Professional Documents
Culture Documents
Grondslagfase Natuurwetenskappe Ondersoeke
Grondslagfase Natuurwetenskappe Ondersoeke
Grondslagfase Natuurwetenskappe Ondersoeke
Natuurwetenskappe
ONDERSOEKE
met Grondslagfase-leerders
Natuurwetenskappe
ONDERSOEKE
met Grondfase-leerders
Baie van die idees in hierdie boekie het hul ontstaan te danke aan ’n lang samewerking
tussen Alan en Viv Kenyon. Ons het lank ’n passie vir primêre onderwys en primêre
onderwyserontwikkeling gedeel. Dit dateer uit die progressiewe 1960’s, toe ons begin
onderwys gee het, tot die vroeë 1970’s saam in Londen. Dit het voortgeduur by
Lovedale in Alice en toe by Cape College in Fort Beaufort, waar kollegas en studente
baie van hierdie idees help groei en gekontekstualiseer het. Latere werk met onder-
wysers en in die klaskamer het die praktiese gepastheid van hierdie werk help verfyn.
Inhoud
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Afdeling 1
Wat is die beste manier om ys te laat verdwyn? . . . . . . . . . . . . .6
Ondersoek klei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
Ondersoek brood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
Afdeling 2
Ondersoek goggas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
Ondersoek plante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Afdeling 3
Op hoeveel maniere kan ons ’n flitslig laat brand? . . . . . . . . . . .36
Ondersoek stoot en trek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Afdeling 4
Ondersoek die fases van die Maan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
Ondersoek die weer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
Slot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
Bylae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
Nasionale Kurrikulumverklaring
Natuurwetenskappe – Grondslagfase
Leeruitkoms 1
Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te reageer,
en om binne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing verbande te ondersoek en
probleme op te los.
1-FP ScAFR 5/4/08 2:57 PM Page 3
Inleiding
In 2004 het die Grondslagfase-onderwysers van nege laerskole in die suidelike
distrik as deel van die MSET-projek saam met die PSP begin werk om
Natuurwetenskap-ondersoeke met hul leerders te ontwikkel en te toets. Die
projek is befonds deur die Shuttleworth-stigting. Hierdie boekie is ’n resultaat
van ons gesamentlike werk oor drie jaar.
Wat is in hierdie boekie?
In hierdie boekie is die nege ondersoeke wat ons met leerders uitgevoer het,
uiteengesit. Hierdie ondersoeke het goed gewerk met leerders in graad R tot
graad 3. Jy sal voorstelle vind vir die gebruik van beskikbare, alledaagse
materiaal om jou te help om hierdie nege ondersoeke met jou klas uit te voer.
Die struktuur van die boekie
Ons begin met ’n fokus op die stel van vrae. Dan is die boekie in vier afdelings
verdeel. Elke afdeling fokus op een van die inhoudsvelde in die
Ys, klei en brood
Natuurwetenskappe-kurrikulum in die Nasionale Kurrikulumverklaring.
Die inhoudsvelde is:
I Materie en Materiale
I Lewe en Lewenswyse
I Energie en Verandering
I Die Aarde en daar buite.
In die NKV word die volgende name vir die vier inhoudsvelde gebruik:
I Die Lewe en Lewende Dinge
I Energie en Verandering Goggas en plante
I Die Aarde en die Ruimte
I Materie en Materiaal/Stowwe.
Die eerste afdeling fokus op Materie en Materiale. In hierdie afdeling sal jy
riglyne vir drie ondersoeke vind: ys, klei en brood.
In die tweede afdeling, Lewe en Lewenswyse, verskyn twee ondersoeke wat jy
met jou leerders kan uitvoer: goggas en plante. Elektrisiteit en
beweging
Die derde afdeling, Energie en Verandering, het voorstelle vir twee ondersoeke:
elektrisiteit en beweging.
In die laaste afdeling, Die Aarde en daar buite, stel ons maniere voor om die
fases van die Maan en die weer te ondersoek.
Hoe om hierdie boekie te gebruik
Moenie voel dat jy van voor tot agter deur hierdie boekie moet werk nie. Wees
vry om stukkies uit te kies. Kies ’n ondersoek om met jou leerders uit te voer
waarin jy geïnteresseerd is en wat hulle sal interesseer. Dink ook aan wat sal
inpas by enige projek of tema waarby jou klas of skool betrokke is. Hierdie Fases van die Maan en
boekie is bedoel as ’n hulpmiddel en om riglyne te verskaf. Dit is nie bedoel die weer
om ’n stel reëls te wees nie. Vertrou jouself en jou leerders.
INLEIDING 3
1-FP ScAFR 5/4/08 2:57 PM Page 4
Een ding waaraan jy sal moet dink, is die weer en die tyd van jaar wanneer jy
sekere onderwerpe ondersoek. Byvoorbeeld, die winter sal dalk nie die beste
tyd wees om plante of klein diere te ondersoek nie omdat hulle nie so
beskikbaar is nie.
Ons hoop jy sal die voorstelle prakties en inspirerend vind. Ons hoop ook jy
sal, soos ons, vind dat Natuurwetenskappe ’n fassinerende en wonderlike
leerarea van die kurrikulum is om met jou leerders te ondersoek. Wetenskap
kan ’n sterk grondslag wees en dit kan met goeie, geïntegreerde werk oor die
breë Grondslagfase-kurrikulum skakel.
ys vandaan?
Waar kom Hoe kom water in
n
’ kraan?
e i pa rty
om gro r ond
ar ie g
Wa e bo d r die
t
groen der onde
en an rond? Waar
kom s
g aad va
Waa ndaan
r ko ?
m w
olke
vand
aan?
Waa
maa rom aak
n so is di
e Wat m
ms
ske weerlig?
ef?
Jy sal vind dat ons in hierdie boekie dikwels maniere voorstel om leerders aan
te moedig om te dink en om vrae te stel, en selfs om meer vrae te vra. Ons
hoef nie bang te wees dat die leerders vrae sal stel wat ons nie kan beantwoord
Ons stel dikwels nie. Ons hoef nie al hul vrae te beantwoord wanneer hulle dit stel nie.
maniere voor
Dit is regtig belangrik dat ons leerders tyd het om oor sommige van hul vrae na
om leerders aan te dink. Hulle het tyd nodig om aan moontlike antwoorde te dink, om oor die
te moedig om te vrae te wonder en aan moontlike antwoorde te dink. Later wanneer hulle meer
dink en om vrae leer oor wat hulle wil weet, sal hulle die antwoorde ontdek, en ware leer sal
plaasvind. Onthou, wie voorbereid is, ontdek meer. Leerders wat tyd gehad het
te stel.
om oor dinge na te dink, sal gereed wees om te ontdek en te leer omdat hulle
tyd gehad het om oor moontlikhede te wonder.
INLEIDING 5
1-FP ScAFR 5/4/08 2:57 PM Page 6
AFDELING 1
Materie en Materiale
Wat is die beste manier om ys te laat
verdwyn?
Hoe om ys te laat
verdwyn, was die
eerste ondersoek wat
ons in die MSET-projek
met Grondslagfase-leerders
uitgevoer het. Dit was ’n baie goeie
manier om te begin en het die ondersoek
behels van iets wat amper alle leerders ken. Die
vraag waarmee ons begin het (Wat is die beste manier om
ys te laat verdwyn?), het gespruit uit die vrae wat onderwysers voor
die eerste werkswinkel by hul leerders gekry het.
Beplan en berei voor vir die ondersoek
Wanneer jy hierdie ondersoek uitvoer, sal jy moet seker maak dat jy genoeg
ysblokkies het sodat elke paar of groepie van drie leerders ’n ysblokkie het. Jy
sal ook moet seker maak dat al die ysblokkies min of meer ewe groot is. Jy sal
moet dink hoe jy die ysblokkies bevrore gaan hou tot jy dit wil gebruik. Een
moontlikheid is om ’n vakuumfles te gebruik. Ons het gevind dat dit ook baie
nuttig is om genoeg polistireenbekers te hê sodat elke paar hul ysblokkie aan
die begin in ’n bekertjie kan hou.
LEWE EN LEWENSWYSE 7
1-FP ScAFR 5/4/08 3:41 PM Page 8
Taak 2
Graad R en Graad 1
As jy met graad R- of graad 1-leerders werk, gee hulle baie noukeurige
instruksies oor wat jy wil hê hulle moet doen. Ons stel voor dat jy vir hulle
presies sê wat jy wil hê hulle moet doen. Sê dat julle as ’n klas gaan probeer
uitvind wat die beste en vinnigste maniere is om ’n blokkie ys te laat smelt.
Verduidelik dan jy wil hê hulle moet in pare werk en jy gaan vir elke paar ’n
blokkie ys gee. Vertel hulle dat julle almal buitentoe sal gaan en jy wil hê hulle
moet kyk wie die beste maniere kan kry om ys heeltemal te laat verdwyn.
Herinner hulle om aan die vinnigste maniere te probeer dink.
