UDC 821.163.41-1.

09:398

DAROVNA KOUQA U NARODNIM PESMAMA KOJE SE PEVAJU OKO ROEWA DETETA Jasmina Joki

SAETAK: Narodne lirske pesme koje se pevaju oko roewa deteta jesu pesme na babinama, uspavanke, pesme o krtewu i stribarske pesme. Kouqa je glavni dar u okviru obredno-obiajne prakse koja se izvodi povodom roewa novog lana porodice, pa je ovaj motiv dominantan u pesmama koje su wena verbalna manifestacija. Zbog toga se motiv darovne kouqe ispituje u ovom radu u okviru pesama koje pripadaju pomenutim anrovima. KQUNE REI: narodna lirika, anr, obred, narodna verovawa, roewe, povojnica, krtewe, striba, dar, uzdarje, pesme na babinama, uspavanke, stribarske pesme.

Kouqa je znaajan rekvizit u okviru obredno-obiajne prakse oko roewa novog lana porodice. ene oblae kouqu u kojoj su se venale i prilikom poroaja, jer veruju da e im ga ona olakati.1 Zatitna mo ove kouqe ne gubi se ni nakon obavqenog poroaja. Naime, na Kosovu i Metohiji bio je obiaj da se novoroene zavije u kouqu koju je majka imala na sebi prilikom poroaja, i ono u woj ostaje zavijeno sedam dana (Dragi, 1953, 248). Posle prvog kupawa babica je novoroene oblaila u oevu kouqu, u kojoj je ostajalo tri dana: im se dete rodi, umota ga baba ili babica ako je muko u oevu kouqu. Onda ga deda ili otac tri puta podigne i kae: Kako ja tebe digao, tako ti Bog pomogao, da sebe i ovu kuu podigne i da joj ti bude sleme! Kad se pak rodi ensko dete, umota ga baba ili babica u materinu kouqu i metne pod materin krevet. Tim hoe da kae, kako treba da uvek bude skromna" (Suboti, 1904, 37). Takoe se verovalo da dete treba poviti u oevu kouqu da ne bi rasturilo kuu i da bi doekalo oevu slavu, a u majinu da bi bilo posluno (Zeevi, 1978, 349).
1 U nekim krajevima porodiqa je oblaila venanu kouqu, da bi se lako porodila kao to se lako venala" (Drobwakovi, 1960, , 135).

474 I prilikom prvog dojewa dete su (u vrawskom Pomoravqu) oblaili u oevu kouqu da bi imalo dug vek kao to je dugaka kouqa (Nikoli-Stojanevi, 1963, 419). Kao odevni predmet, koji je oigledno bio u funkciji zatite deteta, kouqa je bila glavni dar koji su roaci, prijateqi i susedi donosili novoroenetu. Ovo darivawe obino se odvijalo nakon poroaja, mada su zabeleeni i drugaiji primeri. Tako je u Popovom poqu majka trudne ene nekoliko dana pred poroaj donosila tzv. etiwe ruho kouqicu, kapicu, povoj i pelene. Zauzvrat dobijala je od keri kola ili jabuku, a razmena darova se nije odvijala u kui nego izvan we, najee pored nekog puta. Porodiqina majka, inae, prvi put dolazi u posetu nakon roewa deteta (nekada tek posle krtewa), kad donosi zetu i priji po kouqu, za koju dobija uzdarje. Ovaj dolazak nazivao se babine (Miovi, 1952, 172). U Homoqu je zabeleeno da babica2 pri poroaju vie dete: Ajd' izlazi, spremila ti baba tanku kouqicu, crvene arape i arenu torbu" (Milosavqevi, 1913, 92). im se ena porodi, dolazile su i ene iz komiluka i roake da joj estitaju. Ovaj obiaj poznat je pod nazivom povojnica ili mali kravaj.3 Osim pogae i vina za porodiqu, obavezno su donosile i komad platna detetu za kouqicu ili gotovu kouqu. Prvu povojnicu treba da donese ena koja ve ima dece i sa kojom je porodiqa u srodstvu (wena majka, svekrva, babica i sl.). U Poreu je ak obavezno da prvu povojnicu donese babica ili moa, kako je jo nazivaju (Milojevi-Radovi, 1958, 247). Moda se zbog toga u Levu i Temniu ena koja prva donese povojnicu nazivala baba ili babica, makar ta osoba bila i mlada (Mijatovi, 1907, 3). Ona je dolazila prvog dana. Kuma treba da donese povojnicu do treeg dana i to pogau, vino, luk, novac i kouqu (Milojevi-Radovi, 1958, 247). Ostale ene mogle su da dou u posetu i do etrdeset dana po roewu, odnosno sve dok je trajao period malih babina. Deije pesme U periodu nakon roewa deteta pevale su se razliite pesme koje se uobiajeno nazivaju deijim. Deijim pesmama smatraju se ne samo pesme koje pevaju sama deca molitvice, razbrajalice, realice, rugalice i sl. nego i pesme odraslih namewene deci. Meu wima mnogobrojne su pesme koje se pevaju u vezi sa ritualima oko roewa, kao to su pesme na babinama, uspavanke, pesme o krtewu, stribarske pesme (Pei, Miloevi-orevi, 1997, 68). Ove pesme pevaju se iskqui2 Babica ili primaqa na poroaju ima praktinu i ritualnu ulogu, od roewa deteta pa sve do wegovog stupawa u brak. Ona je neka vrsta duhovnog zatitnika deteta" (Panteli, 19681969, 305). 3 Povojnica je ast i dar koji se donosi porodiqi, kad jo lei u babinama" (Milievi, 1894, 199).

