HALDE EDB - ADIVAR TRKN ATELE MTHANI Kurtulu Sava Anlar On Birinci Bask ,HALDE EDIB - ADIVAR HAYATI,

SANATI ve ESERLER Halide Edip Advar Merutiyet ve Cumhuriyet devirlerinin tannm edebiyatlanndandr. 1882'de stanbul'da domu, 9 Ocak 1964'te yine stanbul'da lmtr. Babas Ceyb-i Hmayun ktiplerinden Mehmet Edib Bey'dir. Annesi Bedrifam Hamm' kk yata kaybeden Halide Edib, ocukluk yllarnn ounu anneannesinin tipik bir Trk evi olan evinde geirmitir. Bu evde Halide Edib, sanat cephesini kuvvetlendiren ilk tesirleri almtr. Hatralarnda anneannesinin ve bykbabasnn zerindeki tesirlerini anlatr. Halide Edib, Amerikan Kz Koleji'ni bitiren ilk Trk kzdr. Okuldaki derslerinin yansra zel dersler de almtr. ngilizce, musiki, Kur'an ve Arapa derslerinden baka matematii devrin en mehur matematikisi olan Salih Zeki'den, felsefe ve edebiyat da Filozof Rza Tevfik'ten okumutur. Rza Tevfik'in dersleri onun halk edebiyatna ilgisini oaltt gibi, mistik temayllerini de gelitirmitir. Pozitivist olan Salih Zeki de ona pozitif ilimleri anlatmtr. Bu iki zt tesir Halide Edib'i ll bir zihniyete ve kafa yapsna sahip klmtr. 1901'de Koleji bitirir bitirmez Salih Zeki ile evlenmi, bu evlilikten Ayet ve Zeki adl iki olu dnyaya gelmitir. 1908'de Merutiyetin ilanyla gazete ve dergilerde imzas grlmeye balayan Halide Edib, o tarihlerde Halide Salih imzasn kullanyordu. 1908'de ilk roman Heyula yi nereder, onu Rik'n Annesi takip eder. 1908'de 31 Mart vakas zerine Msr'a kamak zorunda kalr. O yl bir dostunun daveti zerine ilk defa olmak zere ngiltere'ye gider. Orada devrin fikir adamlanyle tanr ve mr boyu srecek baz dostluklarn temelini atar. 1882 - 1964 TKKN ATELE MTHANI Halide Edib devaml olarak terbiye ve okullar konusunda yazlar yazd iin, devrin Mill Eitim Bakanlnn ilgisini eker. Kendisine 1909'dan itibaren Darlmuallimat'ta (Kz retmen Okulu) pedagoji retmenlii teklif edilir. Ayrca Evkafa bal vakf okullarnda mfetti olarak hizmet eder, 1916'da Cemal Paa'nn daveti zerine gittii Beyrut ve am'da okullarn dzenlenmesiyle ve yetimhanelerle megul olur. Salih Zeki'nin ikinci defa evlenmesi zerine ondan ayrlr (1910) ve bundan byle babasnn adn kullanarak Halide Edib imzasn benimser. . 1918-1919 yllarnda niversitede Bat edebiyat dersleri okutur. lk kadn derneklerinden olan Teali-i Nisvan (Kadnlar Ykseltme) cemiyetinin kurucularndan olan Halide Edib, bu dernekte kadnlarn eitli sahalarda yetimelerini temin iin kurslar almasna nayak olmu, 1912'den itibaren de sava yarallarna bakmak iin hastanede hastabakc olarak almtr. 1917'de ikinci ei olan Dr. Adnan Advar"la evlenmi ve Mtareke yllarnda stanbul'daki vatanseverlerle birlikte almtr. 1919'da zmir'in igalini protesto eden mitinglere katlr. Fatih, Kadky mitinglerini Sultanahmet mitingi takip eder. Bu miting stanbul'da byk bir tesir yaratr. stanbul'un igali zerine (16 Mart 1920) kocasyle birlikte Anadolu'ya geerek Atatrk'n yannda yer alrlar. Ankara'da ei Shhiye Bakam, daha sonra Meclis kinci Bakan olarak grev grrken, Halide Edib de Bat gazetelerinden politik yazlarn evirileriyle megul olur, yeni kurulan Hkimiyet-i Milliye gazetesine yardm eder. Sakarya'dan sonra cepheye de fiilen katlr. Hill-i Ahmer'de (Kzlay) hastabakc olarak hizmet grd gibi, Yunanllarn ekilirken, yaktklar Anadolu ky ve kasabalannda meydana getirdikleri zararlan ve tahribat incelemek iin kurulan Tetkik-i Mezalim Komisyonu'nda Yakup Kadri Karaosmanolu ve Yusuf Akura ile alr. Toplanan raporlar Genelkurmay'a teslim ederler. Daa kan Kurt ile, Yakup Kadri, Falih Rfk ve Mehmet

Asm'la birlikte yazdklar zmir'den Bursa'ya adl kitaptaki hikyelerinin ve Ateten Gmlekin malzemesini bugnlerdeki gzlemleri tekil eder. Ordudaki almalar, kendisine nce onbalk, sonra da baavuluk rtbesini kazandrmtr ve Halide Edib mrnce bilhassa onbalk rtbesiyle iftihar etmitir. 1924'te kocasyle Trkiye'den ayrlr. nce ngiltere'de, daha sonra Paris'te yaarlar. Dr. Adnan Advar Paris'te Yabana Diller Oku-lu'nda alr ve nemli bir eser yazar: Tarih Boyunca lim ve Din nce Franszca olarak baslr (1939), Trkesi 1944'te yaymlanr (2. b. 1969). Halide Edib bu srada iki defa Amerika'ya, bir defa da Hisdistan'a gider. lk Amerika seyahatinde Williamstown'da tertiplenen bir yuTURKUN ATELE MTHANI varlak masa konferansna davet edilmitir. Konferansn al konumasn da yapan Halide Edib, Political Institue'ya davet edilen ilk kadn olmutur. 1928 yaznda bu yuvarlak masa konferansn takip eden gnlerde yedi aylk bir konferans turuyla Amerika'y dolar. 1931 ders ylnda ikinci defa Amerika'ya giden Halide Edib bir smestr iin Columbia niversitesi Barnard College'de Trk tarihi dersleri okutur. Bu arada Trkiye Bat'ya Bakyor (Turkey Faces West) adl eserini yazar (1930). nivercitedeki resm dersleri dnda Halide Edib, eitli kurumlarda birok konferanslar da verir. slm niversitesi kurmak iin r.jlan kampanyaya yardm mak-sadyle 1935'te Hindistan'a giden Halide Edib, orada da iki ay boyunca bir seri konferanslar verir. Bu konferanslar onun dnya apnda bir hret kazanmasna sebep olmutur. Hindistan'da eitli ehirlere gitmi, sadece Mslmanlar tarafndan deil, Hindular tarafndan da ilgiyle karlanmtr. Hindistan'da da zel nitelikte eitli kltr kurumlarnda konferanslar vermitir. 1939'da stanbul'a dnen Halide Edib, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi ngiliz Edebiyat profesrlne tayin edilmitir. O yl al dersini de Shakespeare hakkndaki konferansyle Halide Edib vermitir. 1950 ylna kacir bu grevinden kalan Halide Edib 1950 - 1954 aras zmir milletvekili olarak Trkiye Byk Millet Meclisine girmi ve 9 Ocak 1964 tarihinde vefat etmitir. SANATI: Halide Edib ocukluunda ve halkndan pek ok masallar, hikyeler dinlediini ve kk yata kitap okumaya baladn hatralarnda yazar. lk okuduu kitaplar Battal Gazi, Ebu Mslim-i Horasan, Mevlit, Sergzet-i Mevt adl kitaplardr. Keza Rza Tevfik'ten de halk edebiyat ve tekke edebiyatn renmitir. Kolej'de ise ncil'le birlikte Bat edebiyatn da tanmt. Halide Edib, ilknce Tanin gazetesinde yazmaya balam, eh-bal, Mehasin, Resimli Kitap, Byk Mecmua, Vakit, Akam, Trk Yurdu, Hkimiyet-i Milliye gibi pek ok dergi ve gazetelerde roman, makale, hikye ve sohbetler yazmtr. lk eserlerinde kadnlarn yetitirilmesi ve psikolojisi zerinde ok durur. lk eserlerinde modern tipler n planda iken, zamanla kazand tecrbeler sonucu Anadolu insann da tanr ve romanlarnda onlann meselelerini de iler. lk romanlar daha ziyade ferd ak teminin hkim olduu eserlerdir. Bunlarn yansra Yeni Turan gibi ideolojik, Ateten Gmlek ve Vurun Kahpeye gibi belgesel romanlar da yazmtr. Sinek-li Bakkal ile tre romanlar yazmaya balayan Halide Edib gitgide sosyal romanlara kaymtr. TUKUIN IMTIHANI Adeta bir humma iinde yazd ve okuyucuyu derhal bys altna alan romanlar bilhassa dil bakmndan ok tenkit edilmitir. Bu dili ihmalkr ve kusurlu bulan Yakup Kadri de ona hayranlk duymutur. 1903 -1920 aras Halide Edib'in Trk romann tek bana temsil ettiini syleyen Tanpnar, onu eserlerinde deerler karsnda daima dikkatli ve az ok muhafazakr olan bir hrriyet ve yenilik k olarak vasflandrr. (Edebiyat zerine Makaleler - 1969. s. 108). Romanlarnn hepsi ilk basldklar zaman byk hret kazanmtr ve hl da zevkle okunmaktadr. Btn eserlerinde kadn kahramanlarn daha canl ve kuvvetli olduklar

grlr. Alelade tipler olmaktan uzak olan bu ahsiyetler, romanlarn vakalarn beklenmedik gelimelere srklerler. Halide Edib'in eserlerinin bir ksm yabanc dillere evrilmi, haklarnda birok tenkitler de yazlmtr. Yabanclar kolayca propaganda eseri sayabilecekleri eserleri bile beer duygulan bakmndan deerli bulmulardr. ESERLER: Halide Edib, asl nn romanclyle yapm olmakla beraber, hikye, tiyatro, fikir eserleri, sohbet, makale trlerinde de kitap ve ya-zlaryle tannmtr. Eserlerinin ou tefrika edildikten sonra kitap haline getirilmitir; bu bakmdan aadaki listede, eserlerinin ilk yaym tarihleri ve nerede tefrika edildikleri, sonraki bask tarihleriyle birlikte gsterilmitir. Ancak ok bask yapan kitaplarn btn bask tarihleri verilmemi, sadece ilk ve sonuncu tarihler ile kanc bask olduklar belirtilmitir. Yabanc dillere yaplan tercmeler de yine evrildikleri tarihle birlikte gsterilmitir. TRKN ATELE MTHANI Romanlar: Heyula, (Musavver Muhit 1909), 1983. 2. bask (Kerim Usta'-nn Olu ile birlikte). Raik'm Annesi, (Demet 1908 yanm kalmtr, Resimli Roman Mecmuas 1909), 1924, 4. bask 1973. Seviyye Talip, 1910, 1924, 6. bask 1987. Handan (Tanin 1912), 19. bask 1989. Yeni Turan (Tanin 1912) 1912, 1924, 5. bask 1982, (1916'da Atmancaya evrelmitir.) Son Eseri, (Tanin 1913) 1919, 1939 (yazar baz deiiklikler yapmtr) 10. bask 1988. Mev'ut Hkm (Yeni Mecmua 1917 - 1918), 1919, 3. bask 1976 Ateten Gmlek (kdam 1922), 1923, 24. bask 1993. (ki defa filme alnmtr.) 1924 ve 1932'de ngilizce'ye, 1923'te Arapaya, 1923'te Almancaya, 1927'de Rusaya, 1928'de sveeye ve 1948'de Franszca-ya evrilmitir.). Kalp Ars (Vakit 1924) 1924 1942, 1962. Vurun Kahpeye (Akam 1923) 1926, 6. bask 1973 ( defa filme alnmtr.) Zeyno'nun Olu (Vakit 1927) 1928, 1967, 1973. Sinekli Bakkal (Haber 1935) 1936, 1942'de C.H.P. roman mkfatn kazanmtr. 47, bask 1994. ki defa filme alnd. The Clown and His Daughter adiyle nce ngilizce yazlmtr (1935). 1944'de Franszcaya, 1954'te spanyol-caya, 1961'de Srpaya, Fin-ceye evrilmitir.) Yolpalas Cinayeti (Yedign 1936-1937) 1937, 1976. (Son Eseri ile birlikte) filme de alnmtr. 1988. Tatarck (Yedign 1938-1939) 1939, 14. bask 1993. Sonsuz Panayr ^(Cumhuriyet 1946) 1946. 6. bask 1987. Dner Ayna (Yeni stanbul 1953), 1954, 5. bask 1984 (Sevda Soka Komedyas ile birlikte). kile Hanm Soka (Hayat 1957) 1958, 5. bask 1991 (a-resaz'la birlikte). Kerim Usta'nn Olu (Milliyet 1958, 1974) 2. bask 1983 (Heyula ile birlikte). Sevda Soka Komedyas (Cumhuriyet 1959) 1971, 3. bask 1984. (Dner Ayna ile birlikte). aresaz (Cumhuriyet 1961) 5. bask 1991. Akile Hanm Soka ile birlikte). Hayat Paralar 1963. Hikyeleri; Harap Mabetler 1911, 1924, 6. basla 1993. Daa kan Kurt 1922, 1926 1945, 1963. 1970 Kubbede Kalan Ho ada 3. bask 1991. zmir'den Bursa'ya (Yakup Kadri, Falih Rfk, Mehmet Asm'n birlikte hazrladklar bu kitapta bulunan Halide Edib'in hikyesi Daa kan Kurt'un 1963, 1970 basklarna alnmtr.) 3. bask 1992 Hatralar: Mor Salkmh Ev, Yeni stanbul'da ksm ksm 1951 ve 1955 yllarnda yaymlanmtr. 1963, 7. bask 1985. (ngi-lizcesi Memoirs 1926 ylnda yaymlanmtr.)

Trkn Atele mtihan, Mill Mcadele Hatralar adiyle Hayat mecmuasnda 1959 -1975 (Eserin ngilizcesi The Turkish Ordeal adyla nce Asia dergisinde neredilmi sonra kitap haline getirilmi 1928). 11. bask 1994. Tiyatro: Kenan obanlar 1918, 1968. Mart 1916-1917 ve Austos 1918'de oynanmtr. (Eseri Ermeni bestekr Vedi Sabra 1917'de Suriye'de bestelemitir.) 4. bask 1991. Maske ve Ruh, Maskeli ruhlar adyla Yedign'de tefrika edilmitir. 1937, 1945, 1968 (Kenan obanlar'yle birlikte baslmtr) ngilizcesi (Masks or Souls) adyla 1953 ylnda yaynlanmtr. 10 TRKN ATELE MTHANI Fikir Eserleri; ngiliz Edebiyat Tarihi c. I. Balangtan Elizabeth Devrine kadar 1940 2. bask 1946. c II Elizabeth Devri ve Shakespeare 1943. c III. XVII. Asr ve Milton 1949. Hindistan'n Yz: Bir ksm Tan gazetesinde (1938) tefrika edilen bu eserin tamam Yeni Sabah'ta yaymlanmtr (1940). Henz kitap olarak kmamtr. lk nce inside India (1937) adyla Londra'da baslmtr. Trkiye'de ark- - Garp ve Amerikan Tesirleri, 1954'te Yeni istanbul'da tefrika edilmitir. 1955. Bu kitap da Turkey Faces West (1930) ve Conflict of East and West in Turkey 1935 (3. bask 1963) adl kitaplarnn birle-'mesinden ortaya kmtr. Conflict of East and West in Turkey Ordu diline de evrilmitir 1935). Dr. Abdlhak Adnan - Advar 1956. Dr. Adnan Advar'n dostlarnn kardklar bu anma kitabnda sadece bataki biyografi Halide Edib tarafndan yazlmtr. Dr. Adnan-Advartn Portresi (s. 6-61). evirileri: Gazete ve dergilerde dank olarak pek ok tercmesi olduu gibi ngiliz Edebiyat Tarihi adl eserinde de ngiliz edebiyatndan baz paralan tercme etmitir. Mader John Abott'tan 1987. Talim ve Terbiye eitli terbiyecilerden bilhassa H. H. Hor-ne'dan faydalanlarak hazrlanmtr. 1912. Rabr Han Flora Annie Steel'-den (Trk Yurdu 1914) Gizli Belde Valpole'dan (Vakit 1924)1924. Hamlet (Shakespeare'den V. Turhan ve ngilizce Semineriyle) 1941, 1943. Nasl Hounuza Giderse 1943 (V. Turhan ve ngilizce Semineriyle). Coriolanus 1945 (V. Turhan ngilizce Semineriyle). Antonius ve Cleopatra 1943, 1949 (Mina Urgan ve ngilizce Semineriyle). Hayvan iftlii G. Orwell'den (Cumhuriyet 1952), 1954, 1966 (ocuklar iin 1966). Marcus Antonius, Plutark'tan (Yeni stanbul 1955). Hakknda yazlan kitaplar: Baha Drder: Halide Edip, hayat ve sanat, 1940 H. Uurol Barlas: Halide Edip Advar 1963. Hilmi Yceba: Btn Cephele-riyle Halide Edip. 1964. Muzaffer Uyguner: Halide Edib 1968 Nazan Gntrk'n: Halide Edib ile Adm Adm 1974. Halide Edib hakknda, gazete ve mecmualarda kalm pek ok yaz ve tenkit bulunmaktadr. lm dolaysyla Hilmi Yceba bunlardan ok ufak bir ksmn kitabnda toplamtr. DONEM STANBUL'DA Bayku nevbet alar Efrsiyb taknda, rmcek perdedardr Kayserin saraynda. irazl Sadi

