzeye indirilecek ve toplumsal zenginliin artmas lsnde sosyalist eitlik karsnda daha da geriye ekilecektir* Rtbeler derhal kaldrlacak teneke ma dalyalar dkm potasn boylayacaktr. Genlik, zgrce soluk almak, eletirmek, yanlmak ve olgunlamak imknna kavua caktr. Bilim ve sanat, zincirlerinden kurtarlacaktr. Ve nihayet d politika yeniden devrimci enternasyonalizm geleneine geri dnecektir. Ekim Devriminin kaderi imdi her zamankinden daha ok Avrupann ve dnyann kaderine balanm bulunuyor. Sovyetler Birliinin sorunlarnn zm Iberya Yarmada snda, Fransada, Belika'da yatyor.1 7 Bu kitabn yaymland gn, durum, Madridin duvarlar nnde bir i savan yaan makta olduu u gnlerden, byk bir ihtimalle daha aydnlk olacaktr. Eer Sovyet brokrasisi ihanete varan Halk Cephe leri politikasyla Ispanya ve Fransada gericiliin zaferini sa larsaki Komnist Enternasyonal bu ynde elinden geleni ard na koymuyorSovyetler Birlii felaketin kysna varacak ve i ilerin brokrasiye kar ayaklanmas yerine bir burjuva kar devrim gndeme gelecektir. Yok eer, bunun tersine, reformist lerin ve komnist eflerin bir olup yaptklar sabotajlara ra men Bat proletaryas iktidar yolunu bulabilirse, Sovyetler Birli i tarihinde yeni bir blm alacaktr. Avrupadaki ilk devrim ci zafer Sovyet kitleleri zerinde bir elektrik okuna yol aacak, onlar uykularndan uyandracak, bamszlk ruhlarn ayaa kaldracak, 1905 ve 1917 geleneklerini canlandracak, Bonapar-

394

BLM 11

tist brokrasinin mevzilerini zayflatacak ve bu, Drdnc En ternasyonal asndan, Ekim Devriminin zaferinin nc En ternasyonal iin neminden daha az nemli olmayacaktr, lk i i devletinin, sosyalizmin geleceinin, bu yolun dnda bir kur tuluu yoktur.

NOTLAR

395

NOTLAR: BLM 11
1. Avrupa'da XVII. vc XVIII. yzl iin karakteristik ola, toplumsal denetimlerden bamsz, monarinin Allahn inayetiyle oluturduu devlet hiimi mutlakyet olarak nitelendirilir. Mrlakjyeti hkmdar larn ilk rnekleri ge Roma ann kayserleri ile XIII ile XV. yzyl ara snda yaanu Italyan kent tiranlardr. En nemli kuramcs Thomas Hobbes (Lcviathani 1651) olan mutlakyeti hakl gstermek iin MachiavelliVe bavurulduu da olmutun Nitelemenin kendisi (yasalardan kopuk prens zoru) BodinV dayanr. Mutlakyeri rejimler, feodal beyle rin iktidarn krp ou kez, ykselen kent burjuvazisiyle birlikte modern ulusal devletin yolunu at (XIV. Lois). Aydnlanm mutlakyetsin temsilcileri (II. Friedrich, II. Josef) dnemlerinin toplumsal ve siyasi so runlarnn stesinden (Her ey halk iin, ama hibir ey halk eliyle de il iar uyarnca) yukardan modernleme yoluyla gelmeye altlar; inan sorunlarnda hogr, ikencenin kaldrlmas, kilise nfuzunun s nrlandrlmas, bilim ve eirimin zendirilmesi gibi yenilikler geldi. Tarihiler arasnda aydnlanm mutlakyet zerine bir tartma, I928\le Michcl Lleritier tarafndan balatld. (Kr. ayn yazar, Lc Vletne Congres Internationa! des sciences bi$toriqucs, Oslo, 14-18 Aus tos 1928, Paris |Revue des etudes historiques\ Ocak-Mart 1928de zet|) Bu tartmaya M.N. Pokrovskiy dc katlmt. Trotskiy, Rus mut lakyetinin zgl ilevi zerine unlar yazar: arlk, merkeziyeti bir ik tidar aygt yaratma abasnda, ayrcalkl zmrelerin hak taleplerini bastrmaktan ok, tek tek paralar bamsz bir iktisadi hayat srdren kr sal alarn yabanllna, yoksulluuna ve paralanmlna kar sava mak zorunda kald. Batda olduu gibi iktisadi adan egemen snflar arasndaki denge deil, bunlarn toplumsal zayfl vc siyasal batta Ildr ki brokratik mutlakyeti, kendi kendine yeten bir rgtlenie dn trd. Bu adan bakldnda arlk, Avrupa mutlakyeti ile Asya despot luu arasndakiherhalde kincisine daha ok yaklaanara bir biim olarak grlr. (Trotskiy, J905, s. 18; Pokrovskiy ile Trorskiy arasnda ki tartma iin, kr, M.N. Pokrowski, Wie st die klassenlose Tleorie der Entvvicklnng des russisehen Absolutismus entstanden?, |1923|> ayn yazar, Histarieke Aufsatze, Ein Sammelband> Viyana, Vlg. fr Literatr und Politik, 1928 iinde, s. 39-81; Trotzki, Geschichte der russisehen Rct/olutiony Bolm 1: Februarrevolution, ek 1; F. Hartung, Der Aufgeklarte Absolutismus n, Historische Zeitscbrift, say 180 iinde, 1955, s. 15-52.) 2. zdeyi, Yunan filozofu Efesli Herakleitosun (M yaklak 550480) bir parasna dayanr. Orada filozof yle der: Sava btn eyle

396

BLM 11

rin babasdr, btn eylerin hakandr, birtakmlarnn tanr (heros) olduunu bildirir, birtakmlarnn ise insan, birtakmlarn kle yapar* birtakmm ise zgn Fakat savan ortaklaa ve herkes iin olduunu, kav gann hak olduunu ve her eyin kavgaya ve zorunlulua gre olduunu bilmek gerekir. (Herakleitosu Doa adl eserinden, W* Kranz, Antik Felsefe, Metinler ve Aklamalar, Sosyal Yay., 1984, s. 63) 3 - nan ilerinde (vahye dayal) yanlmazlk, bir btn olarak Kato lik Kilisesinin iddiasdr; uzun sre tartlm olan, tek tek kilise mercilerinin yanlmazldr* XIII. yzylda papann yanlmazl tezi ilk kez Fransisken rahip Petrus Olivi tarafndan savujulduysa da, 1324te XXII. Johanes tarafndan eytan ii diye mahkum edildi- Fransz Devriminin arkasndan (topraklara el konmas, kiliseye ait prensliklerin laikletiril mesi ve devlet iie kilisenin ayrlmas yoluyla) kilisenin kudreti kkl bi imde snrlanp Italyan birlik hareketi Orta talya'daki papay tehdit cdince IX* Pius, 1870'de toplanan I. Vatikan Konsilindc papann (reti ve inan sorunlarnda) yanlmazl dogmasn kabul ettirdi, Yeni reti yznden kilisenin devlet alanna el atacandan korkan Avrupa devletle ri bu duruma erlediler. Bu nedenle Fransa, Avusturya ve Almanya, pa paln (1870 Ekiminde) Italyan krallna ilhakna ses karmadlar. (Kr, A.B. Hasler, Wie der Papst unfebibar wurde> Macht und Obnmacht eines Dogmas, Ullstein, 1981, s. 199vd) 4. Direkcuvarm 1799da devrilmesinin ardndan Napolyon Bonaparte, kendini birinci konsl ilan ettirdi (13 Aralk 1799 tarihli konsllk anayasas.) Parlamento gibi teki iki konsl de nemsizdi, iktidarn asl taycs, Napolyona sadakatle bal olan orduydu. siyasette salad istikrarn ardndan Napolyon, d siyasette de, yani sava meydannda inisiyatifi yeniden eline ald. 1801T de Alman imparatorluu, 1802de de Byk Britanya, Fransa ile bar antlamalar yaptlar. Bu baarlara yas lanan Napolyon, daha o yl bir plebisitle kendini mr boyu konsl ilan etti. Byk Britanya ile bir kez daha patlak sava verince Napolyon, meru hanedanlar evresine ykselebilmek in 1804'te, gene bir plebi sitle onaylatarak, kendini imparator ilan ettirdi. (Kr. W. Markov ve A. Soboul, 1789 Die Grofte Jlevolution der Franzosen, Kh, Pahl-Rugenstein, 1977, s. 424-32) 5. O demirden bir adamdr, ismiyle msemma: Stalin, elikten adam... Kudreti, grlmedik saduyusunda, geni bilgilerinde, alas i dzenin de, tutkulu temizliinde, sarslmaz tutarllnda, kararlarnn abukluun da, kesinliinde ve keskinliinde, doru insanlar doru yerlere getirme yo lundaki yorulmak bilmez abasnda yatyor. (H, Barbusse, Staline, Un monde nouveau a travers un homme, Paris, Flammarion, 1935, s. 85)

NOTLAR

397

6. * Seviyesiz demagog/ kendi kendini ei bulunmaz ilan eder, evre sini le evirir, olas rakipleri sistemli ekilde ezip ineyerek tasfiye eder, kitlelerle dorudan ilikiye gemek ister (plebisit vs). (A. Gramsci, 'Grande ambizione e piccole ambizioni, Quaderm del Carcere, c. 2 iin de, Torino, Einaudi, 1977, s. 771-2, burada s. 772) Roma Cuhmuriyeti ve Jean-Jactjues Rousseau geleneine uygun ola rak burjuva demokrasilerinin anayasalarnda plebisit, yani anayasalar, anayasa deiiklikleri, belirli pratik sorunlar ya da devlet arazisinin yeni den dzenlenmesi gibi konularda halkn fikrinin dorudan doruya sorul mas, temsili sistemi, yani halkn iradesinin (partilerden) seilmi temsil ciler eliyle dolayl olarak ortaya konmasn dzeltici bir rol oynar. Fede ral Almanya Cumhuriyeti anayasasna kyasla plebisit bileeni, Wcimar Cumhuriyeti anayasasnda daha kuvvetle vurgulanmt (Alman Cumhu riyeti bakannn dorudan seilmesi, halk oylamas ve plebisit). Otoriter ve faist rejimler (L ve III. Napolyon, Hitler) kendilerine sureta demokra tik bir meruluk salamak iin sk sk plebisitten yararlanm; rnein Hitler, Almanyann Milletler Cemiyetinden ayrln, Alman Cumhuri yeti bakan makamn devralmasn ve Avusturyann AnschluR*um plebisitler yoluyla onaylatmtr. (Kr. C. Schmitt, Voikstentscheid und Volksbegehren, Ein Beitrag zur Auslegung der Wcimarer Vcrfas$ungy Berlin-Leipzig, de Gruyter, 1927) 7. Byle bir ounluu sprp atmak iin, partide i sava balat mak gerekecektir. O halde Trotskiy, dmann Kremlinden seksen kilo metre uzakta olduu bir zamanda partide i sava balatmay dnyor, insann, ii buraya kadar vardrmas zordur.- (Stalin, Uluslararas Du rum ve SSCBnin Savunmas, 1 Austos 1927, Trokizm iinde, s. 31262, burada s, 357-8) 8. Istoricski plycnum stalinskovo tsenrralnovo komiyeta1 1 (Stalin ci Merkez Komitesinin Tarihi Oturumu) Pravda iinde, 5 Haziran 1936. 9. agy, 10. Kr. Robert Concjuest, inside Stalin*$ Sccrct Polie, NKVD-Politics, 1936-39y Londra, Macmillan, 1985. 11. Komintern Yrtme Komitesinin 6 Ocak 1924 tarihli oturumun da, szgelimi, o srada Stalinin mttefiki olan Zinovyev, v aklamay yapt: Partinin sonunda blinebilecei yolundaki kayglan elbette anl yoruz. mdi, size unu temin ederiz ki Trotskyin evresindeki aznln nemini kesinlikle kmsemiyoruz. Gene dc size u gvenceyi verebili riz: Partimizde bir blnme, asla (...) olmayacaktr. Btn sorunu hzla vc sancsz halletmeyi baaracamz iddia etmek iin her trl sebep var dr. (Bericht des Genossen Sinowjcw in der Sitzung der Exekutivc der

398

8LM 11

Komi tireni von 6*1*1924, (der.] Woker, Die Link O pposition, c, 1 iin de, s. 438-518, burada s 515) 12. Trotskiy >Har kov ve Bat Sibirya Blgelerine ihra edilen Trotskistler konusunda 23 ve 26 Aralk 1935 tarihli PravdcClarda verilen bil gilere dayanarak, Sovyetler Birliindeki yandalarnn toplam saysn karmaya almtr: Bat Sibirya ve Harkov'daki rakamlarn ortalama sn alrsak yirmi be bin elde ederiz. Pek muhtemel olarak bu son say doruya cn yakn olandr/' ('Drdnc Enternasyonalin Sovyet ubesi zerine, I I Ocak 1936, lg* TWr 1935-36 iinde, s. 235-41, burada s. 239) 13* Benzer bir ar 1 Mart 1936 tarihli Pravda'a yaymland* (Kr. Trotskiy, uBolevik-Lcnimstjcrin Fiziksel Olarak Kkn Kurutma Pla n, 25 Mart 1936, Fra* TCE 9 iinde, s * 91-2) 14. La verire sur TURSS deux lettres dc Victor Serge* Letrre a ses ais (Mai 1936), La Revolution proletariennc, say 224 iinde, 10 Haziran 1936. 15. Lenin, Devlet ve Devrim, s. 476, vurgu Ttotskiyc ait* 16. Serbest braklm Victor Serge, 1936 ilkbaharnda SSCB'de hap sedilmi Trotskisderle ilgili gvenilir ha heder aktaran son kiilerden bi riydi. ''imdiki saymz fazla deil; birka yz, belki be yz kii kadarz* Ama bu be yiiz kii artk boyun emiyor; bunlar, bamsz olarak dn mesini ve hissetmesini renmi, sonsuza dek kovuturmaya urama ola slm rahata gze alan elik iradeli insanlar... Sebatl kalmak gitgide zorlayor... Eskiler gzden dt; genler, kendi kendilerine dnme ge reini anlyorlar. *Eskiler derken 1923-28 muhalifleri kuan kastediyo rum; bunlardan geriye ancak birka takdire deer kadro kald; stelik bunlar, Yakovin ile Dingelted gibi gen. Tecrit hcrelerinde ve baka yerlerde artk en bata 1930-33*n Trotskist muhaliflerine rastlanyor. Geriye kalan bir tek otorite var; Sznki,* (Victor Serge*den Trntskiy'e, 27 Mays 1936, Harvard Kitapl, say 5013, P* Broue, k L Lcs trotskystes en Union sovetique, 11929-38), abicrs Leon Trotksy 6 iinde, 1980, s *5 65, burada s* 55 ve devamndaki alnt.) 17* Trotskiy, ihanete Urayan Devrim*in msveddesini 4 Austos 1936 gn tamamlayp evirmenlere teslim etti. Bu tarihte uluslararas durum son derece gergindi. Ispanya'da ordu 17-18 Temmuzda hkmete kar ayaklanmt, Kata lan proletaryas darbecileri ezici bir yenilgiye u ratmt* Barcelona ve Madridde, Paris'te olduu gibi komnist partileri nin desteiyle halk cephesi hkmetleri olumu, Belikada Anvers Lima n iileri ile knr madencileri greve girmilerdi.