475 vo u porodinom krugu, a izvode ih odrasli koji se okupqaju oko novoroeneta (najee ene, porodiqine roake i susetke) ili samo majka (Renik kwievnih termina, 1985, 582). U zavisnosti od toga ko ih peva, pesme koje se pevaju neposredno nakon roewa mogle bi se podeliti u dve grupe: pesme na babinama i uspavanke. Iako su ove dve vrste motivski sline, odnosno u wima se opevaju gotovo istovetne situacije, razlikuju se po nekim posebnim karakteristikama: po vremenu u kome se izvode, izvoaima, kao i po tome kome su namewene. Pesme na babinama Naziv su dobile po periodu u kojem su se pevale. Babinama se naziva prvih etrdeset dana po roewu deteta, kada su, po narodnom verovawu, delovali poroajni demoni babice. Zamiqane su kao tri ili sedam starih, runih ena, odevenih u crno. One su nevidqive i dolaze samo nou, pokuavaju da nakode detetu ili porodiqi, donosei im bolesti. Zbog toga se porodiqa i dete tada naroito uvaju. Wihov poguban uticaj najjai je u toku prvih sedam dana po roewu, dok dete jo nije krteno (Zeevi, 1981, 8788). Detaqan etnografski opis perioda nakon roewa deteta koji se zove male babine dao je Vuk Karaxi u Srpskom rjeniku: Kod Srba traju babine obino sedam dana. Za tije sedam dana dolaze dawu ene na babine (i donose ast (n. p. pite, utipke, rakiju, vino itd.) i etetu darove), te se aste i posede; a nou dou komije i kominice, poznanici i poznanice, te uvaju babine, t. j. sjede svu no kod porodiqe, i razgovaraju se i pjevaju, a osobito treu i sedmu no" (Karaxi, 1818, 1516). U pesmama koje se tom prilikom pevaju opisuju se i komentariu situacije koje se deavaju neposredno nakon poroaja: dolazak rodbine i prijateqa i proces uzajamnog darivawa, koji je u funkciji uspostavqawa veze sa novim lanom porodice. Budui da je ovo nezaobilazan ritual u ivotu patrijarhalne zajednice, posveena mu je velika pawa u pesmama. U nekim krajevima ove se pesme, po istoimenom obiaju (donoewa obrednog kolaa kravaja), nazivaju jo i kravajarskim:
Doletee golubovi U Stojanu beli dvori. Nesu, nesu golubovi, No Stojanu mili gosti. ena mu se porodila, Rodila mu muko dete. Vika kuma da ga krsti. Tetka sprema gorke kafe, Da poslui mili gosti, Baba sprema dobar ruak, Da si ruav dragi gosti, Majka sprema beli dari, Da daruje milog kuma (D. orevi, 1990, 62/184).

476 Prva tri dana po roewu smatrana su izuzetno vanim za buduu sreu detetovu, jer tada, po narodnom verovawu, dolaze suenice. To su mitska bia koja se najee zamiqaju kao tri lepe, mlade ene, sline vilama. Iako su dolazile tokom sve tri noi po roewu, najvanija je bila trea no, poto je tada najmlaa od wih donosila konanu odluku o budunosti deteta (Zeevi, 1981, 78). Dete su tada, radi zatite od moguih zlih uticaja, oblaili u kouqicu koja je uglavnom ivena od rukava oeve kouqe (orevi, 1958, 415). U ovu kouqu oblaili su ga tano u pono, kada se oekivao dolazak suenica (Mijatovi, 1907, 3). Ova no je veoma vana i zbog toga to se u toku we novi lan vezivao za rod i duhove predaka (Nikoli-Stojanevi, 1974, 308). Te noi izvodio se u nekim krajevima obiaj pod nazivom bacawe darova prebacivawe novca, kouqe, arapa i drugih darova preko pogae (Drobwakovi, , 1960, 138). U pesmi koja se peva na babinama data je sinteza ova dva verovawa dolazak natprirodnog bia, koje u znak naklonosti prema detetu donosi kouqu, prebaenu preko ritualnog kolaa:
Majka quqa u beici Jovu. Majka Jovu u gori rodila, elica ga medom zadojila, Bela vila na babiwu bila; Donijela u sri rakiju, U beici pitu i pogau, Na pogai areni kolai, Na kolai vezena kouqa (Aleksi, 1939, 5).