ANLATACAKLARIM basit eylerdir. Trkn atele imtihan srasnda, o mcadelede yer alm olan Trklerin ve dmanlarn genlii gelecekte bunu okuduklan zaman, birbirlerinin kanna girdiren dmanlk perdesini yrtacak, gz gze gelecek, o eski kin ve nefret ykntsnn stnde bir insanlk ve ban dnyas kuracaklardr. Nasl Sinekli Bakkal' anlarmn birinci cildini nce ngilizce, sonra Trke yaz-dmsa, anlarmn ikinci cildi olan ve 1918'-den 1923 sonralarna kadar Kurtulu Savan iine alan Trkn Atele mtiham'n da nce ngilizce, sonra Trke yazdm. Bunlarn hi biri tercme deildir, fakat baz-yerleri biraz ksa, baz yerleri biraz uzun olmakla beraber, z itibariyle ayndr. Bu anlar, Kurtulu Savan hazrlayan zihniyetin, baka baka ynlerden, lehte ve aleyhte olan btn fertlerin, en ok bir ruh tahlilinden ibarettir. Geri balca olaylar da iine alnmsa da, bu anlar asl, btn bir memleketin, yl sonunda zmir'e nasl nne geilmez bir sel gibi beraberce aktn gsterir H.E.A. BLM I MLL MCADELEY HAZIRLAYAN OLAYLAR 30 ekim 1918'den 19 mays 1919'a kadar Benim o gnlerde madd ve manevi durumum, Mtareke imza edilip de ttifak kuvvetlerinin stanbul'a giriiyle memlekette meydana gelen genel duygulardan baka deildi. Herkes gibi ben de, 1914'tan beri geen olaylarn etkisiyle yorgun, akn ve canmdan bkkn bir durumdaydm. Osmanl mparatorluu kmt. Fakat bu korkun knt altnda ezilenler yalnz Birinci Byk Dnya Savana Trkiye'yi sokan ttihatlar deildi. urasn da eklemek isterim ki, o savaa girsek de girmesek de mparatorluun devam edemeyeceine, ben o gnlerde de inanmtm. Bununla birlikte gelecei grebilen bir politika izleyebilseydik, belki o gnn ani ve korkun akbetine uramazdk. Her halde o gn mparatorluun lm apak bir gerekti. 14 TUKKUJN ATEUtJ Aslnda bir yandan Trkiye'deki aznlklar arasmda Bat devletlerinin yllarca sren hazrlklar olduu kadar, Abdl-hamit devrinde balayan muhtelif ve karlkl topluca ldrmeler, zellikle g ettirmeler de bu sonucu bir gn getirecekti. Birinci Dnya Savann sonunda Rusya hors de combat yani sava sahnesinin dnda kalmt. Bundan dolay ngiltere, Fransa ve belki talya, zaferlerinin byk kazanlarna adaydlar. talya payn, bir dereceye kadar, Avusturya'dan almt. tekiler, Osmanl mparatorluunu nfuz blgelerine ayrarak, onlarn stnde egemenliklerini yrtmek suretiyle paylarn almak istiyorlard. uras bir gerektir ki, Trkiye'de Mttefiklerin ahlka stnlne ve onlarn insan haklan, adalet gibi byk szlerine inanm olanlar bile, bunlar Trkiye'ye tatbik edeceklerinden emin deildiler. O gnlerde Wilson'un on drt prensibi amatayla iln edilince, btn dnyada byk bir etki yapt ve Trklerin ounlukta olduklar yerlerde, bamszlklarna dokunulmayaca sans belirdi. Bu grlere inanan Trk aydnlan Mttefiklerin hi olmazsa, iki eyden sakhcaklanna inanyorlard: Buuiardan birincisi uydu: Trkiye'nin dousunda ve batsnda bir Ermenistan kurmaya girimeyecekler. nk, Ermeni grme ve toptan ldrmelerinden nce de buralarda Ermeni nfusu en az % 2, en ok da % 20'yi gememiti. kincisi: Yunanllara Orta Douda yer vermeyecekler. nk byle bir giriimin bu iki millet arasnda kanl bir mcadele aaca muhakkakt. Eer, Mttefikler bu iki eyden kanm olsaydlar, bugni] tarihi bambaka bir biimde geliecekti. Byk Savan sonunda Trkiye'deki milli duygularn bi lanosu eitli bakmlardan yaplabilir: Ben kendim, bu tarihte bambaka eylerle meguldm! nce, Trk Oca'ndaki yeni ynetim kurulu yesi sfatyle tu zn baz maddelerini deitirmeye alyordum (1). zerin (1) zellikle Trk Oca'na Trk gelenek ve kltrn benimsemi ola aznlktan da almak. nk, Ocan rkla kaymasna engel olmak istiyo^ dum. ye^ olarak almaya Oca kandramamakla beraber. Comitas gibi sJ natkrlan davet ediyorduk. '

.tt.l.n,.Utli MTHANI 15 de en fazla altmz nokta, birka doktorla birlikte bir Kyclk kuruluu meydana getirmekti (1). Mtakereden birka hafta nce, Talt Paa kabinesi istifa etti. zzet Paa kabinesi Mondros'ta Amiral Galthorpe'la mzakereye giriti. zzet Paa ile Rauf Bey (o zaman bahriye nazr) Trk temsilcisi olarak 30 ekim 1918'de Mtakereyi imzaladlar. Mttefik kuvvetlerinin stanbul'a giriiyle bir ksm aznlklar sokaklarda ban iinde yaamaya alm olan Trk vatandalarna ok kt muamele etmeye baladlar. Bu aralk ortada dolaan dedikodulann en kuvvetlisi Senegalli askerler hakkndayd. Ortada dolaan bir sylentiye gre, sokakta Trk kadnlarn sryorlar, Trk ocuklarn kesip akam yemei olarak yiyorlarm. Tabi bu bir sylentiyi amyordu. Yalnz u var ki, mttefik kuvvetleri, kk bahanelerle, durmadan Trkleri tutukluyor, cezalara arptryor ve bazen de Mttefik merkezlerinde fena halde dvyorlard. Evler zorla sahiplerinin ellerinden alnyor, ierdekiler danya atlyordu. Mttefik tercmanlarn genellikle aznlklardan olmas, tabi onlara kar ok kt bir his uyandryordu. Bu durum zellikle kendi halinde yaamaya alm olan stanbullular ileden karyordu. Fesler, kadn peeleri yrtlyor ve btn bunlara kar ehir halk ok ar bal ve sakin davranyordu. Burada unu da eklemek gerekir ki, Trkler her trl hakszl, hatta fenal affedebilirler, fakat onurlarna dokunulduu zaman mesele btn btn deiir. Trk basn Mttefiklerin sansr altnda olduu iin, bu olaylar gazetelerde pek az yer alyor ve bu yzden abartmal sylentiler azdan aza dolayordu. (1) Bu fikri etkiliyen eitli eyler vard. Amerika'da Jane Addams'n kurmu olduu Hull House almas; Edmond Desmoulin'in okulunun yaynlarn izleyen ve bir kk hareket haline gelen fikir. Bu fikrin siyasal yan yoktu. Bunu yapmak isteyenler yeni bir Trkiye kurmak amac gdenlerdi. nk 1908'den beri btn irleme ve inklp taraftan olan partiler ve hkmetler, aa yukar srf st tabakayla meguldler. Yeni Trkiye kurulabilmek iin, ounluu tarmla uraan kylleri dikkate almak gerekiyordu. Bunu yapabilmek iin, fertler arasnda hayatlanm bu ie verecek idealistler gerekti. Bunu en fazla doktorlar istiyordu. lk setiimiz yer Tavanl'dr. Drt doktor kk salk merkezleri aarak ie baladlar. Bunlann ilk ikisi Hasan Ferit'le Reit Galip'tir. Ib 1UKIYUJ.N Kolonel Heathcote Smythe, ngiliz genel kararghnn en gl kiisiydi. Bu adam bir gn stanbul'un hapishanelerini teftie gitmiti. Bizim o gnk hapishanelerimizin ok feci bir durumda olduunu kabul etmek gerekir. Ne var ki buralara aznlklar kadar Trkler de girerdi. Ayn zamanda buradaki mahpuslar arasnda siyasiler yer almazd. Daha ok adam ldrme ve dier sulardan oraya gelmilerdi. uras dikkate deer ki, Trkiye'de hep siyas sulular idama mahkm olmakla birlikte, adam ldrenlerin ok az bu cezay grrler. Kolonel aznlklardan olan btn mahpuslar o gn hemen serbest braktrd. Bunlarn arasnda kendi ailesinden iki kiiyi ldren bir Ermeni olduu gibi, Tokatlyan'n nnde Hayri Paa'nm olunu tabancayla sinsice vuran bir Rum da vard. Bugnlerde Trklerin hi biri silh tamamakla beraber Hristiyanlarn hepsine silh verilmiti. te bundan dolay, zellikle Fatih ve Aksaray gibi byk bir ksm yangndan harabeye dnm yerlerde ok ac olaylar oluyordu. Bu aralk, savatan sonra her eye kar kaytsz ve yeis iinde grnen Trk genliinde bir uyanma olduuna dikkat ettim. Bu devirde Ocak'ta geen birka konumay iyi hatrlarm. Birka subay tilf kuvvetlerinin byle anariye elverili bulunmalarna hayretlerini gsterdiler; birka sivil de btn askerlerin aleyhinde bulundu. Bir tanesi, zellikle iyi hatrlarm, Bat medeniyeti denilen eyin o zamana kadar daha insan olduunu syledikten sonra bolevizme kar tek tampon olan bizlere bu muamelelerini ok iddetle tenkit etti ve ilerinde insanlk olmas bile kafalarnda daha ileriyi gren bir zek bulunduuna bouna inanm olduunu syledi. Halk arasnda dolap herkesi dinlerken, kadnlarn memleket meselesinde erkeklerden daha duygulu olduklarna inandm. Hepsi birden tehlikeyi anlamlard. nk onlar, siyasal

nedenleri anlamasalar bile, yurtlarnn tehlikeye girmesine kar hemen isyan ediyorlard. Beyolu tarafndaki yksek sosyete kadnlar, tilf kuvvetlerinin bu hareketine kar halk arasnda uyanan fkeyi tilf subaylarn ararak onlara anlatmaya alyorlard. Dansl partiler veriliyor ve tilf ordularnn subaylar elde edilmek isteniyordu. Belki bu subaylarn TRKN ATELE MTHANI 17 zerinde bir etki yapmlard. Bunun grnrdeki neticesi birka evlenmeyle son buldu. Ben kendim bu partilerden daima uzak kaldm. Daha ok, halk arasnda dolayordum ve gryordum ki, ok konumamakla birlikte, Trk kadnlar duygularn kudretle ifade ediyorlard. Bu devre ait bu gibi sahnelere, en ok, tramvaylarda ve vapurlarda tank olunuyordu. Bunlarn bazlarn anlatmak isterim. Buradaki aznlk kadnlar zellikle en aa snftan olanlard. Bunlar daima ikinci mevki bileti aldklar halde hep birincide otururlard. Biz o zaman Bebek'te oturduumuz iin, stanbul'a inerken ok zaman vapura binerdik. Bir gn, iyi hatrlarm, sar' esvaph bir kadn yan kamaraya gelerek kadnlar ite kaka skp oturdu. Bileti, biletinin ikinci mevki bileti olduunu syledii zaman Ben ngilizlerle, Franszlarn himayesindeyim, hi bir zaman birinci mevki bileti almam, diye barp bilet-, iyi epeyce paylad. Bileti gayet sakin bir ekilde: kinci mevki kamara da var, sizi oraya gndereyim, dedi. Kadn birdenbire azarak, (belki biraz da sinir hastasyd) biletinin yzne tkrmeye kalkt, yumruklarn kafasna indirmeye ve aza alnmayacak kfrler savurmaya balad. Ama bileti onu yine de kard. On dakika sonra, bir polis ve bir mfettile ieriye girdi. Kadn baryordu: Biletinin beni dvdn syleyiniz! Mfetti bunun doru olup olmadn kadnlardan nezaketle sorunca, aralarndan iki kii bir azdan: Biletiyi o dvd dediler... Mfetti kadn dar kard. Fakat herkes daha yerine oturmadan kadn yine geldi ve Rumca aza alnmayacak kfrlere balad. Aralarnda Rumca bilen Giritli kadn heyecana geldi. Biraz sonra btn kadnlar svmeye balad. Ben iin ktye varacan dnerek darya ktm, mfettii ardm. Bu sefer mfetti kadn kolundan tuttu, srkledi. Mfetti, aznlklardan olmasna karn grevini yapmay biliyordu. Fakat karken kadnn tekrar dine, imana svmesinden dolay o zamana kadar bir kede oturan bir ihtiyar kadn birdenbire bayld. antamdaki kolonya ile ban, bileklerini o-P:2 18 TRKN ATELE MTHAINI dum, biraz kendine geldi, fakat durmadan alyordu: Olum ne der? Franszlarn yannda irtibat subay. Gayet nazik olduklarn sylyor. Benim gibi ak sal ve be vakit namaznda bir kadn, dinine kfr edildiini duyarsa ne yapabilir? Ben bundan sonra hep ikinci mevkie, zellikle denize bakan tarafa gidiyordum. Birinci mevkideki btn ekimeleri ok soukkanla seyretmi olan ben, gvertedeki durum karsnda da ileden kmaya baladm. Burada, genelikle, siyah arafl fakat peeleri kalkk ii kadnlar otururdu. Bir ey sylemezlerdi. Bana hep aralarnda yer verirlerdi. Fakat bu dtaki sessizliklerine karn, Trk milletinin muhtemel sonunu en ok onlarn hissetmi olduunu sezdim. Bu irket vapurlarnda, Bebek'ten gelirken, genellikle tilf kuvvetlerinin Boazii'ndeki donanmalarnn nnden geerdik. Beni bu manzara o kadar sarst ve belki de bunu yzmde belli etmi olacaktm ki, yanmdaki, eli iten katlam bir kadn elimi tutup: Bu da geer dedi. te bu etki altnda, stanbul'daki evime tanmaya karar verdim. Bebek'te oturmamzn balca nedenlerinden biri kk yata olan oullarmn Robert College'e gitmeleriydi. Fakat, ocuklarmn stanbul'dan Bebek'e gitmelerini tercih ede ek kadar irademi kaybetmitim. Burada baka bir olay anlatacam ki, bu, Trk, bilinal ti bir kuvvetle Kurtulu Savana iten etkenlerden biridir. Bu sefer, stanbul semtinde, Eminn'nden son tramvaya binerek ablamn evine gidecektim. Bileti galiba aznlklardand. S raya bakmadan ieriye aznlklar alyor, Trk kadnlarn iti yordu. Vakit ok geti. Sokak fenerinin altnda duran ihtiya kadnlarn yzlerinde, bana ac gelen bir ey vard. Ben tramvaydaydm. Kapya giderek bir

ihtiyar kadn ieriye ektim ve yerimi ona vermek istedim. Bileti buna o kadar kzd ki, bile< kutusuyla beni itti ve svmeye balad. Ben daha azm a maya vakit bulamadan, erkeklerin oturduu taraftan perd< ald ve kudretli bir ses fkeyle bard: O kadna kfr et^ meyi brak, yoksa vuracam. Dndm, baktm. Uzun boyl iman, orta yal bir Trk Subay idi. Eli pantolonunun c bindeydi. Orada da tabanca var myd, yok muydu bilmiyor TRKN ATELE MTHANI 19 Fakat, bu ksa burunlu, byk gzl adamn yzn hi unutmadm. Bileti o kadar korkmutu ki, polis armaya bile cesaret edemedi. Tramvay stanbul'un sessiz ve karanlk sokaklarndan sessizce geti. Acaba kimdi? Bu ac ve felket arasnda, hi bilmedii bir kadn korumak iin, kendini tehlikeye atan bu adama kar iimde sonsuz bir minnet uyand. Trbe'-de tramvaydan indiim zaman dizlerim titriyordu. Yenenlerin dar gr ve siyasetleri sonucunda meydana gelen i durumumuza kar hepimizin isyan, akl banda ve durumu anlayan bir Batl ile konutuumuz zaman biraz deiirdi. Adalet duygular olmasa, yalnz saduyular olsa, davranlarn her halde deitirirler diyorduk. Ben kendim, rk ve din aynmna bakmadan u amatal politika dnyasnda hep insanlarn birliine inanyordum. Bu nedenle, Batllar arasnda bizim gibi dnen birisini grnce, iimde bir umut uyanyor, fakat ok srmeden, snp gidiyordu. Bunlarn arasnda ilk grdm ve adn hatrlayamadm bir ngiliz albay vard ki, onu Kz Koleji'nde, tarih retmeni olan doktor Miller adl kadnla ay ierken grmtm. Makedonya'da savamt ve Trk kylsne kar byk bir sevgi besliyordu. Dncesinde hareketinde de bir Trkten farkl deildi. Geici bir skn veren bir baka Batl da Mister Philip Browne'di. Trkiye'ye mtakereden sonra, Amerikan temsilcisi olarak gelmiti. Anlarmn birinci cildinde, ben renciyken bu adamn Robert College'de retmen olduundan sz etmitim. Kendisi ayn zamanda Bakan Wilson'un on drt maddelik prensiplerine inanmlardand. Trk olan her eyi seviyordu. Dnyadaki anlayan yirmi milyon halka kar ald tutuma karyd. Mister Philip Browne 1908'den nce Damat Ferit Paa'nn dostuymu, 1918 aralk aynda Paa'y grerek Trk milleti adna durum almasn tlemi. Abdlhamit devrinde liberal ve demokrat olan Ferit Paa, imdi yine Sultan Vahdettin'in kiiliinde bir mutlakyet kurmaya alyordu. leri grn en byk belirtisini bu devirde Dr. Gates, bir yazyla dile getiriyordu. Kendisi ok ateli bir Hristiyand ve Ermenilerin can dostuydu. Durumu incelemek iin Adana'ya ve evresine giderek dolat. Dnd zaman, Ermenistan'n 20 TRKN ATELE IMT1HAJN bu kadar kk bir aznlkla Trkiye'nin gneyinde kurulamayacan aka belirtti. Tabii buna kar Ermeni basn ok iddetli bir dil kulland. Ne yazk ki, Dr. Gates gzlerini Paris'te hazrlanan ban konferansna dinletemedi Trkiye'yi aralarnda paylamay dnen Bat politikaclar memleketimizin i durumundan ok cesaret alyorlard. Hi bir zaman Trkiye bu kadar paralanmaya ve yok olmaya elverili grnmemiti. Padiah kendine kuvvet verebilecek herhangi bir yabanc devletle birlemek istiyor, zellikle ngilizlerin himayesi tarafn tutuyordu. Tarihimizde, aptal, sarho ve kt padiahlara rastlanmam deildir. Fakat Osmanl hanedanndan hi biri srf kendi kudreti ve rahat iin memlekette bir yabanc egemenlii istemi deildir. Bununla birlikte, galip devletlerden biriyle ibirlii yaparak memleketi kurtarmak fikrinde olan vatanseverler de vard. zellikle ttihat ve Terakki'nin muhalifi, olan tilf Partisi arasnda akl banda olduu muhakkak insanlar vardr. Bu devrede padiah, Meclis'i kapatmay dnyordu. Mustafa Kemal Paa'y elde ederek parmamentoyu kapatmak ve ardndan bir mutlakyet kurmak istiyordu. zzet Paa kabinesi dp de Tevfik Paa kabinesi iba-> sna gelince, Meclisi kapatmak meselesi kuvvetle canland; Meclis'in ounluu bu devrede ttihatyd ve savaa girdik-i leri iin, kamuoyu onlarn aleyhindeydi. uras gariptir ki, M let Meclisi olan bir memlekette o meclis ne kadar yanl hareket ederse etsin, halk yine onu meclissiz hkmete tercih eder. te bundan dolaydr ki, tilflarla ttihatlar da halkn gznden dmlerdi.