EK 1

"TEK LKEDE SOSYALZM"

Otariye geri dnme eit ini 1eri,J tarihin nc koyduu u me sele karsnda yal kapitalizmin gsterdii savunmac bir ref lekstir: Ekonominin, zel mlkiyet ile ulusal devlet zincirlerin den kurtarlmas ve btnsel bir plan erevesinde evrensel d zeyde rgtlenmesi meselesi. Varl ok ksa bir sre iinde son bulan Kurucu Meclisin2 onayna sunulmak zere Halk Komiserleri Konseyi imzasyla yaymlanan ve Leninin kaleme ald Emeki ve Smrlen Halkn Haklar Bildirgesinde3 yeni rejimin utemci hedefi u terimlerle tanmlanyordu: Toplumun sosyalist rgtlenmesi ve sosyalizmin btn lkelerde zaferinin tesisi.4 Dolaysyla, dev rimin enternasyonalizmi yeni rejimin temel belgesinde byle iian ediliyordu, O dnemde hi kimse bu sorunu baka bir biimde formle etmeye cesaret edemezdi. Nitekim Lcinn lmnden ay sonra bile Leninizmin Temelleri adl derlemesinde Stalin hl yle yazmaktayd: 'Tek bir lkenin abalarnn burjuvaziyi ykmaya yettiini, devrimimizin tarihi bize retti. Ancak sos yalizmin nihai zaferi iin, sosyalist retimin rgtlenmesi iin tek bir lkenin abalarnn yeterli olmad grlyorhele dc bu lke bizimki gibi bir kyl lkesiyse; bunun iin birok ileri lke proletaryasnn birlemi abalarna gerek vardr.5 Bu sa399

400

EK 1

frlarn yoruma ihtiyac yok. Acak bu satrlarn yer ald der leme tedavlden kaldrld. Avrupa proletaryasnn ald ilk byk yenilgiler ve Sovyet ekonomisinin henz olduka mtevaz olan ilk baarlan, Stalini, 1924 ilkbaharndan itibaren Sovyet brokrasisinin tarihsel grevinin tek lkede sosyalizmi ina etmek olduu fikrine srk ledi. Yzeysel bir zekya sahip birok kiiye akademik veya sko lastik gibi grnen bir tartma alm oldu bu sorun etrafnda. Oysa bu sorun gerekte, nc Enternasyonalin yozlamasnn balangcn* Drdnc Enternasyonalinse doumunu hazrl yordu. Daha nce de kendisinden sz ettiimiz, imdilerde Beyazla rn safnda yer tutan sabk komnist Petrov, Sovyetler Birliini uluslararas devrime baml klan doktrine kar gen ynetici lerin nasl iddetli bir direni gsterdiklerini, anlarnda yle an latyor; Nasl olur da, kendi lkemizin mutluluunu kendimiz salayamazmz? Eer bu, Marxa gre byle olmuyorsa, o hal de biz de Marksist deiliz. Rusyann Bolevikleriyiz biz. ite bu kadar! 1923-26 tartmalaryla ilgili anlarnda da unlar ekli yor Petrov: u anda, aslnda tek lkede sosyalizm teorisinin Stalinin basit bir icadndan te bir ey olduunu dnmeden edemiyorum.ok doru! nk bu teori tamamen brokrasi nin hislerine tercman oluyordu. Brokrasi sosyalizmin zaferin den bahsederken, aslnda bundan kendi zaferini anlyordu. Stalin, Marksist enternasyonalizmin geleneinden kopuunu hakl gstermek iin, ilk olarak Lenin tarafndan kefedildiini ileri srd eitsiz gelime yasasn, Marx ve Engelsin bilme diklerini syleme utanmazln etti.6 B aklama, ideolojik tu haflklar kitapmzn bakesine tereddtsz yerletirilebilir. Eitsiz gelime tm bir insanlk tarihini ve zel olarak da kapi talizmin tarihini belirler. Sol Muhalefet yesi olduu gerekesiyle Sovyet hapishanelerinde ikencede ldrlen, eine ender rastlanr ahlaki nitelie sahip olaanst yetenekli bir militan olan gen tarihi ve iktisat Solntsev, 1926 ylnda, Marx,m yaptn

"TEK LKEDE SOSYALZM"

401

da yer alan eitsiz gelime yasas zerine mkemmel bir alma hazrlamt. Doal olarak bu alma Sovyetler Birliinde ya ymlanamaz. Solntsevinkine7 tamamyla zt nedenlerden tr de olsa, oktan lm ve unutulmu bir Alman sosyal demokra t olan Vollmarn, Lenine gelene kadar kimsenin bilmedii ile ri srlen bu eitsiz gelime uyasasna dayanarak yaltlm bir sosyalist devletlin mmkn olabileceini savunan tabii bu lkenin Rusya deil Almanya olabileceini varsayan 1878 ta rihli yaptnn yaymlanmas da yasakland.8 Georg Vollmar yle yazyordu: Sosyalizm kesinlikle geli mi bir ekonomi zerinde ykselebilir. Ama sorun sadece bu ol sayd, ekonomik gelimenin en st dzeyde olduu yerde en g l sosyalizmin olmas gerekirdi. Oysa gerekte durum tamamen farkldr. Nitekim ekonomik adan tartmasz en ileri lke olan ngilterede grld gibi, sosyalizm ikincil bir rol oynarken, ngiltereye oranla ekonomik ynden daha az gelimi bir lke durumundaki Almanyada ise, yal toplumun kendini istikrarl hissedeedii bir gce ulam bulunuyor...9 Olaylarn geliimini belirleyen bir dizi tarihsel etmenin ze rinde durduktan sonra Vollmar yle devam ediyordu: Bu ka dar ok sayda etmenin karlkl etkileimininzaman ve me kn ilikileri de gz nnde bulundurulursavarlnda, bra kalm tm lkelerin, sadece bu iki lkenin evriminin bile birbi rine bezeyemeceini grmek durumundayz... Sosyalizm de bu yasaya itaat eder... Tm uygar lkelerde sosyalizmin eanl za feri varsaym geerli olmad gibi, sosyalist bir rgtlenme r neini sunmu bulunan bir devlerin dier uygar lkelerce taklit edilecei varsaym da anlaml deildir... Bylece kantladm umduum tek olasla ya da en mmkn olasla varrz: Yal tlm bir sosyalist devlet.1 0 Lenin henz sekiz yandayken kaleme alnm olan bu al ma, ikinci smf Sovyet yazarlarn 1924 sonbaharndan balaya rak yaptklar eitsiz gelime yasas yorumlarndan ok daha doru bir yorumdur. Bu arada hemen belirtmekte yarar var,

402

EK 1

ikinci snf bir teorisyen olan Vollmar gerekte, Stalin tarafndan bu konunun cahili olarak sulanan Engelsin dncelerini yorumlamaya almaktan teye gitmez. Yaltlm sosyalist devlet ise, Almanyada olmasa da Rus yada, epey bir sredir tarihsel varsaymlar mekanndan olgular dnyasna gem bulunuyor. Mevcut devletin yaltlmlmm nedeni ise, kapitalizmin greli gll ve buna karlk sosya lizmin greli zayfldr. Yaltlm sosyalist devletle devletten ilelebet kurtulmu sosyalist toplum arasndaki almas gereken byk mesafe, zellikle uluslararas devrimin izleyecei yolun uzunluuna tekabl eder. te yandan Beatrice vc Sidney Wcbb ise herkesi, Marx ve Engelsin, yaltlm bir sosyalist toplumun mmknlne inanmamalarnn tek nedeninin, d ticaret tekeli gibi bir arac hibir zaman hayal dahi edememi olmalarna inandrmak is terler.1 1 Yan ban alm bu yazarlarn yazdklarm okurken onlar adna utanmamak elde deil. Sosyalist devrim asndan, bankalarn, ticari kurulularn, demiryollarnn ve deniz ticareti filolarnn kamulatrlmas, retim aralartnnihracat sanayi leri dahil olmak zerekamulatrlmas kadar kanlmaz bir gerekliliktir. Marx ve Engelsin d ticaret tekelini hayal etme diklerini sylemek sosyalist devrimi hayal etmediklerini syle mek anlamna gelir. Ne yazk ki, Vollmar bile yukarda alnt yaptmz eserinde, hakl olarak d ticaret tekelinin yaltlm sosyalist devletin e nemli kaynaklarndan biri olduunu ifa de ediyor.1 2 Eer Vollmar bunlar Marx ve Engels'ten renme mise, onlar bu srr Vollmardan renmi olmalydlar herhal de!1 3 Stalin tarafndan hibir yerde amlanp dorulanmam olan tek lkede sosyalizm teori$i, tarihe btnyle yabanc ve son derece ksr olan u anlayn tutsadr: Doal zenginliklerinin varl, Sovyetler Birliine, kendi corafi snrlar dahilinde sos yalizmi ina etme imknn sunar. Ayn anlay baaryla ilerlet tiimizde, dnya nfusunun bugnknden on iki kat daha az ol

"TK LKEDE SOSYALZM"

403

mas halinde sosyalizmin zafere ulaacan pekl iddia edebi liriz! Gerekte bu yeni teori, u somutlukta bir dnceler siste mini toplumsal bilince zorla kabul ettirmenin arayndadr: Devrim nihai olarak tamamlanmtr; toplumsal elikiler gide rek zayflayacaktr; kulak, sosyalizm tarafndan yava yava asimile edilecektir; d olaylardan bamsz olarak, genelinde d zenli ve barl bir evrim yaanacaktr. Bu yeni teoriyi temellen dirme giriiminde bulunan Buharin, sanki tek lkede sosyalizm teorisi tartma kabul etmez bir biimde kantlanm gibi yle diyordu: lkemizdeki snf farkllklar veya teknik geriliimiz, bizi, yenilgiye srklemeyecektir; bizzat bu teknik sefalet temeli zerinde sosyalizmi ina edebiliriz; bu sosyalizmin bymesi ok yava olacak, kaplumbaa hzyla ilerleyeceiz, ama gene de sos yalizmi kurmaktayz ve hatta bu kuruluu tamamlayacaz../*1 4 Teknik bir sefalet temeli zerinde bile sosyalizmin kurulabi lecei dncesini ele aldmzda, zayf bir teknik temel ze rinde ancak yokluk genelletirilebilir. Ve ktlk, en temel ihti ya maddelerini elde etme yarna yol aacandan eski pislik lerin tmnn yeniden canlanmasna neden olur...1 5 gereini bize reten Marxn bu dhice kehanetini bir kez daha hatrla mak zorundayz. 1926 yl Nisan aynda yaplan geniletilmi bir Merkez Ko mite toplantsnda,1 6 kaplumbaa hzyla sosyalizmin kurulma s teorisiyle ilgili olarak Sol Muhalefet u deiiklik nergesini sunmutu: Kapitalizmle kuatlm bir durumdayken, keyfi olarak kararlatrdmz bir hzda sosyalizme doru yol alabile ceimizi sanmak kkl bir yanlgdr. Sosyalizme doru ilerle me, sanayimizle gelimi kapitalist sanayi arasndaki mesafe nin... artmas deil, giderek ak ve somut olarak ksalmas ha linde garanti altna alnabilir.1 7 Bu deiiklik nergesinde, hakl olarak, tek lkede sosyalizm teorisine st rtl bir saldr yneltildiini sezen Stalin, l ke ii kuruluun hzn uluslararas koullara balayan bu ner geyi kesin olarak reddetti. Tartmalarn stenoyla tutulmu za

404

EK 1

btlarnda1 8 nerge u ifadeyle yantlanyordu: Her kim bu noktada uluslararas etkeni devreye sokmak ister, meselenin na sl konulduunu anlayamamtr ve, ya kavrayszl nedeniyle ya da bilinli bir karklk yaratma arzusuyla tm kavramlar bulandrmaya almaktadr* Muhalefetin deiiklik nergesi ite byle geri evrildi* Bu, sefalet temeli zerinde ve gl dmanlarla kuatlm olarak kaplumbaa hzyla yava yava kurulacak sosyalizm ya nlsamas kendisine ynelen eletiri darbelerine uzun sre dire nemedi* Basnda hibir n hazrlk yaplmakszn ayn yln ka sm aynda gerekletirilen XV. Parti Konferans,1 9 gelimi ka pitalist lkelerin snai dzeyini grece (?) asgari bir snrda ifa desini bulacak bir tarihsel mhlet zarfnda yakalamann ve da ha sonra da bu dzeyi amann zorunluluunu kabul etti*20 Bu* rada en azndan Sol Muhalefet alm oluyordu* Ancak he nz ksa bir sre nce kaplumbaa hzn ngren bu teorisyen ler, snrl bir asgari mhlet zarfnda tm dnyay yakalama ve ama slogann ileri srerek, brokrasinin, kendisinden son derece batl bir korku duyduu uluslararas etkendin tutsa haline geliveriyorlard. Bylelikle, sekiz ay gibi bir sre iinde Stalinist teorinin bu ilk ve en net versiyonu tasfiye edilmi oldu* Sol Muhalef 1927 ylnn Mart aynda illegal olarak datt bir belgede, sosyalizm kapitalizmi kanlmaz bir biimde tm alanlarda amaldr derken unu da ekliyordu: Ancak bugn yaplmas gereken, genel olarak kapitalizmle sosyalizmin kar latrlmas deil, Almanya, ngiltere ve ABDye gre Sovyetler Birliinin ekonomik gelimesinin nasl olacadr. 'Asgari bir ta rihsel mhletten sz etmekle ne kastediliyor? nmzdeki be yllk dnemlerde Batnn gelimi lkelerinin dzeylerinin ol duka gerisinde kalacaz* Bu dnem zarfnda kapitalist dnya da neler olup bitecek? (.**) Bu lkelerin, onlarca yl srebilecek yeni bir refah dnemine tank olabileceklerini kabul edersek, ge ri lkemizde sosyalizmden sz etmek acnas bir bayalk olur* Bu durumda, yaamakta olduumuz a> kapitalizmin k

"TEK LKEDE SOSYALZM"

405

a olarak deerlendirmi olmakla2 1 batan sona yanldmz kabul etmemiz gerekirdi. O zaman Sovyetler Cumhuriyeti, Paris Komnnden sonra gelen* ondan daha geni ve daha olgun bir ikinci proletarya diktatrl deneyi olurdu sadece, ama ite o kadar,.. Ancak uluslararas devrimin bir halkas olarak grdmz Ekim Devriminin anlamn ve iinde bulunduumuz a n deerlerini bu kadar kararl bir biimde yeniden gzden ge irebileceimiz derecede ciddi nedenlere sahip miyiz acaba? Ha yr! (...) Yeniden ina dnemlerini (savatan sonra] byk l de tamamlam bulunan kapitalist lkeler, tm eski ulusal ve uluslararas elikileriyle, stelik daha genilemi ve ok daha iddetlenmi biimlerde yz yze gelmi bulunuyorlar. Ve ite proleter devriminin temeli dc budur. Sosyalizmi ina etmekte ol duumuz bir gerektir. Btn, paradan daha byk olduuna gre, devrimin Avrupa'da ve dnyada hazrlannakta olduu da, daha kesin bir gerektir. Para ancak btnle birlikte kazanabi lir (...) Avrupa proletaryasnn iktidar fethetmesi iin gerek duy duu sre, Avrupa ve Amerika'y teknik adan gememiz iin bize gereken sreden daha ksadr.,. Biz bu arada gelimi kapi talist lkelerle kendi lkemiz arasnda mevcut olan emek verim lilii farkn sistematik bir biimde azaltmaya almalyz. Ne denli ilerlersek, dk fiyatlar yoluyla mdahalelerin, dolaysy la da askeri bir mdahalenin tehlikesinden o denli korunmu oluruz... ilerin ve kyllerin yaam koullarn ne lde yk seltirsek, Avrupada proleter devriminin hzlanmasn o lde kolaylatrrz. Ve bu devrim bizi, dnya teknolojisiyle daha a buk zenginletireceinden, Avrupa ve dnya sosyalizminin bir unsuru olan sosyalist inamz daha da geliecek ve salanlaacaktr. Eer partiden ihralar ve tutuklamalar bir yant olarak nitelemeyeceksek, bu belgemiz de, dier tm belgeler gibi yantsz kald. Kaplumbaa hzyla ina dnccsi terk edilince, bununla balantl olarak kulak'larn sosyalizm tarafndan asimile edil