Znaajan detaq u ovoj pesmi jeste i pomiwawe pele, koja je prva nahranila dete. Pela se u narodnoj tradiciji smatra svetom i blagoslovenom, a veruje se i da u wu moe da pree dua umrlog, pa ona ovde verovatno predstavqa vezu sa detetovim precima (Srpski mitoloki renik, 1998, 375). Med je, inae, hrana koja ima apotropejska svojstva, jer simbolizuje plodnost, zdravqe, beriet i slatkou ivota. Zbog toga je bio nezaobilazan element ritualne gozbe na babinama i krtewu (Slovenska mitologija, 2001, 351). U pesmama koje su se pevale na babinama opevana je i porodiqa, koja se u toku ovog perioda nije odvajala od deteta (Srpski mitoloki renik, 1998, 19). Zbog te uloge glavne zatitnice novoroeneta ona se u pesmama ritualno podie i izjednaava sa natprirodnim biima, tako to joj se pripisuje kao mesto boravka prostor izmeu neba i zemqe, i wihovi atributi magijski pribor od zlata i srebra.4
Visoko li lete labudovi, Jot su vii dvori Dejanovi
4 O divinizovawu izvoaa i enskih poslova, u ovom sluaju ivewa, moe se videti vie u Karanovi i Peikan-Qutanovi, 1996/98, 79.

477
i u wima Dejanova majka, Svom Dejanu ije kouqicu Zlatnom icom, a srebrnom iglom (SNPr , br. 137).

Tragovi verovawa u magijsku zatitnu snagu prve kouqe sauvani su i u mlaoj i kraoj varijanti ove pesme:
Ninala mama nejaka Dejana, wemu ije kouqu od platna, zlatnom icom, srebrnom iglicom (Simi, 1959, 185).

Donoewe povojnice takoe je izuzetno vaan ritual u ovom periodu, jer se smatralo da je to jedan od preduslova uspenog stupawa u brak: Deci se iqe povojnica; mukom kouqa i gae, a devojci kouqa, sukwa i marama za povezivawe. Kod enske dece ure roaci s povojnicom, jer e se pre udati. Povojnica se iqe deci dok nisu starija od est nedeqa, a retko kad su starija" (Suboti, 1904, 38). Velika povojnica nosi se detetu etrdeset dana po roewu, kada porodiqine roake donose detetu kouqicu, kao i ostale delove odee. I ova povojnica se nosi da bi se dete, ako je muko, moglo lako oeniti, a ako je ensko, da bi se moglo lako udati (Grbi, 1909, 114115). Tragovi ovih shvatawa dobro su ouvani u sledeoj pesmi:
Visoko se viju labudovi, Jo su vii dvori Jovanovi, Al' u wima nigdje nikog nema, Do l' Jovina stara mila majka. Ona Jovi tanku kou ije. Triput ila, dvaput oparala Ne bi l' Jovo sa vojnice do'o I doveo lijepu djevojku, Sebi qubu, a majci mu snahu (Miloevi, , 1954, 164).

Veza izmeu darovne kouqe i enidbe u ovoj pesmi jasno je naznaena, a pored we latentno je prisutna i magijska (zatitna) uloga, najverovatnije ritualnog ivewa, iji je pravi smisao naglaen trostrukim ponavqawem te radwe (triput ila, dvaput oparala"). Ovako se radi zbog opteg modela magijskog ponaawa koje obuhvata simbolino stvarawe celine, a potom weno razgraivawe" (Radenkovi, 1996, 245). Pesme na babinama pevaju uglavnom ene koje se okupqaju oko porodiqe i deteta. One pevaju iz pozicije posmatraa koji opisuje odreene situacije, pevajui o porodiqi i detetu u treem licu, bez neposrednog obraawa. Wihova pesma namewena je porodiqi i novoroen-

478 etu, lanovima porodice i ire zajednice koji se okupqaju oko wih, ali i natprirodnim biima, koja su, iako nevidqiva, ipak prisutna u ovim momentima. Pevaice nastoje da spree wihovo loe delovawe tako to pesmama pokuavaju da ih odobrovoqe. Vuk je zapazio da se na babinama pevaju razliite pesme, ali da meu wima ima i takvih koje se izvode samo u ovoj prilici (Karaxi, 1818, 1516). O ritualnoj ulozi ovih pesama pisao je i Veselin ajkanovi, nazivajui ih maginim pesmama, jer je najverovatnije imao u vidu wihovu apotropejsku funkciju (ajkanovi, , 1994, 319). Uspavanke Uspavanke su takoe veoma stare lirske obredne pesme, zasnovane na veri u magijsku mo rei; svrha wihovog izvoewa je ne samo da uspavaju dete nego i da ga zatite od zlih sila, posebno u opasnom, prelaznom (liminalnom) periodu neposredno nakon roewa, kada im je ono, po narodnom verovawu, naroito podlono (Pei, Miloevi-orevi, 1997, 252). Iako se pevaju u istom periodu u kojem se pevaju pesme na babinama, vreme pevawa uspavanki nije ogranieno samo na wega. One se pevaju i nakon navrenih est nedeqa od roewa deteta, odnosno sve dok postoji potreba da se dete pomou wih uspavquje. Pri pevawu uspavanki situacija je drugaija nego pri pevawu pesama na babinama, jer wihovo izvoewe nije kolektivno. Uspavanke detetu peva samo wegova majka; ovakvo pevawe je izrazito individualan in. Subjektivnost wene pesme istaknuta je pevawem iz pozicije prvog lica. Najee imaju onomatopejski pripev na poetku (nini, nuni, buji, paji); budui da se majka direktno obraa detetu, esto se, ve u prvom stihu, navodi i wegovo ime (koje se, shodno potrebama, mewa). Uspavanka je sauvala arhaino verovawe u mo magije rei, te je zbog toga imala kultnu namenu da poput molitve ili basme otklawawa zle duhove (Renik kwievnih termina, 1985, 856). Ova verovawa nisu u svim uspavankama jednako ouvana, a negde su i skrivena ispod mnotva simbola, pa je magijska (obredna) uloga shvatqiva tek nakon odgonetawa wihovog pravog zvaewa. Takva je uspavanka u kojoj je opisana majka, koja, pored toga to se koristi magijskim priborom za ivewe kouqice, izgovara i magijske rei (blagosiqa) i pomou tog blagoslova kouqu pretvara u sredstvo zatite deteta od uroka:
Nini, nini, moje edo drago! Tebi mama tanku kou kroji, kou kroji, a godine broji: kol'ko bilo na kouqi ica, onoliko ivjela sretni godinica! (Simi, 1959, 187).