Neem jou leerders buitentoe. Laat hulle ’n maat kry of
verdeel hulle in pare. Gee aan elke paar ’n ysblokkie in ’n
polistireenbeker. Jy sal moet besluit hoe ver van die
klaskamer jy hulle gaan neem. Jy kan besluit om op die
speelgrond te werk sodat julle nie die ander klasse hinder
nie. Dit is dalk moontlik om net buite jou klaskamer te
werk. Jy sal ook moet seker maak dat jy elke paar
waarneem. Moedig jou leerders aan om aan verskillende
maniere te dink om hul ys te laat smelt.
Wanneer die meeste van die leerders hul ysblokkies laat
smelt het, neem jy hulle terug klas toe om te bespreek wat
hulle gedoen het en wat hulle uitgevind het.
Graad 2 en Graad 3
As jou leerders reeds ’n jaar of twee op skool is, stel ons
voor dat jy hulle tyd gee om in hul groepies van twee of drie
te beplan om hul ondersoek in twee stadiums uit te voer.
I Sê eerstens hulle moet ’n kort rukkie dink en praat oor
wat hulle kan doen.
I Sê dan hulle moet ’n plan opstel vir wat hulle gaan doen.
Moedig hulle aan om te voorspel wat moontlik kan
gebeur. Beperk die tyd vir hierdie twee take. Dink is
belangrik, maar jy wil ook hê hulle moet hul idees en
planne uittoets.
I Sê volgende vir hulle om hul ondersoek uit te voer.
Verduidelik dat jy wil hê hulle moet waarneem wat
gebeur. Herinner hulle om aan te teken wat hulle sien.
Soos in die geval van die jonger leerders, stel ons voor dat jy
jou leerders vir hierdie ondersoek buitentoe neem. Gee aan
elke paar of groep van drie ’n ysblokkie in ’n polistireen-
beker. Maak seker dat jy kan waarneem wat elke groepie
doen, en dat jy beskikbaar is om die leerders wat sukkel te
help en aan te moedig.
Terwyl hulle wag dat hul ysblokkie smelt, moet hulle dit
dophou en verslag doen oor hoe dit vorder: “Dit het ’n
bietjie gesmelt”, “Dit is halfpad gesmelt”, “Dit is heeltemal
gesmelt”, ensovoorts. Graad 2’s en graad 3’s kan ’n horlosie
gebruik om te meet hoe lank hul ysblokkie neem om te
smelt.
LEWE EN LEWENSWYSE 9
1-FP ScAFR 5/4/08 2:57 PM Page 10
Ondersoek klei
Die “voel-boks” – integreer taal en
wetenskap
’n “Voel-boks” of “voel-sakkie” is ’n baie nuttige hulpmiddel
vir enige laerskoolonderwyser. Dit is ’n boks of sakkie met
verskeie voorwerpe daarin. Die idee is dat iemand hul
hand(e) daarin moet kan sit en aan iets voel sonder dat
enigiemand kan sien wat hulle in hul hand het. ’n Leë
5 liter-vrugtesaphouer of ’n leë boks (met sy deksel) waarin
fotokopieerpapier was, werk goed. Dit werk die beste as
daar twee gate aan weerskante van die boks is sodat
leerders albei hande in die boks kan sit om beter te kan voel
wat hulle vashou.
Jy kan ’n voel-boks (of voel-sakkie) gebruik om jou leerders se
gebruik van beskrywende taal te ontwikkel en uit te brei. Jy kan
dit ook vir Gesyferdheid, Wetenskap en Lewensvaardighede
gebruik. Aangesien hierdie afdeling op Materie en Materiale
fokus, is ’n voel-boks regtig waardevol om jong leerders aan die
eienskappe van materie en materiaal/stowwe te laat dink.
Voor jy die voel-boks met jou leerders gebruik, moet jy beplan wat
jy vir hierdie geleentheid daarin kan sit. Sit bekende voorwerpe
met verskillende teksture en vorms daarin. Vir graad 2’s en 3’s
kan jy voorwerpe met verskillende teksture en vorms daarin sit.
Jy kan byvoorbeeld ’n tandeborsel, tennisbal, ’n spons of
skuurder, ’n naelborseltjie, ’n klip, ’n potlood of ’n pen en ’n
kam daarin sit.
Ondersoek materie deur te voel
Alle grade
Die eerste keer wat jy ’n voel-boks of ’n voel-
sakkie gebruik, maak jy jou leerders om jou
bymekaar. Sê jy wil hê hulle moet baie nou-
keurig luister. Verduidelik dat jy een leerder gaan
vra om sy of haar hande in die boks te kom sit,
om iets op te tel en te voel hoe dit voel. Maak
seker dat die leerders verstaan dat hulle nie die
voorwerp uit die houer mag haal nie. Hulle gaan
net hul tassin gebruik om uit te werk wat hulle
vashou. Sê dat jy nie wil hê die leerder moet vir
die res van die klas vertel
wat sy of hy vashou nie.
In plaas daarvan gaan jy
’n paar vrae vra om te
probeer uitvind wat dit ’n Voel-boks is regtig waardevol
kan wees. Jy gaan dan na
om jong leerders aan die
aanleiding van sy of haar
antwoorde probeer raai eienskappe van materie en
wat dit is. materiaal/stowwe te laat dink.
LEWE EN LEWENSWYSE 11
1-FP ScAFR 5/4/08 2:57 PM Page 12
Vra:
I Hoe lyk dit?
I Hoe voel dit?
I Het jy al ooit iets gesien wat soos dit lyk?
Sê hulle moet praat oor wat hulle sien en voel.
As jy met graad 2’s en graad 3’s werk, vra hulle om hul
waarnemings (kleur, tekstuur, gewig, ens.) op die
kopkaart aan te teken. As jy met graad R’s of graad 1’s
werk, stel ons voor dat jy van groep tot groep beweeg
sodat jy kan kontroleer hoe jou leerders vaar. Hou dan
’n klasbespreking met jou graad R’s of graad 1’s oor wat
hulle waargeneem het. Teken hul waarnemings aan op
die kopkaart wat jy op koerantpapier voorberei het.
Nog ’n moontlikheid is om aan elke groep ’n bank van
woorde te gee om uit te kies en ook wondergom. Dit is
wat die onderwysers by Northwood gedoen het. Toe het
hulle die leerders gevra om die woorde wat die tekstuur,
kleur, ens. die beste beskryf, op hul kopkaart te plak.
Bespreek en kommunikeer
Graad 2’s en Graad 3’s
Vra jou leerders om jou te vertel wat hulle uitgevind het.
Dit is ’n belangrike wetenskapprosesvaardigheid wat jou
leerders se selfvertroue om voor die hele klas te praat,
sal help ontwikkel. Hulle sal ook leer om na mekaar te
luister en sal hoor wat hul maats dink en sê. Teken jou
leerders se bydraes op ’n groter kopkaart op die bord
aan terwyl hulle hul waarnemings met die klas deel.
Ons het gevind dat die meeste klasse geraai het wat die
stof is. Leerders wat tyd in landelike gebiede
deurgebring het, selfs net met vakansie, het die droë klei
herken.
Voorspel en teken aan
Voor jy druppers met water uitdeel, vra
jou leerders om oor die volgende na te
dink:
I Wat sal gebeur as ons ’n paar
druppels water byvoeg?
I Hoe sal die water die klei verander?
As jy met graad 2’s of graad 3’s werk,
vra hulle om hul voorspellings in een
kleur op hul kopkaart aan te teken. As
jy met graad R’s of graad 1’s werk,
gebruik jy een van die kokipenne om
jou leerders se voorspellings aan te
teken. Vra die groepe weer om hul
idees met die hele klas te deel en skryf
hul idees op die kopkaart op die bord.
Ondersoek brood
Vra graad 2’s of 3’s om hul waarnemings aan te teken op die vel papier wat jy
hulle gegee het. As jy met graad R’s of graad 1’s werk, vra jy elke groep om hul
waarnemings met die klas te deel. Teken dan hul waarnemings op ’n klaskop-
kaart op blaaibordpapier of op die bord aan.
As niemand voorstel wat jy met al hierdie bestanddele saam kan doen nie, vra
jou leerders wat hulle dink ons kan maak as ons alles meng. Ons dink iemand
sal wel voorstel dat jy brood kan maak!
Wat weet ons van brood?
Voor jy ’n bespreking met jou leerders
het, moet jy dink aan wat hulle van
brood weet. Brood word nog in baie
huise gebak. Dink aan verskillende
soorte brood. Wat van brood vir
spesiale geleenthede? Hoe word brood
vir godsdienstige en kulturele rituele
gebruik? Word brood altyd op die-
selfde manier gebak? Jy kan ook
besluit om verpakkings (plastieksakke,
ens.) van verskillende soorte brood
bymekaar te maak om vir jou klas te
wys.
LEWE EN LEWENSWYSE 15
1-FP ScAFR 5/4/08 2:57 PM Page 16
Gedeelde lees
Maak ’n afskrif van ’n resep vir elke groep, selfs al werk jy met
die jongste leerders. Ons wil hê hulle moet gewoond daaraan
raak om gedrukte teks om hulle te sien. Al gebruik hul ma’s,
tannies, oumas en susters dalk nie resepte nie, is resepte ’n
ander genre (soort) gedrukte teks wat ’n werklike deel van die
lewe is.