406

EK 1

mesi dncesinden de vazgemek gerekli oldu. Bu arada zengin kylln idari nlemlerle yenilgiye uratlmas tek lkede sos yalizm teorisine yle bir yeni gda salad: Snflar tamamen ortadan kaldrldna gre, sosyalizm de w tamamen gerekle tirilmitir (1931). Buysa, sefalet temelinde bir sosyalist top lum dncesine geri dn demekti. Bir defasnda* resmi bir ga zetecinin bize* Sovyetler Birliinde ocuklarn ihtiya duydukla r st miktarnn yetersizliini sosyalist sistemin aksaklklarna deil, lkedeki inek saysnn yetersizliine balayan bir akla ma yaptn hatrlatmadan edemeyeceim.22 Ancak emek verimlilii sorununun yol at kayg, topyek kolektifletirmenin yaratt tahribata maruz kalanlara ahlaki bir tazminat denmesine ynelik 1931 ylnn gvence veren for mllerinin ayakta kalmasna izin vermedi. Stalin, Stahanov ha reketi mnasebetiyle anszn yle bir aklamada bulunuverdi: Bazlar, sosyalizmin bir eit yoksullukta eitlik olarak gelie bileceini sanyorlar. Bu yanltr... Gerekte sosyalizm ancak kapitalizmde olduundan daha yksek bir emek verimlilii te meli zerinde kazanabilir.2 3 Tamamen doru! te yandan politik haklarnn son krntlarndan da kendini yoksun kld 1936 yl Nisan aynda yaplan Komnist Gen lik Kongresinde onaylanan yeni programnda Komnist Genlik rgt,24 Sovyet rejimini kesin bir biimde yle tanmlyor: Ulusal ekonomi sosyalist olmutur.2 5 Kimse bu elikili kav ramlarn kabul edilmesinden kayg duymuyor. nk bu kav ramlarn hepsi de anlk ihtiyalara yant verebilmek iin devre ye sokulmutur. Ne olursa olsun, kimse bunlara en ufak bir ele tiride dahi bulunmaya cesaret edemez. Komnist Genlerin yeni programnn gereklilii, bizzat Kongre raportr tarafndan u ifadelerle hakl gsterilmeye a llmtr: Eski program, Rusyann "sosyalizme ancak dnya devrimi yoluyla varabilecei eklindeki son derece byk bir yanlg iindeki anti-Leninist bir iddiay ieriyor. Programn bu noktas kkl bir biimde yanltr ve Trotskist dnceleri yan

"TEK LKEDE SOSYALZM"

407

styor/'26 Oysa 1924 yl Nisan ayna kadar bizzat Stalin tara fndan da savunulan dncelerdir bunlar! Geriye sadece unun aklanmas kalyor: Nasl oluyor da, 1921 ylnda Buhari tarafndan yazlm, Lcninin dc katlmy la Politbro tarafndan titizlikle incelenmi bir program,27 ara dan on be yl getikten sonra Trotskist olmakla sulanarak taban tabana zt bir revizyona konu olabiliyor! Ancak karlarn sz konusu olduu yerde mantksal kantlarn gszl orta dadr. Elbette kendi lkesinin proletaryasnn denetiminden kur tulan brokrasinin, Sovyetler Birliinin dnya proletaryasna olan bamlln kabullenmesi kukusuz beklenemezdi* Eitsiz gelime yasasnn bir sonucu olarak, teknoloji ile kapitalizmin mlkiyet ilikileri arasndaki eliki, kapitalist zincirin dnyada ki cn zayf halkasndan kopmasna yol at* Dnya kapitalizmi nin yetersizliklerinin kefaretini ilk deyen geri Rus kapitalizmi oldu. Eitsiz gelime yasas tarih boyunca bileik gelime yasa syla btnleir. Rusya'da burjuvazinin k proletarya dikta trln getirdi, yani gelimi lkelere kyasla geri bir lkenin ileriye sramas. Geri bir lkede sosyalist mlkiyet biimlerinin yerlemesi son derece zayf bir teknolojik ve kltrel dzeyle kar karya geldi. Bizzat yksek dzeyde gelimi dnya reti ci gleriyle kapitalist mlkiyet arasndaki elikilerden doan Ekim Devriminin kendisi de, ok yetersiz kalan ulusal retici glerle sosyalist mlkiyet arasndaki elikilerden nasibini ald* Gene de Sovyetler Birliinin yaltlml korkulabilecek teh likeli sonulara hemen varmad. Kapitalist dnya Sovyetler Birliine kar tm potansiyel gcn harekete gciremeyecek derccedc dalm ve felce uram durumdayd. Eletirel iyimserligin mut edebi eceinden daha uzun sreli oldu atekes. Ancak yaltlmtk vc kapitalist temellerde bile olsa dnya paza rndan yararlanmann olanakszld ticaret 1913tcki dze yinin drte birine, hatta bete birine dmt2* * muazzam ulusal savunma harcamalarnn2 9 yan sra, retici glerin en elverisiz bir biimde dalmm vc kitlelerin yaam koullarnn

408

EK 1

ok yava bir ykseliini beraberinde getirdi. Bu arada brokra si belas, yaltlmln en uursuz rn oldu. Devrimin koyduu politik ve hukuksal ilkeler, bir yandan ge ri bir ekonomi zerinde olumlu etkide bulunurken, te yandan geri kalmln fel edici etkisini hissettiler. Sovyetler Birlii ne kadar uzun sre kapitalist kuatma altnda kalrsa, toplumsal dokularnn yozlamas da o lde derinlere nfuz edecektir. Belirsiz bir yahtlmlk sreci, ulusal bir komnizmin yerleme sine deil, kanlmaz olarak kapitalist restorasyona gtrecek tir. Nasl burjuvazi sosyalist demokrasi tarafndan barl ola rak asinile edilmeyi kabullemeyecekse, sosyalist devlet de dn ya kapitalist sistemince asimde edilmeyi uysal bir ekilde kabul etmeyecektir. Tek bir lkenin' barl sosyalist gelimesi tari hin gndeminde deildir. Dnya apnda bir dizi sarsnt gn demdedir: Savalar ve devrimler. Sovyetler Birliinin i yaamn da da frtnalarn kopmas kanlmazdr. Brokrasi nasl ki planl ekonomi mcadelesinde kulak mlkszletirmek zorun da kaldysa* ii snf da sosyalizm mcadelesinde brokrasiyi mlkszletirmek zorunda kalacaktr. Sonra da da brokrasinin mezar tann zerinde yle yaza caktr: 4 < Burada tek lkede sosyalizm teorisi yatyor.

NOTLAR

409

NOTLAR: EK 1
1. Halklarnn kltrel gelimesine tam zgrlk tannrken Avrupa blgesi apnda iktisadi birlie nasl ulalabilir? Birlemi Avrupa'y b tn dnya apnda dengeli bir ekonomiye nasl katmal? Bu sorunun zm, ulusun ilahlatnlmas yoluyla deil, tersine retici glerin, ulusal devletin kendilerine vurduu ksteklerden tamamen kurtarlmas yoluyla bulunabilir. Oysa Avrupa'nn egemen snflar... ekonomiyi zorla, khnemi ulusal devlete tabi klmaya urayorlar Prokrustes yata saas, b yk lde yeniden canlanyor Modern teknie kendine uygun mekn yaratacak yerde egemenler ekonominin yaayan organizmasn para par a ediyorlar.-. Ekonomiyi, lnn kokumasndan kan zehir olan milli yetilikle alayarak kurtarma abalar, faizm adn tayan kan zehirlen mesiyle sonulann-. Son zamanlarn iktisadi milliyetilii, gericiliiyle kesin ke mahkmdur: insann retici gcn frenleyip alaltmaktadr.1 ' (Trotzki, Nation und WeJtwirt$chaft, 30 Kasm 1933, Schriften ber Deutschland, c. 2, s. 642) Trotskiy, daha Birinci Dnya Savam re tici glerin ulusal devletlerin engellerine kar isyan biiminde yorumla mt. Dnya iktisad bunalmnn dourduu sorunlar ulusal ereve iinde zme yolunda otuzlu yllarda grlen yeni abalan, retici gle ri engelledikleri, baarszla mahkm otari siyaseti de dnya pazarnda patlak vcrecek savan yalnzca bir hazrl olduu iin gericive "to pik (agy, s - 643) diye adlandrmt. (Kr. R.B. Day, Leon Trotksy and the Potitics of Eeonomic Iso!ation> Cambridge University Press, 1973) 2. 1917 ubat Devriminin ortaya kard Geici Hkmet, bir kum cu meclisin toplantya arlacan resmen ilan etmi, seimler iin 17 (30) Eyll 1917 tarihini saptam, ama seimleri sonradan ertelediinden se imler ancak Ekim Devriminden sonra (12 |25]) ile 14 [25] Kasm arasn da) yaplabilmiti. Kurucu Meclisin 703 sandalyesinden {tamamlanmam oy saymlarna gre olsa da) 399*u (yzde 57) Rus, Ukraynah ve baka uluslardan Sosyalist Devrimcilere, 18'i (yzde 2,56) Meneviklere, 15i (yzde 2,13) Kaderlere, 168i {yzde 23,9) Bolcviklere, 39u (yzde 5,55) ise, onlarla geici ittifak iinde bulunan Sol Sosyalist Devrimcilere dt. Sosyalist Devrimciler, devrimden nce dzenlenmi, 1917 Ekim ortasnda sunulmu bir ortak listeyle adaylklarm koymular, oysa o arada sol {u ralar iktidarnn savunucular) ve sa (Ekim Devriminin ve Sovyet rejimi nin kartlar) olarak blnmlerdi. (19 ile 28 Kasm 1917 tarihleri ara snda yaplan kongrelerinde Sol Sosyalisr Devrimciler bamsz bir parti kurdular.) *Scimin sonucu, Sosyalist Devrimcilerin hemen hemen hepsinde en

410

EK t

yiiksck oy orann elde ettikleri tara seim evreleri ile Boleviklcrin ak ara ounluklar kazandklar kentsel sanayi merkezleri arasndaki uuru ma iaret ediyordu. (Bu konuda Lenin1 in, Sosyalist Devrimciler tarafndan verilen saysal bilgilere dayal seim sonucu deerlendirmesi iin kr: Ku rucu Meclis Seimleri ve Proletarya Diktatrl, Aralk 1919, Burjuva Demokrasisi ve Proletarya Diktatrl iinde, Sol, 1977, s. 221-48) Kurucu Meclisin rek oturumu, 5 (18) Ocak 1918 gn topland. M il letvekillerinin ounluu Emeki vc Smrlen Halkn Haklan Bildiri si ni grmeyi ve 1 1 . Sovyet Kongresinin toprak datm, bar ve ikti darn Sovyetlere devriyle ilgili kararnamelerini onaylamay reddedince Meclis, Merkez Yrtme Komitesinin (Sol Sosyalist Devrimcilerin dc oy larnn katld) 6(19) Ocak tarihli kararyla feshedildi. Fesih kararna mesinde yle deniyordu: Ekim Devrimindc nce dzenlenen aday lis telerine dayal olarak seilen Kurucu Meclis, uzlamaclarn ve Kaderlerin iktidarda olduklar bir dnemin eski siyasal g ilikisini dile getirmek teydi- O srada halk, Sosyalist Devrimciler Partisinin adaylar lehine oy kullanrken, burjuvazinin yandalar olan Sa Sosyalist Devrimciler ile sosyalizmin yandalar olan Sol Sosyalist Devrimciler arasndaki tercihini yapamamt. Bylece Kumcu Meclisin... Ekim Devriminin ve Sovyet ik tidarnn yolunu kesmesi kanlmazlat... Sovyetleri snrsz iktidarn dan, halkn fethettii Sovyet Cumhuriyetinden verilecek her trl dn imdi, geriye atlm bir adm, iilerin ve kyllerin Ekim Devriminin b tnyle k anlamna gelecektir. (^Dckrct ber die Auflsung der Kons ti tu idenden Versammhng, [der.) Hellmann, Die russisebe revolu tion 1917, s. 347vd) Kr. O.H. Radkev, The Eiections to the Russian Comtituent Assembly of 1917, Harvard Univcrsity Press, 1950; Lenin, Kurucu Meclis zerine Tezler (11*12 1 24-25] Aralk 1917), Proleter Devrim ve Dnek Kautsky iinde, s. 107-11; ayn yazar, Deklaration der Fraktien der SDAPR (Bolschcwiki), verlesen in der Sitzung der Konstituiercnden Versammlung an 5. (18.) Januar 1918", agy, s. 429vd; ayn yazar, Entwurf eines Dekrets ber die Auflsung der Konstituiereden Versammlung, 6* (19) Januar 1918, agy, s. 434^6; ayn yazar, Rede ber die Auflsung der Konstituiercnden Versammhng i der Sitzung des Gesamtrussischen Zentralexekutivkomitccs an 6. (19) Januar 1918, agy, s. 437-41; ayn yazar, Proleter Devrim ve Dnek Kautsky, Ekim-Kasm 1918, zellikle s. 49-58; L. Trotzki, Von der Oktoberrcvolution his zum Brester Priedertsvertrag, Belp-Bern, Promaches, 1918 (tpkbasm: Frankfurt, 1983), s. 99106. 3. Lenin tarafndan kaleme alnm Emeki ve Smrlen Halkn