479 Razvijenija varijanta ove pesme detaqnije objawava pravu funkciju kouqe, jer je jasno naznaena zatita od uroka i drugih zlih sila koje ometaju miran san:
Nini, sine, puna mi te bea, Do godinu jo punija bila. Tvoja majka veselija bila, Vesela ti kouqe krojila. Kolik' ica, tolik' godinica. San u beu, nesani pod beu, Uroke ti voda odnijela, Na dumansku djecu nadnijela. Dumanska se djeca pojagmila, Tvoje, sine, uroke razn'jela (Miloevi, , 1954, 97).

Pored majke, zatitnicom deteta smatrala se i wegova pomajka. To je najee bila ena koja je prva dojila dete (zadojaqka). Ona je tom prilikom detetu donosila kravaj i kouqicu. Ovu enu su nakon toga svi smatrali wegovom duhovnom zatitnicom i dete ju je potovalo kao i svoju majku (Nikoli-Stojanevi, 1974, 419). Uspavanka u kojoj se pomiwe pomajka sadrinom komentarie opisanu obrednu praksu:
Spavaj, Sro, puna kuo moja; San u beu, a nesan pod beu. Ti u sanku snio svoju majku: Gdje ti majka tanku kroji kou; Jednu majka, a drugu pomajka, Treu teta, tvoga babe seka. Ti ih, Sro, u zdravqu nosio. Kolko ti je u kouqi ica, Tolko Sri dobrih godinica! (Aleksi, 1939, 6).

Osim majke i pomajke, kao zatitinice deteta pomiwu se u uspavankama i natprirodna bia. Najee se peva o vili koja detetu daruje kouqu kao zatitno sredstvo, koje e mu obezbediti zdravqe i napredak. Pored vile, na babine dolaze i lastavica i pela, iji darovi, u vidu hrane, imaju istu svrhu. Wihovo zajedniko pojavqivawe nije sluajno, jer obe ove ivotiwe imaju u osnovi slinu simboliku pripisuju im se atributi istote i svetosti, vezuju se za gorwi, nebeski prostor (Radenkovi, 1996, 150; 185186), pa su zbog toga suprotstavqene neistoj sili, to se iskazuje u stihovima:
Nini sine, vue i baue! Vuica te u gori rodila, S vuadima, sine, odranila, Bjela vila na babine dola, Mome Jovi kouqu don'jela,

480
Lastavica na babine dola, Moga Jovu mlekom podojila, I elica medom zadojila. Pa ga posla svojoj miloj majci, Eto, majko, Jovo odrastao" (Petranovi, 1867, 50).

Interesantno je u ovoj pesmi i to da se kao majka pomiwe vuica, a samo dete naziva se vukom i baukom, to je u stvari hipokoristian naziv za medveda. Vuk i medved su po svojoj funkciji bliski oni su totemske ivotiwe, vezuju se za htonski svet i kult predaka (veruje se da se due predaka mogu inkarnirati u wima). Oni su istovremeno i demonske ivotiwe, gospodari divqeg prostora, to znai da su jai od svih neistih sila (bolesti), kojima je gora takoe stanite (Srpski mitoloki renik, 1998, 30; 117; 299). Zbog toga majka, da bi zaplaila zle sile, naziva dete imenima ovih ivotiwa i naglaava da je roeno u gori, koja inae, u arhajskom poimawu sveta, nosi obeleja divqeg i u odnosu na qudski svet, tueg, dalekog prostora (Radenkovi, 1996, 60). Ovi bi se stihovi mogli tumaiti i na drugi nain kao ostatak drevnih verovawa da tek roeno dete dolazi iz nekog drugog, nequdskog sveta, pa se zbog toga smatra ritualno neistim i u krug porodice prima tek nakon niza rituala oiewa, to se u pesmi simbolino naziva wegovim odrastawem. U nekim uspavankama pomiwu se, pored majke, i drugi lanovi porodice, koji takoe izrauju odevne predmete za novog lana:
Nuni, nuni, dundulence, Na vr' duwu na listence, majka ije bel' kouqu, Sestra plete bel' arape, Tatko kroji fermenence, snaja tkaje emezence (orevi, 1958, 247).