Tevfik Paa Meclis'i kapatt. O devirde, Mustafa Kemal Paa'y sevmeyenler padiahn bu hareketini Mustafa Kemal Paa'dan cesaret alarak yaptn ileri srdler. 1926 nisann' da Mustafa Kemal Paa'nn Milliyet gazetesinde yaynlad anlarndan baz paralarm almak doru olur: Kendisi orada, Fndkl'ya (Mebusan Meclisi binasna) ilk defa gittiini ve mebuslarla konutuunu anlatr ve Tevfik Paa'nn kabinesine gvenoyu vermemelerini tavsiye ettiini syler. Buna ramen Tevfik Paa'ya gvenoyu verilmi ve cumai TUKKUM ATELE MTHANI 21 gn Mustafa Kemal Paa, padiahla konumutur. Bu uzun konumadan sz ederken, Mustafa Kemal Paa, padiahn ordudaki subay ve komutanlarn kendisine kar olup olmadklarn sorduunu syler. stanbul'a birka gn nce dnm olan Mustafa Kemal Paa byle bir aleyhtarla neden olmadn sylemise de, padiah, byle bir eyin gelecekte de olup olmayacan sormu, Mustafa Kemal Paa buna ne cevap verdiim sylemiyor. Fakat, anlalan, padiahn, ifade etmemekle birlikte, gelecekte Mustafa Kemal Paa'nn orduyu kendi aleyhine evirmemesini salad hissi uyanyor. Bu konuma bir saat srm. Bu tarihi cuma gn, Mustafa Kemal Paa ile konuurken padiah, hekimi Reat Paa'y Rauf Bey'e gndererek onunla da konumak istediini sylemi. Rauf Bey o zaman Bahriye Nazr deildi. Benim durumum sorumlu bir adam durumu deil. Ben herhangi bir vatandam, Zat- hametlerine syleyecek hibir eyim yoktur. Fakat beni bir subay sfatyla grmek isterlerse, emrederler. demi ve gitmemitir. Mustafa Kemal Paa'nn bu konumasndan iki gn sonra Meclis kapatlm ve Mustafa Kemal Paa da padiaha ordunun bu hareketi iyi karlayacan syledii hakknda sylentilerin dndn iitmitir. Ayn zamanda mill bir hareket, memleketlerinde bir Ermenistan kurulmas ihtimaline kar douda iddetli surette uyanmt. Kzm Karabekir Paa, o zaman memleketimizde tek hatr saylabilir Trk ordusunun banda bulunuyordu. Kendisi, ayn zamanda, tilf kuvvetlerinin dou Anadolu'da bir Ermenistan kurmalar ihtimaline kar halk silhlandryordu. O tarihte, zmir'de henz Yunan ordusu yoktu. Fakat doudaki kuvvetli hareket padiah korkutmu, Mustafa Kemal Paa'y Kzm Karabekir Paa'nn bu tehlikeli isteini nlemek iin oraya gndermiti. Mustafa Kemal Paa dou kuvvetlerimizin genel mfettii olarak 1919 nisannda douya gnderildi. Benim ve herkesin Mustafa Kemal Paa hakkndaki fikrimiz bu devrede yle ifade edilebilir: anakkale'de Anafartalar kahraman; padiahn yaveri; ve olaanst bir zek ve ihti22 TUKKLJN ATKLK MTHANI ras olan bir insan diye tannyordu. Ben kendisini birka defa Babli'de grmtm. Kiilii, iradesi ve inkr edilemeyecek bir grn vard. Dou Anadolu'ya oradaki kuvvetleri yattrmaya gnderdiklerini iittiim zaman ihtiras hakkndaki fikirlere hi inanmadm. Trk'n bamszln koruyacak bir durum aldktan sonra, Trk milletinin kendisine en byk -mevkii vereceini tabi gryordum. Btn dnyada kuvvetli bir etki yapan ve yenilmi milletlere biraz umut veren Wilson prensipleri bizi de byk apta etkiledi ve istanbul'da Wilson Prensipleri Cemiyeti tannm yazarlar ve avukatlar tarafndan kuruldu. Galiplerin yenilen milletlere hi bir dn vermeyecekleri seziliyordu. Taksim faciasna urayan Trkiye, doal olarak, dikkatini Wilson gibi hibir lkeye gz dikmeyen adamn tarafna evirdi. Gazete temsilcileri Vakit matbaasnda toplanarak, Paris'te bulunan Wilson'a bir muhtra gndermeye karar verdiler. Bu muhtrann esas Amerika'nn, Trkiye'ye nce belirli bir zaman iin bar salamas, yani taarruzdan korunmasn salamas, ayn zamanda, Trkiye'ye iktisad yardmda bulunmas, bu yllar iinde Trkiye'ye uzmanlar gndererek yeni bir rejim kurmas ve i kalknmay salamasndan ibaretti. Cemiyet 1918 yl kasm aynda kuruldu. ki ay iinde da ortadan kalkt. nk, Dou Anadolu ta balangtan beri bunun aleyhindeydi. Erzurum'da 1919'da Ruslarn Ermeni generali Antranik halk ge zorlayan toplu ldrmeler yaptrmt. Amerika'nn sadece bizim Ermenilere kar daha nceden (ta Apdlhamit

zamanndan beri) yapm olduumuz toptan ldrme ve baka yerlere yerletirmeden dolay tamamyle Ermeni taraftar ol-i d grlyordu. Halkn Amerika'ya kar bu devirdeki duy; gularm Erzurum Kongresindeki bir olay aka anlatr. Bura-j da Mustafa Kemal Paa Trk topraklar zerinde gz olma' yan byk bir devletin bize iktisadi, teknik ve siyasi yardml etmesi lzumundan sz etmiti. O zaman ngiltere, Fransa, hatta talya da Trk topraklarn igal etmi bulunduklarndan, bu teklifin Amerika'y kastettii hissediliyordu. Erzurum Kongresinde Dou Anadolu'yu temsil edenlerden biri ayaa kalkarak, Mustafa Kemal Paa'nm hangi devleti kastettiini 23 sormutu. Siyasal meselelerde ok anlayl olan Mustafa Kemal Paa, Dou Anadolu'nun Amerika'ya kar hislerini sezdii iin hangi devleti kastettiini sylememiti. Btn bu kark meseleler arasnda bir de yetimhaneler-deki Trk ocuklar meselesi vard. Bu feci bir durum almaktayd. Vaktiyle ldrlen Ermenilerin ocuklar baz Trk yetimevlerine gtrlm, Mslman ve Trk olarak kaydedilmilerdi. Bunun bir rneini hatralarmn birinci cildinde Ayintura yetimevinde geen bir olay mnasebetiyle anlatmtm. imdi de Ermeniler ayn eyi yapyor, ana babalan ldrlen yahut ge zorlanan Trk ocuklarn toplayarak, Ermeni yetimevlerinde Ermeni ocuu olarak kaydediyorlard. Bunlardan birincisi Ermeni kilisesinin Kumkap'da toplad Trk ocuklarnn bulunduu yerdir. Bu durum karsnda Amerikallar da Bebek'te Near East Relief Center (Yakn Douya Yardm Merkezi) ad altnda bir kurum kurmulard. Orada hangi ocuklarn Trk ve Mslman, hangilerinin Ermeni olduunu ayrt edeceklerdi. ocuklara iyi muamele edilmesine karn birok Trk ocuu Ermeni olarak kaydedilmiti. Bu Bebek'teki kurumu incelemeye Nakiye Hanm bizim tarafmzdan memur edilmiti. Fakat o da, Trk ocuklarnn kaytlan sava srasnda yanm yahut kaybolmu olduundan, bir ey yapmay baaramayarak bu iten ekildi. BLM H .t urvrvuiN AI.HiSJU.Ei IMllJtANl 25 ZMR'N GAL VE KARGAALIK 15 mays 1919'dan 16 mart 1920'ye kadar M.5 mays 1919 faciasndan sonra, Mill Mcadelenin nasl hazrlandn ksaca anlatmak yararl olur. stanbul'da, btn memleketten gelen etkenlerle bir hayli dernek kurulmutu. Balangta bunlar, ihtillci deildiler. Doudaki dernekler arasnda Karadeniz ve Erzurum en canl grnyordu. nk, liman Trabzon olmak zere o blgede bir Ermenistan kurulmas dnlyordu. Yakn olan ban konferansnda bu sorun grlecekti. Yalnz u var ki, bu Karadeniz blgesi corafya bakmndan ve ayn zamanda halknn ihtillci ruhundan dolay orada bir Ermenistan kurulmas iin yeni bir igal ordusunun gelmesi'gerektij Kilikya Franszlarca igal edilmi ve Franszlarn Ermenilerden bir asker kuvveti toplamalar byk bir kzgnlk yaratm ve ayn zamanda kanl olaylara yol amt. Antalya'y talyanlar igal etmilerdi. Yabanc bir igal kuvveti olmalarndan dolay ho grnmemekle birlikte, talyanlarn halkmza kar davranlar en uyganyd. Trakya ve Mezopotamya'da da Trkler baz dernekler kurmulard. nce zmir'de Nurettin Paa, ayet oras igal edilirse, direnmeye karar vermiti. Nurettin Paa'nm oradan alnmas byk bir endie uyandrd. 1920 yl olaylar iin hazrlanan bir hayli siyasal birlikler kuruldu. stanbul'da Hrriyet ve tilf paralanyordu. Bunlar birka partiye ayrlmlard. Bu yeni partiler stanbul'da mte-vazi bir evde toplanarak Esat Paa'nm koruyuculuunda bir mill kongre meydana getirdiler. Bunlarn faaliyetini Toplandlar, oturdular, konutular ve daldlar zdeyiiyle anlatabiliriz. O gnlerde Trklerin grnn da bildirmek ok gt. Burada Amerikan muhabirlerinin ve baz ahsiyetlerinin doru dncelerine ok ey borluyuz. Bunlar sayesinde Batda Trklere kar verilen pein hkmlere karn, bizim grmz, Batya szmaya balad.

Karakol adn tayan bir gizli birlik en nemlisi ve en iyi sonu verenidir. Bunun reisi Kara Vasf Bey'di. Ufak tefek, esmer ve sar olan bu adam ok byk hizmetler grmtr. Bir ocuk kadar saf gzleri ve konumas onun isel ve insani vasflarn hemen aa vururdu. 1908'den balayarak bir hayli ihtillci Trk liderleri tanmtm ve yllarca Milli Mcadelenin en nazik devirlerini yaamtm. Fakat hi bir zaman Vasf Bey kadar prensiplerine sadk insana rastlamamtm. ahsi hret onu hi bir prensibinden ayramazd. Derdi ki: Milletimizi kurtarabilecek olan ey kolaylkla elde edilecek bir baar deildir; ancak manevi kudretimiz, hrriyet akmz, hak ve adalete inancmz bizi kurtarabilir. Geri bu adamn ad en az bugn geerse de, bence gelecek Trkiyesinin en gerek bir yurtsever rneidir. Onun istedii, hr bir i ynetim kurmak ve hi bir yabanc gce dayanmamakt. Karakol ile ilikim hayli drama benzeyen bir toplantda lUttJVUN llVlllrt/UNl olmutur. Benim oraya gitmemi, tabi ok dikkatli ve gizli bir ekilde, salamlard. Gider gitmez kar karya geldiim ilk yz, Kaymakam Kemal Bey (Kemalettin Sami Paa) oldu. Bu adam Suriye'de okullara ve yetimevlerine ok yardm etmiti. Hemen, kar karya oturduk, bir kt zerine mill maksadmz tespite altk. Tabii o memleketin corafya durumunu ok iyi biliyordu. ou subay olan bir hayli gen Trklerin kuku gtrmez ounlukta olduklar yerlere gideceklerdi. Bu Trkiye'yi paylamaya hazrlanan tilf kuvvetlerinin planlarna kar halk uyandrmak ve hazrlamak iin yaplmt. Kara Vasf Bey, bu kuruluun ruhu, Kemalettin Sami ise, eli, kolu ve ynetim cihaznn bayd. O, istil kuvvetleriyle yakndan temasta ve ayn zamanda el altndan Anadolu'ya silh kartmak yollarm salamaktayd. Hatta, ngiliz ve Fransz kuvvetlerinin depolarndaki birok silh kapclar, gemiciler ve orada alan baka kimseler yoluyle elde edip Anadolu'ya gndertirdi. Bunlarn arasnda 320 makineli tfek, 1500 tfek, bir top, 200 sandk mermi, 10.000 niforma ve saire Anadolu'ya karlmt. Kemalettin Sami, stanbul'da Onuncu Frka (tmen) komutan olduu zaman, btn gn grevini grdkten sonra geceleri de ihtilli hazrlard. Gece yarsndan sonra, skdar tarafna geerek eitli birliklerle iliki kurar, hazrlanrd ve ou zaman gece ikiden sonra (1) bize gelir ve derdi ki: Dr. Adnan o kadar yorgunum ki, yatsam vcudum kendini yataktan yere atyor. Yazlarm, konumalarm, eitli kii ve gruplarla ilikilerim beni o kadar oyalyordu ki, durmadan deien hkmetlerle hi ilgilenmiyordum. Tek bildiim ey, bu hkmetlerin tarafsz ya da maksadmzdan yana olup olmadklaryd. Tabi, Hrriyet ve tilf iktidarda olduu zaman benim grevim de gleiyordu. (1) 1925'te stanbul'da hrszlk suundan Kz Ali adnda biri tutuklanarak mahkemeye verilmiti. Bunun ngilizlerin merkezine bal olduu sylenirdi. Mahkemede yarg bunu doru olup olmadn kendisine sorduu zaman: Benim tek grevim Dr. Adnan'n evini gzetlemekten ibaretti demiti. Bu gzetleme gece yansndan sonraya kadar srd ii, bize gelenler kesin olarak sabaha kar gelmek zorundaydlar. ;, TRKN ATELE MTHANI 16 mays 1919 sabahnda Kolej'deki hocam Miss Dodd, bana telofon etti: Sen misin Halide? Bu zmir meselesine ok canm skld. zmir mi? Ne oldu zmir'e? Yunanllar igal ettiler. Ya.... Bunu der demez telefonu kapattm. Bu olayn ayrntsn yine telefonla eitli dostalar bana bildirdiler. zmir'i Yunan ordusu tilf Kuvvetlerinin donanmalar himayesinde 15 maysta igal etmiti. Vali zzet Bey de dahil, memurlar Krdonboyu'na srkleyerek Zito Venizelos! diye barmaya zorlamlard. Buna boyun emeyenleri Kordon'da saatlerce yrterek stlerini balarn paralamlard. Bir hayli kanl olaylar da olmutu. Bu olaylar arasnda ehit olanlarn says hayli yksektir. Hatta, askerler ve baz komutanlar da bunun iindedir. Fakat, iin alacak yan, bunun tilf donanmasnn gz nnde yaplmasyd. ler Mister Lloyd George'un, Trkleri medenletireceiz diye gnderdii ordu ne yazk ki, medenletirmek hareketine byle balamtr. Trk kamuoyunu rndan karan ite bu ilk zmir olaydr. (1)

Ben, zmir'in igalinden sonra, hemen hemen bu mesele hakknda bir kimseyle konumamtm. Fakat stikll Mcadelesi hissi bende bir eit kutsal delilik halini almt. Artk ahs olarak yaamyordum. Bu mill kutsal deliliin bir parasndan ibarettim. 1922'de zmir'i aldmz gne kadar benim iin hayatta baka hi bir eyin nemi kalmamt. zmir'in igalinden iki gn sonra skdar'da Kz Kolej i'n-de, daha nce vermi olduum sz yerine getirerek, konuacaktm. Kolej'de her milletin temsilcisi konuacakt. Tabi, konu yalnzca eitimle ilgiliydi. Konferans salonu hncahn doluydu. Btn temsilciler byk gsteriler arasnda konutular. Fransz ve ngilz subayla(1) Trkn Atele mtihann bundan yirmi ksur yl nce ngiltere'de yazarken fecaatlerin muhtelif paralan zerinde daha fazla durmutum. Trkesinde gerek bizim, gerek onlarn tarafindan yaplan bu gibi olaylar ksa kesmeyi doru buluyorum. nk, Yakn Dou'da ban ve selmetin Trk ve Yunan dostluuna bal olduuna inanyorum. Nitekim Mustafa Kemal Paa da buna kanaat getirmiti. TUKKUJN ATJLJ!; M l M AIM rmn niformalar prl prld ve yzleri galibiyet sevinciyle gururlu grnyordu. Hristiyan aznlk renci, tabi ok memnundu. Nihayet, siyahlar giyinmi bir kk insan sahanla kan merdivenlere yava yava trmanrken, herkes ona bakyordu. O, bendim. Syleyeceklerimi hazrlam deildim. Ancak, bu merdivenlerden karken dnmeye alyordum. kar kmaz, a-znlkta olan Trk rencisinin gzlerinin bana endieyle evrildiini sezdim. Bu gzlerin her biri bana birer mesaj yolluyor, deta o anda beni memleketten aynmyordu. Evet, karalara brnm Trkiye! Yz sapsar, omuzlan km, gzleri elem iinde. Fakat, o yenenlerin kuvvet ve sevincinden daha kudretliydi. nk, zulme uram milletin haklarna iman etmiti. O gn o Halide o merdivenleri karken, sonunun bir sahanlk deil, bir idam sehpas olmasn ve bylece inand kutsal ama urunda lmeyi istiyordu zmir'den hi sz etmedim. renimin, insanlar benzerlerine kar insanca bir duygu ve davrana gre yourmazsa nafile olduunu syledim. Konuurken kafamn iinde zmir'in igali ve eski Romallarn insanlar paralatan elenceleri geiyordu. Kafamn iindeki bu hayal beni o kadar sarsmt ki, alklan bile duymadm. Yalnz hatrladm, nzun boylu, geni omuzlu, ngiliz niformal bir adamn karmda durup benimle konumasyd. Bu adam ngiltere'nin Yakn Dou'daki ilgisizliin sz ettikten sonra dedi ki: We have bitten off more than we can chew already. (1) Bu General Log idi. Yzndeki o mert ifade kendisine bir ey sylememe engel oldu. Fakat iimden diyordum ki Trkiye gerekten inemeyecek kadar byk lokmadr. ngiltere, lokmann kenarlarn Yunanistan'a inetmek istiyor. Ertesi gn, Trk Oca'dan telefon ettiler. Bir ses: zmir boazlamasn protesto etmek zere hemen gel! Bu amala bir miting hazrlyoruz. Btn renci birlikleri bunun iindedir. Ocan bakam o zaman Ferit Bey'di. Ocak'ta btn genler heyecan iindeydiler. Bir tanesi: ATKLK MTHANI 29 (1) igneyebileceimizden fazla bir lokma attk azmza. Cebimde otuz lira olsa hemen zmir dalarna kacam. dedi. O gnlerde daa kmak istei hepimizin iinde vard. Bundan hemen sonra, ne padiahn zavall siyaseti, ne de tilf ordular bir sr genci zmir'e gitmekten alakoyabildi. Bu toplantnn ilk amac bir protestodan ibaretti. Fakat, Ferit Bey, Zat- ahaneye bir heyet gnderilerek, mill unsurlardan mteekkil bir kabinenin kurulmasn istemelerini teklif ediyordu. Ferit Bey, kendisini, o zaman Dahiliye Nazr olan merhum Ali Kemal artt iin, mitingden nce gitti. Buradaki konumay kimin yapmas gerektii meselesinde herkeste bir duraksama belirdi. Sinirlilik son dereceyi bulmutu. Ben konuurum dediim zaman, herkes ok sevindi ve ilk miting yerinin Fatih olmasna karar verildi. Bu, tilf hava kuvvetlerinin durmakszn herhangi toplant zerinde utuu gnlere rastlar. Geri, ben 1908'den sonra bir hayli kapal salonlarda konumusam da, hi bir zaman akta konumu deildim. nk 1908'deki sokak kalabalklarnn acayip