NOTLAR

411

Haklan Bildirisinde yle deniyordu: Rusya'nn bir ii, asker ve ky l Temsilcileri Sovyetleri cumhuriyetleri durumuna geldii ilan edilir. Mer kezde ve eyaletlerde tm iktidar, bu Sovyetlere aittir. (Lenin, Ekim Dev rimi Dosyas II t Sovyet Ynetiminin rgtlenmesi iinde, Ekim, 1990, s. 130-3, burada s, 130) 5(18) Ocak 1918 gn Sverdlov, bildiriyi BtnRusya Yrtme Komitesi adna, onaylanmak zere Kurucu Meclise sunduysa da grme nergesi oyokluuyla reddedildi. Bu mm zerine III. Btn-Rusya Sovyet Kongresi tarafndan daha 1918 Ocanda kabul edi len Bildiri, RSFSCnin 10 Temmuz 1918 gn V. Btn-Rusya Sovyet Kongresi tarafndan kararlatrlan ilk anayasann birinci blmn olu turdu. (Kr. Verfassung der Russischen Sozialistiscen Fderativen Sowjetrepublk, |der.] Hellmann, Die russisehe Revolution 1917 iinde, s. 357-70; |der.| Altrichter, Die Sovjetunion, s. 143-60) 4. Lenin, Bildiri..., Sovyet Ynetiminin rgtlenmesi, s. 130; (der.) Altrichter, Die Sowjetunion> s. 143vd. 5. Leninizmin ilkeleri (birinci bask), Stalin'in kendisinin Leninizmin Sorunlar", (25 Ocak 1926), Leninizmin Sorunlarty s. 135-97, bura da s. 174te yapti alnt. Trotskiy 26 Ekim-3 Kasm 1926 tarihli Sovyetler Birlii Komnist Partisi (Bolevik) XV. Parti Konferansndaki tartmay ima ediyor. 6. "Henz tekelci kapitalizm yokken, kapitalizmin gelimesinin eit oranda olmamas yasas bulunmamken ve bulunmasna olanak yokken ve bu yzden daha sonralar dikkate alnacak olan sosyalizmin tek tek l kelerdeki zaferi sorununun henz dikkate alnmad dnemde Marksistlerin,.. vardklar sonu nasld? Biz hepimiz, biz Marksisder, bata Marx ve Engels olmak zere, vaktiyle sosyalizmin belidi tek bir lkede zaferi nin olanakszln... savunduk. Ve bu, o zaman doruydu... Yeni... emperyalizmin gelimesi dneminde... sermayeciler arasndaki kanlmaz anlamazlklarn ve savalarn emperyalist cephesini zayflatt ve baz lkelerde bu cephede bir yarma yapmann mmknlecii, Lenin'in bul duu gelimenin eit oranda olmamas yasasnn tek tek lkelerde sosya lizmin zaferi teorisine k noktas olduu dnemde, bu koullarda, En gelsen eski forml artk doru deildir... 7. EJeazar B. Solntsev (1900-36), 1923ten beri Sol Muhalefet iinde yer ald; Kzl Profesrlk Enstits nde tarih ve iktisat okuyup uzun yllar ABD ve Almanyadaki Sovyet ticari irketlerinde alt. ABDde bu lunduu dnemde Trotskiyin ve Sol Muhalefetin yazlarn Max East man ile birlikte yaymlatt. Sovyetler Birliine dndkten sonra 1928de tutukland, eidi tecrit kurumlarmda be yl kaldktan sonra Sibirya'ya srlerek kendisi gibi srlm olan ailesinden koparld. 1935 Eylln

412

EK 1

de yeniden tutuklanp be yl hrriyetten men cezasna arptrlnca alk grevine balad ve tekrar ailesiyle birlikte yaama talebini kabul ettirdi* Alk grevi sonunda zayf den Sontsev, ok gemeden enfeksiyondan ld. (Kr. iSolnzews Todrt, Unser Wort, say 11 (75) iinde, 1936 Ha ziran ba, s* 3) Trotskiy* Solntsevi* Sovyetler Birlii gen kuann en yetenekli ka falarndan biri olarak nitelendirmi, onu "en yakn alma arkadalar arasnda saymtr. <TWr 1935-36, s * 326* TWr Ek, 1934-40* s. 657, TCE 9, s. 271 ve 213) Sontsevin Komintern ubelerindeki muhalefet zerine 192S Kasmnda Berlinde yazd bir rapor* 1929 Hazirannda Rakovskiye gnderdii mektuptan paralar ve kaleme alnna katld, 1930 Haziran tarihli ' Devrimin Bunalm, Mcadelenin Perspektifleri ve M u halefetin Grevleri zerine Tezler** Cahiers Leon Trotsky, say 7/8* 1981, s* 43-54 ve s 64-7*de, ayrca say 6, 1980* s. 154-71de yer aln 8. Georg von Vollmarn Der isolierte sozialistische Staat balkl incelemesi (1878de kaleme alnp 1879da Jahrbucb, fr SoziaIwi$$enschaft und SozialpoUtik'in birinci ylnda yaymlanmtr), Willy Albrecht tarafndan yayma hazrlanan Reden und Schrifien zur Reformpoiitik, s. 51-73, derlemesinden alnmtr. 9. G. von Vollmar* Reden und Schriften, s* 53. 10. agy, s 54-6. L Kr* Sidney and Beatrice Webb, Sovict Communism, A New Civilizaionfy Londra, Longmans, Green Co., 1935* c* 2, s. 1102. Buna bu gn yle cevap verilebilir: Yabanc kapitalist rekabetin Sovyetler Birlii nin yeni domakta olan sanayileri zerindeki zedelcyici etkisi (Sovyet rnleri, ucuz yabanc rnlerle rekabete giremeyecek kadar pahaldrlar) ile para zerindeki yabanc maniplasyonlar sonucu ortaya kma ihtima li olan rublenin korkun dzeyde deer kaybetmesi ve fiyatlardaki olasj ar deiimler* Boleviklerin halihazrda benimsedikleri plandaki tedbir ler sayesinde etkili bir ekilde engellenmitir (byle bir plan ne Marx ne Engels hayal dahi edememitir); bu planda Devlet* uluslararas ticarct zerinde tek sz hakkna sahip bir tekel haline getirilmi ve rublenin hi bir ekilde yurtdna kmasna izin verilmemi* yurtdmdan da herhan gi bir parann lkeye girmesi mutlak ekilde yasaklanmtr- 12. "Devletimiz* esasen brn insanlarn ortak mal olan fikri mallar bir yana braklrsa, sahip olmad ve baka lkelerden almak zorunda olduu ok sayda rne muhtatr. te yandan bu lkelerin de* devletimizin fazlasyla retmekte olduu birok rne ihtiyac vardr. Gerekli denklik* uluslararas ticaret yoluyla salanacaktr. Bu nemli iktisadi i lev, en yakn karlkl ilev iinde bulunduu i retim ve tketimden ay

NOTLAR

413

rlamaz; o yzden de onlarla aym iktisadi yasalara tabi olmaldr- Yani devlet, iktisadi ilikilerini sosyalizm ilkesi uyarnca yeniden biimlendir mek istiyor ve bu amala retim ve tketimi 2el mlkiyetin keyfiliinden ekip alyorsa ayn eyi ticarette de yapmak zorundadr. nk o da bu* gn, retim ve tketim gibi ayn smr ilkesine dayanmaktadr ve tica retin de sosyaliste rgtlendirilmedii srece, doru drst yrtlmesi zaten mmkn deildir, (von Vollmar, Reden und Schriften, s. 65) 13. Daha Engels, "Komnizmin ilkelerinde (1847) yle demiti: zel mlkiyete kar i!k kkl saldrnn ardndan proletarya, bulundu* u durumdan daha ileriye girmek, sermaye, tarm, sanayi, ulam ve btn deiimi... devletin elinde younlatrmak zorunda kaldm gre cektir. (Marx ve Engels, Seme Yaptlar, c. 1, s. 110) 14. 1925 Aralnda Sovyetler Birlii Komnist Partisi (Bolevik) X IV . Kongresindeki tartmaya Buharinin yapt bir katkdan. (Kr. [der.| Wolter, Die Linke Opposition, c. 3, s. 341) 15. K. Marx ve F. Engels, Feuerbach, Materyalist ve idealist Anla ylarn Kartl, Alman ideolojisi7 nin birinci blm (1845-46), Marx ve Engels, Seme Yaptlar, c 1, s. 15-97, burada s. 42. 16. Merkez Komitesi Plenumu, 6 ile 9 Nisan 1926 gnleri arasnda topland. ktisat siyaseti sorunlar, zellikle tarm ile sanayi ilikisi, gn demdeki konular arasndayd. Trotskiy, troykanm (Stalin, Zinovyev, Kamenyev) paralanmasyla ortaya kan durumdan, parti nderlii iin deki hesaplamalara yeniden mdahale etmek iin yararland. Rkov ta rafndan sunulan bir karar tasars zerine yazd deiiklik nergesinde daha hzl, kulaklarn vergilendirilmesiyle finanse edilecek bir sanayile menin zorunluluunu vurgulayarak, sanayi ve tarmn gelime tempolar nn eitsiz olmas durumunda ii ve kyl ittifaknn paralanmas tehli kesinin doacana iaret etti, (Rkovun Karar Tasars zerine Deiik lik nergeleri, 12 Nisan 1926, Ing. Trotsky, Cballenge 1926-27 iinde, s. 47-55) Tartmann seyri iinde kulakUara kar daha sert bir tutum be nimsenmesi sorununda Trotskiy ile Kamenyev arasnda byk lde bir gr birlii bulunduu anlald; Trotskisder ile ZinovyevciIcrin sonra dan Birleik Muhalefet iinde bir araya gelileri bu durumun bir sonucu dur. Rkov\m karar tasars (Die vvirtschafrliche Lage der Sowjetunion und die Wrrschaftspolitk der KPdSU, (der.] Wolrer, Die Linke Oppo sition , c. 4 iinde, s. 48-57) Merkez Komite oturumunda oybirliiyle ka bul edilirken Trotskiyin deiiklik nergesi reddedildi. 17. Trotskiy, uRkovun Karar Tasars zerine Deiiklik nergele ri, ayn yazar, Cballenge 1926-27 iinde, s. 53. 18. 1926 Nisanndaki Merkez Komite oturumunun stenografik tuta

414

EK 1

na yaymlanmad. 19. XV. Parti Konferans, 26 Ekim ile 3 Kasm 1926 gnleri arasnda yapld. D aha Merkez Komitesinin 23 Ekim tarihli nceki oturumu sra snda Stalin hizbi, Zinovyev Yoldan Kominternde almaya devam etmesinin olanaksz" olduunu ilan ederek ve Trotskiy ile Kamenyevi Politbroda ihra ederek, Muhalefet tarafndan nerilmi olan atekesi geri evirmiti. Stalin, Muhalefeti ilk kez usosyal demokrat sapma diye nitelendirdi ve muhalefeti, kesinlikle yok olup gitmek istemiyorsa, yan llarndan vazgemeye zorlama ars yapt. {Stalin, *Partimizdeki Sos yal Demokrat Sapmalar zerine, Sovyetler Birlii Komnist Partisinin |Bolevik| XV. Birleik Konferansna Rapor, 1 Kasm 1926, Trokizm mi Leninizm mif iinde, s. 78-132, burada s. 89) Konferansta iddetli tart malar kt* En byk konumalarndan birini yapan Trotskiy (Deutseher, Troki, c, 2, s. 315) bir parti konferansnda (ya da kongrede) son kez sz ald. (Parti ii durum konusunda XV. Parti Konferansndaki tar tmalarn belgelendii kaynak, (der.) Woltcr, Die Linke Opposition, c. 4, s. 202-400, burada Trotskiyin konumas, s. 288~32Tde.) 20. XV. Konferentsiya VKP(b). Stenografieski etet, Moskova-Le* ningrad, Gosizdat, 1927, s. 775. 21. Komnist Enternasyonalin kuruluu bu ncle dayanyordu. Kr. Rus Komnist Partisi (Bolevik) adna Lenin, Trotskiy vb tarafndan imzalanp Kominternin L Kongresine katlmas iin Alman Komnist Partisine (Spartakus Birlii) gnderilen davet yazs: "imdiki dnem, kapitalist dnya sisteminin btnyle dald ve kt dnemdir. Kapitalizm zlmez kartlklaryla birlikte yok edilmezse bu dnem, genel olarak Av rupa kltrnn k anlamna gelecektir.v (Das Einladungsschreiben an die Komnunistische Partei Deutschlands, |Spartakusbund|, Die Kommunistisehe Internationale, say 1 iinde, 1919, s, 3-7, burada s. 4) 22. Kastedilen Kari Radektir, 23. Stalin, "SSCB Stahanovistleri Birinci Konferansnda Yaplan Ko numa (17 Kasm 1935), Leninizmin Sorunlar iinde, s. 603-18, bura da s. 605. 24. "Sovyetler Birlii Leninci Komnist Genlik Birliinin (Komsomol) X- Kongresi, 11 ile 22 Nisan 1936 tarihleri arasnda Moskovada yapld. Birlik, parti nderliince resmen beyan edilmi olan Sovyetler Birliinde sosyalizmin nihai zaferine dayanarak, proleter bir genlik r gtnden (artk snflara gre ayrt edilmeyen) Sovyet genliininin bir birlii haline dntn ve genlie zg taleplerden vazgetiini ilan etti. ('Genlik almasyla ilgili talepleri yeni programmza neden alm yoruz? diye soruyor raportr Faynberg. vnl cevap yle: Btn bu

NOTLAR

415

talepler bizde imdiden yerine getirilmi olduu iin!* L,F, Beress, "Der Kongrefi der Sovvjctjuged, Rundschau, sayj 21 iinde, 7 Mays 1936, s, 865-8 ve say 23 iinde, 14 Mays 1936, s * 937-40, burada s. 866} l kemizde kart snflar olmad gibi, emeki genliin korunmak zorun da olduu smr de yoktur. O yzden genliin karlarn savunmak iin mcadele yrtmek ve genliin hak ve karlarn korumak iin her hangi bir talebi programmza almak artk zorunlu deildir. (X. Kongre de Faynberg, Putz, Jugend und Parteit s, 238 ve devamndaki alnt.) 25, Programm und Statut des Lettinschen Kommunistischen Jugendverhandes der Sowjetunion s, 11, 26- X syezd VLKSM, Stenografieski etet, Moskva, Partizdat, 1936, c. 2, s. 5vd, Yeni program sorununda raportr E.L. Faynberg idi. Konu masnn rm $. 1*41. 27, IV. Btn-Rusya Komsomol Kongresi tarafndan 1921 Eyllnde kabul edilen program, VLKSM v rezolyutsiyah yere syeztov i konferentsiyah 1918-1928 gg, Moskova-Leningrad, Partizdat, 1929, s, 82-9. 28, Bu dnemin cn elverili yllarnda bile d ticaret cirosu, sava ncesi dzeyinin bir hayli gerisinde katm; cn iyi yl olan 1931de ihra cat 1913teki hacmin ancak yzde 64,9'una, ithalat ise yzde 78ine ula mt; 1937 ylnda ayn oranlar ihracatta yalnzca yzde 31, ithalatta yzde 26,3 idi. (K.C, Thalheim, Sowjction und Ostblock in der Werwirtschaft1 \ 0$tcuropa-Handbuchy c. Sowjetunion, Das Wircschaftsystem blm iinde, s. 515-34, burada s, 516; kr. W, von Kncrre, Der Ausbau des Aufenhandclsmonopols, ayn, s. 461-83, zellikle s. 465-79) 29, 192Te kadarki i sava ve mdahale sava dneminde retim, esas olarak Kzl Ordunun ihtiyalar zerinde toplanmt. Yirmili yllar da ks3 bir aradan sonra silahlanma abalar, birinci be yllk plandan balayarak yeniden younlatrld. Savunma giderlerinin devlet btesi iindeki pay, 1930 ylnda yzde 3,4ten 1934te yzde 9, Te, 1935tc yz de l l j e, 1936da ise yzde 16,Te ykseldi. 1940 ylnda bu pay yzde 32,6*ya ulaacakt. (Nove, An Economic History of the USSR, s, 228 vd)