Nakon primawa deteta u domai kult krug roaka koji sa wim uspostavqaju vezu preko kouqe kao ritualnog dara iri se i na roake sa majine strane:
san usnilo, u sanu vidilo, da mu majka tanku kou kroji, jednu majka, a drugu mu baka, treu teta materina seka (Narodna umjetnost, 19671968, 132).

Kouqa na ovaj nain postaje dar pomou koga se dete uvodi ne samo u krug najue porodice nego i u ire socijalno okruewe. Ono se tek nakon ritualne izolacije koja traje est nedeqa smelo iznositi iz kue. Tim inom se potvruje da je nakon primawa u ui porodini

481 krug (oeve rodbine) konano moglo stupiti u kontakt i sa irim socijalnim okruewem bliim susedstvom, selom ili prostorom izvan wega:
Baji, buji, pa e ii uji, Uja e ti kowa potkovati, A ujna e kouqu lingati (Fracile, 1987, 6).

Zatitna funkcija kouqe koja se daruje i oblai novoroenetu implicitno je prisutna u navedenim pesmama.5 To potvruje da su ove pesme imale magijsko-obredni smisao i da ih je upravo zato majka pevala svom detetu. Iako je vera u arobne jezike formule odavno nestala (Renik kwievnih termina, 1985, 856), uspavanke su, sudei po wihovom broju, jo uvek dobro ouvana lirska vrsta. U procesu gubqewa obrednosti u uspavankama i pesmama na babinama dolo je do povezivawa ove dve vrste. Naime, zbog slinosti ili ak i istovetnosti motiva poele su da se prilikom klasifikacija izjednaavaju, pa je tako meu uspavanke svrstan i veliki broj pesama na babinama. Krtewe Rituali agregacije, odnosno primawa deteta u domai kult, mogu se podeliti na radwe koje su vezane za roewe i one koje su rasporeene na krai ili dui period vremena posle roewa. U ovom drugom segmentu najvaniji su davawe imena detetu (krtewe) i ritualno iawe (striba). Obredi oko roewa, ija je svrha bilo uvoewe novoroeneta u porodinu zajednicu, zavravani su ritualom krtewa, odnosno davawem imena. Dobijawem imena i ritualima u vezi s tim dete konano postaje odreena linost, koja nastavqa detiwstvo do sledeih ritualnih prelazaka (inicijacije), kada stupa u krug zrelih qudi (Zeevi, 1978, 352). Krtewe se obino izvodi osam dana po roewu (Babovi, 1963, 69), ili druge nedeqe po roewu. Sve dok se ne krsti, dete se ne sme iznositi napoqe, niti se sme qubiti, jer se smatra neistim (Tanovi, 1927, 112113). U izvoewu ovih radwi najznaajniju ulogu ima prastara institucija kumstva. Ime detetu daje kum, koji je u toj funkciji predstavnik najveeg naeg nacionalnog boga. // Kum je jedini koji zna ime novoroenom detetu; prema starim shvatawima, on zna koji se predak u detetu reinkarnirao" (ajkanovi, , 1994, 148).
5 Da bi dete bilo sigurno od neistih i zlih sila, ije mu se kouqica od devet fela (vrsta) platna (Babovi, 1963, 70).

482 Uobiajeno je da dete krsti ista osoba koja je venala detetove roditeqe, pa se tako veza sa svatovskim ritualom na ovaj nain nastavqa. Kad polazi na krtewe, kum mora poneti sa sobom sveu votanicu, struk bosiqka i platno za kouqicu (Grbi, 1909, 113). Ovi rekviziti upuuju na pretpostavku da je kum verovatno naslednik ili uspomena nekadaweg plemenskog (bratstvenikog, rodovskog) asnika, stareine ili vraa-inodejstvenika, ili bar starca, autoritativnog saplemenika, znalca kulta i ceremonijala, predawa i plemenskih vrednota" (Raki, 1972, 112). Darovna kouqa i prilikom krtewa ima znaajnu ulogu. Platno na kojem kum dri dete na krtewu upotrebqava se obavezno kao materijal za detetovu kouqu. Ova kouqica se zove kumovska (Blagojevi, 1984, 231). Pre toga dete se uglavnom uvijalo samo u povoj. O znaaju te kouqe i o kumovoj obavezi da daruje kume govore sledei stihovi:
Zaspala Sveta Nedeqa Svetome Petru na krilo. Sveti ju Petar budee: Digni se, Sveta Nedeqo, Sve due u raj odoe, Tri due u raj ne idu, Teja su due greovne: Jedna je dua greovna, Mlogo je vino prodala U vino vodu sipala, Druga je dua greovna, Mlogo je ito prodala, U ito zemqu sipala, Trea je dua greovna Mlogu je decu krstila Kouqe nije davala (orevi, T., 1990, 251252).