konumalar beni biraz fena etkilemiti. Bununla birlikte ruh haline beni o gn dnmekten alakoydu. Halk, Fatih Belediyesinin nnde toplanmt. Balkondan konuulacakt. Sesimi kalabaln hepsine iittirmek mmkn olabilecek mi diye dnrken dramatik bir olay bana bu endiemi unutturdu. Binann zerinde Ay-Yldzl krmz bayraklar rzgarda sallanrken, onun altnda da, yani balkonun demir parmaklndan aaya doru bir siyah rt sarktlmt. Demir parmakln siyah rts zerinde bir insan denizi ile kar karya gibiydim. Kalabaln ortasnda askerler ve subaylar vard. Onlarn evresinde ou gen olmak zere, siyah arafl kadnlar bulunuyordu. Hepsi sylevi bekliyordu. Ayn zamanda beyaz sarkllar, krmz fesliler, birka tane de apkal vard. Fakat insan kalabaln karsnda, ne olduunun farkna bile varmyor. nk parlayan gzler, syleyeceini insan ilham ediyordu. Hepimizin iinde haklanmza ve kudretimize iman etmek amac vard. lk cmlem: Gece en karanlk ve ebed grnd zaman gn en yakndr oldu. Konuurken, sesim ta karmdaki Uak ehitleri Antna ar30 TRKN ATELE MT1HAJN1 pip geri geliyordu. Tuhaf bir rastlant olarak, ite bu ehitler ant sesimi bu kalabala duyuruyordu Ben ne syledimse hepsini bu gzlerden ilham alarak syledim. O kadar birbirimize dalmtk ki, aalara inen iki ngiliz uann farkna bile varmadk. Uaklardan bir tanesi kalabaln sa tarafna dokunacak kadar indi. Beyaz sakall bir adamn Allah, Allah diye stn ban yrt grlyordu. Kalabalk saa sola ayrlmaya balarken, orta yerdeki kadnlar mhlanm gibi duruyorlard. Kuvvetli bir asker sesi komuta veriyormu gibi, kalabalk iinden ykseldi: Gene konu! Aslnda ben susmu deildim. deta, korkmu bir ocuun ilini tutarak ona tehlikeyi untturmak iin konuan bir insan gibiydim. Biraz sonra, dalm olan kalabalk yerlerine dnd. , Darlfnun (niversite) hukuk profesr Selhattin Bey, mitingin zetini yapt ve halkn padiaha giderek milletini tutmasn istenmesini diledi. Mitingi hazrlyanlar padiaha gidecek kimseleri semek zere Beyazt'a, niversite'ye dndler. Ben iki renciyle birlikte Zat- ahaneye gitmeye memur edilmitim. Yldz'a kan yokuun sonundaki saraya geldiimiz zaman lambalar yanmt. Buralarda ocukken ne kadar dolam ve oynamtm. Sarayda, siyahlar giyinmi bir ktip bizi kabul salonuna gtrd. ocuklara ve bana kukuyla bakyordu. Kendi kendime, acaba padiah tpk XIV. Louis gibi halktan gelen herhangi bir eye kar sinirleniyor muydu diye sordum. Herhalde mitingin haberleri saraya gelmi olacakt ve tabi kudretini dedelerinden gelme ve Tanrsal sanan bir hkmdar buna sinirlenebilirdi. Birisi bahriyeli olmak zere iki tane yaver, bizi byk bir itenlikle kabul ettiler. Galiba onlann kalbi bizden yanayd. Padiahn birinci mabeyincisi Yaver Paa, sanki zr diler gibi ellerini outurarak yanmza geldi. zellikle gen rencilerden ekinir grnyordu. Yaver Paa huzuru ahaneye birka kere girip kt. Nihayet byk bir esefle padiahn hasta olduunu, bundan dolay bizi kabul edemeyeceini, fakat TUKKUN ATELE MTHANI 31 evltlarnn isteklerini dikkate alacan syledi. Yaver Paa, kendi adna da gayet nazik szler ekledi. Fakat renci, bizi halk gnderdi, mutlaka kabul edilmek isteriz diye birka kere srar etti. Bu, Yaver Paa'y tabi ok zyordu. Ona, padiaha emir verir gibi haber gnderen bir genlik ok kt bir etki yapmt. Ben sadece, halkn arzusunu syledikten sonra hep birlikte saraydan ayrldk. Yldz yokuunu inerken, bu yerlerin Abdlhamit zamanna baklrsa ne kadar boalm ve toz toprak iinde olduunu grdm. imde Osmanl hanedannn son gnlerini yaadklar duygusu belirdi. Buunn izleyen cuma gn, Haydarpaa Tp Fakltesi rencileri ve Kadkyller orada da konumam benden istediler: Frtnal ve yamurlu bir gnd. Fakat bu, halkn orada

toplanmasna engel olamad. Ben gene Belediye binasnn balkonundan konutum. nmde bir emsiye denizi alkalanyordu. Arada bir sularn arkasndan baz yzler de grebiliyordum. Onlarn arkasndan beyaz kpkl dalgalar durmakszn akp gidiyor ve ta uzaklarda ufuklarda mavilik grnyordu. Fakat yamur devam etti ve halk saata yakn, oradan ayrlmad. Bu miting de Fatih mitinginin hemen tekrarndan ibaretti. Bu aylar benim iin hep akta konumakla geti. Fakat o ayn daha sonraki cuma gn Sultanahmet mitingi yapld. Bu, 6 haziran 1919'a rastlar. Sultanahmet meydanna Fuat Paa trbesi sokandan girdim. Yanmda ka kii vard, beni kim gtryordu, bilemiyorum. Kalbim o kadar atyordu ki, yrrken sallanyordum. Fakat meydann bana gelip de kalabal grnce bana sknet geldi. Sultanahmet Camisinin minareleri mavi bolua ykselen Tanrsal bir sanatknn elinden km beyaz neyler gibiydi. Minarelerin dar erefelerinden siyah bayraklar havada dalgalanyordu. Caminin nnde, yerde yksek bir krs vard. O da siyah bir rtyle kaplyd. Krsnn nnde Wilson'un on ikinci prensibini belirten bir yaz vard. (1) Yalnz meydan deil, ta Ayasofya'ya kadar (1) 12. madde: Osmanl mparatorluunun Trk unsurunun egemenlii salanmal, fakat onlann ynetiminde olan aznlklarn da her trl gelimeleri gven altnda olmaldr. anakkale btn milletlerin gemilerine ve ticaretlerine milletleraras garanti ile ak bulundurulacaktr. l UKK.UIN ATELE insan doluydu. Halk o kadar skmt ki, hareket edemeyecek bir haldeydi. Askerler kalabaln iki yz bin kii olduunu sylyorlard. Bu kmldanamayacak kadar sk olan kalabalktan baka, caminin demir parmaklklar, damlar, cami kubbeleri bile insanla doluydu. Nasl o krsye yaklaabildim, farknda deildim. ki yanmda, iki nmde drt sngl er, bana yol ayordu. Bunlarn gsterdii bir karde sevgi ve zenini mrm olduka unutmayacam. Acaba, bunlardan beni oraya gtrmeleri istenmi miydi? Yoksa kendi kendilerine mi gelmilerdi, bilmiyorum. Krsnn nne geldiim zaman hayatmn en nemli dakikalarndan birini yaadm hissettim. Vcudumun her zerresi elektriklenmi gibiydi. Bu hal herhangi baka bir zamanda beni derhal ldrebilecek gteydi. Fakat o an benim iin unutulmaz bir tecrbedir, nk hi sesi kmayan bu iki yz bin kiinin acsn bana alamt. nanyorum ki Sultanahmet'teki Halide her gnk Halide deildi. Bazen en mtevazi ve tanmam bir insann byk bir milletin byk idealini temsil edebileceine inanyordum. O gnk Halide'nin kalbi btn Trk kalplerinden gelen duyguyla atyor ve Halide'ye gelecek yllarn faciasn duyuruyordu. Minarelerden gelen sesler kalabalk arasndaki yzlerce ulem Mslmanln bir nakarat olan Allahu Ekber, Allahu Ekber, Lilhe llllah Vallahu Ekber, Allahu Ekber Ve Lillhilhamd ile bu seslere katlyordu. Halide bu olaanst teraneyi dinlerken kendi kendine unlar sylyordu: nsanlarn kardeliini ve bann anlatan slmln lmezlii vardr. Batl inanlar ve dar grler slmiyet deil Allah'tan gelir gerek slmlk. Ben bugn onun en yksek noktasn ifade etmeye mecburum. Trkiye, benim zulme uram milletim de ebededdir: O teki milletlerde olan kusur ve faziletlere sahip olmakla birlikte, hi bir madd kuvvetin yok edemeyecei manev bir gce de sahiptir. Ben bugn onun doruunu anlatmal, insanln kardeliini anlatan ruhunu vermeye almalym. Halide'nin sesinin belli bir noktadan teye gitmediine TRKN ATELE MTHANI eminim. Bu yz binlerce halk iin o, sadece kara bir noktadan ibaret kalmtr. Fakat, bu insan denizi iinde insan rkten kesin bir skt vard. Belki herkes kendi iinden gelen sesi dinliyordu. Halide ise, o gnn kelimesiz gelen bir mesajnn bir medyumundan baka bir ey deildi. nce minarelere seslenerek onlardan anl tarihimizin devam ettirilmesini istiyordum: Bu konumann bir cmlesi millet arasnda vecize yerine ald: Milletler dostumuz, hkmetler dmanmzdr. Bunu sylerken Halide, demokrat esaslara bal gerek bir Mslman

milletin duygusunu dile getiriyordu. Nihayet, Halide, onlarn aada syleyeceim esaslara bal kalacaklarna iki kere yemin etmelerini teklif etti. 1. nsanlk ve adalet esaslarna sadk kalmak, 2. Herhangi artlar altnda olursa olsun, hi bir kuvvete boyun ememek. Binlerce ses, bir uultu halinde Yemin ediyoruz diye cevap verdi. Gk grlemesini andrr insan sesleri ykseliyor ve Halide'nin ayaklarnn altndaki krsy sarsyordu. Ayn zamanda, tilf kuvvetlerine bal uaklar minarelerin arasnda uuyor, kalabal denetleyen bir polis grevini yapyordu. -deta bir dev ar gibi vzldayan bu makineler bizi korkutmak istiyordu. Ama hi kimsenin maddi bir kuvvetten haberi yoktu. Herhangi halkn, yreine lm korkusu stnde bir duygu gelebilir: nanyorum ki, o gn, ayet uaklar ate am olsayd, bu yeni mcadele ruhuyla kendinden geen halk bundan haberdar olmayacakt. Nihayet, Halide, krsden aa bakt zaman, nnde bir sakat asker kalabal grd. Hepsi zenle giyinmilerdi. lerinden bir gen grup krsnn nn alm, kalabaln oraya girmesine engel oluyordu. Bu krsye en yakn olan yarm insan emberinin arasnda Fransz niformal, yakkl ince yzl bir adam vard. Bu, General Foulon'-du. Fransz doan bu adamn yrei o gn Trk't ve btn Trk genleriyle birlikte onun da gzlerinden yalar akyordu. Bu gerginlik aadaki gen bir niversitelinin sesiyle krld. Birdenbire: Milletim, zavall milletim! diye bararak hkrmaya balad ve birden dp bayld. Bu, Halide'yi iine F. 3 34 TRKN ATELE MTHANI dt cokudan kard ve krsden inerek o da yardmna kotu. Burada anlar tekrar birinci ahsa eviriyorum. Krsnn merdivenlerinde yeil sarkl bir adam oturuyordu. Anadolulu herhangi bir hocayd. Top sakallarndan aaya doru gzyalar akyordu.. Halide Hanm,1 Halide Hanm, kzm diye alayarak ellerimden yakalad. Ben onu krsnn merdivenine oturtarak, yanna ilitim. htiyar, ba ellerimin stnde, alamaya devam etti. Ben de alyordum. Fakat arkasn okayarak yukarsn gsterdim: Git dua et dedim. O da yukar karak, krsden Trke olarak memlekete dua etti ve bylece miting sona erdi (1). (1) Sylevi hazrlamam ve yazmamtm. Bir hafta getikten sonra tesadf ettiim hocam Miss Dodd bana kt ve dedi ki: Sultanahmet'teki mitingte senin Hristiyanlar! ldrmeleri iin halka yemin ettirdiini sylediler. Ben de buna karlk olarak bu sylevin baz paralarn alan gazetelere ve hafzama dayanarak onlan ngilizceye evirip gnderdim. Yani burada vereceim, sadece o sylevin zdr. imdi okurken biraz drama katn gryorum: Yedi yzyln erefi ge ykselen bu minarelerin tepesinden Osmanl tarihinin yeni faciasn seyrediyor, bu meydanlardan ok zaman alay halinde gemi olan byk atalarmzn ruhuna sesleniyor, bam bu grnmeyen ve yenilmez ruhlara kaldrarak diyorumki: Ben slamiyetin behdbaht bir kzym ve bugnn talihsiz, fakat ayn derecede kahraman devrinin anasym. Atalarmzn ruhlar nnde eiliyor, onlara bugnn yeni Trkiyesi adna sesleniyorum ki, silhsz olan bugnk milletin kalbi de onlarnki gibi yenilmez kudrettedir; Allah'a ve haklarmza iman ediyoruz. Kardeler, evltlar, size dnyann verdii hkm dinleyiniz: Avrupal tilf devletlerinin tecavz siyaseti bazen haynlkla ve daima haksz olarak Trkiye'ye evrilmitir. Eer ayda ve yldzlarda Trkle Mslman bulunduunu syleseler oralara da istil ordular gnderirlerdi. Nihayet ay' paralamak iin ellerine bir frsat gemitir. Bu kararlarna kar bizi tutacak hi bir Batl g yoktur. Bu sorunda bu insancl olmayan karara katlmayanlar da ayn derecede belki daha da sorumludur. Onlarin -hepsi, insan haklarm ve millet haklarm savunmak iin bir mahkeme kurmular, fakat orada yenilenlerin paralanmas hkmn vermilerdir. Trklere gnahkr diyen bu kimselerin kendileri o kadar gnahkrdrlar ki, Okyanusun sulan onlan temizleyemez. Bir gn gelecektir ki, daha byk bir mahkeme, milletleri tabi hakla-nndan yoksun brakanlar mahkm edecektir. O mahkeme bugn bizim aleyhimizde olan devletlerin fertlerinden kurulacaktr. nk, her ferdin iinde ezel bir hak duygusu vardr ve milletleri meydana getirenler de fertlerdir.

TRKN ATELE MTHANI 35 Fuat Paa- Trbesi sokann banda bu muazzam kalabalkta bir deiiklik olduunu fark ettim. deta ieriden esen bir rzgr firtmal bir hareket vcuda getirmek zereydi. Bir ka saniye iinde btn kalabalk kouyor ve konuuyordu. Bunun bir panik olmadn anladm. Her halde daha baka bir nedenle heyecana gelmilerdi. Genellikle kalabalklar hayvansal igdlerine baldrlar... ok az da mucize gibi kutsal bir duyguya da balanabilirler. Sultanahmet mitingi byk gnlerden biriydi, esen rzgr da onun bir sonucuydu. Bir ihtiyar Nafia Nezaretinin duvanna dayanm, ellerini ge kaldrm, bir eyler mrldanyordu. Orta yal, yoksul klkl bir kadn ellerini sallayarak kouyor O da geldi, bize geldi diye baryordu. Gelen kimdi? Benim ilk sezgim Mslmanlarn muhayyilelerinde bazen uyanveren bir evliya olmas ihtimaliydi. Ablamn kz Feride eildi, iskarpinlerini kararak komaya balad. Hepimiz kouyorduk. Ben Feride'yi tutmak istiyordum. Sokan bana gelmeden yakladm. Ne oluyor, Feride? Teyze, geldi, geldi .':.'.; Kim geldi? : Padiah. O zaman anladm. Divanyolu'nun banda bir aaca dayanarak insan akn seyrettim. Hi bir araba gitmiyordu. Yalnz insanlar. Ne padiah, ne de alay. Aacn br yanna bir bahriye subay ilimiti. Glmsedi. Fakat bu glmsemede bir aclk vard. Sordum: Padiah nerede, kardeim? Kardeler, evltlar, beni dinleyiniz. Sizin iki dostunuz vardr: Mslmanlar ve haklarnz iin seslerini bir gn ykseltecek olan meden milletlerin fertleri. Birincisi bugn sizinle beraberdir. kincilerse, bizim amaz olan amacmzn hakkn er ge anlayacak olan fertlerdir hkmetler dmanmz, milletler dostumuz ve kalbimizdeki hakl isyan kuvvetimizdir. Btn milletlerin haklann kazanaca gn ok uzak deildir. O gn geldii zaman, bayraklarnz alnz, bu maksat iin canlann veren kadelerimizi ziyaret ediniz. imdi yemin edin ve benimle beraber tekrarlayn: Yreimizdeki kutsal heyecan milletlerin haklann iln edinceye kadar srecektir. 36 TRKN ATELE MTHANI TUKKUIM ATELE MTHANI Padiah filan yok. Bu, halkn hayalinde. Gryor musunuz kalabaln iinde mir niformal birisi var. Eildim baktm. Gerek, uzun ve ince, Vahdettin'e benzeyen bir adamd. Bu, evket Turgut Paa. Harbiye Nazr Harbiye'ye giderken halk onu padiah zannetmi arabasndan indirmi, yrtmeye balam. imdi yava yava tanyorlar. Heyecan yava yava azalyor. O deil diye barmaya balyordu. Fakat, bazlar hl mitlerini kesmeyerek evket Turgut'un arkasndan kouyorlard. Galiba iki hafta nce Yldz'da Osmanl hanedannn sona erdiini dndm zaman pek yanlmamtm. Bahirye subaynn kalabalk arasna katlmadan nce son sz u oldu: Hemire, padiahn gelmediine kredelim. (1) O akam stanbul'daki evimde geirecektim. Saat dokuza doru bir niversite rencisi bana geldi. Halk arasnda tilf kuvvetlerinin beni tutukladklar sylentisi dolatn ve byk bir heyecan yarattn syledi. Hatta, bazlar beni iki yabanc subay arasnda bir arabada gtrlrken grdklerini ileri srmler. O gece en aa on kere, bilmediim adamlar beni telefona ararak bu sylentinin doru olup olmadn anlamak istediler. Gerekten de, tilf kuvvetlerinin askeri merkezlerinde Sultanahmet'in o ok sulh ve skn iinde geen mitingi kayg uyandrmt. Ayn zamanda, Beyolu'nda Hristiyanlar da tela dmt. Sokaklarda kouarak Trkler geliyor, Trkler geliyor diye barmlard. tilf ordular Kasmpaa tarafna bir topu kuvveti yollamlard. Ayn zamanda ngilizler Ferit Paa'nn tutukland ttihat ve Terakki liderlerini gizlice hapisten alarak bir sava gemisiyle Malta'ya gndermiti. Bunlar arasnda Fethi ve Hseyin Cahit Beyler ve daha hayli tannm adam da vard. Halk bunun Ferit Paa hkmeti tarafndan yaptrlm olduunu sylyordu. 37