Selfs al voel jy dat dit tydmors is omdat jou leerders “nog nie
kan lees nie”, stel ons voor jy gee vir hulle ’n resep. Dit is ’n
ander manier om taal en geletterdheid ’n werklike en sinvolle
deel van hierdie ondersoek te maak. Maak ’n groot weergawe
van die resep om teen die muur te plak. Lees dan die resep
hardop vir jou leerders. Lees die resep weer en vra hulle om
saam met jou te lees.
Bak die brooddeeg
Jy sal moet dink aan hoe die brood gebak gaan word. Die meeste van die skole
waarmee ons gewerk het, het nie stowe nie. Hulle het egter gereël om vetkoek of
roosterbrood te maak, of selfs om draagbare oonde klas toe te bring. Jy sal moet
besluit hoe om hierdie probleem in jou skool op te los. Jy kan besluit om die
brooddeeg aan die einde van die skooldag saam met jou klas te maak en dit dan
huis toe neem en self bak. Jy kan die gebakte brood die volgende dag klas toe
bring en met jou leerders deel.
As jy die brooddeeg huis toe neem om te bak, kan jy dit op verskillende maniere
doen. Dit sal jou en jou leerders in staat stel om teksture en geure te vergelyk.
LEWE EN LEWENSWYSE 17
1-FP ScAFR 5/4/08 2:57 PM Page 18
LEWE EN LEWENSWYSE 19
1-FP ScAFR 5/4/08 2:57 PM Page 20
AFDELING 2
Lewe en Lewenswyse
Ondersoek goggas
Hoe jy ook al oor goggas voel, ons hoop jy sal die verskeidenheid klein
diertjies in jou omgewing saam met jou klas ondersoek. Jong leerders
is dikwels gefassineer deur die diertjies in hul omgewing, en
goggas is ’n wonderlike hulpmiddel vir ondersoeke.
Jy sal mooi moet dink oor die tyd van jaar wat jy kies
om goggas te ondersoek. Ons het die laat
somer of vroegherfs gekies, wanneer
daar nogal baie verskillende goggas
beskikbaar is.
Wat is goggas?
Wat bedoel ons met goggas? Goggas is klein diertjies, wat ook izinambuzane
genoem word. Sprinkane, vlieë, naaldekokers, kewers, miere, spinnekoppe,
slakke, wurms, akkedisse, verkleurmannetjies, geitjies en enige klein diertjies is
goggas. As ons goggas met jong leerders gaan bestudeer, is daar egter sommige
diertjies wat gevaarlik kan wees om te ondersoek. Die leerders moenie gesteek
of gebyt word nie. Al wil ons ons leerders se weetgierigheid aanmoedig, wil ons
nie hê hulle moet seerkry nie. Dit is egter nie ’n verskoning om hierdie aspek
van Wetenskap te vermy nie.
Lei die ondersoek in
Daar is verskillende maniere waarop jy hierdie ondersoek kan inlei.
Dit sal wonderlik wees as jy jou deur jou leerders kan laat lei. Met
ander woorde, as ’n leerder ’n klein diertjie wat sy of hy gevind
het, klas toe gebring het, kan jy die diertjie as ’n beginpunt gebruik
om daardie diertjie, en klein diertjies in die algemeen, te ondersoek
en meer daaroor uit te vind.
Werk met Graad 2’s en Graad 3’s
Jy sal ’n vel blaaibordpapier en ’n paar dik
kokipenne of vetkryt nodig hê. Berei vir die
bespreking voor deur die woord “goggas” in
die middel van die vel te skryf, en trek dan
lyne vanaf die middel om ’n spinnekopdiagram
of kopkaart om die woord te maak. Probeer om
prente of prenteboeke oor goggas te kry om
met jou leerders te deel. Jy kan die prente teen
’n muur in die klas uitstal, of die boeke op ’n
spesiale tafel sit sodat jou leerders stil daarna
kan kyk wanneer hulle klaar is met ’n taak.
LEWE EN LEWENSWYSE 21
1-FP ScAFR 5/4/08 2:57 PM Page 22
Krieke
Duisendpoot
As jy met graad R- of graad 1-leerders werk, stel ons voor dat jy op een gogga
op ’n slag fokus. Jy sal heel moontlik verskeie voorbeelde van die diertjie
waarop jy gaan fokus, moet versamel. Wat jy kry en gebruik, sal afhang van
die tyd van jaar en jou skool se ligging. Jy sal egter genoeg diertjies nodig hê
sodat jy elke groep ’n paar kan gee om waar te neem.
Dit maak nie saak watter graad jy onderrig en of jy of jou leerders die goggas
versamel nie, jy sal “hotelle” moet voorberei waar die diertjies kan bly terwyl
julle hulle ondersoek. Dit skakel goed met Tegnologie en jy kan jou leerders by
die bou van die “hotelle” betrek.
Ons het gevind dat skoon, gebruikte, 2 liter-plastiekkoeldrankbottels goed werk.
Jy kan die boonste deel versigtig afsny en dit dan omkeer sodat die diertjies lug
kry, maar nie die “hotel” maklik kan “verlaat” voor jy en jou leerders hulle
ondersoek het nie. Jy kan ook deursigtige plastiekvriessakkies vol lug gebruik.
Jy kan die goggas vir ’n dag of twee hou voor jy hulle vrylaat.
Waarneming met Graad 2 of Graad 3
As jy goggas versamel het vir jou leerders om waar te
neem, gee ’n paar (in hul “hotelle”) vir elke groep. As jou
leerders hul eie goggas versamel het, kan hulle die goggas
in hul deursigtige plastieksakkies waarneem. Sê die
leerders moet baie, baie noukeurig na hul goggas kyk.
Verduidelik dat jy wil hê hulle moet teken wat hulle sien.
Jy sal jou leerders tyd hiervoor moet gee sodat hulle
noukeurige tekeninge kan maak. Teken vereis dat ons
regtig noukeurig waarneem en bewyse verskaf van hoe
noukeurig ons iets waargeneem het, of ons nou goed teken
of nie. Jy kan jou leerders ook vra om hul tekeninge te
benoem.
Waarneming met Graad R of
Graad 1
As jy met jonger leerders werk, is dit
’n goeie idee om hul waarneming te
lei. Begin deur ’n paar goggas op elke
groep se tafel te sit sodat hulle dit kan
waarneem. Dan, met jou leerders om
jou, verduidelik jy dat jy wil hê hulle
moet regtig noukeurig na die diertjies
kyk. Stuur die leerders terug na hul
groepe en vra hulle om na hul goggas
te kyk, en dan roep jy hulle terug om
jou te vertel wat hulle gesien het.
Beweeg van groep tot groep om jou leerders se aandag te vestig op verskillende
aspekte van die goggas wat jy op hul tafels gesit het. Wanneer jy tevrede is dat
hulle ’n redelike geleentheid gehad het om na diertjies te kyk, roep jy hulle
terug na jou. Vra jou leerders wat hulle gesien het, wat hulle opgelet het. Ons is
seker jy sal vind dat jong leerders nogal oplettend is. Jy sal dalk egter hul
aandag op sekere aspekte wil fokus.
LEWE EN LEWENSWYSE 23
1-FP ScAFR 5/4/08 2:57 PM Page 24
Versamel goggas
As jy besluit om jou leerders self goggas te laat versamel, moet jy hulle baie
duidelike instruksies gee voor hulle die goggas gaan soek. Julle kan ook
bespreek wat die leerders dalk sal vind wanneer hulle goggas versamel.
Herinner jou leerders dat party diertjies kan steek of byt. Sê hulle moenie
probeer om bye en perdebye of spinnekoppe te vang nie. As hulle dink ’n
gogga kan dalk gevaarlik wees, moet hulle jou vra om hulle te help.
Herinner jou leerders om versigtig te wees wanneer hulle miere versamel.
Herinner hulle ook dat party spinnekoppe giftig is en dat dit verstandig is om
spinnekoppe uit te los.
Jy sal die leerders ook iets moet gee om hul gogga in te sit. Ons het gevind dat
klein deursigtige plastiekvriessakkies baie goed werk.
’n Uitgebreide waarneming
Na hierdie aanvanklike waarneming sal ons jou aanmoedig om goggas in meer
besonderhede te ondersoek. Begin deur nog ’n bespreking met jou leerders te
Jy sal voorbeelde op hê. Ons stel voor jy berei vir hierdie bespreking voor deur ’n W-W-L-tabel (Wat
bladsy 74 en 75 in die weet ons? Wat wil ons weet? Wat het ons geleer?) of ’n W-W-D-H-L-tabel (Wat
bylaag kry. weet ons? Wat wil ons weet? Wat dink ons? Hoe kan ons uitvind? Wat het ons
geleer?) te maak.
Dit is ’n goeie manier om seker te maak dat die ondersoeke waardeur jy jou
leerders lei, op hul kennis en belangstellings fokus. Aan die einde van die
ondersoek kan jy jou leerders vra wat hulle uitgevind het en wat hulle dink
hulle geleer het. Dit is dus ’n manier om jou beplanning en assessering van ’n
spesifieke fokus aan te teken.