EK 2

SSCB'NN "DOSTLARI"

lk kez gl bir hkmet yabanc basna, ama kurulu dzen ta raftar sa basna deil, sol, hatta ar sol basna kendi politika larna arka kmalar iin rvet datyor.1 Kitlelerin, devrimle* rin en byne duyduklar sempati, brokrasinin deirmenine byk bir ustalkla kanalize edilip aktlyor* Sovyet Devriminin sempatizan olan yabana basn, Sovyet yneticilerini tedirgin edcbilecek en kk bir eletiriyi bile yaymlama hakkn yava yava yitirmeye balyor Kremlinin holanmayaca kitaplar kastl bir sessizlikle hasralt ediliyor. Sovyet brokrasisinin po litikalarn mazr gsteren canhra kitaplarla son derece apsz yaynlar birok dile evriliyor. Bu alma boyunca Sovyetler Birliinin resmi do$tlarmn tipik yaptlarna atfta bulunmak tan zenle kandk. Dk nitelikli orijinal yaynlar, bunlarn yabanc kopyalarna tercih ettik. Bununla birlikte, bu alann en kaba ve s blmn oluturan Komnist Eternasyonalikiler de dahil olmak zere, dostlar1yazn, metre kp hesabna vu rulduunda nemli bir hacim oluturur; ancak bunlar politika da son sz syleyen bir konumda deildirler. Yine de sonuca varrken bunlara da birka sayfa ayrmak gerekiyor. Brokratik dnce hzinesine nemli bir katk oluturduu sylenen, u gnlerde yaymlanm olan Webblerin Sovyet Ko417

413

EK 2

mimizmi adi) kitab bu kitaplardan biridir. Baarlm olann ne olduunu ve gerekliin ne ynde evrildiini anlatmaktasa bu yazarlar, bin iki yz sayfa boyunca brokrasinin ubelerince ne lerin tasarlandn ve yasalarca nelerin ilan edilmi olduunu aklyorlar. Vardklar sonu u: Projeler, planlar ve kanunlar fiiliyata getiinde Sovyetler Birliinde komnizm kurulacaktr. Moskovadaki adli mercilerin raporlaryla, eitli yldnmleri mnasebetiyle Moskova basnnda yaymlanan makalelerin e virisinin yapld bu i bayltc kitabn ierii bunlardan iba rettir. Ancak Sovyet brokrasisine uzatlan bu dostluk eli proleter devrimine uzatlmyor; tan tersine, aslnda bu proleter devrimine kar brokrasiden gvence isteyen bir el bu. Kukusuz Webbler, gnn birinde Sovyet sisteminin tm dnyaya yayla bileceini kabul etmeye hazrlan Ama bu yaylmann, ne za man, nerede, hangi deiikliklerle, iddetli bir devrimle mi, ba rl bir szmayla m yoksa bilinli bir taklitle mi olabileceine yantlar getirebilecek durumda deiller.2 Gerekte son derece kesin bir yant anlamna gelen, bu, yant vermeyi diplomata reddetme tavr, dostlarm niteliini sergi ledii gibi dostluklarnn lsn de veriyor. Szgelimi, 1917 ncesinde devrim sorununu eer herkes byle yantlam olsay d, ki o dnem buna herhangi bir yant vermek zordugn mzde Sovyet devletinden bahsetmek bile mmkn olmazd ve bu Ingiliz dostlarmz sempatilerini baka nesnelere hasret mek durumunda olurdu. WebbMer, yakn gelecekte Avrupada devrimlerin gereklee bileceini ummann bir samalk olduunu sanki ok doal bir eyden sz edermi gibi ilan ediyorlar. Bu iddialarnda, tek lke de sosyalizm teorisinin salamlnn gvenilir bir kantn bulu yorlar. Ekim Devrimini bir srpriz, stelik de holanmadklar bir srpriz olarak karlayan Webb,ler>yetkili kii edasyla, or talkta baka olaslk da bulunmadndan, Sovyetler Birlii s nrlar dahilinde sosyalizmi ina etmenin zorunluluu zerine

SSCB'NN "DOSTLARI"

419

tte bulunuyorlar bize. Terbiyemizi bozmamak iin, olduka zorlanarak da olsa, omuz silkmekle yetiniyoruz! Biz Webblerle, Sovyetler Birliinde fabrikalarn inasn veya kimyasal gbre kullanmn deil, ngiltere'de bir devrimin zorunluluunu ve na sl hazrlanmas gerektiini tartabiliriz ancak. Fakat ne yazk ki bilgili sosyologlarmz bu temel konuda "bilgi sahibi olmadkla rm ilan ediyorlar. stelik, byle bir sorunun sorulmas bile on lara "bilim ile elikili grnyor. Lenin, kendilerini sosyalist sanan burjuva tutuculardan, zel likle de Ingiliz Fabanlardan nefret ederdi. Yaptlarnn iinde adn and yazarlarla ilgili olarak kitaplarnn sonuna ekledii alfabetik dizinlerdeki ksa aklamalarda, yaam boyunca Webblere kar nasl bir dmanlk duyduu kolaylkla gzle nir. Webb1cre kar tavrn ilk kez belirledii 1907 ylnda y le yazyordu: Bunlar, ngiliz ii hareketinin devrimci dnemi olan Chartismi basit bir ocukluk evresi olarak gstermeye a lan Ingiliz kk burjuva dar kafallnn aptal anak yalay clardr.3 Oysa, Chartism olmasayd Paris Komn de olamazd. Bunlarn her ikisinin yokluunda ise Ekim Devrimi hi olamazd. WebbMcr Sovyetler Birliinde sadece idari ileyilerle brokratik planlar grebildiler. Ne Chartismin, ne Komn'n, ne Ekim Devriminin farkna varabildiler. Devrim onlar iin o cukluktan baka bir ey deilse bile yabanc bir eydi, bugn de hl yle. Bilindii gibi Lenin, oportnistlere kar yrtt polemik lerde, ocuksu ve kibar bir dil kullanma zahmetine girmezdi, Fabiancln propagandaclarna, yani geleneksel saygdeerlie ve var olana boyun eme anlayna kar WebbMcri hedef ala rak kullaageldii (burjuvazinin uaklar, "hainler, kle ruhlular vb) hakaret dolu szler, yllar boyunca dnlp ta nlm bir yargnn ifadesiydilcr.4 Son yllarda Webb,leri d ncelerinde kkl bir deiikliin yaand sylenemez. Sava boyunca kendi lkesinin burjuvazisini destekleyen,* daha sonra kraln sunduu Lord Passfield unvann kabul eden bu ift,6 im

420

EK 2

dilerde, gemite savunduu hibir eyi reddetmeden ve asla kendilerini inkr etmeksizin tek lkede komnizmi tabii bunun Ingiltere dnda bir lke olmas durumu da gz nnde bu lundurulmalsavunma noktasna gelmi bulunuyor* Sovyet brokrasisine yaknlap, byk hacimli kitab iin gerekli kay naklan oradan edinirken Ingiliz hkmetinin smrgelerden so rumlu bakanyd Sidney Webb, yani Ingiliz emperyalizminin bagardiyan. Webbler, daha 1923 ylna gelindiinde bile Bolevizm ile arlk arasnda ok byk bir farkllk grmyorlard (bkz. The Decay of Capitalist Civilisation, 1923).7 Buna karlk Stalinist demokrasiyi itirazsz kabul ediyorlar imdi. Bunda bir eliki grlmesin. Devrimci halkn, 'tahsilli insanlardn zgrln ortadan kaldrmasna fazlasyla fkelenen Fabianlar, brokra sinin proletaryann zgrln yok etmesini ok doal karl yorlar. Zaten ngiliz ii Partisi brokrasinin ilevi de hep bu ol mad m? Sovyetler Birliinde eletirinin tamamyla serbest oldu unu ileri sryor Webb,Ier. aka ettikleri sanlmasn, bu insan larn yle bir yetenekleri yoktur. Byk bir ciddiyetle zeleti riden bahsederken, hedefi ve snrlar her zaman iin nceden zahmetsizce belirlenmi bir angaryann yerine getirilmesini anlyorlar bundan.8 Saflklarndan m dersiniz? Hayr, ne Engels ne Lenin, Sidney Webbi iyi niyetli biri olarak grd.9 Bu kadarla yetinmeleri bi le kibarhk. Webbler, yerlemi bir rejim ve onun ho cv sahip lerinden sz ediyorlar. Var olann Marksist eletirisini tmyle reddediyorlar. Sol Muhalefete kar Ekim Devriminin mirasn savunma arsnda bulunma hakkn bile kendilerinde gryor lar. Hibir noktay eksik brakmamak iin unu ekleyelim: Lord Passfield yani Sidney Webbin de dahil olduu ii hkmeti, bir zamanlar bu kitabn yazarna Ingiltereye giri vizesi vermeyi reddetmiti.1 0 O sralar, adn andmz kitab zerinde al makta olan Sidney Webb, teori alannda Sovyetler Birliini yle bir tarzda savunmaktayd ki, bu onu, pratik alannda Majesfc-

SSCB'NN "DOSTLARI"

421

lerinin Britanya imparatorluunu savunmaktan geri brakm yordu. Ve byletikle>hakkm teslim etmek gerekir ki, her iki du rumda da kendisine sadk kalyordu, * * * Eli kalem veya fra tutmayan pek ok kk burjuvann nezdnde Sovyetler Birlii ile resmi olarak mhrlenmi bir dost luk/ oradakilerle bir biimde daha yksek ahlaki karlar pay layor olduklarnn kant anlamna gelir. Mason localarna kaydolmak veya bar derneklerine ye olmak, Sovyetler Birliinin DostlarJ > topluluklarna katlmakla olduka benzer dir nk bu ayn anda u iki tr varolu tarzn srdrmeye olanak salan Biri, gnlk karlar erevesinde sradan bir va rolu, dieri ise daha yksek bir varolu tarz. Dostlar arada bir Moskova'y ziyaret etme imknn elde ederler. Traktrleri, kreleri, geit trenlerini, ncleri, paratleri, yani tek keli meyle yeni bir aristokrasinin varl hari her eyi not alrlar* i lerinden en iyileri, kapitalist toplumdan duyduklar tiksinti ne deniyle bu duruma gzlerini yumarlar. Andre Gide1 1 bunu ak a yle itiraf ediyor: Sovyetler Birliini bugn bu kadar inatla savunmamzn nedeni de, ona kar yneltilen aptalca ve ahlak szca saldrlardr, ^ Gene de, hasmlarmzm aptall ve ahlakszl, bizim kr lememizi hakl karmamaldr* Her eye ramen, kitlelerin iyi gren dostlara ihtiyac var. Burjuva radikallerin ve radikal sosyalistlerin byk bir bl mnn Sovyetler Birlii yneticilerine sempati duymalarnn nemsiz saylamayacak nedenleri var. Programlarndaki farkl lklara ramen, baarlmas kolay veya zaten baarlm olan bir uilerlemen in yandalar, meslekten politikaclar arasnda hep rabet grr. Dnyamzdaki reformistlerin says devrimcilerinkinde ok daha fazladr. Mevcut duruma kendilerini uyarlayanlar, iflah olmazlardan kalabalktr. Devrimcilerin yaltlm-

422

EK 2

lklardan kurtulmalar ve reformistlerin de sudan km bal a dnmeleri iin tarihin istisnai dnemlerine ihtiyac vardr* u anki Sovyet brokrasisi saflarnda bir tek kii yoktur ki, 1917nin Nisan aynda ve hatta ondan epeyce sonra bile Rus yada bir proletarya diktatrl dncesini lgnlk olarak ni telemi olmasn (bu lgnlk o sralar Trotskizm olarak nite leniyordu)*1 3 Sovyetler Birliinin d lkelerdeki dostlariun yal kuan oluturan kesimleri, onyllar boyunca, bir proletarya diktatrln ak bir delilik anlamn tad ge rekesiyle geri eviren ve liberallerle birlikte bir halk cephesi kurulmasnn taraftarlar olan Rus Meneviklerinin politikalar n gereki buluyorlard. Proletarya diktatrln, gerekle tikten ve stelik brokrasi tarafndan ekilsizletirildkte sonra tanmak farkl bir eydir* Dostlar burada tamamen durumun gereini yerine getirme gibi bir yetenee sahipler. Sovyet devleti ne, hakkm vermekle yetinmemekte, onu dmanlarndan koru may da stlendiklerini iddia etmekteler* Kukusuz Sovyetler Birliini geriye ekmeye alanlardansa, ona yeni bir gelenek hazrlayanlara kar yapacaklar bu savunmay* Peki kimdir bu dostlar? Sakn Ingiliz, Fransz, Belikal reformistler ve ben zerleri gibi aktif yurtseverler olmasnlar? Sovyetler Birliini sa vunma bahanesiyle burjuvaziyle ittifaklarn hakl gstermek i lerine gelir bylclcrinin.1 4 Yoksa tam tersine, dnn Avusturya lI vc Alman sosyal yurtseverleri gibi kendilerine ramen bozgun cu konumuna dm olanlar mdr bu udosr dediklerimiz? Bylclcri ise, bu durumda, Sovyetler Birlii ile Fransa arasnda ki ittifakn Hitlerleri vc Schuschnigglcri1 5 yenilgiye uratmala rna yardmc olacan umarlar* Kahramanlk dnemi Bolcvizrninin hasn olan ve o sralar partisinin yayn organ Populaire'in1 6 sayfalarn Sovyetler Birliine kar yrtlen kampanya lara1 7 ardna kadar aan Leon Blm, bugn Sovyet brokrasisi nin iledii cinayetlerle ilgili tek bir satr yaymlamyor ayn ga zetede.1* * Nasl ilahi yz grme arzusuyla yanp tutuan Tev ratn Musas, ilahi yzn ancak kna secde etmek durumun

SSCB NN "DOSTLARI"

423

da kalmsa,1 9 oldubittilere tapnan reformistler dc, devrimin se mirmi brokratik arka vagonunu tanyp kabullenmek yeteneindeler sadece. Gnmzn komnist efleri de aslnda bu insanlarla ay n tiptendir. Yz seksen derecelik dnlerden ve cambazlklar dan sonra, anszn oportnizmin avantajlarn kefetmiler, her zaman ayrt edici zellikeri olan cehaletin tazeliiyle kendileri oportnistlemilerdir. Kremlin yneticileri karsnda her za man karlksz kalmayan klece itaatleri, onlar, devrimci inisi yatif kullanma yeteneklerinden tamamen yoksun klmaya yete cektir. Eletirinin kantlarna ancak havlamalar ve brmelerle yant verebiliyorlar; buna karlk, efendilerinin krbacn gr dkleri anda da kuyruklarn sallamaya balyorlar. Karlaa caklar ilk tehlikeli durumda kaacak delik arayacak son derece itici kiiler, bizi alak kardevrimciler olarak gryorlar. Ne demeli? Tarih btn ciddiyetine ramen ara sra aka etmekten de kendini alamyor. Bu dostlardn en drstleri veya en ak grlleri, hi de ilse ba baa yaplan konumalarda Sovyet gnei zerinde le kelerin bulunduunu kabul ediyorlar. Ama diyalektiin yerine kaderci bir tahlil getirdiklerinden, belli llerde bir brokratik yozlamann kanlmazln vurgulayarak avutuyorlar kendile rini*20 yle bile olsa, bu yozlamaya kar direnmek de cn az o kadar kanlmazdr. Zorunluluun iki ucu vardr. Bu ulardan biri gerici, dieri ilericidir. Bu iki ucu kart ynlerde ekitiren insanlarn ve partilerin, sonuta kendilerini birbirine dman cephelerde bulduklarn retir tarih bize. Dostlardn ileri srdkleri son sav, Sovyet rejimine ynelti len eletirilere gericilerin drt elle sarlacaklardr. Bu inkr edi lemez. Hatta byk bir ihtimalle bu kitab bile kendi karlar iin kullanmaya yelteneceklerdir. Ama zate hep byle olmad m? Feodal gericiliin, liberalizme kar sosyalist eletirinin si lahlarn kullanmaya yeltenmi olmasn kmseyici bir dille hatrlatmyor muydu Komnist Manifesto?2 1 Bu hibir ekilde

424

EK 2

devrimci sosyalizmin kendi bildii yolda yrmesine engel ol mad. Biz de kendi yolumuzda yryeceiz. Komnist Enternas yonal basn, hi kukusuz, eletirilerimizin Sovyetler Birliine kar bir askeri mdahaleye zemin hazrladn iddia etmeye ka dar vardryor ii. Bundan anlalmas gereken herhalde, Sovyet brokrasisinin yozlamasn bizim almalarmzdan renen kapitalist hkmetleri n> hi vakit kaybetmeksizin Ekim Devri minin ilkelerini ayaklan altna alm olanlar cezalandrmaya gi riecekleri olsa gerek! Komnist Enternasyonal yazarlar pole miklerinde kl yerine kaln sopalar, hatta daha kaba silahlar kullanyorlar. Gerek u ki, her eyin adn doru koyan Mark sist bir eletiri, tutucu Sovyet diplomasisinin itibarn burjuvazi nin nezdinde daha da ykseltebilir sadece. i snf ve onun aydnlar arasndaki kararl savunucular iinse durum farkldr. almamz bu kesimler zerinde, devri me kar deil, onu boazla yanlara kar kukularn ve gvensiz liklerin domasna yol aacaktr. Zaten nmze koymu oldu umuz hedef de buydu. Zira, ilerlemenin hareket ettirici kuvve ti yalan deil hakikattir.