(1) evket Turgut Paa'nn gelmesinin nedeni hakknda yle bir sylenti dnyordu: Szde, Sultanahmet'te toplanan halk hapse atlan liderlerinin kurtulmasn istemi ve Paa da buna engel olmak iin Ferit Paa tara-findan gnderilmi Artk olaylar bir sinema eridi hzyla birbirini kovalyordu. Tevfik Paa'nn Meclis-i Mebusn' kapatmas sylentisi kuvvetlenmiti. Bu, byk bir endie uyandnyordu. nk padiahn bir daha bir meclis atrmamas ihtimalini hatra getiriyordu. Bu nokta yalnz Anadolu'da deil, stanbul'da da siyasal evrelerde cidd olarak ele alnmt. Hazirann 7. gn eitli topluluklarn temsilcileri toplanp bu meseleyi konuacaklard. Bu, Mill Birliin kendine zg bir karakteri vard. Bu, imparatorluun en tannm otuz yesinden kuruluyor ve banda Ahmet Rza Bey bulunuyordu. Burada eski sadrazamlar ve komutanlar da bulunuyordu. Bir gen, glerek bunlann arasnda kabine kiiler bulunduunu sylemiti. nce otuz be eitli kuruluun temsilcileri yukanda toplandlar. Bunlar genlerden oluuyordu. Nihayet on bir kii semiler ve ertesi gn seim yapmak iin harekete gemelerini istemilerdi. Seilenlerin birisi de bendim; bunu Toplandlar konutular ve daldlar diye anlatabiliriz. Ondan sonra, Mill Birlik beni davet etti. Nedenini Hl bilmiyordum. Kendi halinde bir odada otuz kiilik gayet arbal bir topluluk vard. mrmn sonuna kadar bu derece arbal insanlar bir arada bir daha greceimi sanmyorum. Hemen hepsi boylu poslu, iyi giyinmi. Trk tarihinde yer alm adamlard. Ahmet Rza Bey, en nde grnyordu. Ben de siyah arafl kk cce, bir keye ekilip kendimi saklamak istiyordum. Bu yal bykler de tedirginlik iindeydiler. Hepsi gayet ciddi ve resm bir Trk-eyle konuuyor, szlerini tarta tarta sylyorlard. Kendi kendime, bykannemin sa olmadna zldm. nk, bunu kendisine anlatmak ok tatl olurdu. Uzun bir tartmadan sonra padiaha iki temsilci gndererek seimlerin yaplmasn rica etmeye karar verdiler. Fakat, bu temsilcilerin kimler olaca meselesi byk duraksamay dourdu. Ben kendi kendime, bu sefer bu temsilcilerden biri her halde ben olmayacam diyordum. Nihayet, aralarnda en iman olan Cellettin Arif Bey'le Mir Hurit Paa'y setiler. Bundan sonra gayet nazik bir selamlamadan sonra ayrldk. Rumelihisar'nn yokuunu trmanrken saat dokuz buuktu. Yemek yiyemeyecek kadar yorgundum. Pabularm kardun, bir koltua oturdum. Mahmure Abla geldi v.e dedi ki: Dn gece Kolonel Heathcote Symythe geldi, seni grmek istedi. imdi sen gelmeden nce de geldi, tekrar geleceini syledi. Kolonel H. Symthe, Amerikal Galthorp'un sa koluydu ve Rumelihisar'da bize komuydu. Kendi kendime dedim ki: Her halde ahsen beni tutuklamaya gelecek deildir. Olsa olsa, siyas bir eyler syleyecek. Klonel H. Symythe, saat on biri gee geldi. Bunu hatrlyorum. nk, Dr. Adnan telefondayd ve diyordu ki: Hayr, ha- . yr, kendisi burada. Bir ey olmad. Sordum: Ne var? rencilerden biri, szde iki ngiliz subay seni bir arabada gtrrken grm. Kolonel Symythe kendi hakknda dolaan sylentilere karn sakin ve cana yakn bir insan gibi grnyordu. Bahriye niformas iinde uzun boylu ve bahriyelilere zg tavryle ho bir izlenim brakyordu. Yz duygularn pek aa vurmuyordu. Gzlerinin kenannda ve smsk ince dudaklarnda bir kurnazlk hissediliyordu. Vaktiyle Tevfik Fikret'in rencisi olduundan, nce Trke konumaya balad. yi konuuyordu. Fakat arabuk ngi-lizceye balad ve niin geldiini anlatt. ngiltere bu mill duygulan, yani mitingleri ok beniyormu. Bundan baka da, ngiltere'nin milleti temsil eden bir hkmeti mutlakyete tercih edeceini de ekledi. Sizin bu dncede olan adamlar Malta'ya gndermi olduunuzu haber aldm, derken iimdeki alay zor tutuyordum. Onlar ttihatydlar. Gemi gnlerde ttilat olan ok adam vard. Mesel bugn ttihatlara muhalif olan Fethi bey. u Trablusgarp kahraman, deil mi? Demek kahraman tabiatllar aforozluydular. Soruma cevap vermeden dedim ki: Beni tutuklam olduunuzu btn ehir sylyor.

Biraz ard ve arabuk u kelimeleri syledi: Oh, we gave up this idea. (O fikirden vaz getik.) iLm.rvu.LN A1.&.UC IMllJHAlNl 39 Acaba beni tutuklamaya karar verip de sonra vaz m gemilerdi. Yoksa bu bir korkutma myd? Ve acaba herhangi bir dakika beni tevkif edecekler miydi? Bunu kestiremiyordum. Mill Kongrede almanz haber aldk. Onlar gizli deil ki! Ayn zamanda Sultanahmet'teki gibi bir miting daha yaparak padiah seime ve Meclis'i amaya zorlamak istiyor-musunuz. Bu sefer ben ardm. Geri byle bir fikir aramzda ko-nuuluyorduysa da, bunu kongrenin toplantsnda sylememitik. Byle bir karar alrsak, bunu ngilizlere syleyecektik ama, onlar bunu nereden haber almlard. Yzmdeki aknl anlam olacak ki, zafer kazanm bir glmsemeyle: Buna devam ediniz. Byk bir miting yapnz. Meclis'in iadesine karar verirseniz, ngiltere de sizi tutar ve halkn temsilcileriyle anlamay padiahla anlamaya tercih eder. Ben: Bakalm dedim. Nihayet bize baar diledi ve glmseyerek ayrlrken: Bunu dostlarnzla konuunuz dedi. Bunu kimseye amadan nce Kolonel Symytheln syledikleri zerinde hayli dndm. Acaba, bu resm makamlarn ilham myd? Acaba ngiltere Doudaki siyasetinden bahsederek, halkn hareketine engel mi olmak istiyordu? Yoksa, Kolonel H. Symythe sadece benim azm m aryordu? imdeki bu sorulara ben cevap bulamadm (Kolonel Symythe bir gn hatralarn yazarsa, her halde okuyacam.) Bu konumay dostlarma anlattm zaman, genel kany bunlardan biri belirtti: ngilizler bir ey syledii zaman onun tam tersini yapmak gerek. yi niyetli olsalard, bu adamlar Malta'ya gtrrler miydi? Belki kafal adamlarn daha birounu birdenbire tevkif etmeye karar vermilerdir. Ben byle bir mitingde konumamanz salk veririm.. Hemen, Tbbiye renci kuruluunun banda olan Dr. Reit Galip'e telefon ettim. Kendisi Dr. Hasan Ferit'le birlikte Tavanl'ya gidip kyclk hareketlerine katlacaklard. stanbul'daki evimde beni grmesini syledim. , unn-UIN O akam mitinglerin, daha fazla adam Malta'ya gndermesi iin bir bahane olmas ihtimalinden dolay bunlardan vazgeilmesini syledim. nallah padiah Anadolu'daki bir ba kaldrmann etkisi altna girecekti. Bu miting yaplrsa, daha^ sessiz ve daha tannmam adamlar bana koymas gerektiini de ekledim. Reit Galip, rencileri bu alanda harekete geirmeye karar verdi. Bununla beraber Reit Galip'le birlikte daha tehlikeli bir hareket dnyorduk. Bu da, sokaklara ilnlar koydurarak, Paris Bar Konferans toplanmadan nce bizim tekilt adna padiahn seim yaptrmasn istemekti. Dr. Reit Galip: Bizi, btn polis ve zaptiye rgt izliyor. dedi. Kendisi Tavanl'da yaplacak olan kyclk hareketlerine ok bal olduu iin siyasal bir glk kmasn istemiyordu. Fakat, Tbbiye rencileri zerinde o kadar byk bir etkisi vard ki, bundan da vaz geemiyordu. Ayn zamanda tehlikeden de holanyordu. Her halde kark bir iti bu. ki gn sonra, stanbul batan baa bu ilnlarla dolmutu. Hkmet heyecana geldi, ilnlar bir bir toplattrd. Fakat, bunlardan bir tanesi Babli'nin duvarnda ve polisin gzleri nnde duruyordu. Bunu tehlikeli, gizli bir kuruluun yapm olduu sanlyordu. Reit Galip bunu kendisinin yapm olduunu syledi ve dedi ki: Bir polisle o kadar dost olduk ki, bunu benim yapacam dnmedi. Kendisi bir baka polisle konumak iin biraz uzaklanca hemen iln duvara yaptrdm. Bundan sonra kk bir miting daha yapld. Fakat, artk mitinglere ilgi azalmt ve bizler niversite salonunda toplanyorduk. Mustafa Kemal Paa zmir'in igalinden bir gn sonra yani maysn 16'nc gn Anadolu'ya hareket etti. Bu tarih, Mill Mcadelede, bir dnm noktasdr. Padiah ve Damat Ferit onu

Dou'yu yattrmak iin gndermiti. Grnte hkmetin emrini kabul etmi gibi davranrken gizliden gizliye Ali Fuat Paa (Ankara'da On ikinci Ordu Komutan), Kzm Karabekir Paa (Erzurum'da Dokuzuncu Ordu Komutan) ve Rauf MTHANI 41 Bey'le anlamt. Onunlar beraber gidenler arasnda Miralay Refet (Refet Paa) da bulunuyordu. Refet Paa Samsun'da nc ordu komutanyd. Bundan baka da Albay Arif (Sakarya'da Mustafa Kemal Paa ile beraberdi). Amasya'da ilk tarihi toplantda hazr bulunmutu. Rauf Bey stanbul'dan Ankara'ya giderek orada Ali Fuat Paa ile birleip Amasya'ya hareket etmiti. 9 haziranda Amasya'da, Mustafa Kemal Paa, Ali Fuat Paa, Albay Refet ve Rauf Beylerin imzasyle bir protokol yapld. Albay Arif Anadolu ihtilli ad altnda yaynlad kitapta bu protokoln dierleri tarafndan da onaylanan eklini yle tarif ediyor: Mustafa Kemal Paa Amasya'dan eitli kimselere mektup yazmtr. Ben onun ilk mektubunu oradan aldm. zel bir kurye ile gelir, eer aceleyse, Kemalettin Sami Paa'ya bir ifre ile gnderir, o da Harbiye Nezaretinde adn bilmediim bir subaya verirdi. Anlam udur: Hkmet merkezi tamamen yabanc kontrol altndadr. Trk milleti yabanc egemenliini reddetmeye karar vermi ve bunu memleketin her yanndaki kurulularla ispatlamtr. Bu eitli kurulularn almalar birletirilmelidir. Sivas'ta bir kongre toplanmal ve bunun yeri ve tarihi -alncaya kadar- gizli tutulmaldr. stanbul'dan gnderilen ve mill nokta-i nazardan kanaatleri pheli olan komutanlar kabul edilmemelidir. Ayn zamanda, ihtiya hasl olunca, Ali Fuat Paa'nn Orta ve Bat Anadolu'daki komutan Mersinli Cemal Reit Paa ve Kzm Karabekir Paa bu kararlar telgrafla kabul etmilerdir. Amasya protokolnn imzasna kadar stanbul hkmetinden ayrlmak ve Anadolu'da yeni bir hkmet kurmak arzusu belirmiti. Bundan baka da, Amasya protokolnn slbu, istil kuvvetlerine kar mill bir savunma kurmak arzusunu da ifade ediyordu. Memleketin bu kanl durumunda protokoln zerlerine ykledii sorumluluk hakknda tek sz alan Albay Refet olmutu. Albay Refet, protokol okuduktan sonra, Ali Fuat Paa'ya dnerek demiti ki: Yeni bir hkmet mi kuruyoruz? Yoksa memleketin savunmasn m organize ediyoruz? Ali Fuat Paa yle cevap vermiti: Bu noktalar dnrken yeni bir hkmet kurmay tasarlamadk. Fakat eer savunma sadece bu artlar altnda mmknse, niin kurmayalm? Albay Refet de cevabnda: Bunu yalnz ak bir tartmadan sonra yapabiliriz. Ben itiraz etti, nk bundaki niyeti anladm. Ali Fuat Paa Albay Refet'in arkasn okayarak demiti ki: Nazariyeyi brak, Refet. mzan at. Refet imzasn atmt. Her halde, bu meselede, ikna edilmesi en g olan kimse Albay Refet olmutu. Refet Paa'nn gayet tenkiti kurnaz ve ayn zamanda ihtillci ve son derece cesur bir taraf vard. Ali Fuat Paa Ankara'ya dnd ve tekiler Sivas yoluyle Erzurum'a hareket ettiler. Orada, Sivas valisi Reit Paa ile konutular ve o da Sivas Kongresine sadk kalmaya sz verdi. -,1 Btn bu iler kolay olmad. Amasya toplantsnn haberi stanbul'a gelmi ve tilf kuvvetleri buna ok kar olmulard. Orta Anadolu'da bulunan Ali Fuat Paa gayet salam bir mill kurulu meydana getirmiti. Tabi, bunlar dzenli birlikler deildi. stanbul hkmeti buna ramen kendisini yerinden almaya cesaret edemedi. Amasya protokolnn imzasndan bir hafta sonra Ali Fuat Paa Orta Anadolu'daki telgraf merkezlerini sivi ynetimi eline ald. Onu da harekete srkleyen ey, l Mersinli Cemal Paa'nn Konya'dan kaldrlmas ve gvenene-yecei adamlarn valiliklere getirilmesiydi. Kzm Karabekir Paa'nn arkasnda byk bir ordu vard. Bundan baka da Erzurum halk kendisini tutuyordu. Bundan dolay ona dokunmak elde deildi. Erzurum'un Kongre l merkezi olarak seilmesi, bundan baka da Dou illerinde bir | Ermenistan kurulmas ve

Trabzon'un da ona liman olarak verilmesi tasavvutuna kar alnm bir nlemdi. Bu mill hareketlerin bata gelen nderleri arasnda unlar vardr: Necati, Hseyin Avni, Hoca Refet. Bunlar Kzn Karabe- 1 kir'e giderek Erzurum'u boaltma emrini alrsa ne yapacan sormulard. A in, Ut; MTHANI 43 Aralarnda yle bir konuma olmutu: Kzm Karabekir: Hkmet Erzurum'u boaltmam emrederse, bir asker sfatiyle emrine uymak zorundaym. Onlar: Bizi dmana m brakacaksn? Hkmetin emri stnde milletin iradesi vardr. Eer millet, temsilcileriyle bunu belirtirse, onlara itaat edip igale kar gelirim. Kzn Karabekir Erzurum kongresini daha esasl bir noktaya dayatmak istiyordu. Bu kongre Mustafa Kemal Paa'nn bakanlnda ald. Ne yazk ki Mustafa Kemal Paa'nn ni-foma ile gelmesi Erzurumlular pek memnun etmedi. Kongre srasnda Harbiye Nazn Kzm Karabekir'e, Mustafa Kemal Paa'y ve Rauf Bey'i tevkif iin emir verdi. Ayn zamanda da Kzm Karabekir Paa'y Dou Anadolu'daki btn askeri kuvvetlerin mfettii (yani Mustafa Kemal Paa yerine) nasbediyor ve Kongreyi derhal kapatmasn emrediyordu. Kzm Karabekir bu emre uymad. Mustafa Kemal Paa'nn yerine bir mfetti tayinini gayr meru sayyordu. Bir defa Mustafa Kemal Paa'y Mill hareketin ba olarak kabul ettikten sonra, Kzm Karabekir szne sadk kalarak Mustafa Kemal Paa'dan emir ald. Mustafa Kemal Paa da o zaman ordudan istifa etti. O devrin durumunu inceleyenler Kzm Karabekir Paa'nn uza gren ve hzla hareket eden bir insan olduunu takdir ederler. Gayet dengeli ve akll bir adamd. Her halde Douyu tehlikeli bir maceraya atmak istemiyordu. Ayn zamanda, ayr bir hkmet kurmay da istemiyordu. nk, bunun kiisel olmas ihtimalini gryordu. Bundan dolay, bir yandan hkmet merkezini inandrmaya alrken onun yabanc kuvvetler elinde bir oyuncak olmasna da engel olmak istiyordu. Her halde, Trk topraklarnda bir Ermenistan kurulmasna kar cephe alyor ve bunun iin hazrlanyordu. Durum aadaki noktalardan dolay hayli nazikti: Kafkasya'da sadece ngiliz askerlerinden kurulu iki tmen vard. Bunlar Trkleri kanl hareketlere itmek iin kkrtmak suretiyle Ermenileri kuvvetlendirmek istiyorlard. Bu devirde Erzurun'da oturan Kolonel Rawlinson Dou illerinin banday44 TRKN ATELE MTHANI di. Kendisi bir yandan orada durumu incelerken, te yandan stanbul'a da balyd. Kzm Karabekir, halkn kkrtlmasna ve karlkta bulunmasna engel olmaya alyordu. Trklerin karlkta bulunmasna engel obuaya alyordu. Trklerin karlkta bulunmas hem Ermeniler iin hem de tilf kuvvetleri iin hoa giderdi. nk, bu, Trk topraklarnda bir Ermenistan kurulmasna bir bahane olabilirdi. Bun-'dan dolay Kzm Karabekir ngiliz kuvvetleri ekildikten sonra harekete gemek istiyordu. Kolonel Rawlinson'un grevi Dou Anadolu'nun silhlarn elinden alp, silh ve cephaneleri Kafkas Ermenilerine gtrmekti. Bu, aa yukar zmir'de oynanan oyunun ayn olabilirdi. Kzm Karabekir, Trk silhlannn Ermenilere gemesine iddetle kar koyuyordu. Fakat, silh gtren trenler Hasan-kale'den teye gidemediler. nk, oradaki Trk Milliyetileri trenlere hcum ederek silh ve cephaneleri aldlar. 1920'de Kzm Karabekir'in Ermenilere kar harektnda bu silhlar kullanlmtr. Bu kadar birbirine kart etkiler ve kargaalk arasnda dou illerinin korunmas Kzm Karabekir'in en ok vlecek hareketlerinden biridir. Kafkasya Ermenileri ve Dou Anadolu'yu tefti eden Amerikan asker komisyonunun banda olan General Harbord bana yle bir devirdeki gven ve dzenden byk bir bir takdirde sz etti. Ayn zamanda Erzurum Kongresi u nokta zerinde almaya karar verdi: 1. Mill Misak' hazrlamak, 2. Anadolu'nun savunmas iin hazrlk yapmak, 3. ayet Anadolu'da geici olarak milli savunma iin bir' hkmet kurulucaksa, bunu ynetmek iin Heyeti Temsiliye ad altnda bir heyet semek. Fakat eer Kongre geici bir