W-W-D-H-L-tabel
Beplanning van ’n ondersoek met Grondslagfase-leerders
Wat WEET Wat WIL ons Wat DINK HOE kan ons Wat het ons Maak jou klas om jou
ons? weet? ons? uitvind? GELEER? bymekaar. As jy nog nie
voorheen ’n W-W-D-H-L-tabel
gebruik het nie, verduidelik dit
aan jou leerders. Vra hulle wat
hulle van ’n spesifieke gogga
weet. Skryf wat hulle jou
vertel in die “Wat weet ons?”-
kolom. Jy sal dalk verbaas
wees oor watter leerders
inligting kan gee. Vra dan:
“Wat wil ons weet?” Skryf die
leerders se vrae of wat hulle
wil uitvind neer. Vra dan: “Hoe
kan ons uitvind?”
As jy met graad 2’s of graad 3’s werk, kan jy jou leerders vra om in groepe te
werk en eers te bespreek en te beplan wat hulle gaan doen. Vra hulle hoe hulle
antwoorde vir hul vrae kan kry.
As jy met graad R’s of graad 1’s werk, sal jy dit heel moontlik met die hele klas
bespreek en hul voorstelle op ’n vel koerantpapier aanteken.
LEWE EN LEWENSWYSE 25
1-FP ScAFR 5/4/08 2:57 PM Page 26
Maak inligtingsboekies
Nadat julle goggas ondersoek het, sal
jy dalk wil hê dat jou leerders ’n klein
inligtingsboekie moet maak oor elkeen
van die goggas wat hulle ondersoek
het. Elke bladsy kan uit ’n tekening
met ’n sin daaronder bestaan. Dit is
wat Cheryl Johannes gedoen het toe
sy met haar graad 1’s by Northwood
gewerk het.
LEWE EN LEWENSWYSE 27
2-FPSc AFR 5/4/08 3:03 PM Page 28
Ondersoek plante
iStock Photos
Voorbereiding
Voor jy ’n ondersoek oor plante met jou
leerders begin, kan jy dalk aan die einde
van ’n skooldag op die skoolgrond
rondstap om te kyk watter plante
beskikbaar is. Soms dink ons dat daar
geen plante in ’n spesifieke omgewing
is nie. Miskien is dit omdat ons nie
dink dat die plante daar nuttig of
mooi is nie. Ons is egter seker jy sal
wel ’n paar plante kan kry. Die tyd
van jaar het ook ’n invloed op wat
jy op die skoolgrond sal kry.
Dit is ’n goeie idee om ’n
paar boeke oor Suid-
Afrikaanse plante te kry om
in jou klaskamer uit te stal.
As daar niks by jou skool is
nie, kan jy die plaaslike biblioteek besoek. Vra die kinderbibliotekaresse en
verduidelik dat jy plante met jou leerders gaan ondersoek. Die meeste
kinderbibliotekaresses is baie hulpvaardig en sal jou help om gepaste boeke te
kry. Jy kan dalk selfs storieboeke met prente kry.
Wanneer jy ’n lekker lang lys het, werk jy saam met jou leerders deur die lys
en vra hulle om jou te sê watter van die plante bome is. Merk hierdie plante
met ’n verskillende kleur koki of vetkryt. Is daar enige ander bome waarvan jou
leerders weet of waaraan hulle kan dink? Skryf ook die name van hierdie bome
op die lys.
Wat kan ons op die skoolgrond kry?
Organiseer jou leerders in pare en neem
hulle buitentoe om te ondersoek wat op
die skoolgrond groei. Moenie te lank buite
bly nie. Jy wil nou net hê jou leerders
moet gou kyk. Jy wil hulle al hoe meer
bewus maak van die plante in hul
omgewing.
Wanneer julle na die klaskamer terugkeer,
kan jy die name van nog plante byvoeg op
die lys wat jy saam met jou klas gemaak
het. As jy ’n ander kleur vetkryt of koki
hiervoor gebruik, sal jy ’n duidelike rekord
van die drie stadiums van hierdie eerste
aktiwiteit hê. Dit kan ’n rekord van
deurlopende assessering wees.
Jy wil hê hulle Wat weet ons van plante? Wat wil ons weet?
moet neerskryf Graad 2’s en Graad 3’s
wat hulle van Gee vir elke groep ’n vel A4-papier met ’n W-W-L-tabel daarop (sien bladsy
plante weet en 74). Vra jou leerders om te praat oor wat hulle van plante weet en wat hulle
wat hulle wil van plante wil weet. Verduidelik dat jy wil hê elke groep moet die tabel wat jy
vir hulle gegee het, invul. Jy wil hê hulle moet neerskryf wat hulle van plante
weet.
weet en wat hulle wil weet.
LEWE EN LEWENSWYSE 29
2-FPSc AFR 5/4/08 3:03 PM Page 30
Wanneer jou leerders die eerste twee kolomme van die W-W-L-tabel
tabel ingevul het, laat jy elke groep met die klas deel wat Beplanning van ’n ondersoek met Grondslagfase-leerders
hulle geskryf het of plak elke groep se tabel teen die Wat WEET ons? Wat WIL ons weet? Wat het ons GELEER?
klaskamermuur.
Dit is iets wat graad 2’s en graad 3’s onafhanklik behoort
te kan doen. Sê vir jou leerders hulle hoef nie bekommerd
te wees oor spelling en hoe netjies hulle skryf nie. Jy wil
net hê hulle moet hul idees neerskryf. As hulle in ’n groep
werk, behoort hulle in staat te wees om hierdie taak uit te
voer.
Graad R’s en Graad 1’s
As jy graad R’s of graad 1’s onderrig, kan jy hierdie deel as
’n bespreking doen. Maak jou leerders om jou bymekaar
en plak ’n groot W-W-L-tabel op blaaibordpapier op. Vra
jou leerders om jou alles te vertel wat hulle van plante
weet. Jy sal verbaas wees wat sommige van hulle weet.
Leerders wat in landelike gemeenskappe gewoon het, het
dikwels ’n wye kennis van plante en diere. Teken die
inligting wat jou leerders gee aan in die Wat ons van
plante weet-kolom.
Vra jou leerders dan om jou te vertel wat hulle graag van
plante wil weet. Teken jou leerders se vrae in die Wat ons
van plante wil weet-kolom aan. Plak dan die tabel teen ’n
muur waar die leerders dit kan sien terwyl hulle plante
ondersoek.
Noukeurige waarneming van ’n plant
Jy het verskeie keuses vir hierdie waarnemingstaak. Jy kan
’n paar voorbeelde van plante klas toe bring sodat elke groep ’n paar plante het
om na te kyk. Anders kan jy jou leerders vra om ’n plant of ’n plantproduk
klas toe te bring. Dit kan vrugte, groente, blomme of iets wat van ’n plant
gemaak is, wees. Jy kan dit aan jou leerders oorlaat om aan iets te dink en dit
te bring. Jy sal heel moontlik baie verbaas wees oor wat hulle bring. Dit sal jou
insig gee in hoeveel hulle reeds weet.
Jy sal ’n skoon vel papier en ’n paar potlode vir elke
leerder nodig hê. Probeer om jou skoolhoof te oorreed om
goeie tekenpotlode te koop. Teken is ’n wonderlike manier
om leerders regtig noukeurig te laat waarneem. Dit is
makliker om met “sagte” potlode (B, 2B, 3B, ens.) as met
“harde” potlode (H, 2H, 3H, ens.) te teken. Hou hierdie
spesiale “sagte” tekenpotlode op ’n veilige plek. Wanneer
jy wil hê jou leerders moet teken, kan jy dan die regte
toerusting verskaf.
Moedig jou leerders aan om teken as werk te beskou. Dit
is nie iets waarmee hulle moet jaag nie. Dit neem tyd om
noukeurig te teken. Gee jou leerders tyd om regtig nou-
keurig na hul plante te kyk en om te teken wat hulle sien.
Hulle kan ook enige inligting wat hulle het of miskien ’n
vraag wat hulle oor die plant het, byvoeg.
Wanneer jou leerders klaar is met hul tekeninge, plak jy dit teen die muur. Gee
hulle tyd om na mekaar se werk te kyk. Ons het gevind dat leerders leer om
mekaar se werk te respekteer as ons dit status en respek gee. Wanneer leerders
hul maats se werk sien, leer hulle belangrike lesse oor hoe ’n spesifieke taak
anders gedoen kan word. Ons almal sien dinge verskillend. Tekeninge
weerspieël dit. Jy sal ook Kuns en Kultuur met Natuurwetenskappe integreer en
jy sal waardevolle en estetiese bewyse hê van wat jou leerders kan doen.
Verken die skoolgrond
Voor jy jou leerders buitentoe neem om die skoolgrond te
verken, verduidelik jy dat jy wil hê hulle moet noukeuriger
na die plante kyk. Sê jy wil hê hulle moet baie noukeurig
na die plante kyk om bewyse te kry van hoe plante meer
plante maak.
Verdeel jou leerders in groepe en ken ’n spesifieke deel
van die skoolgrond aan elke groep toe. Neem dan die
leerders buitentoe. Terwyl jou leerders die plante
waarneem, beweeg jy van groep tot groep en luister na
wat hulle vir mekaar sê oor wat hulle raaksien.