Posle krtewa na ruku koji je prireen wemu u ast kum daruje dete kouqom i ostalim delovima odee (haqinica, kapa, arape), a detetova majka uzvraa darivawem svih prisutnih, naroito kuma, koji dobija kouqu i pekir (Tanovi, 1927, 115). U selima oko Fruke gore porodiqina majka i jo neko od wene rodbine dolazili su u posetu tek posle krtewa, kad donose povojnicu (kari, 1939, 103). Ovaj obiaj se u Leskovakoj Moravi zove veliki kravaj. Tada kouqu ne dobija samo dete nego i wegov otac (orevi, 1958, 423). Pesme u kojima se pomiwe darivawe kouqe prilikom krtewa sauvane su u neznatnom broju, najverovatnije zbog toga to je ovaj ritual u najveoj meri hristijanizovan, pa je na taj nain izaao iz domena uskog porodinog kruga, u kom su se iskquivo pevale ostale pomenute vrste.

483 Ova iwenica upuuje i na zakquak da je striba stariji obiaj od krtewa (ajkanovi, , 1994, 147148), odnosno navodi na pretpostavku da ga je potowi potisnuo. Striba Striba, odnosno ritualno iawe, prireivala se obino oko prve godine detetove. Do tada se ono nije ialo (Petrovi, 1948, 263). Ponekad se krtewe i prvo iawe spoje, navodno, iz ekonomskih razloga (Grbi, 1909, 136). Mogue je, meutim, da ovakvo spajawe upuuje i na druge razloge. Davawe imena i ritualna striba kose vre se danas obino uz asistenciju svetenika, i onda su obe radwe sastavqene ujedno i vre se istog dana; ali obe te radwe prvobitno su mogle biti vrene odvojeno, esto u dugim razmacima vremena, i bile su nezavisne od 'krtewa', od koga su starije, i, sa gledita starinske domae religije, vanije. Davawe imena je legitimisawe novoroenog deteta, uvoewe wegovo u domae misterije; striba je rtva precima, i to prvobitno rtva zamene, supspitucija qudske rtve" (ajkanovi, , 1994, 148). Striba je vrlo arhaian obiaj, u prilog tome svedoi i iwenica da pri ovom inu svetenici ne uestvuju (Antonijevi, 1971, 133), a u nekim krajevima ne uestvuje ak ni kum, nego wegovu ulogu obavqaju roaci ujak (Bokovi-Mati, 19651966, 183) ili tetka (majina sestra). U ovom drugom sluaju ritual je sauvao i vezu sa kultovima rasta i vegetacije izvodio se u prodee tako to bi tetka sela na travu i posadila dete u krilo, a zatim mu odsekla kosu na tri mesta (Antonijevi, 1971, 133), isto onako kako inae ini kum. Uobiajeno je, ipak, da stribu vri kum koji je dete i krstio. Meutim, ak i kada to nije bio sluaj, odnosno kada je stribu vrila neka druga osoba (moe biti i dobar prijateq detetovog oca), to ne umawuje znaaj wegove uloge: Kumovi ianoga kumstva se paze i slave kao kakva velika rodbina. Kume potuje ianoga kuma isto kao i krtenog, a kum se brine i zatiava kume" (Gri Bjelokosi, b. g., 165). Pre poetka stribe otac je nosio dete na svojoj istoj (obavezno beloj) kouqi i na desnoj ruci. On ga i predaje kumu (Antonijevi, 1971, 133). Sve obredne radwe pre i u toku iawa bile su praene stribarskim pesmama, koje su izvodile okupqene ene po tano utvrenom redosledu. Dok otac nosi dete, one pevaju o darovnoj kouqi koju je majka pripremila za kuma:
Strii, strii, mili kume, kumiki, Tebe eka lan kouqa do zemqu, a na kumu t'nke bele arape, na kumiki sitni, beli darovi Tatko sprema abr' vino,

484
Majka sprema l'n kouqu, Tetke spremav beli dari, ie spremav svilna kola (orevi, 1958, 425).

Kad kum dri kumaine pre poetka iawa, pesma nastavqa da prati ritualne postupke, podseajui na znaaj kuma kao duhovnog zatitnika, od ije blagonaklonosti zavisi budua sudbina deteta. Peva se o moi wegove kletve i nainu da se ona izbegne, tako to e mu biti poklowena kouqa od dragocenog materijala:
Poletelo sivo sokolence, uza sovru, niza sovru, pa ulete u kumove ruke. Strii, kume, teja ruse kose, strii, kume, esto ne uzdii! Strii, kume, quto ne prokliwi! Majka mu je darovi spremila, i na kuma svilena kouqa, na kumicu svileni elimi (Zlatanovi, 1994, 96).