NOTLAR

425

NOTLAR: EK 2
1. Trotskiyin zikrettii, Kominternin (GPU tarafndan imal edilmi) bir mali raporunda yer alan bilgilere gre yabanc komnist partilerinin yaJmz resmi yaynlan iin yaplan demeler 1929, 1930 ve 1931 yllarn da srasyla 435.000 dolar, 641.000 dolar ve 756.000 dolar tutuyordu, (Trotskiy, Komintern ve GPLT, 17 Austos 1940, Ing. TWr 1939-40 iinde, s. 348-91, burada s. 374) Trotskiy, Byk bolm kukusuz, eklen Komintern'e bal olmayan yaynlara ve dostlara harcanan (agy, s, 374) bu tr balarn tutarm 1940 yl iin birka on milyon olarak tahmin eder2. Webb, Soviet Communism , s. 1143. (Ayrca kr, Marcel Liebma, Fabianism et Communism Les Webb et lUnion Sovietque\Internatio nal Revietv o f Social History, say 3 iinde, 1960, s. 400-23 ve sayj 1, 1961, s, 49-73) 3. Lenin, Boykota K ari (9 Temmuz 1907), Marx-Engek-Marksizm iinde, s. 242-51, burada s. 244. 4. [Burjuvazinin bu uaklarnn..., bizim Menevikler ile Sosyalist Devrimciler soyundan, Ingilteredeki Hendersonlar ve Sidney Webb1 lerin soyundan, Fransa'da Albert Thomaslar ve Renauderierin vb soyundan bu satlk yaratklarn," (Lenin, Schreiben an die gemeinsame Sitzung des gesamtrussischen Zentralexekutivkomitees und des Moskauer Sovvjets mit Vertretern der Betriebskomitees un der Gewerk$chaften, (3 Ekim 1918], LW 28, s. 90*3, burada $. 90) Rusyada Menevikler ile Sosyalist Devrimcilere, Fransada Renaudeller le Vanderveldelere, In gilterede HendersoneMar ile WebbIere, Amerika'da Gompers ve rek sna benzer ekilde 1914-18 savanda kendi burjuvazilerini desteklemi olanlarn sosyalizme ne denli aka hanet ettiklerini snf bilincine sahip her ii, her drst sosyalist bugn artk grmek zorundadr. (Lenin, Brief an die Arbeiter Europas und Amerikas, [21 Ocak 1919), LW 28, s. 441*9, burada s. 442) 5. imdi olgular karlatralm ve teorileri bir an iin bir kenara b rakalm. O saat greceiz ki Fabiusulann sava srasnda davran {r nein 1913te Sidney ve Beatrice Webb tarafndan kurulmu The New Statesman adl haftalk dergilerine baknz) ile Kautksininki dahil Alman sosyal demokrat partisinin davran tpatp aynidir. Ayn dolaysz oldu u kadar dolayl sosyal ovenizm savunusu, bu savunuyu, bar, silah szlanma vb konusunda akla getirebilecek her trl tumturakl sz sarf etme yatknlyla birletirme yolunda ayn abalar.1 4 (Lenin, Der englische Pazifismus und die englische Abneigung gegen die Theorie*, [Hazi ran 1915], LW 21, s. 257-63, burada s, 258) (Sidney Webbin ii Parti

426

EK 2

s yneticilerinden biri olarak Birinci Dnya Sava srasndaki rol iin kr, L, Radice, Beatrice and Sidney Webb, Fabian Socialists, Londra, Macmillan, 1984, s. 204-12) 6, ngiliz ii Partisinin 1929 Maysndaki seim zaferinin ardndan Sidney Webb, ikinci MacDonald hkmetinde smrgeler bakan oldu; haziran aynda kendisine soyluluk payesi verildi ve Lord Passefield olarak Lortlar Kamarasndaki yerini ald. (Kr. Radice, Beatrice and Sidney VVebb, s, 269) 7, Kent iilerinin ve kyllerin ynetime katlmadan tamamen d landklar Rusyann acmasz ve yiyici otokrasisinin etkisi altnda sosya list hareketin Bolevik ya da ounluk kanadnn nderleri, 1917 Devrimiyle hkmet sorumlulua birdenbire srtlarna yklenince, demokra si ssnden vazgeip 'proletarya diktatrlm kurmak zorunda kald lar, Bu bir diktatrlkt elbetteama kamu karna bir eyler yapma konusundaki btn iyi niyete karnproletaryaya eskisi gibi buy utul makta olduu, hkmet hapishanelerinin arlk zamanndaki kadar dolu, silahl komandolarn arlk zamanndaki kadar faal olduu bir diktatr lkt. (Sidney ve Beatrice Webb, The Decay of Capitalist Civilisation, Londra Fabian Society and George Ailen Unwin, 1923, s. 161) Ayrca kr, Trotskiyin Webblcrin, kendi deyiiyle Fabiusuluun siyasal eili mini,,, btn,,, umutsuzluuyla dile getiren kitabyla yapt hesapla ma. {Trotzki, Wohin treibt Englandf, Berlin, Neuer deutscher Verlag, 1926, s. 60-2; ayrca Trotzki, Denkzettel iinde, s. 232vd) 8, Kr. The Practice of Self-criticism, Webb, Soviet Communism iinde, s, 773-9. Orada baka eylerin yan sra yle denir: SSCB dn da dnyann hibir yerinde ynetimin her blmne, her sanayi iletme sine, her kltrel kurulua ynelik acmasz eletiriler, bu kadar srekli ve ok deildir, (agy, s. 773vd) 9, Engels, Fabian Societyyi yle nitelendirmiti: Ikbalperestten duy gusal sosyalist ve filantropiste kadar uzanan kark kalibrede, yalnzca i ilerin egemenliinden duyduklar korkuda birleen ve kendi ynetimleri ni, yani eitilmilerdin ynetimini salama balayp bu tehlikenin sivri ucunu krmak iin elinden geleni ardna koymayan bir burjuva sosyalist leri klii,,. Adamlar boazlarna kadar Liberal Partinin yaran iindeler, szgelimi, esasen tam bir Ingiliz politician olan Sidney Webb gibi liberal parti grevlerinde bulunuyorlar, iileri neye kar uyarmak gerekliyse hepsini bu adamlar uyguluyor. (Engels, Brief an Kari Kautsky, |4 Ey ll 892], MEW 38, s, 446-8, burada s, 447) 10, i Partisinin seim zaferinin ardndan Trotskiy, Ingiliz babaka n MacDonalddan resmen giri vizesi istemiti, ii Partisi hkmetinin o

NOTLAR

427

srada parlamenter desteklerine muhta olduu Liberallerin protestolar arasnda dileke reddedildi. Bu karara katlmayan George Lansbury adl bir kabine yesi, kabinedeki tartma srasnda edilen u s z Trotskiy'e aktard: "te stanbulda bir kenarda oturup duruyor. Baka bir yerde oturmas kimsenin iine gelmez. Hepimiz korkuyoruz ondan/1 (Deutseher, Troki>c. 3, s. 32) Beatrice Webb, Trotskiye yle yazd: Kocam ve ben Ingiltereye kabul edilmeyiinizden tr ok zgnz. Ama dev rimin srekliliini savunan, yani devrimci sava baka lkelerin politika larna kadar gtren bir kimsenin, korkarn ki, baka lkelere girmesi her zaman nlenecektir. (Deutscher, Troki, c 3, s. 32. Ayrca kr. uVi zesiz Gezegen blm, Troki, Hayatm , c. 2, s. 655-73) 11. Andre Gide (1869-1951), Mallarme evresinden kt, 199da kurulan edebiyat dergisi Nouvetle Revue Franaise ile Fransz fikir haya t zerinde byk etki yaratn ve iki dnya sava arasndaki dnemde Fransz Edebiyat aydnlarnn en nemli temsilcilerinden biri oldu. Gidein deneysel teknikle yazlm romanlar, hayata dman ahlaka ve di ne ynelik eletirisini ve alternatif hayat ve siyaset biimlerine ilikin ara ym belgeler. Geni kapsaml edebi eseri, romanlar, dramlar, lirii, se yahatnameleri vc evirileri (Goeche, Shakcspeare, Whitman, Pukin vb) ierir. LTmmoraliste (1902; Trkesi: Ablaksz, 1937, 2002); Les Caves du Vatican (1914; Trkesi: Vatikan'n Zindanlar, 1958, 1989); Les Faux-Monnayeurs (1926; Trkesi: Kalpazanlar, 1942, 1989); L'Ecole des Femmes (1929; Trkesi: Kadnlar Mektebi, 1937, 2002); Journal 18891939 (1939; Trkesi: GnlUk-Jurnal 1889-1918, 1963, 1999); ve 193949 (1949; Trkesi: 1961). Romain Rolland ile Andre Malrauxun yan sra Gide de bir sre Fransz Komnist Partisinin yol arkadai sayld; ancak 1936 ylnda Sovyetler Birliine yapt bir yolculuun ardndan Stalincile kar cep he ald. Retour de l'URSS (1936) (Trkesi: SSCBden Dn, 1992) ba lkl anlatsnda yle yazar: "Sovyetler Birliinde evreye yaylacak gibi grnen bu kk burjuva ruh hali, kanmca alabildiine kardevriucidir. Oysa bugn SSCBde kardevrime^ denilen ey, kesinlikle bu deil. Hatta neredeyse bunun tam tersi. Bugn kardevrimei gzyle baklan ruh, eski arlk dnyasnn yar rm cenderelerini ilk kez paralam olan o devrimci ruhun, o mayann ta kendisi/ Bunun zerine 3 Aralk 1936 tarihli Fravda Gidee "Fransz kk burjuvazisinin hayrl evlad diye saldrp yle der: "Onun dostlarn ii snfnn kampnda ve onun dmanlarnn, Trotskist-faistlerin kampnda ayn zamanda a rayamayz. Andre Gidein, SSCBden Dn adl kitabnda marifetli anti-sovyec ajan larn kurban olduu aktr. iyi niyetli eletiricilerine verdii bir ce

428

EK 2

vapta Gide, Ula Trotskist olmadan da Stalinin reddedilebilecei yolun daki gr asn savunur (Retouches mon Retour de l'URSS> 1937) Trotskiy, Gidei, ok byk basiret ile dnsel drstln birbiri* ne baland kesinkes bamsz bir karakter olarak nitelendirmiti, (Andre Malraux, Moskova Davalan ve Ispanyol Devrimi** 8 Mart 1937, Fra. TCE 13 iinde, s. 49-51, burada s. 50) (Gide, (Evres completes, 15 cilt ve 2 ek cilt, Paris, NFR, 1932-54; G*D. Painter, Andre Gide, A Gritical Eiograpby, Londra, Weidenfels Ncolson, 1968; J. Robrieux, Gide et les proces Moscou, Cahiers Leon Trotksy, say 25, 1986, s. 93-104) 12* Gide, Zurck aus SowjetRu$landy Reisen iinde, s* 330 {Gide, kendisi tarafndan Nout/elle Reme Franaise iin yazlm olan 1936 Mart tarihli bir yazdan alnt yapyor.) 13* Kr. 1917'de Trokizm blm, Troki, Hayatim , c* 2 iinde, s* 390-5: Partinin (Leninin 4 Nisan 1917 gn dnnden nce) Rus ya'daki yneticileri arasnda, proletarya diktatrlne, sosyalist devrime doru yrmeyi dnen bir kiitek bir kii!yoktu. Leninin dn nden hemen nce toplanm olan parti konferansnda, dzinelerle Bolevikten bir tekinin dncesi demokrasinin tesine geememitir. Bu konferans tutanaklarnn hl kilit altnda tutulmas sebepsiz deildir. Stalin* geici Gukov-Milliyukov hkmetini tutmak ve Boleviklerle Menevikleri birletirmek fikrindeydi. Rkov, Kamenyev, Molotov, Tomskiy, Kalinin ve bugnn btn br yneticileri ya da yan yneti cileri ayn tutumu (ya da daha oportnist bir tutumu) benimsemilerdi. Yaroslavskiy, Ordjonikdze, Ukrayna Merkez cra Komitesi Bakan, Petrovskiy ve bakalar, ubat Devrimi sralarnda, Yakutskta Meneviklerle birlikte Sosyal Demokrat adnda bir gazete karyorlar, en baya ter tip tara oportnizmi yapyorlard. (Hayatim , c. 2, s. 390vd) (Ad geen parti konferansnn Trotskiyin elinde bulunan bir tutana , L. Trotsky, The Stalin School o f Falsification, Pioneer, 1937, s. 23130Tde baslmtr.) 14* rnein Alman Sosyal Demokrat Partisinin gmenlik ynetimi, 28 Ocak 1934 tarihli "Prag Manifestosunda Hitler rejimi karsnda, Bi rinci Dnya Sava iin imparatorluk sava denekleri onaylanrken 1914*te unuttuu: Bu sisteme tek bir adam, tek bir kuru yok!" klasik sosyalist iarna dnd. (Kr* "Das Prager Manifest von 1934, Wolfgang Abendroth, Aufstieg und Krise der deutschen Sozialdemokratie iin de, Frankfurt, Stimme Vlg., 1964, s. 114-22, zellikle s. 121) 15. Kurt von Schuschnigg (1897-1977), Avusturyah politikac, 1927de Hristiyan Sosyal Ulusal Konsey yesi, 1930dan sonra Ostmark