Wanneer julle na die klaskamer
terugkeer, hou julle ’n bespreking oor
wat hulle uitgevind het. Vra:
Wat het julle uitgevind?
I Ken julle ander name vir hierdie
plante?
I Is enige van die blare enigsins geëet?
I Wie het dit geëet?
I Hoe weet ons dit?
I Wie het blomme, vrugte of saad
gesien?
Laat jou leerders een plant kies om op te
fokus. Graad 1’s en 2’s kan die lengte en
breedte van die blare meet.
LEWE EN LEWENSWYSE 31
2-FPSc AFR 5/4/08 3:03 PM Page 32
LEWE EN LEWENSWYSE 33
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 34
Troetelplante
As jy met graad R’s of graad 1’s werk, vra elke groep
leerders om ’n plant op die skoolgrond te kies en om dit
regdeur die jaar te versorg. Laat elke groep ’n dagboek hou
van wanneer hulle die plant natgooi en dit versorg. Jou
leerders kan ’n maandelikse tabel (soos ’n almanak) invul
en ’n tekening maak van wat hulle op die spesifieke dag
gedoen het.
Die leerders moet die papier bo-oor ’n blaar sit en dan met ’n vetkryt vryf oor
die plek waar die blaar is. Die buitelyn en patroon van die blaar behoort te
verskyn. Laat jou leerders met die bokant en die onderkant van blare
eksperimenteer.
I Wat let hulle op?
I Wat kom hulle agter?
Hierdie aktiwiteit sal waarskynlik tot interessante vrae en kommentaar lei en
leerders bewus maak daarvan dat daar name nodig is vir verskillende
blaarrande en nerfpatrone. Dit kan natuurlikerwyse ook tot uitdagende
sortering en klassifikasie lei.
Ons heel eerste eie planteboek
Vra jou leerders aan die einde van die jaar:
I Wat het ons geleer?
I Waaroor kan ons ’n boek maak?
I Wat sal ons insluit?
I Wat sal ons uitlos?
I Hoe kan ons dit doen?
Elke paar of groep van drie leerders kan aan iets dink en
dan ’n prent teken van die plant wat hulle gekies het.
Met jou hulp kan hulle hul werk bymekaarsit en die
stukkies orden. Dan kan hulle jou help om elke stukkie
werk op ’n bladsy in die boek te plak.
LEWE EN LEWENSWYSE 35
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 36
AFDELING 3
Energie en Verandering
Op hoeveel maniere kan ons ’n
flitslig laat brand?
Daar is verskeie maniere waarop jy hierdie ondersoek kan inlei. Jy kan begin
met ’n bespreking oor dag en nag, en wanneer ons iets soos ’n flitslig nodig het.
Of jy kan ’n storie vertel.
iStock Photos
by Northwood gedoen het.
Inleiding
Gedurende die pouse net voor die ondersoek het die
onderwysers die vensters in ’n klaskamer met swart papier
toegemaak. Hulle het ook ’n klomp verskillende lampe
skool toe gebring. Die onderwysers het begin deur die
leerders in die donker klaskamer in te lei. Dit was nogal
donker. Jy kon nie jou hand voor jou oë sien nie! Hulle het
die leerders gevra wat hulle kan sien. Toe het hulle die
leerders gevra wat hulle sal help om te sien. Die leerders
het verskeie antwoorde gegee. Stadig het die onderwysers
een of twee lampe aangeskakel. Teen die muur agter in die
klaskamer het die onderwysers swart papier opgesit en
sterre daarop geplak. Dit was wonderlik!
Die onderwysers het die leerders op die mat laat sit en ’n bespreking gelei oor Nou en dan is
wat ons kan gebruik om ons in die donker te help sien as ons nie ligte kan dit die moeite
aanskakel nie. Uiteindelik het iemand voorgestel dat ons ’n flitslig kan gebruik.
werd om iets
Dit was regtig ’n opwindende manier om die ondersoek in te lei, en ons het
regtig spesiaal
bevoorreg gevoel om teenwoordig en deel van die ervaring te wees. Natuurlik
kan ’n onderwyser nie hierdie soort ding elke dag doen nie. Dit is egter nou en te beplan en
dan die moeite werd om iets regtig spesiaal te beplan en voor te berei. Jou klas voor te berei.
sal dit regtig waardeer.
ENERGIE EN VERANDERING 37
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 38
Ondersoek
Vertel aan jou leerders dat jy vir elke groep ’n
1,5 V-flitssel, ’n flitsgloeilamp en ’n stuk
draad gaan gee. Gee dit dan vir elke groep.
Verduidelik dat jy wil hê hulle moet
ondersoek hoe hulle die flitsgloeilamp kan
laat brand.
Beweeg van groep tot groep en kyk wat jou
leerders doen. Ons het gevind dat die leerders
baie weetgierig was en volgehou het. Soos
wat hulle verskillende maniere probeer het,
het ons hulle aangemoedig. Ons het ook
opgelet hoe goed hulle saamgewerk het om
die drade, die sel en die gloeilamp styf vas te
hou. Almal wou deelneem.
Teken aan
Sodra ’n groep dit reggekry het om
hul flitsgloeilamp te laat brand, gee jy
vir hulle:
I 5 blou flitsselvorms
I 5 geel flitsgloeilampvorms
I ’n klein stukkie wondergom
I ’n vel papier.
Wys jou leerders hoe om die blou
flitsselvorm op hul stukkie papier te
plak in ’n soortgelyke posisie as die
posisie waarin dit was toe die
gloeilamp begin brand het. Vra die
leerders dan om jou te wys waar die
gloeilamp was. Plak een van die geel
gloeilampvorms op die vel papier, in
dieselfde posisie waarin dit was toe
die gloeilamp begin brand het. Vra die
leerders dan om die posisie van die draad in te teken.
Wanneer jy jou leerders gehelp het om hierdie prent te
maak van wat hulle gedoen het, vra jy die groepe om aan
’n ander manier te dink om die gloeilamp te laat brand!
Verduidelik dat daar verskeie maniere is en dat jy wil hê
hulle moet soveel moontlik uitvind. Vra hulle om jou te
roep wanneer hulle nog ’n manier gevind het.
Werk met al die groepe op hierdie manier. Selfs al het jy ’n
baie groot klas, is dit moontlik om hierdie ondersoek met
jong leerders uit te voer.
Moedig elke groep aan terwyl jy rondbeweeg. Bied hulp aan as jy dink dat dit
absoluut nodig is. Probeer egter terselfdertyd om die leerders die ondersoek te
laat doen. Jy wil hulle dalk baie graag help, maar MOENIE. Laat jou leerders
die praktiese werk van die ondersoek doen. Ons is seker jy sal verbaas wees
oor die wetenskaplike gedrag wat hulle toon omdat jy dit aanmoedig.
Kommunikeer
Wanneer al jou groepe meer as een
manier gevind het om die gloeilamp te
laat brand, gee jy elke groep ’n kans
om hul metodes met die klas te deel.
Staan by die leerders om hulle te
ondersteun wanneer hulle praat. Laat
hulle hul prente van wat hulle gedoen
het, ophou. Dit is ’n belangrike deel
van die ondersoek. Nie al die groepe
sou dieselfde maniere gevind het om
hul flitslig te laat brand nie. Die ander
leerders sal idees kry vir nog maniere
om die gloeilamp te laat brand.
Vind nog maniere uit om die flitsgloeilamp te laat brand
Gee jou leerders nog tyd om ander maniere te
probeer vind. Daar is ten minste vyf maniere om
die flitsgloeilamp te laat brand. (Al hierdie
maniere verskyn op bladsy 79 in die bylaag.) As
jy met graad 2’s of 3’s werk, kan jy hulle
aanmoedig om al vyf maniere te probeer kry. As
jy met jonger leerders werk, sal jy kan aanvoel
wanneer hulle lank genoeg gewerk het. Jy kan die
leerders altyd later weer ’n geleentheid gee om dit
te doen. Dit sal dan interessant wees om te sien of
hulle van die maniere wat hulle gevind het,
onthou, en of hulle heeltemal nuwe maniere vind.
Laat jou leerders hul name op hul prente skryf. Dan kan jy dit teen die
klaskamermuur uitstal.
Noukeurige waarneming van ’n flitsgloeilamp
Graad 2’s en Graad 3’s
In hierdie aktiwiteit wil jy hê jou leerders moet die flitsgloeilamp noukeuriger
waarneem. Hoe lyk die gloeilamp? Wat is die kenmerke daarvan?
Berei voor vir die waarneming
Jy sal vir hierdie aktiwiteit ’n groot tweedimensionele
(plat) model van ’n flitsgloeilamp moet maak. (Ons het die
dele vir hierdie model op bladsy 78 gegee. Jy kan dit
fotokopieer en uitknip. Ons het weer geel karton vir die
flitsgloeilamp en blou karton vir die flitssel gebruik.)
I Knip die groot gloeilampvorm uit.
I Knip die ander vorm vir die metaalbasis van die
gloeilamp uit.