hkmet kurmak iin bir heyet seerse, bu heyetin hkmet merkezinin kanunlann uygulamas gereini tespit etmek ve bir mill misak tesisinden sonra hkmetten ekilmek. Erzurum Kongresi stanbul hkmetini ve padiah rktt ve bunun sonucu olarak, bir seim yapmak meselesi ciddi olarak konuulmaya baland. TRKN ATELE MTHANI Erzurum Kongresi 23 temmuz ve austos 1919'da Sivas'ta baka bir kongre yapmak iin harekete geti. Burada Bat ve Orta Anadolu ile hatta stanbul'un temsilcileri bulunacakt. Sivas Rauf Bey'i, Erzurum Mustafa Kemal Paa'y ve Hoca Raif Efendi'yi bu kongre iin semiti. stanbul'daki tilf kuvvetleri ve padiah hkmeti bu ikinci kongreye engel olmak iin eitli cephelerden harekete getiler. Fransz subaylar Sivas valisi Reit Paa'ya giderek eer bu kongre olursa, be gn iinde Sivas' alacaklarn sylediler. Bu ltimatom'dan hemen sonra ngilizler Samsun'a Batum'dan drt tabur asker kardlar. Albay Refet Bey hemen dzenli mill kuvvetlerle Samsun'a yryerek ngilizlerden kuvvetlerini geri ekmesini istedi ve onlar da hemen geri ektiler. Bundan hemen sonra Albay Selhattin Bey, Refet Bey'in yerine atand. O da, Albay Selhattin Bey'in mill ve vatani duygularndan emin olduu iin yerini ona brakt. Albay Selhattin, milliyetilere Sivas' savunacana sz verdi. Sivas Kongresi 4 eyll 1919'da topland. Kararlar Erzurum Kongresinin kararlarnn aynyd. Erzurum'da kurulmu olan mill haklarn Rumeli ve Anadolu adna savunmas yolunda bir kurulu ortaya kmt. Bu illerdeki ttihat ve Terakkiye bal siyasal kulplerin birou ihtillci bir durum ald. (1) Merkezi hkmet Malatya valisi Ali Galip Bey'e, Sivas'a yryerek temsilcileri tutuklama emrini verdi. Bu emri Sivas rendi. Malatya milliyetileri Ali Galip'i korkutarak onu oradan karttlar. Bu haince hareket Temsil Heyetini stanbul hkmetinden bsbtn ayrarak zgr bir durum almaya zorlad. Sivas'n mill harekete ball ok bykt. Orada (1) Bu tarihte eski maliye nazn merhum Cavit Bey ili'de sakl olduu bir evde beni grmek istedi. Ferit Paa hkmeti baa gelir gelmez, ttihatlar tevkif edildii iin, o da saklanmt. stanbul ttihatplan kendisini bu kongreye temsilci semek istiyorlard. Bu hususta Mustafa Kemal Pa-a'nn fikrini almadan harekete gememesini tledim. Ben Kemalettin Sami Bey vastasyle Paa'ya yazdm. Mustafa Kemal Paa da nazik bir surette bunun olamayacan bildirdi. Cavit Bey zlm grnd ve o hafta stanbul'dan uzaklat. 46 TRKN ATELE MTHANI TRKN ATELE MTHANI kendisini" tehlikeye atarak, temsilcileri tutanlarn arasnda en nemli kiilerden biri Halis Turgut Bey'dir. (1) Seimler byk bir hrriyet iinde btn yurta balad., 1908 seimi bir yana, hi bir seimin bu kadar hrriyetle yapldn ben hatrlamyorum. Burada tuhaf bir olay olmutu. Trk Anayasas (1924'teki deiiklikten nce) yirmi yandaki btn Trk erkeklerin seilebileceini ifade etmekteydi. Bey-pazar'da 22 oydan 20'si bana vermilerdi. Bundan baka da Giresun 8 oy vermiti. Bana kar gsterilen bu gven ve sevgiden dolay ok minnet duymama karn, siyasal hayata atlmak istemiyordum. Bundan baka da_ kadnlarn seilmek haklan yoktu. Fakat, eer isteseydim, Ayn Meclisinin (= Senato) yorumlamasna balanmak sartyle ben mebus olabilirdim. Beypazar kendine fahri hemire seti. Giresun da orada Halide Hatun ad altnda bir kz okulu at. Vatandalarn gven ve sevgisi beni her zaman minnettar etmekle birlikte, bu, zellikle beni ok heyecanlandrd. , Milliyetilerle hkmet merkezi arasnda iliki yenideni balad. Hkmet merkezi Bahriye Nazr Salih Paa'y Amas-l ya'ya gnderdi. Mustafa Kemal Paa, Rauf ve Bekir Sami Bey--? lerle bu meseleyi ciddi olarak konumasn salad. Bu konu-1 ma srasnda, Meclis'in merkezi, Anadolu olmas istenmise l de, bu o zaman gereklememiti. Seimler biter bitmez, hkmet merkezinin stanbul'da m yoksa Anadolu'da bir yerde mi olmas daha uygundur sorunu otaya kt. Mustafa Kemal Paa ve kendisiyle ibirlii yapan bazlarmz, ben de dhil, merkezin Anadolu'da olmasn tercih l ettik. Bu srada Mustafa Kemal Paa hepimize yazarak bu sorunun istanbul dnda bir merkez seilmesiyle

hallolunmas zerinde durdu. Bu srada, stanbul'un durumu ok karanlkt. J Bazlar, eer stanbul'dan merkez kalkarsa, Trklerin stan-i bul'a nem vermedii hissini uyandracandan ve stanbul'u! kaybetmek ihtimalinden korkuyorlard. Sonunda, stanbul! merkez olarak kabul edildi. (1) Halis Turgut, Sivas'n tannm bir ailesindendi. Meclis'te yllarca ST-; vas'n temsil etmiti. 1926 hazirannda bilinen meseleden dolay zmir'de idari edilmiti. Geri, Mustafa Kemal Paa'ya suikast meselesiyle hi bir iliii yok" sa da, ok hr dnceli bir adam olmas onun hayatna mal olmutur. 47 Mill hareketi temsil eden mebuslarn banda Rauf Bey, 1920 yl ocak aynda stanbul'a geldi. O da, Mustafa Kemal Paa gibi, merkezin Anadolu'da olmasm istiyordu. Fakat, ounlua ba emek zorunda kaldlar. Burada benim kendimin de direnle merkezin stanbul'un dnda olmasn istediimi eklemek isterim. Nedeni, stanbul'a kar ilgisizliim deil, merkezin Anadolu olmasnn oralann medenlemesine yol amas ihtimaliydi. Burada ksmen kiisel olaylardan sz edeceim: Eski devirleri temsil eden stanbullular arasnda benim en ok bal olduum Dr. Adnan'n enitesiydi. Yetmi yanda bir adamd ve Saint-Franois d'Assis'i garip bir ekilde hatrlatrd, nk sadece evliya gibi bir adam deil, ayn zamanda bir ocuk hissi tayan bir insand. Bu nedenle, bir aile kona (1), bir olu, bir kz bulunmas, evli olmas, ok gzel bir bahesi bulunmas bir tezat tekil ediyordu. nk, Saint-Franois d'Assis'e benzemesi, bir adam maaraya ekilmi olarak dndryordu. Evinin yannda minimini bir cami vard. Kendisinin zaman, bahesinde almakla veya namaz klmakla geerdi. ok uzun boylu bir adamd. Gayet zayf, biraz ne doru eik omuzlaryle yrken. nsana (birok kuaklardan gelme bir kltrn etkisiyle) bir dere kenarnda hareket halinde olan bir saz hatrlatrd. Daima tl, kar gibi beyaz gmleinin stne siyah bir cbbe giyer, kollan rahat alabilmek iin, dirseklerine kadar sval dolard. Bandaki beyaz sark, Trk topraklarndan ebediyen gm olan bir Beyaz sark incelii tard. Yz ince uzun, teni pembe, burnu ufak, az yumuak bir glmseme iindeydi, gzleri de olaanst gzel, ak maviydi (2). Her zaman oraya gitsem, ister namazda, ister bahede olsun, hemen yanma gelirdi. Eski ve antika bir kt kadar ince elini uzatrd. Ondan sonra yanma oturur, gzleri gle, si(1) Ey imdi Cerrahpaa'da Kzlay Hemire Okulu'dur. (2) Ali Rza Bey, kinci Mahmut'un sadrazam Selim Paa'nn torunuydu. Onun zamannda yenieriler ldrtlmt. Bu kadar kanl bir adamn bu kadar ince ve duygulu bir torunu olmas bana kaltm denilen eyin umulmadk bir belirlemesi gibi gelirdi. 48 TRKN ATELE MTHANI gara imemde srar ederdi. nk, ona saygmdan dolay yannda imek istemezdim. Onun o ince sesi hl kulamdadr: Hanmefendi kzmz nasl? Onun huzuru, hanmefendi kznn ruhu o gnlerde Trkiye'de geen facia havasndan skna gtrrd. Hi bir zaman ayak ayak stne atmazd. Sigara ierken de biraz kendini sulu hissederdi. Konuulan konular, gller, hayvanlar ve sebzelerden baka bir ey deildi. nsanlardan hemen hi sz et- 5 mezdi. Dncesinin sknu iinde, rk din ve snf ayrlklar < hi bir zaman yer almazd. Her len onca rahmete kavuur ve yaayanlara da hayrl bir duyguyla bakard. O gnlerde evresinde dnen byk kzgnlk ve dmanlk duygularndan hi haberi yok gibiydi. Onu memnun etmek iin, o gnlerde Medine Komutan Fahrettin Paa'nn istifasna ve nasl uzun sre, Mtakereden sonra; ngiliz kuvvetlerine Medine'yi brakmak istemediini anlattm, ngiliz kuvvetleri Medine'yi kuatm halk susuz ve yiyeceksiz; kalmt. Nihayet yanndakiler, halk alktan ldrmemek iin teslim obuay teklif ettikleri gibi, stanbul da kendisine Mtare-ke'nin maddelerine dayanarak, Medine'yi hemen terketmesin' emretmiti. Anlattklarna gre, Fahrettin Paa, Hazreti Mu hammed'in kabrine gitmi, klc, yalnz ona ait olduuna inan-l d iin, ayak ucun braktktan sonra orada baylmt.

Ben bunu kendisine anlattm zaman, bu din olayn on memnun edeceini sanmtm. Fakat, o ince yznde hi de byle bir belirti yoktu. O zamana kadar hi rastlamadm garip bir sesle dedi ki: Fahrettin Paa Peygamberlerin kabrinin! etrafndaki hurma aalarn kestirmi. ; Ben ardm ve zellikle o zaman Ali Rza Bey'in ruhunda: ordularn, kllarn yer almadn anladm. Onun iin ert; nemli ey, hurma aalaryd. Bu, Gandhi'cilii bile geen birj duyu veya dn havasyd. te, bundan dolay Francois; d'Assis'i hatrladm. Kendisine bir hizmet edebilmek iin iimi yanard. Fakat o benden bir ey istememi, bununla birlikte, bir gn yle bir ey sylemiti: O zaman stanbul'da yaayan! erif Nasr Bey, Ali Rza Bey'in akrabas ve dostuydu. Anlal dna gre, erif Nsr'm ailesi ksz bir Arap kzn evltlJ almlard. Kzn, renginin esmer olmasndan dolay Ermemle l UKK.UJN ATELE MTHANI 49 onu bir Ermeni ocuu diye ellerinden almlard. erif Nasr Bey ngilizlerin himayesinde olduu iin, bu sorunu niin kendisi zmlememiti, bilmiyorum. Ali Rza Bey'e gelince, iyi davranlmak artyle, bir ocuun Ermenilerin veya Trklerin elinde olmasnda bir fark yoktu. Bana dedi ki Acaba Hanmefendi kzm, ngilizlere bir Mslman ocuu olduunu syleyebilir mi? Bunu ispat edebilecek bir nfus tezkeresi Medine'de karlmtr. Ben ngilizlerle ilikide bulunmak istemediinden dolay biraz durakladm. Bununla beraber, ertesi gn Rumelihisan'n-da oturan Kolonel H. Symythe'i grmek zere erkenden ayrldm. Gzel, ufak tefek bir Rum kans vard.' Beni nezaketle kabul etti. Kendisi de derhal aaya indi. Ona bu Ermeni Trk yetimleri sorununu, Trklerle aznlklar arasnda nasl bir durum douracan anlattm. Ban sallad, parmaklarn birbirine geirerek dedi ki: Ermeni ve Trk ocuklar bu durumdadr. Onlar ayrt etmek iin parmaklan kesmek gerekir. Kendisine kk Arap kzndan sz etmeden sessizce ayrldm. Kolonel H. Symythe'i son olarak grdm zamandan beri, ngilizlerin Trklere kar yumuar gibi grnen durumu artk deimiti. O gn, Kemalettin Sami'nin baz raporlarn hazrladm. Anlaldna gre, ngilizler, bar ve skn adna stanbul'u tamamen ellerine almak iin bir bahane arayorlard. Bu bahane de Trklerle aznlklar arasnda kanl bir ekime sonunda meydana gelebilirdi. Ayn zamanda, o gnlerde Fener'deki zavall fukara Hristiyan blgesiyle Trklerin yoksul mahallelerinde kayglar artmt. Tabi, bu sorundan artk Ali Rza Bey'e sz etmedim. Eve dndm zaman, gerek bir felkete srklenmekte olduumuzu tamamen kavramtm. Irklar arasnda nefret gn getike artyordu. O kadar ki, Hristiyan ocuklar Trk mahallelerinden, Trk ocuklar da Hristiyan mahallelerinden birbirlerini dvmeden geemiyorlard. Buna kanmam hemen hi bir ocuk yoktu. Burada garip bir olay anlatacam: Fazlpaa'daki evimizin nnde Trk ve Hristiyan ocuklar biribirine girdii zaman, iki tarafn anneleri de gelmi ve onlar ayrmt. Ondan sonra da, bu kavgalar durmutu. Bu, F: 4 50 1UKKUM IMllJtlAJMl bana gelecekteki bir dnyada kadnlarn el ele vererek savaa son vermeleri olasalnn ilk adm gibi gelmiti. Ertesi gn Ali Rza Bey'i grmeye gitmitim. Ei tavuklar yem veriyordu. Sordum: Beyefendi nerede? Eliyle bir duvann arkasn gstererek: Sebze bahesinde. alrken gidip grmek ister misin? dedi. Hemen duvardaki tahta kapy aarak en serin ve en gzel bir sebze ve yemi bahesine girdim. ncir aalarndan incirler sallanyor, her taraf glge iinde. Bir yanda kabak, lahana tarlalar ortasndaki kapnn evresinde dolaarak su eken bir eek. Ali Rza Bey arkasnda eski bir mavi gmlek banda beyaz bir takke, eekle birlikte dnyor ve onunla insanm gibi Hadi olum, hadi olum diye konuuyordu. Beni grnce:

Buraya geliniz Hanmefendi kzm. O dinlensin. Ben de size incir toplayaym. dedi. Kar karya oturduk, bahenin zelliklerini belirten o tatl incirleri yedik. Sanki Kolonel H. Symythe'in cevabnn ne olduunu ve benim zerimde yapt etkiyi anlam gibi, beni avutacak yolda ve her zamandan daha tatl konutu. Bundan bir sre sonra, kk olum bana gelerek byk kardei gibi uzun pantolon giymek istediini syledi. Alt ay sonra olabilir ancak, dedim. Parmaklaryle alt sayarak: ok uzun zaman diye cevap verdi. Ban konferans yaklamt. Anadolu'daki eitli kurulular huzursuzluk iindeydi. tilaf kuvvetlerinin sansr davalarn d memleketlere duyurmaktan alkoyuyordu onlar. Bat Anadolu Yunanllarn i gah altnda olan ksmlarn kendilerine geri verilmesini istiyordu. Adana'da Ermeni-Trk ldr mesi srp gidiyordu. Dou Anadolu topraklan zerinde Ermenistan istemiyorlard; zmir dalarnda ise arpmalar sryordu. 1919 yl eyll sonlarnda, King - Crane komitesi stanbul'a geldi. Bunlar, bir yandan durumu Amerika adna incelemek, bir yandan da, byk bir incelikle, bizim de ikyetlerimizi dinlenmek istediklerini sylediler. Bunlar bizimkilerin ikyetlerini de Paris'teki Ban Konferansna bildireceklerdi. Trakya temsilcileri komisyona giderek ikyetlerini bildirTRKN ATELE MTHANI 51 memi ve benim bunlar tercme etmemi istediler. Bu, pek houma gitmedi. Amerikan Eliliinin merdivenlerini karken dnyann sonu gelmi gibiydi. Geri, Anadolu'nun daha fazla kuvveti ve ans var gibiyse de, dman rklar arasnda bulunan Trakya'nn durumu ok ktyd. Nihayet komisyon karsna ktk. Genellikle Madame Bristol'de ay itiimiz sofra imdi yeil bir rtyle rtl, evresinde be kiilik komisyon oturuyordu. Mill haklarmz herhangi bir elilikte savunmak bana ok ar geldi. Ben, arkadam adna eviriye baladm. Mister King: Bulgarian Yunanllara tercih etmez misiniz? diye sordu. Hi birini tercih etmiyorduk. Bu toplant bittii zaman, hepimiz nefes aldk. Sleyman Nazif Bey'in o vakur kafasyle, o-laanst gzlerinin bakn hi unutmam. Benim elimi bir kk ocuu korur gibi tutmu: Bize bugn analk et. Bizim iin de eviricilik yap demiti. Onlar Dou Anadolu'yu temsil ediyorlard. Sleyman Nazif Bey konutu. Kuku gtrmez bir Trk ocuu onlar, Dou Anadolu'da Ermenistan istemiyorlard. Heyetten birisi lmlerden szetti. Sleyman Nazif sinirlendi. Bu ldrmenin nasl iki yanl olduunu, Trkler kadar Ermenilerin de sorumlu olduunu anlatt. Szleri Wilson'un 27 Eyll 1918'de vermi olduu sylevi hatrlatyordu Yan tutmayan bir adalet, hi bir taraf ayrt etmemek gerei tar. O yle bir adalettir ki, mevki ve yan tutmadan herkesin eit olan hakkn tanr. Bu konuma ok ac oldu. Koskoca bir masa evresinde oturan heyetle sa yandaki siyahlar giyinmi drt Trk vatandan facia anlatan yzleri hl hafzamdadr. Ben, oradan sadece bir evirmen deil, biraz da avukat durumundaym. Odadan ktmz zaman, Sleyman Nazif Bey'in yznn son derece sararm olduuna dikkat ettim. Kapda bibirimizden ayrldk. Son Telgrafta, 1924'te Edip Kz Halide adl maklesiyle bu gn hatrlatyordu. Mister Crane Trklere resm olmayan bir ekilde ok dostluk gsterdi ve Amerika'ya alt renci gnderdi. Bunlardan baka da Sivas'a Chicago Daily News'un muhabiri Mister Browne'i gndererek Trklerin grlerini aldrtt. O zaman, 52 TUKKUJN ATELE MTUIAIN Profesr Albert H. Lybyer'in bulunmas gelecein tarihileri iin iyi bir ey olmutur. nk, Prof. Lybyer'le Prof, Arnold Toynbee Yakn Dou'nun etin kargaaln tarafsz gzle gren iki bilgindiler. zmir dalarnda savunmaya hazrlanan insanlar rgtlerini kuvvetlendiriyorlard. Bunlar daha Mustafa Kemal Paa'-nn Sivas'taki rgtleriyle pek temasta deildiler. zmir dalannda hep Robin Hood esatirini hatrlatan bir hareket vardr. Oralar hep Osmanl hkmetiyle anlamazlk halindeydi. Ekyalar zenginlerin ocuklarn yakarlarken, onlardan para alrlar, zengin tccarlar, hkmet ileri gelenlerini ldrrlerdi. Fakat yoksul kyllere