Kum see detetu kosu u obliku krsta. On na ovaj nain zapravo prinosi rtvu zamene precima svog kumeta" (ajkanovi, , 1994, 373). Ovaj postupak moe se tumaiti kao rtveni ritual, na ta ukazuju i sledei stihovi u kojima se pomiwu rtveno jagwe i vino:
Proletee sivi beli golubi Uza sovru, niza sovru do kuma. Strii, kume, ruse kose, ne kaj se, Tebe ima lan kouqa do zemqu, I na kumu svilen jagluk po glave, Na kumiki sitni beli darovi, A na deca lepa fesa na glavu. Tatko sprema vaklo jagwe ubavo, ia sprema vedro vino, rumeno! (D. orevi, 1990, 62).

Materijal od kojeg je saivena kouqa, koja se poklawa kumu, najee je lan, kao to se i spomiwe u navedenim pesmama. Konopqa i lan kao drevne kulturne biqke imale su vanu ulogu u tkawu, ali su pratile i mnoge obrede. U tradicionalnoj kulturi slovenskih i balkanskih naroda one su htonski obeleene, zato to umiru kao biqke i ponovo se raaju kao kuine. Zbog ove iwenice esto imaju ulogu medijatora u komunikaciji s onim svetom i svetom demona (Radenkovi, 1996, 240251). Zbog toga se lan smatra kultno istim, i kao takav postaje najpogodniji materijal za izradu odee za svetenike (ajkanovi, , 1994, 429).

485 Nakon svretka ceremonije seewa kose majka daruje prvo kuma i kumu kouqom, a ostalim gostima daje sitnije poklone (arape, pekir). Roaci i prijateqi uzvraaju uglavnom kouqicama i drugim odevnim predmetima za dete (Mijatovi, 1907, 182183):
Strii, kume, mlado kume, Ne boj se, Kumaa je dar spremila, Ne kaj se, Na kuma je bela lan kouqa, Ne boj se, A na kumu vezene arape, Ne boj se (orevi, 1990, 62/185).

Razmena darova se zavrava tako to se pije za srenu stribu i za beli dari (orevi, 1958, 426), a nakon toga uesnici su izlazili iz kue, nosei darove na glavi, i igrali oro. Sve ovo zvalo se arena striba (orevi, 1958, 376). Veina postupaka u okviru stribe ritualna razmena darova, pesma i igra asociraju na obred koji je sledei u nizu u okviru socijalizacije deteta.6 Ritualnost navedenih stribarskih pesama oita je ne samo na osnovu wihovog sadraja nego i naina na koji se uklapaju u neverbalne manifestacije obredne prakse prilikom prvog iawa. Naime, uvek je prisutna svest o tome ko ih peva, kome se peva, na koji nain i u kom momentu stribenog obreda. One su, osim toga, po broju sauvanih primera najouvanija vrsta meu pesmama koje se pevaju u periodu nakon roewa deteta pa sve do navrene prve godine ivota.
SPISAK SKRAENICA GEM Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu GZM Glasnik Zemaqskog muzeja u Sarajevu SEZ Srpski etnografski zbornik ZbEM Zbornik Etnografskog muzeja u Beogradu

IZVORI I LITERATURA Dragoslav Aleksi, Deije veselice, Pesme iz naroda, izdawe pievo, Beograd 1939. Dragoslav Antonijevi, Aleksinako pomoravqe, SEZ, HHH, Beograd 1971. Glia Babovi, Orolik, SEZ, HHH, Beograd 1963. Natalija Blagojevi, Obiaji u vezi sa roewem, enidbom i smru u titovouikom, poekom i kosjerikom kraju, GEM, 48, Beograd 1984.
6

Kad je striba, svi su veseli kao na svadbi" (Nikoli, 1910, 181).