I Plak die onderste deel van die gloeilamp op die
regterkantste reghoek sodat dit oor die ingekleurde
driehoek pas.
I Gebruik ’n groot swart vetkryt of kokipen om die twee
dik drade te teken, soos aangedui.
ENERGIE EN VERANDERING 39
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 40
ENERGIE EN VERANDERING 41
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 42
iStock Photos
Wat jy nodig het
Jy sal genoeg ou tydskrifte nodig hê sodat daar ten minste
een tydskrif vir elke twee leerders is. Jy sal ook baie
gepaste voorwerpe nodig hê wat jou leerders by die huis
en uit hul daaglikse lewe ken. Probeer seker maak dat jy
’n verskeidenheid voorwerpe het sodat jy jou leerders
verskillende ervarings kan gee om te beklemtoon hoeveel
stoot, trek en draai ’n deel van hul lewens is. Ons het die
volgende gebruik: speeldeeg, klei, ballonne,
klippe, metaal, stukkies hout, rekkies,
wondergom, sponse, sagte balletjies, ’n veer,
papier, leë plastiekhouers met deksels om oop
en toe te draai, leë houers met deksels om af
te trek of terug op te druk, ensovoorts. Sit die
dinge wat jy versamel het in ’n groot boks of
mandjie sodat dit gereed is vir die eerste deel
van die ondersoek.
Maak ook seker dat jy albasters, ballonne,
klein speelgoedkarretjies, ’n paar gladde
houtplanke en twee of drie bakstene het. As
jy met graad 2’s of graad 3’s werk, stel ons
voor dat jy ook maatbande of baie lang liniale
beskikbaar het.
ENERGIE EN VERANDERING 43
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 44
WERKSTASIE 1
Wat het ’n stoot nodig, wat het ’n trek nodig
en wat het ’n draai nodig?
Jy sal ’n verskeidenheid goed wat jou leerders ken, moet
versamel. Soek by die huis en in die klaskamer. Jy kan
die volgende insluit: ’n plastiekbottel met ’n skroefdop,
iets met ’n deksel dat jy aftrek en opdruk, ’n pen of
potlood, ’n uitveër, ’n skuifspeld, sagte balletjies, lyn,
’n rekkie, ’n paar ballonne, wondergom, speeldeeg,
klippe, iets gemaak van metaal, iets gemaak van hout,
’n veer, ensovoorts. Sit al die goed in ’n redelike
groot vlak boks (die deksel van ’n boks vir
fotokopieerpapier werk goed) sodat ’n groep leerders
maklik iets kan beetkry om uit te vind of jy dit
moet stoot, trek of draai.
Vra jou leerders om die voorwerp te ondersoek om uit te vind of hulle moet
stoot, trek of draai. Verduidelik dat jy die voorwerpe in drie groepe wil sorteer:
dié wat ons moet stoot, dié wat ons moet trek en dié wat ons moet draai. As jy
met graad 2’s of 3’s werk, kan jy ’n taakkaart met instruksies maak. As jy met
graad R’s of graad 1’s werk, sal jy hulle heel moontlik mondelinge instruksies
gee.
’n Voorbeeld van ’n taakkaart
Wat het ’n stoot nodig? Wat het ’n trek nodig? Wat het ’n draai nodig?
As jy met graad 2’s of 3’s werk, kan jy
Ondersoek wat jy in die boks kry. jou leerders ook vra om hul
bevindinge aan te teken. Jy kan hulle
Wat het ’n stoot nodig? Sit alles bymekaar.
’n tabel met drie kolomme gee om
Wat het ’n trek nodig? Sit alles bymekaar. elke voorwerp in die gepaste kolom
aan te teken, of jy kan hulle vra om
Wat het ’n draai nodig? Sit alles bymekaar.
hul bevindinge te teken.
Teken elke ding wat ’n stoot nodig het in die Stoot-kolom
ENERGIE EN VERANDERING 45
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 46
Werkstasie 2
Wat laat ’n speelgoedkarretjie vinniger ry?
Jy sal ten minste ses klein speelgoedkarretjies nodig hê.
Jy behoort dit redelik goedkoop by ’n kettingwinkel te
kan koop. Dit is dikwels beskikbaar in stelle van drie of
vier. Probeer egter om ’n verskeidenheid karretjies,
bakkies en vragmotors te kies. Dit sal beteken die
leerders kan nadink oor:
I Wat veroorsaak dat een voertuig vinniger as ’n ander
beweeg?
I Wat veroorsaak dat een voertuig verder met dieselfde
stoot beweeg?
Deel 1
I Merk ’n deel van die klaskamer af
waar die groep hierdie aktiwiteit
kan uitvoer.
I Trek ’n wegspringstreep vir die
leerders om hul resies te begin.
I Verduidelik aan die groep dat jy wil
hê hulle moet die vinnigste
voertuig kry.
I Maak dit duidelik aan die leerders
waar hulle met hul karretjies kan
“jaag”.
I Sê hulle moet seker maak hulle begin almal by die wegspringstreep.
I Sê een leerder moet vir die ander sê wanneer om te begin.
I Gee dan vir elke leerder in die groep een van die karretjies.
I Sodra die afsitter “Gaan!” sê, moet elke leerder hul karretjie net één stoot
gee om dit te laat ry.
I Watter karretjie ry die vinnigste? Waarom?
I Watter karretjie ry die verste? Waarom dink hulle is dit so?
Graad 2’s en graad 3’s kan die afstand meet wat hul karretjies beweeg het.
Deel 2
In die tweede deel van die ondersoek
moet jy ’n steil afdraand maak. Jy kan
een of twee bakstene gebruik om een
kant van ’n stywe bord of plank op te lig.
Maak ook plek in jou klaskamer waar jou
leerders met hul karretjies kan “jaag”.
I Sê jou leerders moet beurte maak om
elke karretjie sonder ’n stoot van die
bokant van die afdraand te laat ry.
I Watter karretjie gaan die verste?
Waarom is dit so, dink hulle?
I Vra hulle om die inligting aan te
teken. Graad 1’s kan die karretjie wat
die verste gaan, teken. Graad 2’s en
graad 3 kan ’n tabel invul.
I Graad 2’s en graad 3’s kan die afstand meet wat hul karretjies vanaf die
onderkant van die afdraand gery het.
I Laat die groep hul ondersoek verskeie keer herhaal. Vra die leerders om die
resultate elke keer aan te teken.
I Watter verskil maak dit as hulle die helling van die afdraand verander? Ry
die karretjies dan verder? Moedig jou leerders aan om enige verskille te
probeer verduidelik.
I As die leerders ’n blok hout aan die onderkant van die afdraand sit, stop dit
die karretjies? Of laat die karretjies die blok beweeg? Wat gebeur as hulle
nog ’n blok hout daar sit?
As jy met graad 2’s of 3’s werk, maak
seker dat jou leerders hul bevindinge
aanteken. Hulle kan dit doen deur te
teken, deur ’n tabel in te vul of selfs
deur ’n grafiek te maak.
I Watter karretjie het die verste sonder
die afdraand gery?
I Watter karretjie het die verste gery toe
die afdraand gebruik is?
Wanneer jou leerders aan die klas
verslag doen oor hul bevindinge, vra jy:
I Wat laat die karretjies vinniger gaan?
I Gaan die karretjies vinniger teen ’n
afdraand af?
I Maak die afdraand se helling ’n verskil? Waarom is dit so, dink jy?
Hulle kan ook dink oor hoe jy twee verskillende karretjies ewe hard kan stoot.
WERKSTASIE 3
Albasters Begin en stop
Hoe kan jy ’n albaster laat beweeg? Jy sal ’n sakkie albasters en strooitjies vir hierdie
Wat doen jy om dit te laat beweeg? ondersoek nodig hê.
Dink aan verskillende maniere om dit te laat
Gee die albasters vir ’n groep leerders en laat hulle ’n
beweeg.
rukkie daarmee speel. Vra dan jou leerders om te
Watter manier is beter as ander maniere?
ondersoek hoe hulle die albasters kan laat beweeg.
Waarom is hierdie manier die beste?
Vra:
I Hoe kan jy ’n albaster laat beweeg?
I Wat doen jy om dit te laat beweeg?
I Is daar verskillende maniere om ’n albaster te laat beweeg?
I Is daar een manier wat beter as ander maniere is?
I Waarom is dit so, dink jy?
Gee jou leerders tyd om na te dink oor hoe hulle die albasters kan laat
beweeg. Moedig hulle dan aan om te dink wat hulle kan doen om
albasters te laat beweeg en om albasters te laat ophou beweeg.
Vra:
I Aan hoeveel maniere kan jy dink om ’n albaster te laat ophou beweeg?
I Watter manier werk die beste?
I Wat laat iets begin beweeg?
ENERGIE EN VERANDERING 47
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 48
Volgende gee jy jou leerders strooitjies en vra hulle om hul strooitjies te gebruik
om hul albasters te laat beweeg. Kan hulle die strooitjies gebruik om die
albasters te laat ophou beweeg? Gee die leerders tyd om te eksperimenteer en
soveel maniere moontlik te kry om die strooitjies te gebruik om hul albasters te
laat beweeg en te laat ophou beweeg.