NOTLAR

429

{dou u lkesi, Avusturya) Hcum Kollan Milislerinin yneticisi, 193234te adalet, 1933ten balayarak ayrca dinci-faist DolfuS rejiminin eitim bakan. DollfuGun Na2 darbecileri tarafndan 1934 Temmuzun da ldrlnden sonra anslye; ii hareketine ve Avusturyal nasyo nal sosyalistlere kar korporatif-otorirer bir dzen urunda mcadele et ti; 1936dan sonra, otoriter rejimin birleik rgt olan Varan Cephe s in in yneticisi; 12 ubat 1938 gn Berchesgadenda bulutuu Hitlerin Avusturya d ve savunma siyaseti iin ileri srd koullar, nas yonal sosyalist SeyR-Inquardtn kabineye alnmasn ve Avusturyal nas yonal sosyalistler iin af karlmasn uygun buldu. Anlamay bir plebi sitle etkisiz hale getirme giriimi, devrilmesiyle {11 Mart 1938) ve Alman larn Avusturyaya girmesiyle {12 Mart) sonuland. 1945e dek tutuklu kaldktan sonra ABDye g etti; hayatnn son yllarn gene Avustur yada geirdi, (Dreimal OsterreichyViyana, Thomas-Verlag, 1937; Eit Reqmetn fr Rot-Weifi-Rot [1946|, Viyana, Amalthea, 1978; m Kampb geget Hitler, Viyana, Molden, 1969* U. Eichstaedt, Von Dollfuss zu Hitler, Geschich te des Amchlusses sterreichs 1933-38, Wiesbade, Steiner, 1955) 16* I917de Jean Longuet tarafndan kurulmu olan Le Fopulaire ga zetesi, 8 Nisan 1921den balayarak, Sosyalist Partinin gnlk gazetesi olarak yaymland. Leon Blumun ynetimi altnda d siyaset yaz ileri, Fransada srgnde yaayan ve 1932de gazetenin bayazar olan Mene vik Oresfa Rozenfelde (1891-1964) devrildi. 17, Kr. N. Racine, Le Parti Socialiste (SFIO) devant le bolehevisme et la Russie sovietique, 1921-24, Revue Franaise de Science Politiques say 2, Nisan 1971, s. 281-315. 18. Komnist Parti ile Sosyalist Parti arasnda faizme kar eylem birlii iin yaplan anlama (27 Temmuz 1934), her iki partinin karlk l saldrlardan ve eletiriden kanmasn ngryordu. Bylece Rus so runu resmen parantez dnda braklm oluyordu. Leon Blumun kendi si, eylem birlii abalarn engellememek iin Rozenfeldin SSCB konu sundaki yaz dizisini 6 ubat 1934ten nce kestiini 1934 Maysndaki kongrede itiraf etti. Btn eylem birlii dnemi boyunca Leon Blumun ynetimi altndaki Le Fopulaire, birlik anlamasnn getirdii ykml lklere uydu. SSCB konulu byk rportajlar yok oldu; yalnz resmi Sov yet belgelerini yaymlamaya balayan sosyalist gazete, Moskova davalar srasnda resmi haberleri yorumsuz vermekle yetindi. (N. Racine, Les socialistes fraais devant le regime sovietique [1920-39], [der.] E.P. Kouchner, Les interpretations du stalinisme iinde, Paris, Presses Uiversitaires de France, 1983, s. 91-107, burada s. 102vd)

430

EK 2

19. Musa, "Ltfen grkemini bana gster, dedi. Ve Rab ona Yz m grmene izin veremem. nk yzm gren yaayamaz/ dedi. Son ca, Yakmmda bir yer var, dedi, Orada, kayann zerinde dur. Gr kemim oradan geerken seni kayann kovuuna sokup geinceye kadar elimle rteceim." (Msrdan k,* Bap 3.18 ve 20*23; Kutsai Kitap Eski ve Yeni Antlama, Kitab Mukaddes irketi ve Yeni Yaam Yay., 2002, s. 110-1) 20. Bu tipe rnein Bertolt Breclt uygun dyordu; izleyicilere ken dinio arada kendi izleyicisi olarak kendisine Stalinci Sovyetler Birlii nin eletirisiz dostu olarak sunuyordu... Bununla birlikte Korschun rencisi, resmi grevi olmayan bir kii olarak, dostlarla konuurken basi retini koruyordu, st kapal bir mesafeyle. 1938 yaznda Walter Bcnjamin, Sovyetler Birliinin durumu konusunda Brecht*in u szlerini kayde der: Tek lkede sosyalist ekonomi olamaz... Rusyada hkm sren, ki isel komutadr.' Nihayet austos sonunda Brccht u forml ortaya atar: Rusya da hkm sren, proletarya zerinde diktatrlktr. Bu diktatr lk proletarya in pratik iler yapmaya devam ettike ondan vazgemek ten kanmak gerekir (H. Dahmer, Bertolt Brecht und der Stalinisrms, Jahrbuch Arbeiterbevegung, c. 1, [der.] C. Pozzoli, Frankfurt, Fischer, 1973, s. 349*56, burada s. 350vd) 1926 ile 1939 arasnda kale me alnm "Marksist IncclemcIerindeki u ifade de, Brechtin tutumu iin karakteristiktir: Proletarya diktatrl olmadan retici glerin kurtuluu gerekleemez. Proletarya diktatrlnn, tek bir adamn dik tatrlnde doruuna kt (bildiimiz) biimi alp almayaca, devri min gerekletii lkede retici glerin geliimi iin byle bir biimin ge rekli olup olmadna baldr. {Schriften zur Politik und Gesellscbaft, Gesammelte Werke, c. 20, Frankfurt, Suhrkamp, 1967, s. 46-178, bura da s. 104) 21. Sempati uyandrmak iin, aristokrasi, grnte kendi karlar n unutmak ve burjuvaziye kar yalnzca smrlen ii snfnn kar na olan iddianameler hazrlamak zorunda kald.,. Feodal sosyalizm orta ya ite byle kt... Halk kendi ardna toplayabilmek iin, aristokrasi, bayrak niyetine, nde, proleter sadaka torbasn dalgalandrd. Ama halk, onun peine her taklnda kndaki eski feodal hanedan armalarn g rp yksek perdeden aalayc kahkahalarla onu terk etti. (Komnist Parti Manifestosu (1847-48], Marx ve Engels, Seme Yaptlar, c. 1, s. 155 vd)

DZN

ABD 8, 9, 14, 17, 18, 19, 25, 26f 91, Babel 250 92, 95, 154, 299, 305, 306, 310, Babeuf, F,N. 125, 138, 150, 152, 153 Bah, A N. 172, 195 312, 351, 375, 404,411, 429 Alman Komnist Partisi 127, 299, 374, Bakunin 115, 116 Baldvvin 75, 268 414 Balkanlar 310, 311 Almanya 5, 8, 9, 12, 17, 18, 19. 25, 26, Baltk Denizi 27S 31, 39, 51, 93, 100, 127, 128, 135, Baltk lkeleri 20, 26 155, 161, 163,242, 300, 304, 305, 306, 308, 311,312, 313, 324, 325, Barbusse, H. 2, 5, 6, 363 327, 340, 351,374, 396, 397, 401, Barras 124, 150, 151 402r 404 Barthou, L 267, 309, 311 Bat 11, 12, 19, 20,31,48,75,77. 126, Amendola, G. 161 Amerika 8, 14, 25, 72, 76, 109, 173, 128, 155, 190, 191, 193, 207, 223, 225, 226, 228, 229. 275, 276. 289. 226, 272, 340, 405 Anaristler 97, 115, 116 293, 295, 303, 325, 380, 381, 388, Andreyev. A.A. 45, 62, 160. 244, 330 395, 404 Bat Avrupa 54, 242, 245, 246, 304 Asya 10, 127, 224, 237 Bat Ukrayna 296, 327 Avam Kamarast 267, 301, 311 Belika 294, 299, 306, 308, 325, 422 Avanti! 353 Belinskiy 254 Avrupa 8, 17,19, 25, 31, 76, 77, 112, Belty, 155, 173, 209, 226, 246,260, 267, A. 253 254 269, 278, 293, 297, 303,305,Belinskiy 311, 325, 382, 393, 395, 396,409,Bernstein 414, 6 Bersin 374 418 Avrupa Birleik (Sosyalist) Devletleri 298, Birinci Be Yllk Plan 9, 91. 102, 109, 118, 195, 202, 209, 217, 231, 236, 328 Avusturya 26, 127, 150, 154, 258, 266, 261, 275, 286,415 Bismarck 75 324, 396, 397, 429 Blum, L. 268, 422, 429 Avusturya-Macaristan 154, 258, 264 Blher 89 Avrupa Proletaryas 11, 258, 296, 298, Blyuher 323 383, 400, 405
431

432

DfZIN

Bobinski 323, 374 Bogdanov, A.A, 247, 248, 249 Bolevikler 24, 54, 117, 120, 124, 129, 149, 154, 157, 158, 167. 214, 238, 241, 259, 304, 318, 324, 385, 386, 400, 409,410, 412, 428 Bolevik Muhalefeti 377, 384 Bolevik Parti 8, 30, 32, 59, 70, 78,120, 125, 130, 131, 133, 134, 136, 139, 158, 167, 189, 214, 241, 249, 250r 252, 260, 265, 283, 305, 336, 365, 393 Bolevizm 3, 131, 133, 223, 265, 273, 279, 309, 345, 387, 420, 422 Bonapartist 295, 390f 392, 393 Bonapartizm 377, 381, 382, 387, 391 Bordiga, A. 299, 353 Bortnowski 374 Brecht, B. 164, 430 Brest-Litovsk Antlamas 154, 258, 259, 263, 300, 304 Brissot 124, 151 Bronskii. M. 374 Bubnov 251 Budyenniy, 5. 89, 280, 317, 323 Buharin, N.l. 24, 33, 36, 37, 41, 42, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 89, 120, 134, 151, 159, 160, 164, 231, 248, 282, 328, 350, 366, 371, 375, 387, 403r 407, 413 Bulgar Ayaklanmam 127 Bulgaristan 297, 310 Bulgar Komnist Partisi 311 Bunting 299 Byk Britanya 8, 18r 22, 25, 26, 91, 154, 258, 301, 302 f 306, 307, 308, 313, 314, 315, 325, 396 Carr, E.H. 53, 55, 56, 59r 60, 61, 117, 118, 159, 165, 197, 237, 241, 299, 303, 315, 328 Cenevre Konferans 259, 265, 313 Churchill, W. 91, 301 Cintrine 191

Ciszewski 374 Comte, A. 90 Cripps, R-S. 271, 313, 314 Curzon, G.N. 258, 301, 302, 303 an Kay ek 128 arhk mparatorluu 7, 20, 154, 305 arlk Rusya's 16, 38, 75, 101, 273, 276, 325 ekoslovakya 12, 154, 264. 266, 299, 306, 308, 326 ernenko 159 ernievskiy 254 ierin, G.V. 259, 303, 304, 305 in 88, 128, 155, 246, 263, 266, 297, 302, 306, 307, 317, 328 in Devrimi 127, 128, 155, 262, 266, 272 ubar 160

172, 111, 294,

296, 263,

Dabal 374 Danimarka 17 Deborin 251 Demokratik Almanya 26, 259 Deut seher, L 86, 158, 159, 164, 240, 250, 254, 323, 326, 354. 414, 426 Devlet Bankas 107, 108, 117 Devlet Planlama Komisyonu 15, 22, 24, 39, 53, 104, 107, H1 Devlet ve Devrim 69, 76, 85, 87, 88, 90, 94, 242, 398 Dobrotyubov 254 Dou 48, 128, 226, 262, 389 Dou Avrupa 10, 25 Domski 299 Drdnc Enternasyonal 294, 353, 354, 391, 394, 398, 400 Duma 245, 361 Duranty 2, 363 Dhring, K.E. 71, 90 Dnya Devrimi 39, 57, 77, 127, 232,

DZN

433

257, 259, 261, 262( 271, 282, 285, 318, 345, 370, 382, 406

Frunze, M,V. 280, 281, 318, 319, 321 Fuller 326 Frstenberg 374

Galilei, G. 137, 164 Eberlein, K 374 Gamarnik 64 Ekim Devrimi 2, 10, 19, 23, 24, 33, 37, Gaulle, C. de 326 38,47, 53, 54,61,77,88, 121, 125, Gide, A. 421, 427,428 129, 139, 149, 151, 163, 166, 201, Girault, J,M. 299, 312 209, 212, 216, 222, 223, 227, 236, Gladkov, f.V. 235, 252 237, 261, 271, 277, 287, 293, 297, Godwin, W, 115, 116 345, 368, 370, 393, 394, 405, 407, Goebbels 216, 265 Gompers 425 409,411,418, 419, 420, 424 Gorbaev, M S . 85, 239 Engels, F. 5, 69, 70, 71, 72, 83, 84, 85, 87, 88, 90, 91, 93, 94, 116, 121, Gorki, M. 249, 252 144, 154, 156, 164, 167, 198, 215, Gosplan 24f 53 216, 237, 242, 246, 355, 372, 373, GPU 135, 184, 187, 188, 216, 285, 400, 402, 411,412,413, 420, 425, 363, 372, 384, 386, 425 Gramsci, A, 247, 353 426, 430 Green 191 Estonya 26, 127, 285 Eyhenbaum, M, 253 Gukov 428 Guzot 56 Fabian 2, 6, 69, 419, 420, 425, 426 Gumilev 252 Faynberg 414 Gussev, S. 278, 280, 318, 320 Grcistan 34, 149, 272 Feroci 341, 353 Feuerbach 115 Habeistan (Etiyopya) 265, 269, 276, Fichle 115 309, 310, 312, 314 Finlandiya 272, 285, 314 Halis 299 Fischer, L 2, 315, 363 FHeg, L. 374 Harkov 120, 166, 179, 196, 398 Ford 76, 92 Hegel 115, 119 Henderson 425 Forsthoff, E. 161 Heryng 374 Frank, 312 Hilferding, R . 354 Fransa 5, 12, 17, 18, 19, 25, 26, 88, Hindenburg 310 116, 156, 149, 151, 154, 197, 242, Hindistan 1, 302 246, 250, 264, 265, 266, 267, 268, Hitler, A, 75, 128, 161, 163, 262, 266, 269, 285, 293, 299, 301, 306, 307, 308, 309, 311, 312, 313, 317, 321, 267, 269, 286, 292, 293, 295, 310, 311, 323, 324, 325, 326, 327, 340, 322, 326, 340, 350, 352, 392, 393, 341, 368, 374, 397, 422, 428, 429 396, 422, 425, 429 Hlebnikov, V. 252, 253 Fransz Devrimi 67, 87, 166, 124, 125, Hobbes, T. 395 151, 273, 277, 396 Hollanda 26, 295 Fransz Komnist Partisi 267, 301, 312, Hol!weg, T, 325 353, 427

434

DZN

Homyakov 242 Horvvitz 374 Hovvard, R . 81, 95, 268, 271, 307, 312, 314 Hlz, M. 374 Humbert-Droz 59 kinci Be Yllk Plan 42, 78, 176, 236, 238, 261, 306 Ingiliz i Partisi 6, 314, 420, 426 Ingiliz Sosyalist Partisi 305 Ingiltere 12, 154, 160, 264, 261, 301, 302, 309, 375, 401, 404, 420, 425, 427 Ispanya 25, 116, 163, 266, 293, 352, 428 Ivanov 250 zvestiya 15, 24, 56, 160, 163, 172, 205, 252, 266, 375 talya 1, 269, 299, 306, 307, 308, 313, 314, 323, 396 217,

299, 419, 294,

166, 309,

Jakobson, R, 252, 253 jakoben 134, 138, 140, 150, 151, 152, 153, 160, 166 Japonya 1, 9, 25, 26, 88, 245, 327, 328 Jilek 299 Jdarov 171 Jouhaux, L 191 Kafkasya 52, 62, 91, 265, 301 Kaganovi 371 Kafinin 60, 89. 371,428 Kameryev, LB. 6, 35, 36, 36, 57, 60, 89, 132, 134, 160, 246, 385, 387, 390,413, 414, 428 Kant, L 115 Kapital 10, 83, 84, 115, 117, 121, 198, 242 Karadeniz 154, 252, 258, 300 Karoyi, M. 324 Katerina, II. 273 Katheder-Soziaiismus 2 Kazaklar 225, 252, 287, 322