486
Milica Bokovi-Mati, Obiaji o roewu u Resavi, GEM, 2829, Beograd 19651966. Savatije Grbi, Srpski i narodni obiaji iz Sreza Boqevakog, SEZ, H, Beograd 1909. Luka Gri Bjelokosi, Iz naroda o narodu, Prosveta, Beograd b. g. Milorad Dragi, Porodiqa i novoroene u obiajima na Kosovu, ZbEM, 1901 1951, Nauna kwiga, Beograd 1953. Borivoje Drobwakovi, Etnologija naroda Jugoslavije , Nauna kwiga, Beograd 1960. Dragutin M. orevi, ivot i obiaji narodni u Leskovakoj Moravi, SEZ, HH, Beograd 1958. Dragutin M. orevi, Narodne pesme iz Leskovake oblasti, priredio M. Zlatanovi, H, SANU, Beograd 1990. Tihomir orevi, Deca u verovawima i obiajima naeg naroda, Idea Prosveta, Beograd Ni 1990. Slobodan Zeevi, Mitska bia srpskih predawa, Vuk Karaxi Etnografski muzej, Beograd 1981. Slobodan Zeevi, Obiaji i verovawa o roewu, GEM, 42, Beograd 1978. Momilo Zlatanovi, Narodne pesme i basme june Srbije, SANU, Beograd 1994. Zoja Karanovi Qiqana Peikan-Qutanovi, Tragovi predstava o mitsko-religijskim aspektima predewa i tkawa u srpskoj usmenoj tradiciji: Kwievna istorija, asopis za nauku o kwievnosti, sv. HH, Institut za kwievnost i umetnost, Beograd 1996/98. Vuk Stefanovi Karaxi, Srpski rjenik istolkovan wemakim i latinskim rijeima, u Beu, 1818, Prosveta, Beograd 1975. Stanoje Mijatovi, Leva i Temni, SEZ, , Beograd, 1907. Milan . Milievi, ivot Srba seqaka, SEZ, , Beograd, 1894. Dobrila Milojevi-Radovi, Obiaji o roewu i odgoju dece u Poreu, GEM, 21, Beograd 1958. Sava Milosavqevi, Srpski narodni obiaji iz Sreza Omoqskog, SEZ, HH, Beograd 1913. Vlado Miloevi, Bosanske narodne pjesme, , Narodni muzej Bawe Luke, Bawa Luka 1954. Vlado Miloevi, Bosanske narodne pjesme, , Narodni muzej Bawe Luke, Bawa Luka 1954. Qubo Miovi, ivot i obiaji Popovaca, SEZ, H, Beograd 1952. Narodna umjetnost, 56, Institut za narodnu umjetnost, Zagreb 1967/68. Vladimir Nikoli, Etnoloka graa i rasprave iz Lunice i Niave, SEZ, H, Beograd 1910. Vidosava Nikoli-Stojanevi, Vrawsko Pomoravqe, SEZ, HHH, Beograd 1974. Nikola Panteli, Drutveni ivot u Negotinskoj Krajini, GEM, 3132, Beograd 1969. Bogoqub Petranovi, Srpske narodne pjesme iz Bosne, enske, , u Sarajevu, u Bosansko-vilajetskoj tampariji, Sarajevo 1867. Petar . Petrovi, ivot i obiaji narodni u Grui, SEZ, , Beograd 1948. Radmila Pei Nada orevi-Miloevi, Narodna kwievnost, Trebnik, Beograd 1997. Qubinko Radenkovi, Simbolika sveta u narodnoj magiji Junih Slovena, Prosveta, Ni 1966. Radomir D. Raki, Kumstvo u pravoslavnih Jugoslovena kao socijalno-strukturni oblik, Etnoloki pregled, H, Cetiwe 1972.

487
Renik kwievnih termina, glavni i odgovorni urednik Dragia ivkovi, Nolit, Beograd 1985. SNPr Srpske narodne pjesme iz neobjavqenih rukopisa Vuka Stefanovia Karaxia, kwiga prva, razline enske pjesme, za tampu priredili ivomir Mladenovi i Vladan Nedi, SANU Beograd 1973. Quba Simi, Narodne pesme u Neumu, GZM, nova serija, H, Sarajevo 1959. Slovenska mitologija: enciklopedijski renik, redaktori Svetlana M. Tolstoj, Qubinko Radenkovi, Zepter Book World, Beograd 2001. Srpski mitoloki renik, drugo dopuweno izdawe, . Kulii, P. . Petrovi, N. Panteli, Enografski institut SANU, Interprint, Beograd 1998. Savka Suboti, O naim narodnim tkaninama u rukotvorinama, Neto o narodnim obiajima u ivotu, deo, Letopis Matice srpske, kw. 223228, sv. 14, Novi Sad 1904. Stevan Tanovi, Srpski narodni obiaji u evelijskoj Kazi, SEZ, H, Beograd 1927. Nice Fracile, Vokalni muziki folklor Srba i Rumuna u Vojvodini, Matica srpska, Novi Sad 1987. Veselin ajkanovi, Studije iz srpske religije i folklora 19101924, kw. , priredio Vojislav uri, Srpska kwievna zadruga, Beograd 1994. Veselin ajkanovi, Stara srpska religija i mitologija, kw. , priredio Vojislav uri, Srpska kwievna zadruga, Beograd 1994. Milo . kari, ivot i obiaji Planinaca" pod Frukom gorom, SEZ, , Beograd 1939.

Jasmina Joki SHIRT PRESENTED AS A GIFT IN FOLK SONGS SUNG AROUND CHILDBIRTH Summary The main topic of this paper are the genres of the ritual songs that are sung around the child's birth at the confinement (dairy songs), lullabies, the songs about the baptism and trimming of a child's hair. However, only the songs with a motive of a shirt received as a gift. On the occasion of consideration of the way in which they have been fitted into non-verbal manifestations of the given ritual practice, it has turned out that all of these songs have had the ritual role as well, but which is still obvious only in the songs about the trimming of the child's hair. Their rituality can be seen in the fact that there has been present the conscience about the person who sings them, in what way and in which moment of the ritual of the first trimming of the child's hair. They are, except for that, according to the number of the saved material, the most preserved kind among the songs that have been sung within this period. In the process of fading away of the rituality in the lullabies and songs sung during the confinement, it has come to the connection of these two kinds of songs. Namely, because of the resemblance or even the sameness of the motives, during the classification these songs have started to equalize, therefore, the great number of songs sung at the confinement have been classified into lullabies. The least preserved among these songs have been the ones sung during baptism, the most likely because this ritual has become Christianized, so in that way it has come out of the realm of the family circle, inside of which other songs of the kind mentioned above have exclusively been sung.