yardm ederlerdi. Ekiya-lar Yunan iagalinin ilk gnlerinde dadan inerek Yunanllara katlmlard. (1) Bu, biraz yamaya katlmak hrsndan, biraz da Osmanl hkmetine kar besledikleri hntan ileri geliyordu. Fakat, bir ay gemeden, silhn alan tekrar daa kt. Gke Efe orada Yunanllara kar silhl direnmeyi yapan ilk adamdr. 0-nun hikyesi bir eit halk efsanesi haline gelmitir. teki liderler ve halk Aydn ve Nazilli'de toplanyorlard. Kendilerini meydana kratmayan subaylardan biraz talim grdkten sonra, oralar Yunanllar iin yaanamayacak bir hale getirmilerdi. Aydn yedi kere zaptedilmi, gene geri alnmt. Nazilli milli kuvvetlerle Demirci Efe diye tannan liderin buyruunda Yunanllara kar durum taknmt. Salihli cephesi, Halil Efe tarafndan tutuluyordu. erkez Ethem de onlarn ba olmutu. Sar Efe lakabyla anlan Kaymakam Edip ve birka Trk taburu Silhlanyle birlikte onlara katlarak savunma noktas(1) Bunlarn banda Gke Efe bulunuyordu ve Yunanllar kendisini ok; seviyorlar, zmir kahvelerinde buluup konuuyorlard. Bu byle srp giderken bir gn Efe kahvede birdenbire iki Yunan askerini ldrerek ortadan kaybolmutu. Anlatldna gre, bir Yunan avuu Efe'ye mavi bir keseden ttn! ikram etmi. Bu keseyi Efe beenmi ve avu da, anlalan sarho bir du-l ramda bunun hikyesini anlatm. avuun anlattna gre, dada bir Trki kzna rastlam, ona taarruz edip ldrdkten sonra boynundaki mavi keseyi;] alm ve bunu bir ttn kesesi yapmt. te Gke Efe bundan dolay adaml ldrm, kam ve yardaklar da onu izlemiti. TUKKUN ATELE MTHANI 53 nn kuvvetini tekil etmekteydiler. Albay Bekir Sami (sonraki hariciye vekili ile kartrlmamal) ve Albay Kzm bu mcadelenin ilk tannm isimleri arasndadrlar. Trklere zmir'de yaplan ilk kanl davrana kar tama-riyle ilgisiz kalan Bat kamu efkar zmir'in iindeki Rumlarn kar karya bulunduu tehlikeden heyecana dmt. talyan, Fransz ve Amerikan amiral ve generallerinden kurulu bir inceleme komisyonu 1919 ekiminde durumu incelemek iin zmir'e gittiler. Fakat bunlarn raporu Trk - Yunan atmas bitmeden nce yaynlanmad. Rapor, zmir'in Yunanllar tarafndan igalini makul bulmuyordu. Milli Misak'n yaynlanmas talyan ve Fransz gal Kuvvetleri merkezlerinde iyi karlanmakla birlikte, ngiliz merkezi somurtkan bir durum almt. Bununla birlikte, kimse yeni bir hareket beklemiyordu. ubatta durum sallantl bir hal ald. Kemalettin Sami gece yarsndan sonra bize ziyaretlerini sklatrm ve stanbul'daki ngilizlerin siyasi hareketleri hakknda raporlar getirmiti. Bunlarn birinde mill harekete kar bulunmak zere Sait Molla'mn adamlarnn Anadolu'ya gittii belirtiliyordu. Adapa-zan'nda erkezleri harekete getirmeye alyorlard. Btn raporlar kk san kit paralar zerine yazlm olduu iin, ben doruluklarndan phe ediyordum. Sordum: Bunlar nasl elde ettiniz, Kemal Bey? Sait Molla'm ktipliini yapan bir akrabasndan. Doruluklarndan emin misiniz? ocuk btn kalbiyle bizden yana. Bu ktlar almay doru bulan bu adam niin asllarn almam? Sait Molla kendisinden kukulanmasn diye. Ben bunlarn doruluundan tamamen emin deildim. Ancak 1920'de, milli hareketi hemen hemen ortadan kaldracak bir durum hsl olduu zaman ben de dncemi deitirdim. Bunlardan daha sonra sz edeceim. Kemalettin Sami bunlara ok nem veriyordu. Bunlardan bir tanesi daha sonra Chicago Tribne'de ve baz Fransz gat>4 TUJKJYUN

zetelerinde kt. Bunlardan biri ad Forestes olan bir ngilizle Ferit Paa arasndaki bir konumadan sz ediyor ve ngiltere'nin tpk Msr gibi Trkiye'yi ele almasn belirtiyordu. Ayn ubat aynda, ngilizlerin Mill Misak'a kar bir durum taknarak hepimizi esir edip Malta'ya gnderecekleri haberleri azlarda dolayordu. Geri, benim gibi herhangi birini almalar ihtimali varsa da, stanbul'daki Meclis'i kapatarak mebuslarn gnderileceine kimse pek inanmyordu. Ben, ngilizlerce byk bir kukuyla karlandm bilmekle beraber, bunun dorusunu, Sabiha Zekeriya'nn bana anlattklandan rendim. Dedi ki: Dikkat et. Halide Hanm. General Miline senin ok aleyhinde. Nereden biliyorsun? Anlaldna gre, Sabiha Zekeriya generali grmeye gittii zaman, orada onu bulamam ve C. Armstrong'la grm. Armstrong, sz arasnda, Sabiha'ya Halide Edip'i tanyp tanmadn sorduktan sonra, generalin yannda onun adn azna almamasn tlemi ve Sabiha da biraz arm. Ben General Miline'i hi grmedim. Fakat, inandm ve inanyorum ki, bu dmanlk mill mcadelede hizmet eden herhangi insana kar onda vard. Ben Burgaz adasndaki evimi sattktan sonra ocuklarm Robert College'e yatl olmak zere koydum. Artk para hususunda kaygm kalmamt. te, bu srada, Kemalettin Sami ile Anadolu'ya kamak sorununu konutum. ayet, intiya hsl olursa, ilk snlacak yer Sultantepe'de zbekler tekkesiydi. Oraya kabul edilmek iin de parola Beni sa yollad idi. Fakat benim iin, o tekkeye snacak olursam, parola gerekli deildi. Ayn zamanda kk oluma uzun pantolonlu elbiseyi yaptrdm. 10 mart aramba gn, stanbul'daki zmir Mdafaa Ce-miyeti'ne gittiim zaman orada bir telgraf buldum. Belirsiz bir ekilde, stanbul'da bir bahr hareket olaca ve istanbul'u asker karlaca bildiriliyordu. imden pazartesine kadar bu iin olmamasn diliyordum. Kiisel isteklerimin pek az gerekleenlerinden birisi de budur. BOLM III ANADOLU'YA SIINMA 16 mart 1920'den 2 nisan 1920'ye kadar 15 mart 1920 leden sonra saat te bizim ev heyecan iindeydi. Benim olanlar hazrlanmt. Kapda bekleyen araba onlar Robert College'e yatl olarak gtrecekti. Nihayet, kk olum uzun pantolununu giymiti. Onlar gittikten sonra, hayatmn en karanlk gnlerinden birini geirdim. Fakat, durmadan alyor ve yazyordum. Saat 8'de Adnan geldi. Glyor, neeli grnmeye alyordu. Ama yznn ifadesinde bir aclk vard. Dedim ki: Biz bu gece yemekten sonra Nigr'a gideceiz. Adnan o gece evde kalacan ve ngilizlerin hkmet devirmesini o akam yapacaklarn syledi. Ne yapmak istiyorsun? diye sordum. Biz bu gece evde kalmaya, sonra Meclis'e giderek, eer kapayacaklarsa, orada bulanmaya karar verdik. 56 TUKK.UJN IMTUIAJM Olamaz! Sen kendin Hkmetler dmanmz, milletler dostumuz demedin mi? ngiliz milleti ve parlameter hkmetin en eskisi, mill bir toplulua byle bir ey yaplmasna engel olurlar. Birdenbire hayalimde Roma senatrlerinin Roma alnrken sessizce olduklar yerde oturduklarn gzlerimin nne| getirdim. Ben birdenbire karar vermitim. Ktlar topladm. En nemli belge olan Mustafa Kemal Paa'nn mektuplarn | Mahmure Abla'ya bkatm. Ondan sonra, arafim ve mantomu giyerek Adnan'n elinden yakaladm. O isyan eden bir sesle: Ben sz verdim, dedi.

Fakat, ben bu szn anlamsz olduunu, Anadolu'ya ne kadar nce gidersek o kadar doru olacan syledim. Artk Ortaan bir destanndaki karakterler gibi hareket etmek zaman gemiti. Durum romantik deil, korkuntu. Adnan'! kandrmak ok g oldu. Fakat onu deta zorladm. Mahmure Abla'ya o gece evde kalmasn syledim. Bir olay geerse Nigr'm evine gelip ertesi sabah bana haber vereceklerdi. Ben orada olup bitenleri bekleyecektim. te bylece mutfak kapsndan karak, karanlk sokaklardan gittik. Bidziye gzmz arkada, kimsenin bizi izleyip izlemediini gzlyorduk. Nigr'la kocas, byk krmz bir evde oturuyorlard. Dr. Adnan, Nigr'n kocas Saip'e durumu anlatt zaman, o, bunun bir yalan olabileceini syledi. Gece, her zamanki gibi geti. Evin karsndaki Tasviri Efkr matbaas durmadan iliyordu. Tasviri Efkr, milli gazetelerin banda geldii' iin ilk hcum her J halde oraya olabilirdi. Oday hatrlyorum. Karlkl iki uzun minder. Bir tane-1 sinde Nigr oturmu, tekinde Dr. Adnan uzanmt. Kendisine yerde yatak yaplm olmasna ramen yatmak istemiyor- j du. Saip odasna ekildi. Nigr'la Dr. Adana oldukalar yerdej kaldlar. Ben de soyunup yattm. Arkam onlara evirdim. On-| lar fsldaarak konuuyorlarken ben dnyordum. Dr. Ad-j nan tehlikeden ok, verdii szde durmam olmaktan zgn- J d. Bundan baka da, Adnan'n fikrince eer Trk mebuslar! TUKKUJN ATKLE MTHANI 57 nglizler tarafndan tutsak alnrsa, Bat kamuoyu bizim tarafmza dnecekti. Benim tuttuum yol, tehlikeli olduu kadar pheliydi de. Btn bunlara karn, gece gayet durgun uyudum. Uyandm zaman, Nigr'la Dr. Adnan atein karsnda duruyorlard. Fakat, ben bir ey olmadn grnce, arkam evirip yine uydum. O sabah, yatamn banda namaz klacak gibi diz km oturan Mahmure Abla'nn yzn hi unutmayacam. ncecik yz, arafn siyah erevesi iinde, cesur ve karal grnyordu. Dr. Adnan yatan br yanna oturmu. Mahmure Abla ona bir eyler anlatyordu. Gzlerimi aar amaz, kollarn boynuma dolayarak iki yanaklarmdan pt. Anlattna gre, gece sakin gemiti. Fakat, durmakszn kamyonlar gelip gemilerdi. Sabahn erken saatmda, Hill-i Ahmer'in (=Kzlay) hademelerinden Halis gelmi, stanbul'un gece yarsndan sonra saat ikide askeri igal altna alndn sylemi. Hill-i Ahmer'i otuz kiilik bir asker mfreze igal etmi. Trk veya Ermeni tercman olmadndan, sadece ngillizce konumular. Telefonlar koparlm, ktlar parampara edilmi, uyuyan hademelerin bana tabanca dayayarak, Dr. Adnan'n nerede olduunu sormular, dolaplar, hatta kt sepetleri bile aranm. Dr Adnan'n orada olmadn renince, evini sormular. Bunlarn birer iaretle sorulduunu sanyorum. Yalnz, ilerinden biri birka Trke kelime biliyormu. Sonunda, Balkan gmenlerinden Hamit adl ve Dr. Adnan'n koruduu ksz olan yakalayarak sorguya ekmiler. O da bilmediini syleyince, askerler ocuu dipikle dvmeye balamlar. ocuk, Hill-i Ahmer'den ayrld zaman, yz kan iindeymi. Bununla beraber, hademe Halis'e ne yapsalar evi haber vermeyeceini ve Halis'in gidip ablama bunu haber vermesini rica etmi. Bu gzel sevgi belirtisi Dr. Adnan' alatmaya balad. Benim gzmden bir tek ya akmad. nk, daha iyi gnlere kavumadan nce, bir damla gz ya dkme-meye karar vermitim. Bundan baka iki kere de ev telefon ederek Dr. Adnan' sormular. Mahmure Abla da nereye gittiklerini bilmedini sylemi. Ev imdi gz hapsindeydi. Mahmure Abla oradan 58 i UKKUIN ATJL, IMTUIAINI knca, Nigr'n evine gelmeden nce, Beyazt'a gitmi. Orada, ngiliz kuvvetleri Nezaret'e girerken Fevzi Paa'nn ayakta durduunu grm. Ablam en ok zen ey Kemalettin Sami Bey'in tmeninden yedi askerin ldrlmesi olmu. ngiliz kuvvetleri n kapdaki iki muhafz ldrdkten sonra ieri girmiler sonra da, yatakta be askeri vurmular. Mahmure Abla Beyazt'tan geerken yarallarn kanlar aka aka sedye iinde gtrldklerini grm. imdi ngiliz askerleri Gedik- ; paa'da evleri aryor, hatta mezarlklar kartrp bomba ve ; silh bulacaklarm sanyorlarm. te, Mahmure Abla'nn ver- j dii haberler bunlard. Bunlar syledikten sonra, ablama bana Belks' gnder- \ meini syledim. Ertesi sabah, yine gelerek bana olan biteni; anlatacakt.

Saip Hill-i Ahmer'de ktipti. Mahmure Abla gelmeden grevine gitmiti.,O gn le yemeine geldiimiz zaman o da baz haberler getirdi. Hill-i Ahmer binas altst olmu. skdar'dan gelen bir ktibin sylediine gre, Esat Paa ile Cevat Paa zerinde gecelikleri bir ngiliz moturuna bindirilerek Selimiye klas nnde duran bir ngiliz gemisine gtrlmler. Her yerde silhl askerler, esir Trkler, sokakta dolaan, tanklar grlyormu. Biz tercman olarak ngilizden baka-1 sim kullanmadklar iin, evimizin bulunmasndan korunmutuk. Herkes o kadar akn bir durumdayd ki, derin derin d-'| nmek gerekiyordu. Bizim iin yaplacak iki ey kalmt. "' Hemen skdar'a gemek, ya da birka gn bu frtnann azck dinmesini beklemek. Ben ikinci yolu setim, nk, birka; kiiyi daha bizimle alp gtrebilirim, sanyordum. 1 ki gn bo yere Anadolu'ya karabileceklerimizle iliki 1 kurmaya altm. Sonunda, skdar'a gidecektim. Bu iki gn l iinde durum daha da skm, ngiliz polisleriyle baz Erme-J niler btn vapurlar ve iskeleleri gz altna almlard. 181 martta harekete karar verdik. skdar'a giden alt buuk vapurunu yani karanlk bast zaman setik. Belks bize kapal bir araba bularak gelecek, bizi skdar'a giden vapurun durduu iskelenin nnde brakacakt. Sait'le Apdlmuttalip (g UKJK.UM ATKLE MTHANI 59 vendiimiz bir dost) rhtmda bekleyecekler, bizi tanyan birisini grrlerse, iaret edeceklerdi. skdar'da Apdlmuttalip bir araba bulacak, Sultantepesi'ne en yakm bir yerde bizi brakacakt. Bunun en g yan giyim kuam sorunuydu. Kyafeti fazla deitirmek de, hi deitirmemek kadar tehlikeli bir eydir. Bundan baka da, Dr. Adnan'n endam, fesi, yry ok kendisine zg ve halka bilinirdi. Tra olup kadn elbisesi giymek istemiyordu. Bunu, yalnz boyunun bir kadn iin fazla uzun olmasndan deil, gln duruma dmemek iin istemiyordu. Sonunda, onu bir hoca kyafetine soktuk. nk, o eve bitiik evde oturan bir hoca akrabas vard. Ben, siyah gzlk takmasna kar durdum, nk o da bir eit maske gibi bir eydi. Benim de klm kyafetim biraz tannm olduu iin, Mahmure ablamn eski biim arafn giydim. Bir hoca kars durumu almak istiyordum. Hoca karlarysa gzlerini rtmezler. Bizimkiler, evreden beni gzlerimden tanyacaklarndan korkuyorlard. Fakat bu da olmad. nk, Halide denilen yaratk, artk vcuduyle ilikisini kesmiti. Sonunda, martn 18'inci perembe gn hayatmzn byk dram iin hazrlandk. Dr. Adnan'n siyah cbbesiyle beyaz sar ona daha ince ve aristokratik bir ifade vermiti. deta en eski Mslmanlardan biri yeryzne vaz'etmek iin gelmiti. Giyinmesi bittikten sonra biraz kl istedi. Niin olduunu anlamadk. Sonra, bunu pabularnn stne dknce anladm. Ben de vcudumun inceleini ablamn araf ve kl-yle deitirmitim. Tam hazrlandm zaman, yanmzda bulunan Nakye Hanm: Ellerinden tanrlar dedi. nk, ellerime manikr yaptrmtm. Sonunda trnaklarm ksa kestim, koltuumun altna da bir boha sktrdm. Belks, arabay getirir getirmez, hareket ettik. lk tehlike ihtimali Babli'den geerkendi. nk yazarlar ve editrler hemen hepimizi tanrlar. Fakat hi kimse bizi tanmad. Sirkeci'ye geldiimizde, ou zenci olan Fransz askerleri arabaya doru gelerek, bize dillerini kardlar. Adnan hi karlk vermememi syledi. Sonunda, hoca kars, kocasyle birlikte Galata'ya geldi, biletini ald, Dr. 60 TRKN ATKLK IM'l'lHAJNl Adnan bir lamba direinin altnda durmu, gazete okuyordu. Orada iki ngiliz ajan duruyordu. imden nallah ksr-J mez diye dua ediyordum. Fakat, can tatl, hrriyet deerli-j dir. mrnde, ilk defa Adnan ksrn yenebildi. Sonunds ddk ald ve biz vapura bindik. Boazii, sava gemilerimi klaryle pnl prl. Toplar kyya evrilmi. Denizciler aa yukar dolayor. Sular beyaz kpkl. Ben danda oturdum] Bileti: Bu soukta niin ieri girmiyorsun, Valide hamm?>' dedi. skdar'da, Abdlmuttalip, yanma gelerek, dedi ki: Vapurda, Babli'de bir mrettip olan Efkr adl bir Ermeni vard. Arabaya abuk binelim.