WERKSTASIE4
Wat “trek” magnete na hulle aan?
Jy sal ’n verskeidenheid voorwerpe wat van verskillende
materiaal gemaak is, bymekaar moet maak. Probeer om
baie verskillende dinge te versamel wat jou leerders
tuis, in die omgewing of by die skool kan kry. Sit
hierdie verskillende voorwerpe op ’n groot skinkbord
of in die vlak deksel van ’n groot boks sodat al die
leerders in ’n groep die voorwerpe kan bykom om die
eienskappe daarvan te ondersoek.
Jy sal ook ’n magneet vir elke leerder nodig hê. Dit
is die beste as al die leerders in ’n groep die
ondersoek gelyktydig kan doen sodat niemand moet
wag om ’n magneet te gebruik nie.
Sit die skinkbord met die verskillende voorwerpe op die tabel en gee aan elke
leerder ’n magneet. Vra jou leerders om die verskillende stowwe te ondersoek
en om al die dinge te kry wat die magnete aantrek – wat die magnete na hulle
“trek”. Vra die leerders om twee stelle voorwerpe te maak. Hulle moet een stel
voorwerpe maak wat die magnete aantrek en hulle moet een stel voorwerpe
maak wat die magnete nie aantrek nie. Vra jou leerders om hul bevindinge in ’n
tabel met twee kolomme aan te teken of deur tekeninge te maak.
Magnete
’n Magneet trek sekere dinge aan.
Wat trek dit aan?
Wat trek dit nie aan nie?
Wat gebeur as jy twee magnete neem en dit in
verskillende posisies sit?
Draai een magneet om. Wat gebeur nou?
’n Laaste woord
Stoot en trek Soos ons by die werkswinkel ontdek het, is stoot en trek ’n deel van ons
is deel van daaglikse lewens. Twee onderwysers betrokke by die projek het ’n
ons daaglikse liggaamsopvoedingles gebruik sodat hul leerders stoot en trek kon ondersoek.
Dit was regtig interessant en het duidelik getoon net hoeveel stoot en trek ’n
lewens.
deel is van elke beweging wat ons maak.
ENERGIE EN VERANDERING 49
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 50
AFDELING 4
Die Aarde en daar buite
Hierdie ondersoek fokus op die verskillende fases van die Maan. Jy sal jou
leerders die Maan oor ’n tydperk van ten minste 30 dae moet laat waarneem.
As hulle geïnteresseerd is, kan die waarneming selfs langer aanhou. Ons was
opgewonde om agter te kom dat selfs graad 1’s aan die begin van die jaar in
staat was om so ’n lang waarneming vol te hou. Hulle was ook in staat om aan
te teken wat hulle gesien het!
Maankyk-kalender Wat jy nodig het
Sondag Maandag Dinsdag Woensdag Donderdag Vrydag Saterdag
Wat sal jy nodig hê? Ons verskaf ’n voor-
beeld van ’n Maankyk- kalender op
bladsy 83 in die bylaag. Ons stel voor jy
fotokopieer en vergroot dit sodat jou
leerders kan aanteken wat hulle sien. Ons
het ook ’n lang sigsag-boek gemaak as ’n
verdere manier om aan te teken hoe die
Maan lyk. Ons het ook ’n Maankalender
vir Afrika wat die veranderende fases van
die Maan vir die hele jaar wys, opgesit.
Hierdie almanakke word gemaak deur
Clip-Clop, ’n klein maatskappy in Kaap-
stad, en is beskikbaar by hulle. Jy sal hul
kontakbesonderhede op bladsy 82 in die
bylaag vind.
Geleidelik sal jy en jou leerders ’n patroon sien. As julle vir vyf weke met die
waarneming aanhou, sal hulle begin sien dat die patroon homself herhaal.
Miskien sal nie al jou leerders onthou om die Maan waar te neem nie. Sommige
sal egter. Ons is ook seker dat jy sal vind dat meer en meer leerders soos wat
die tyd verbygaan, sal onthou om na die Maan te kyk.
Werk met Graad 1’s
Sukaina Mitchell, ’n graad 1-
onderwyseres in die projek, het haar
leerders wat net vir ’n paar weke op
skool was, gekry om met hierdie lang
waarneming vol te hou. Met Sukaina
se ondersteuning het hierdie jong
leerders hul bevindinge op die
Maankyk-almanak en in ’n sigsag-
boek aangeteken. Sukaina het ook
hierdie ondersoek gebruik om met
vorm te skakel, en sodoende
Wiskunde met hierdie
Natuurwetenskap-ondersoek
geïntegreer.
Dinge om aan te dink en met jou leerders te
bespreek
Jy kan ook voorstel dat jou leerders hul gesinne vra wat
hulle van die Maan weet. Dan kan hulle hierdie inligting
met die res van die klas deel. Hierdie inligting kan
kulturele inligting (kennis en gelowe) oor die Maan insluit.
I Byvoorbeeld, sommige mense glo dat dit die beste tyd is
om saad en plantjies te plant wanneer die Maan groei.
Hulle glo dat saad en plantjies nie so goed groei as hulle
geplant word wanneer die Maan kwyn (kleiner word)
nie.
I Sommige mense sê dat wanneer die Maan in ’n
spesifieke posisie is, dit beteken dat dit gaan reën.
I Waarom huil honde wanneer die maan vol is?
Die Maan
Die Maan het fases.
Ons sien die Maan
omdat dit die Son se lig
weerkaats.
Aan die begin van die projek het onderwysers hul leerders gevra wat hulle
graag oor hul wêreld wil uitvind. Onder die vrae wat die leerders gestel het,
was verskeie oor die weer en natuurverskynsels.
I Beweeg wolke werklik? Hoe? (graad 1)
I Wat maak weerlig? (graad 2)
I Wat veroorsaak donderweer? Waarom is dit so hard? (graad 2)
I Waar kom wolke vandaan? (graad 3)
In reaksie op hierdie vrae het ons negende ondersoek op die weer gefokus.
Daar is baie maniere waarop jy die
weer as ’n fokus van ondersoek kan
inlei. Jy kan hierdie onderwerp met
werk oor die veranderende seisoene
skakel, of jy kan die weer as ’n uitbrei-
ding van jou daaglikse aantekening van
die weer met jou klas ondersoek.
Een manier om te begin
As jy besluit om die weer met die
seisoene te skakel, stel ons voor dat jy
begin deur ’n bespreking oor die
seisoene te hê. Laat jou leerders dink
aan hoe die weer op daardie dag is. Vra
hulle hoe dit die afgelope paar weke
was (warm, koel, nat, winderig, warm,
ens.)
Vra dan:
I Hoe laat word dit soggens lig?
I Ongeveer hoe laat word dit saans donker?
Teken op ’n vel blaaibordpapier aan wat jou leerders jou
vertel. Dit kan in die vorm van ’n kopkaart of miskien ’n
tabel wees. As jy met jonger leerders werk, is dit belangrik
om die leerders se inligting op ’n duidelike manier aan te
teken, en verkieslik in die vorm van ’n diagram. As jy ’n
lys maak, moet jy seker maak dat jou skrif groot en
duidelik is.
As jy met graad 2’s of 3’s werk, kan jy jou leerders laat waarneem en aanteken
hoe laat dit soggens lig word en hoe laat dit saans donker word. Hulle kan die
tye ook in ’n koerant kontroleer. Dit kan dan tot ’n fokus op dag en nag lei.
’n Ander manier
As jy besluit om jou daaglikse verslaghouding van die weer met jou leerders uit
te brei, kan jy ook ’n bespreking hê. Vra jou leerders:
I Waai die wind altyd in dieselfde rigting?
I Wat is die verskillende woorde wat mense gebruik wanneer hulle oor die
wind se beweging praat? (bv. bries, stormwind) Jy kan woordspinnekoppe
van hierdie woorde maak.
I Hoeveel reën kry ons in ’n week of ’n maand (hierdie tyd van die jaar)?
I Is ons skaduwees altyd ewe groot?
As jy graad R’s of graad 1’s onderrig, kan jy doen wat Nigel gedoen het en
hulle om mekaar se skaduwees laat teken en dit dan teen die klaskamermure
hang. Die leerders kan hul skaduwees meet deur hul voete of handspan te
gebruik.
Wat doen wetenskaplikes? Hulle neem iets waar en teken hul bevindinge Praat met jou
gereeld vir ’n tydperk aan. As jy jou leerders wil aanmoedig om soos
leerders oor die
wetenskaplikes te dink en op te tree, moet jy hulle die weer ten minste drie
keer ’n dag laat aanteken. Bespreek met jou leerders wat jy wil hê hulle manier waarop
moet doen. Moedig hulle aan om voor te stel wanneer goeie tye sal wees om wetenskaplikes
die weer te kontroleer. Besluit dan op drie tye gedurende die dag wanneer werk. Verduidelik
die leerders die weer gereeld vir ’n vasgestelde tydperk sal kontroleer.
dat jy wil hê hulle
Beplanningsborde vir ondersoeke moet nadink oor
Wanneer jy bespreek hoe jy die ondersoek met jou leerders sal uitvoer, kan wat hulle kan
jy dit nuttig vind om ’n “beplanningsbord” te gebruik. Ons het twee goeie
voorbeelde van ’n beplanningsbord in ’n Australiese boek, Teaching Primary uitvind en kan
Science Constructively, gekry (Skamp, 1998:44). meet.