Kellogg Pakt 259, 306 Kerenskiy 124, 149, 287 Keynes, J M 351 Kzl Ordu 12, 13, 63, 89, 126, 149, 154, 171, 240, 251, 258, 264, 272, 273, 274, 275, 276, 277, 278, 280, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 297, 299, 300, 301, 302, 307, 315, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 329, 349, 370, 415 Kirov 160, 199, 390 Kirreyevskry 242 Kollonta, A. 158 Komintem 5, 59, 156, 159, 299, 302, 310, 312, 319, 324, 328, 353, 397, 412,414, 425 Komsomol 177, 196, 221, 222, 239, 240, 243, 244, 414, 415 Komnist Balkan Federasyonu 310 Komnist Enternasyonal 41, 80, 81, 128, 131, 133, 142, 155, 203, 257, 258, 262, 266, 268, 271, 272, 297, 299, 312, 318, 324, 365, 369, 374, 393,414 Komnist Genlik 145, 188, 189, 249, 210, 217, 218, 219, 220, 221, 227, 235, 239, 274, 406, 414 Komnist Manifesto 74, 423, 430 Kore 25, 296 Koritshener 374 Kossarev, A,V. 177, 196, 243, 244 Kreibich 299 Kremlin 59, 89, 113, 127, 131, 134, 139, 184, 186, 190, 191, 220, 230, 247, 257, 266, 267. 286, 318, 349, 389, 397, 417, 423 Krestinskiy, N. 118, 158 Kropotkin, P. 115, 116 Krupskaya, N, 89, 130, 134, 160 Kugelmann 87 Kun, Bla 291, 324, 325, 374, 380, 387, 392

DZN

435

Mariyengof 250 Labourbe, J. 300 Lahcucki 374 Marksist 66, 76, 80 Laski, H. 6 Marksizm 5, 65, 85, 143, 199, 234, Latin Amerika 352 237, 272, 281, 350, 371, 425 Lauer 374 Marty, A, 301 Laval, P . 265, 267, 309, 311, 312 Marx, K. 5, 25, 66, 67, 69, 70, 71, 72, Lenin, V,l. 7, 11,22,23, 29,31,41, 53, 73, 74, 75, 76, 79, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 90,91,92,93, 94, 108, 110, 54, 60r 69, 70, 71, 72r 73, 75, 76, 77, 80, 85, 86, 87, 88, 89, 93, 94, 115, 116, 117, 120, 121, 154, 156, 95, 104, 118, 124, 130, 131, 132, 164, 173, 198, 202, 224, 237, 242, 133, 134, 136, 137, 141r 144. 145, 246, 247, 331. 350, 355, 358, 362, 156, 157, 158, 159, 162, 167, 173, 372, 373, 400, 402, 403, 411,412, 199, 215, 223, 232, 233, 234, 237, 413, 425, 430 Mayakovskiy, V. 235, 252, 253 240, 242, 245, 246, 248, 249, 251, 259, 260, 272, 273. 303, 304, 305, Mejlauk, V I 24, 111, 118 306, 315, 316, 318, 320, 324, 325, menevik 24, 69, 149, 214, 241, 304, 328, 344, 350, 354, 362, 385, 387, 350, 422, 425, 428, 429 388, 398, 399, 400, 401, 407, 410, Merkez Komite 2, 36, 41, 45, 53, 55, 56, 57, 58, 60, 62, 64, 85, 90. 131, 411r 414,419, 420, 425, 428 Lensch, P. 51 132, 133, 145, 158, 159, 160, 162, 163, 165, 166, 168, 171, 180, 194, Leonetti, A, 353, 354 244, 246, 251, 305, 311, 318, 330r Leonov 250 353, 354, 357, 362, 371, 383, 397, te Popuftre 429 403, 413,414 Lesczcyhinski 374 Michalec 299 Letonya 26, 272, 285, 315 Mihailov 158 Levien, M. 374 Mikoyan 160, 172, 173 Levvinson 374 Milletler Cemiyeti 260, 264, 265, 268, Lincoln, A. 75, 92 271, 272, 295, 307, 308, 309, 310, Litvanya 26, 285 311, 312, 314, 326 Litvinov, M. 265, 305 Milliyukov 428 Lloyd George 267, 294, 302, 311 Mirabeau, H.G.R, 124, 150, 151 Loizeau 316 Molotov 11, 12, 13, 24, 36, 43, 47, 56, Longuet, J. 429 60, 64, 109, 135, 143, 145, 158, Lunaarskiy, A,V. 232, 248, 249, 250, 160, 178, 192, 289, 306, 368, 371, 251 385, 428 Lvov 245 Moolistan 263, 307 Moskova Durumalar 390 Macaristan 258, 291 Mtsersk 254 MacDonald, R , 6, 426 Murphy 299 Maiskiy 129 Mussolini, B. 161, 265, 269, 309, 313, Malinovskiy 247 340, 341, 352, 354 Malraux. A. 427, 428 Manurya 296, 306, 307, 317, 328 mandarin 70, 88

436

DZN

Napolyon, 8. 26, 150, 151, 153, 267, Pollac 299 Ponomaryev, B.N. 25 277, 361, 396, 397 Polonya 20, 26, 127, 154, 258, 259, Napolyon, III. 382, 397 264, 272, 285, 296, 299, 301, 302, Narodnik 195, 236, 242, 254 303, 306, 308, 317, 327 NEP (Yeni Ekonomi Politikas) 31, 32, 42, 52, 53, 63, 100, 101, 103, 104, Popolo d'ftafta 340, 353 Postev, P.P. 160, 167, 168 105, 118, 126, 136, 137, 158, 166, Potemkin 62, 129, 251 174, 202, 217, 2S3, 351, 373 Pravda 14, 24, 42, 55, 57, 59, 60, 62, Neumann 374 78, 138, 139, 142, 166, 197, 206, Neurath 299 211, 235, 236, 244, 248, 254, 324, Neverov 250 328, 335, 336, 384, 385, 386, 397, Nikitin, N. 250 398, 427 Nikolay. ar Jl, 223, 245, Nikolayevskiy, B. 371 Preobrajenskiy 53, T58, 164 Nisan Tezlen 88 Pronik 374 Neumann, H. 162 Prokofyev 247 Novaya iizn 249 proletkult 247, 248, 249, 251 Proudhon, P,J, 115, 116 Olea 250 Ordjonikidze, S. 120, 160, 176, 320, Radek, K. 79, 94, 324, 350, 371, 372, 387, 428 387, 414 Orta Asya 185, 386 Ossinskaya 299 Rakovskiy, K. 125, 135, 136, 137, 138, 162, 163, 164, 166, 192, 199, 369, Oyrat! ar 225, 246, 398 Overstraeten 299 387,412 Rapalfo Anlamast 258, 259, 303, 304 Ravazzoli 353 Palmerstone, J.HJ. 91, 92 Paris Komn 87, 716, 756 Remmele, H. 374 Renaudel, P. 425 Passfield, Lord 419, 420, 426 Pasquine 299 Ricardo 6 Pavlov 273 Riga Bar 258 Rkov, A, 36, 37, 40, 41, 57, 58, 59, 60, Petro, l 61, 246 Petrovskiy 428 88( 89, 134, 160, 387( 413, 428 Robespierre 124, 150, 151, 160, 166 Piinyak, B. 250, 319 Pilsudskiy 127, 154 Rolland, R, 5, 427 Pisarev, D . 254, 255 Roosevelt, 75, 91 Platten, F, 374 Rousseau, JJ. 160 RSFSC 117, 122, 162, 237, 246, 303, Pletnev 248 315, 471 Pogodin, M.P. 62 Rudzutek 160 Pokrovskiy, M,N. 251, 395 Polrtbro 38, 39, 41,42, 55, 60, 62,64, Rus Devrimi 5, 228, 247, 319, 325, 327 134, 135, 156, 160, 162, 168, 244, Rus Komnist Partisi 92, 93, 94, 162, 245, 248, 259, 306, 353, 374, 407, 240, 246, 300, 305, 316, 318, 319, 320, 324, 354, 414 414

DZN

437

Rusya 1. 7, 10, 16, 20, 22, 24, 26, 31, 38,41, 52, 54, 55, 62, 67, 75, 77, 86, 94, 101, 117, 126, 154, 1S5, 157, 158, 193. 195, 196, 225, 242, 245, 246, 249, 253, 2S8. 265, 272, 273, 275, 276, 278, 291, 292, 299, 301, 302, 303, 304, 305, 308, 314, 315, 320, 325, 326, 351, 392, 400, 4 0 1, 402, 406, 407, 471, 415, 422, 425, 426, 428, 430 Sahaljn Blgesi 215 Saint-Simon 93, 94 Samoilenko 244 Santini 299 Sapronov 241 Schelling 115 Schubert, H. 374 Schulte, F, 374 Schuschnigg 422, 428 Scripps-Hovvard 268 Serafimovi, A. 252 Serebryakov 158 Serge, V, 155, 194, 305, 368, 371, 375, 387, 398 Serrati, G. 353 Shaw, G.B. 6 Sibirya 40, 138, 149, 154, 163, 167, 225, 242, 246, 252, 292, 319, 386, 398,411 Sklyanskiy 156, 319 Smeral 299 SmiJga, I. 162, 164 Smirnov 6, 257S, 350 Sneevfiet 299 Sochacki-Czeszejko 374 Sointsev, E.B. 400, 40,4?1, 412 Solts, A,A. 206, 207, 238, 239 Sosnovskiy, L.S. 138, 166, 209, 387 Souvar ine 299 Stahanov Hareketi 110, 112, 113, 142, 177, 180, 194, 196, 197, 218 Stahanovcu8l,95,110,114, 121, 177, 178, 179, 186, 190, 195, 196, 204,

215, 335, 379 Stalin, )V. 2, 34, 35, 36, 37, 39, 40,41, 43, 55, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 71, 74, 77, 78, 81, 85, 86, 88, 89, 90, 91, 95, 101, 102, 103, 105, 112, 118, 119, 12!, 123, 129, 131, 132, 133, 134, 135, 142, 143, 151, 155, 156, 158, 159, 160, 162, 163, 165, 167, 168, 175, 177, 178, 180, 192, 194, 196, 197, 199, 216, 222, 223, 231, 233, 235, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 247, 250, 251, 253, 254, 268, 271, 272, 273, 278, 279, 280, 282, 290, 305, 306, 307, 311r 312, 314, 318, 319, 320, 323, 324, 326, 328, 333, 349, 350, 357, 364, 365, 366, 367, 369, 371, 372. 373, 374, 375, 378, 381, 383, 384, 386, 387, 390, 396, 397, 399, 400, 402, 403, 406, 407, 411, 413, 414, 428 Stein, L. von 5, 374 Stein-Krajevvski 374 Stirner, M. 115, 116 StoNpin 245 Suritz 129 Susfov, M.A, 25 Suvorov 273 Sbkind, H. 374 Svinhufvud, P.E, 314 klovskiy, V, 250, 253 lyapnikov 158 midt, O.Y. 242 ostakovl, D, 254 ubat Devrimi 56, 124, 149, 166, 238, 245, 305. 409, 428 varts, S. 351 Tasa, A. 299, 353 Termidor 129, 134, 140, 150, 151,153, 156, 160, 208, 213, 236, 262, 265, 272, 344 Termidorcu 129, 134, 140, 151, 153, 208, 377, 386

438

DZN

Thomas, A, 425, 429 Tihon, P. 241 Tnyanov, Y. 253 Tomskiy, M. 36, 37, 41, 57, 58, 59, 60, 134, 160, 387, 428 Treint 299 Trot skst 35, 42, 60, 159, 384, 385, 386, 398, 407 Trotskiy, LD. 6, 23, 42, 52, 53, 55, 57, 58, 60, 62, 89, 93, 94, 119, 149, 156, 158, 159, 162,163,194,199, 222, 237, 240, 241,245,248,249, 250, 252, 253, 255.299,304,305, 312, 314, 317, 318,319,320,321, 323, 324, 327, 328,349,350,353, 354, 355, 365, 368,375,387,390, 395, 397, 398, 409,411,412,413. 414, 425, 426, 427,428 Tresso, P, 353 Tsaritsin 280, 320 Tseretelli, G. 149 Tuhaevskiy, M. 89, 275, 276, 279, 280, 281, 289, 318, 319, 323, 387 Ukrayna 12, 52, 91, 120, 136, 154, 168, 172, 229, 240, 249, 296, 303, 320, 327, 428 Urallar 22, 52, 154, 194, 206 Uzakdou 242, 275, 277, 285, 301, 306 nc Be Yllk Plan 39 nc Enternasyonal 262, 271, 366, 394 Vandervelde, E. 425, 445, 448, 451 Varga, E . 251, 324 Vollmar, G, 401, 402, 412, 413 Voroilov, K. 13, 89, 276, 280, 281. 288, 320, 321, 322, 323 Voslenskiy 60 Walecki 299 Warski 299

Warszawski 374 Warville, J.P.6. 151 Webb, 6. ve S . 2, 6, 39, 68, 363, 417, 418,419, 420, 425, 426, 427 VVeber, M, 87, 88, 242 Wells, H G. 6 Wilde, G. 37 Wilhelm 295 Wroblewski 374, 394, 399, 403 Yagoda 142, 387 Yaroslavskiy 158, 210, 240, 251, 303, 308, 428 Yegorov 89, 323 Yenukjdze 371 Yesenin 252, 314 Zamyatin 250 Zemstvo 223, 245 Zetkin, C. 249 zemstvo 361 Zimmerwald 374 Znovyev, G, 6, 35, 36, 55, 57, 60, 132, 134, 157, 160, 167, 299, 318, 385, 387, 390, 397,413, 414

1917 Ekim Devrimi gerek yapl gerek ortaya karm olduu dzenin yklyla X X . yzyln en nemli olaydr. Elinizdeki kitabn yazar Lev Davidovi Trotskiy ise hu devrimin V. I. Leninden sonra ikinci biiyiik nderidir. Ekim Devrimini anlamadan X X . yzyl anlamak nasl mmkn deilse, Trotskiyi, zellikle onun kitap boyutundaki son yapt olmas dolaysyla bir siyasi vasiyet nitelemesini hak eden hanete Urayan Devrim 'ini okumadan. Ekim Devrimini, hele onun kapitalizm ile sosyalizm arasnda iki arada bir derede kalm, nihayet iktidara getirmi olduu snfn ayrcalkl bir kastnn nclnde kapitalizme geri dndrln anlamak da mmkn deildir. Sovyctlcr Birliinin, 1991de noktalanan k ve dal, bu gelimeyi stelik anti-Marksist deil, Marksist bir teorik ereveye dayanarak haber vermi olan Trotskiyin hayat ve yaptlarna olan ilgiyi artrd. Pek ok lkede Trotskiyin yaptlarnn, byk blmii gzden geirilmi ya da batan yaplm evirilerle olmak zere yeni basklar yaymland. hanete Urayan Devrim 'in bu yeni Trke basks da, bu balamda balatlm yeni bir bilimsel antoloji giriimine, onun iinde yer alan yeni bir eviriye ve ana metni destekleyip ona bir eletirel bask nitelii kazandran geni kapsaml bir aklayc dipnotlar aygtna dayanyor.