7. Kies ’n redelik oop ruimte op die skoolgrond waar die windkous veilig sal
wees. Sit die bottel stewig in ’n vlak gat in die grond.
8. Maak seker dat die opening van die windkous wat aan die stok vas is, wyd
oop is.
Een manier om ’n reënmeter te
maak
Wat jy nodig het
’n Plastiekbottel met ’n redelik plat
onderkant en plat kante.
1. Sny die bokant van die bottel af en keer
dit om om ’n tregter te maak. Sit die
“tregter” terug in die bottel.
2. Jy kan jou leerders die kant van die bottel in sentimeter
met ’n waterbestande kokipen laat afmerk.
3. Kies ’n oop ruimte op die skoolgrond waar die
reënmeter veilig sal wees. Sit die reënmeter stewig in ’n
gat in die grond.
4. Elke oggend (wanneer dit reën) kontroleer jou leerders
hoeveel reën daar in die bottel is. Wanneer hulle die
hoeveelheid aangeteken het, gooi hulle die reënwater uit
en sit die reënmeter terug op sy plek.
Slot
Ons hoop jy het hierdie boekie nuttig gevind, en dat jy
geïnspireer is om Wetenskap met jou leerders te deel. Ons
hoop jy het die ondersoeke saam met jou leerders geniet.
Ons hoop ook dat die voorstelle wat ons gemaak het, jou
aangemoedig het om ander vrae wat jou leerders dalk het,
te ondersoek.
Ons weet dat baie Grondslagfase-onderwysers hul leerders
aanmoedig om hul wêreld te verken en te bestudeer. Dit is
so belangrik. Jong leerders is so “wakker” en geïnteresseerd
in wat om hulle aangaan. Ons moet ruimte in die besige
skooldag maak en geleenthede vir leerders skep om met
ons ondersteuning hul vrae op te volg en verder te verken.
BYLAE
W a a r n e m i n g s b l a a i e – Afrikaans
Ek kyk na ..................................................
Ek het opgemerk
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
BYLAE 65
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 66
Ek kyk na ..................................................
Ek het opgemerk
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Waarneming
Datum . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ek kyk na
..........................................................
..........................................................
’n Prent van wat ek sien
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
BYLAE 67
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 68
W a a r n e m i n g s b l a a i e – Engels
I looked at .................................................
I noticed
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Observation
Date ...................
I looked at
..........................................................
..........................................................
A picture of what I saw
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
BYLAE 69
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 70
I looked at .................................................
I noticed
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
W a a r n e m i n g s b l a a i e – isiXhosa
Ndajonga ..................................................
Ndaqaphela
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
BYLAE 71
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 72
Igama loSonzululwazi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ndajonga ..................................................
Ndabona
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Endikuqapheleyo
Umhla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ndajonga
..........................................................
..........................................................
Umfanekiso wento endiyibonileyo
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
BYLAE 73
K-W-L-Tabel
2-FPSc AFR
74
Beplanning van ’n ondersoek met Grondslagfase-leerders
5/4/08
Wat WEET ons? Wat WIL ons weet? Wat het ons GELEER?
3:04 PM
Page 74
BYLAE
Beplanning van ’n ondersoek met Grondslagfase-leerders
5/4/08
Wat WEET ons? Wat WIL ons weet? Wat DINK ons? HOE kan Wat het ons GELEER?
ons uitvind?
3:04 PM
Page 75
75
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 76
Flitsselle
Flitsgloeilampe
BYLAE 77
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 78
Hulle sal dit heel moontlik op hul eie regkry deur te toets en probeer.
Dit lyk of hulle nie besef dat die gloeilamp steeds sal werk as dit op sy
sy lê nie.
As jy ’n paar “laterale denkers” het, sal jy dalk vind dat een of twee
groepe dit regkry.
BYLAE 79
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 80
Taakkaarte
Albasters
Hoe kan jy ’n albaster laat beweeg?
Wat doen jy om dit te laat beweeg?
Dink aan verskillende maniere om dit te laat beweeg.
Watter manier is beter as ander maniere?
Waarom is hierdie manier die beste?
Nuttige adresse
Kleiverskaffer Clip-Clop
Kiln Contracts (Pty) Ltd Fiona & Chris Berensford
Celieweg Posbus 2735
Retreat 7945 Clareinch 7740
Kaapstad Kaapstad
Tel: (021) 701-6682 Tel: (021) 671 6686
Wetenskaptoerusting Faks: (021) 671 6686
BYLAE
Maankyk-kalender
5/4/08
83
2-FPSc AFR
84
Ons weer
5/4/08
spelling gebeur spelling gebeur spelling gebeur spelling gebeur spelling gebeur
Weer
Page 84
Minimum
Maksimum
Wind
Weer
Minimum
Maksimum
Wind
Weer
Minimum
Maksimum
Wind
Weer
Minimum
Maksimum
Wind
Weer
Minimum
Maksimum
Wind
L e e r u i t k o m s 1 : Wetenskaplike Ondersoek
Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te
reageer, en om binne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing verbande te
ondersoek en probleme op te los.
BYLAE 85
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 86
Materie en Materiaal/Stowwe
Eienskappe en Gebruike van Struktuur, Reaksies en Veranderings van
Materiaal/Stowwe Materiaal/Stowwe
Samevattende stelling: Ons kan materiaal/ Samevattende stelling: Ons kan stowwe op
stowwe volgens die eienskappe daarvan verskillende maniere wysig na aanleiding van
klassifiseer ten einde soorte en patrone te ons begrip van die substruktuur daarvan.
bepaal. Eienskappe bepaal die seleksie van
materiaal vir spesifieke doeleindes.
I Verskillende stowwe het verskillende I Stowwe kan gemeng word en soms kan
eienskappe, soos tekstuur, kleur, sterkte en veranderings gesien word, bv. die oplossing
gewig, en kan volgens hierdie eienskappe van ’n vaste stof of nuwe kleure wanneer
geklassifiseer word. Ons maak dinge uit die voedselkleurstowwe of verf gemeng word.
materiaal of stowwe wat die eienskappe besit
wat ons wil hê.
I Baie van ons liggaamsdele, en diere vir kos. Ons teel interessante sigbare verskille
soos ledemate, kop, oë, ore, sekere diere en kweek het, maar ook ooreenkomste
voete, stem ooreen met dele sekere plante as gewasse. waarvolgens hulle
van diere, en in baie gevalle I Ons sien kulturele diversiteit gegroepeer kan word.
gebruik diere dit vir in die soorte kos waarvan I Plante en diere verander
dieselfde doeleindes as ons. mense hou. soos hulle groei, soos die
I Diere en plante het I Party diere, soos vlieë en jare verbygaan en soos die
soortgelyke behoeftes as ons bosluise, dra kieme wat seisoene verander.
ten opsigte van kos, water mense kan siek maak.
en lug. I Daar is ’n groot verskeiden-
I Ons is afhanklik van plante heid plante en diere wat
Energie en Verandering
Energie-oordrag en -stelsels Energie en Ontwikkeling in Suid-Afrika
Samevattende stelling: Energie word deur Samevattende stelling: Energie is beskikbaar uit
biologiese of fisiese stelsels uit energiebronne ’n beperkte aantal bronne, en die volhoubare
oorgedra. Met elke energie-oordrag word die ontwikkeling van lande in ons streek is
energie beskikbaar vir ons gebruik minder; afhanklik van die oordeelkundige gebruik van
daarom moet ons weet hoe om energie-oordrag energiebronne.
te beheer.
I Wanneer ons sê ons voel “vol energie”, I Mense wat nie genoeg kos het nie of nie die
bedoel ons ons voel gereed om vinnig te regte kos het om te eet nie, voel moeg en het
beweeg of baie werk te doen. min energie.
I Baie verskillende voorwerpe I Die weer verander dag na I Grond en rotse wissel van
kan in die lugruim waar- dag op maniere wat plek tot plek in voorkoms
geneem word. Voorbeelde is aangeteken en soms en tekstuur. Deur ondersoek
voëls, wolke, vliegtuie, die voorspel kan word. Daar is te doen, kan leerders uitvind
son, sterre, die maan, af en toe ongewone dat sommige soorte grond
planete en satelliete. Al weergebeurtenisse, bv. makliker as ander soorte
hierdie voorwerpe het storms, oorstromings of verweer, terwyl sommige
eienskappe, liggings/posisies tornado’s, wat mense se soorte grond plantlewe beter
en bewegings wat ondersoek lewens raak. as ander onderhou. Hulle
kan word om patrone, kan probeer uitvind wat
verbande en tendense te party van die faktore wat
bepaal. hierby betrokke is, kan
wees.
BYLAE 87
2-FPSc AFR 5/4/08 3:04 PM Page 88
Grondslagfase-onderwysers wat aan hierdie drie jaar lange projek deelgeneem het