Fakat, her halde Efkr bizi ele vermedi. Sultantepesi'ne, oraya giden kk ve dar yokutan ktk, l Orada yalnz, ngiliz polisi deil, hrsz da bulunur. El ele vej rerek, yolunu kaybetmi iki ocuk gibi yryorduk. ou zaman bohay o tad gibi, elimi de o tutuyord nk, yoku kmak da o gnlerden beri hep kalbime dok nur. Baba evinin am ormann ve orada geen ocukluum! dmek ne garipti. Sonunda en yksekte olan tekkeye va dik. Kapnn nne gelince, ipi ekip ngra aldk. Yukar j dan biri seslendi: Kim o? Bizi sa yollad. Yukardan ipi ektiler, kap ald. Bizi, bir dervi karlad. Elindeki feneri indirerek yzmze bakt. Bu, ocuklarmn adn koymu olan ihtiyar eyhin damad Kahraman'd. Dedi ki: Ah Dr. Adan. kr geldin. O kadar fena bir hazmszlk ekiyorum ki. Ne garipti! deta bir doktor sfatyle gelmi gibiydik. Adnan Kahraman'n omzunu okad: Haydi yukarya gidelim de, hastalna orada bakarm. dedi. Merdivenlerden karken, eyhin damad diyordu ki: TRKN ATELE MTHANI 61 Sizi saldan beri bekliyoruz. Dn deta yakalanm olduunuza hkmettik. Bu aralk eyh de koarak gelip bizi karlad. Orada, Anadolu'ya gitmek isteyen drt tane daha mebus vard. eyh bizi Boazii'nin parlak manzarasna bakan bir odasna gtrd. Hemen hareket etmemiz gerektiini sylyordu. Celttin Arif, bir gn nce, Albay smet Bey de iki gn nce birka subayla birlikte hareket etmiti. smet ad bize byk bir sevin verdi. Karakteri ve zeks gelecek iin herhangi atmada insana umut veriyordu. Artk Dr. Adnan' bu tarafa geirdikten sonra, ertesi gn yine stanbul'a giderek birka kii daha beraberimize almaya, kara verdim. eyh bizim admz kadnlardan saklad. Yalnz Kahramanla eyhin kk kardei emsettin biliyordu. Ayn gn btn ehirde ingilizce ve Trke olarak, herhangi milliyetiye yardm edenin lm cezasna arptrlacan iln eden afiler aslmt. stasyonda, bu afilerin birinde lm kelimesinin koskoca harflerle yazlm olduunu grdm. Buna General Wilson imza atmt. Eer, srf bize yardm edecekler lmle korkutuluyorsa acaba bizlere ne ceza vereceklerdi? Biraz sonra drt mlteci yanmza geldi. Bunlaradan biri mehur erkez Ethem'in kardei Binba Reit'ti. Kendisi, A-nadolu'daki mill hareketin en kudretli eflerinden biri olduu gibi. ayn zamanda Saruhan mebusuydu. Mavi gzl, ok zeki ve iyi tavrl bir adamd. Dedi ki: Bize imdi gerekli olan ey, adamakll bir harita, bir de klavuz. Ben kendi kendime: te akl band bir adam dedim. kincisi, Kayseri'ye yakn olan Keskin mebusu Rza Bey'di Tam orann ivesiyle konuuyordu. Bende be bomba, tane tabanca var. antamn iinde. Korkmayn, savaa hazrz. Ben de kendi kendime: Bu o kadar zeki deil dedim. Bu silhla koca bir orduya kar gelmek elde olmasa gerekti. Ama , bu uzun boylu ve esmer adam o kadar saf ve iyi yrekli bir 62 TRKN ATELE MTHANI adamd ki, ona kar bir yaknlk hissetmekten kendimi alamadm. Biz konuurken, kapnn ngra, alnd ve ok gemeden odaya ksa boylu, zayf sinirli halli bir adam girdi. eyh onu Manavolu Nevres diye tantt bize. Eer aramzda bir bomba dm olsayd; bundan daha ok armazdk. Bu adam hakknda btn duyduklarm bir bir aklmdan geti. Onun Kbrs'ta bir ngiliz ajan olduu ve Msr'da Trkler aleyhine yaynda bulunduu syleniyordu. A-caba doru muydu? Kemalettin Sami de yle demiti: Ksmen kak, ksmen bir evliya, ksmen de kanl bu* adamdr. Bir an olur ki memleketi iin lmeye hazrdr. Baka bir an, memleketi be para iin satar. Morfinomandr. imdi bize katlmaya alyor. Onun fikrince ttihatlar ortadan kalkmadan

Trkiye kurtulamaz. Vaktiyle de Garpllarn adaletine ok inanrd. imdi hayal krklna uram. Her eyi yapmaya hazr grnyor. Fakat, insan aramza girip, srlarmz satmayacandan emin olamyor. te, btn bunlar zihnimden geerken, Rza ve Reit Beylerin ona byk bir hnla baktklarn grdm. Manavolu Nevres ard ve bana onun bu durumu ok dokundu. Hele onlarn ellerini uzatp da elini skmamalar btn btn beni zd. Elleri birdenbire yanna dt. Ben iimden ona kar duyduum acmay saklayarak elimi uzattm. O da bana garip bir minnetle bakarker yzndeki znt biraz geti. Naslsnz Nevres Bey! Ben Anadolu'ya kamak istiyorum. Ata Efendi eyhe hitap etti. Gel beni yann gr, bir aresine bakarz. Zavall eyh, o adamn itenliine inanyor ve tekilerin ald durumdan fena halde sklyordu. Geri, o evden knca, benim de iim rahat etmedi ama, bu ruhen ac eken bir adamla bir ba kurmu olmakla beraber, btn selmet ve gvencemizin onun durunuma balandn dnmekten de kendimi alamyordum. eyhin odasnda Adnan'la bana yere yatak serdiler. tekiTRKN ATELE MTHANI 63 ler hemen ekildi. O gece hareket ettiklerini haber aldm. Ben kendim stanbul'da bir gece daha kalmak tehlikesini gze alyordum. nk, bir yandan her trl ihtimale kar ocuklarm iin bir eyler yapmak zorundaym. Fakat, bir saat iin bile gven iinde olmadmz biliyordum. Dr. Adnan' yatrdktan sonra ben o gece uyumadm, bekledim. En kk tehlike iaretine kar tekkenin arkasndaki kapdan kp, geni ve ssz arsadan kamaya karar vermitik. Pencerede oturmu, uzaktaki klar ve Sultantepesi'nin karanlk evlerini ayn zamanda tekkeye kan dar ve kk yokuu gzden geiriyordum. nce hi bir hakeret gzme arpmad. Fakat gece yars bu ssz kk yokuta bir k belirdi. Kendi Kendime: Acaba Nevres bizi ele mi verdi? diyordum. Gzlerim yokua dikilmiti. Bir tek adam, elinde bir cep feneriyle, yolunu bulmaya alarak, yokuta yryordu. Acaba herkesi uyandrp kamal myd? Hayr! Baka bir k veya glge grmeden beklemeye karar verdim. Bu hayli g durumdu. k saa sola evriliyor, ben de sonunda herkesi uyandrmaya karar veriyorum. Fakat tam o anda, fener tutan adam tekkenin yannki byk evin bahesine girdi. Garip olarak, sonradan, adamn Salih Zeki olduunu rendim. Anlalan, tpk, biz Sultante-pesi'nde onunla evli olduumuz zamanki gibi, orada tutmu olduu bir evden kp geceleri komuya gidiyor ve ge vakit eve dnyordu. O gece o sokaktan o saatta gemesi ne garip bir rastlantyd. Sabahlein erkenden giyinerek yokutan indim, ssz ve kimsenin bulunmad taraflardan skdar iskelesine gittim. imdi, yllar yl tandm bu yerde birtakm siyah kalpakl adamlar (Emniyetin adamlar) geleni geeni gzden geiriyor-lard. Geri, orada herkes kabahatliymi gibi bu incelemeden rkm grnyorsa da ben korku gstermezdim. nk, iki gn daha orada kalmak, bu tehlikeye gs germek zorundaydm. Her halde, yakalanmaktan ok, bu meselede baarl olmak kararm kuvvetliydi. Yine Boazii vapurunun souk ve dondurucu rzgrlarna ak gvertesinde oturdum. stanbul'a geince tekrar Nigr'larn evine gittim, orda Abdlmuttalip-'i grecektim. O da beni, baz dostlarla temasa getirecekti. Bu, 64 TRKN ATKU IMTIHAPU bouna oldu. Cami Bey'den baka kimse ile iliki kurama-j mt (1). Cami Bey'in bulunduu yer Abdlmuttalip'e sylenmemi-| ti. Fakat, kendisini nasl greceim hususu kararlatrlmt,;] Rfk (Pasin) Bey isminde bir arkada beni ertesi gn sk-'f dar iskelesinde bulacak ve ona gtrecekti. Bu adam hi tan-J myordum. Bana bir resmini verdiler. O da beni kyafetimden,! zellikle elimin zerine atlm lcivert bir aldan tanyacakt.';? Beni tanr tanmaz yanma gelecek: Naslsnz, Fatma Hamn-; ? dedikten sonra Cami Bey'in evine gtrecekti. ;

Ertesi gn, benim stanbul'daki son gnm olacakt. nk, daha bundan sonra bakalarm aramamaya karar vermi-.; tim. iittiime gre, parlemento nglizlerce baslm, Rai " Beyle Kara Vasf Bey alnp gtrlmt. Geri parlamentonun 30 kiilik muhafz olan cesur askerler direnmek istemi-lerse de, orada byle bir atmann uygun olmayacan baz J mebuslar sylemiti. ' (1) Cami Bey en eski ve en gerek Trk libarellerinden biriydi. AbdlhaJ mit devrinde gen bir subayken, Fizan llerine srlm, bir hayli servera geirmiti. Giderek, memleketin en byk vatanseverlerinden olan Trablus garp valisi Recep Paa onu yaver olarak almt. Cami Bey ilknce, Abdlha|| mit'in tahtndan indirilmesinde rol oynayanlarn arasndayd ve ilk Meclisi Mebusan'a Fizan Mebusu olarak gelmiti. Bununla birlikte, ttihat ve Terakkinin iktidara geldikten sonraki baz tutumlar karsnda hayal krklna urayarak muhalefete gemiti. Bununla beraber, muhafeletten de yzn ok abuk evirerek ayrlmt ve siyaseti ebediyen brakmaya karar vermi olmakla birlikte, Trkiye'nin bu lm kalm mcadelesine ister istemez katlmt. zellikle, Adana ldrmelerinden ve zmir'in igalinden sonra, ona da tilf kuvvetlerinin Trkiye'yi ortadan kaldrmak istemeleri bu karar ver-dirmiti. Evet, tek ihtimal bu mcadeleye balyd. Cami Bey'in siyasette hi bir zaman muvaffak olamamas, ksmen gerek ttihat ve Terakki, hatt daha sonra mill rejimde, hi bir ihtiras olmamasna balyd. Bundan baka da, ok hassas, hareketi sevmez ve hitabetten kanr bir adam olduu iin, bit keye ekilip kafasnn iinde inand esaaslara bal kalmay tercih eder Ta ilk zamandan,*tabiatndaki mistik cephe onu Mahatma Gandhi'nin pa mukavemet esasna inandrmt. Belki siyasette bu, en iyi usuld. nsanlar iindeki hayvan taraf, ister savunma ister savamada olsun, evrelerine da ima zarar getirmitir. Acaba kalm'n tek olasll, pasif direnmede deil mif di? te Cami Bey'in ileri srd kantlar bunlard. Ksa srmekle berabff mill mcadele devresindeki hizmetleri anlamldr. Bunlara daha sonra gel ceim. Ben Mahmure Abla'nn Gedikpaa'daki kk evine gittim. Ablam, ailesiyle birlikte evimde oturuyordu. Nakye Ha-nm'la Mahmure bla benim yanmdaydlar. Geri, bu byk bir tehlikeydi ama, oullarmdan bir tanesini olsun grmeden ayrlmak istemiyordum. Byn istedim, nk kk ok heyecanlyd ve Robert College'deki aznlklara bal arkadalarnn saldrlarna daynamayarak kendisini tehlikeye atabilirdi. O gn, sokaklarda asl olan byk harflerle yazl LM bal altndaki afiler durmadan gzme arpyordu. O gece skdar'a dndm. Cumartesi sabah gene iskeleye indim. Siyah kalpakllar oalm, herkes gibi beni de gzden geiliyorlard. Durgunlukla ben de onlara baktktan sonra yava yava yrdm. Biraz sonra birisi arkamdan: Naslsnz Fatma Hanm? diye seslendi. Sarn bir adamla kar karya geldim. Beikta vapuruna binmemiz gerektiini syledi. skele hncahn doluydu. Ben kendi kendime bir paket ttn ve sigara kd, biraz da amfst alarak vapura bindim. Hava o kadar souktu ki, gvertede oturamadm. Kamarada, denize bakan pencerenin nnde bir gen kz oturuyordu. Benim niversite rencilerimden biriydi. Yalnz onun profilini gryor, denizi seyrettiinin farkna varyordum. Ttn paketini, zerine vurarak atm, bir sigara sarmaya baladm. Bu snf halkn tavrn ne kadar iyi taklit ettiimi dnerek koltuklarm kabarrken, karmdaki gen kzn dnp bana baktnn farkna vardm. Sigara sarmakta devam ederek ve nihayet kibriti akp sigaray yakarken, yreim azma geldi. nk bu sefer tannmtm. ok kr, bugn artk ellerim sosyete hanmlarnn ince, manikrl elleri deil, alan alelade bir kadnn elleridir. Yaplacak tek ey, onun yznde beliren korku ve ayn zamanda sevinci grmemi gibi davranmakt. Halinden, yerinden frlayp bana gelmek istediini sezdim. Ama ben bu ara bir yandan sigaray tellendiriyor, bir yandan da onu grmezlikten geliyordum. Yava yava yzndeki heyecan utu, gzleri yaard, ayn zamanda, kuku ve acyla doldu. Sigara biter bitmez, fstk klahn aa-P:5 rak iindekileri iyip kabuklarm yere tkrmeye baladm. Bu ona benim Halide Edip olmadm kansn vermi olacak ki, yzn yine denize evirdi. Geri beni hi bir zaman ele vermeyeceini biliyordum ama, bana yardm eden vatandalar lmle tehdit edildii iin beni tanmamasn kendi kar bakmndan uygun buldum.

Beikta'tan bir arabayla Nianta'na ktk. Rfk Bey dedi ki: Beni uzaktan izleyin. Bir kapnn nnde durup ayaklarmn tozunu alp ekildikten sonra siz o kapdan ieriye girin. Cami Bey nc kattadr. Bir saattan fazla durmaynz. Ben sizi ke banda bekleyeceim. Cami Bey beni grnce iki dakika kadar aknlk iinde bana bakt. Hemen hareketimizin planm hazrladk. Kendisi ayn gn leden sonra Bebek'e inecek, Beylerbeyi'ne geecek orada Abdlmuttalip onu bekleyecek, tekkeye gtrecek. Ertesi gne kadar hazrlk tamam olacak, ben ertesi sabah tekkeye geldiim zaman da yola kacaz. Cami Bey sordu: Bu geceyi stanbul'da geirmeniz tehlikeli olmaz m? yleydi. Fakat benim iin bu, bir zorunluktu. Cami Bey de ok zgn grnyordu. ok gzel, gen bir kans, en by 15 yanda, en k 9 aylk olmak zere 5 ocuu vard. Onlar bir hafta geindirecek kadar bile paras yoktu. Hemen o gn, bir dosttan bor almaya karar verdik. Ban iki elleri arasna alp skn hi unutmam. Ben, Rfk Bey'i kebanda buldum. Osmanbey'e kadar yrdk. Zenci bir arabacnn arabasna binmeye karar verdik. Fakat arabaya binerken iki niformal ngiliz polisiyle bir sivil memurun arabaya binenleri gzden geirdiine dikkat ettik. A-rabann nnde durarak konutuk. Ben diyordum ki: Ben buraya bugn efendi hazretlerini grmeye geldim. O da cevap veriyordu: Ben de inallah yaknda kendilerini ziyarete gideceim. Ben arabaya yalnz bindim. O, yerden alaturka bir selm verip ayrld. Arabacya beni kprye gtrmesini syledim. Her halde, Mahmure Abla'ya gidinceye kadar belki kere nj.tuvu.LN ATJS.LI; MTHANI 67 araba deitirecektim. Zencinin garip bir surette bana baktn ve Beyolu'nda lzumundan fazal ar gitiini sezdim. Belki beni ngiliz polisine teslim edip etmeyeceini dnyordu. ln edilmi olmamakla birlikte, beni haber verenlere 500 veya 100 ngiliz liras verilecei sylentilerini duymutum. Bu para bu zavall iin olduka nemliydi. Bununla beraber arabac beni kprye kadar gtrd. Mahmure Abla'nn evine geldiim zaman, lambay yakmadan nce penceresine battaniyeler ast. nk, komular onun benim evimde olduunu sanyorlard. Beni soyup yataa yatrmas byk bir huzur verdi. Yatam bir yer yatayd. O gece her halde bir karyolada yatamazdm. mrmde hissetmediim bir ba dnmesiyle birlikte ateim de vard. Tavan, lamba, evredeki eya birbirine karp duruyordu. Fakat ben, ertesi gn iin yaplacak hazrlklar ablama sylyordum: ki di fras, bir yz havlusu, alt mendil, bir ie tentrdiyot, bundan baka yarm kilo ekmek, biraz peynir, bir de cep feneri. evremdeki durmadan dnten dolay gzlerim kapalyd. Fakat, Mahmure abla bunlar yazd. Biraz sonra Nakiye Hanm, byk olumla geldi. On drt yandayd. Fakat birdenbire, o durumda bana bym bir insan gibi geldi. Onlar yemek yedikten sonra, kt kalem istedim ve oluma benim yanmdan ayrlmamasn syledim. Ben yaz yazarken, kollaryle beni tutu. nce, yazdm en nemli mektup, Mr. Crane'edir. Oullarm ayet Amerika'ya gitmek zorunda kalrlarsa, onlarla megul olmasn rica ediyordum. nk, ngilizlerin bizim gibilerin ocuklarn ok gemeden alacaklarndan emindim. Giderek, byk bir ba dnmesi ve ate iinde uzandm, gzlerimi kapadm. Ertesi gn ok zor olacakt. Bununla birlikte, hi alamadm. Btn gece olum, oda, k evremde dnyor gibiydiler. kide birde olumla konuuyordum, fakat bunlar nemli bir ey deildi. Durmadan olumun, uzun pantolonundan memnun olup olmadn soruyordum. Ertesi sabah, saat 6'da Mahmure Abla geldi. Beni nle giydirdiler. nk, hl ateim yksekti ve bam durmadan! aryordu. Bununla beraber, sokaa kr kmaz kendimi ayakta tutabileceimden emindim. Ablam bir muska getirip boynuma takt ve dedi ki:

u, eyh Edebali'nin odasnda asl bir duaym. Bir gn Sultan Osman, ehzadeyken, onu grmeye gitmi, bu duann ne olduunu sormu. eyh de bunun ne kadar nemli 'oldu-J unu syleyince, btn gece, bu duann asl olduu yerin a j tnda durarak kurmak istedii hkmet iin sabaha kadar di etmi. O hkmet geldi geti. Sizler onu yerine koyacaksimj yine. imdi bunu boynuna asalm, sen bu kutsal dua yolunc alrken, sana bir zarar gelmez. Mahmure Abla'nn hi bir zaman bu kadar cidd konutu-| unu duymamtm. Durmadan yzme bakyor, glp glme diimi anlamak istiyordu. Tak boynuma Abla, bir daha karmam. ocukluumda boyunma muska astrmazdm. Fakat, bunujj Mahmure Abla'nn kiiliini belirttii iin takyorum. dealistler iin insan unsuru kadar nemli bir ey yoktur.! Bu unsur ortadan kalkar kalkmaz, onlar dnya iin bir tehlikef olurlar. nk, bu evren srf onlarn ideali iin yaratlm de-| ildir. , Nakye Hanm'la olum nce ktlar. Alamadlar. yle; istiyordum. Ben de olarn arkasndan bohamla ve ekmek ketimle kacaktm. Gnlerden beri o kadar az ey yemitim,;! ki! Ama kendi midemin boluunu dnecek durumda deil-,] dim. Ablam dedi ki: Sen Ali amil Paa'nn kz, Bedirhan Paa'nn torunu| sun. Yakalarlarsa bunu syleyeceksin. Pekl! Kedeki bir sepetten nfus tezkerelerini kararak kene gsne koydu. Gene kar karya durmu, hemen hemen otuz yl ncej Mor Salkml Ev de oynadnz oyunlardan birini tekrarl-J yor gibiydik. Ben dedim ki: TRKN ATELE MTHANI 69 Ben, ben deilim. Sen kimsin? Ben Bedirhan Mahmure Hamm'n Aye adl beslemesi-yim. Btn eski ailelerin byle beslemeleri vardr ve arkalarndan sokakta yrr ve hanmlar da onlara ikide bir, Haydi Aye, yr, bohaya dikkat et! derler. Bu oyuna Mahmure Abla raz oldu. Fakat ok cidd grnyordu. Kapy kaparken Allah'm sen bize yardm et! dedi. Bir daha byle bir ey sylememesini kendisine tembih ettim. Geri Mahmure Abla kadar taklit yapan insana rastlamak gse de, bugn akln kaybetmi ve aptal grnyordu. Bir trl bohay benim tamama raz olmuyordu. Bamn dnmesinden dolay, birdenbire debileceimi sanyordu. Bid-zye dnp bana bakyordu. ok kr, sokaklarda birka Arnavut salepiden baka kimsecikler yoktu. Divanyolu'na kadar kimseye rastlamadan geldik. Orada bir arabaya bindik. Artk bamn dnmesi gemi gibiydi. Ben, ikimizi de idare etmek zorundaydm. skelede, bir kaya m, yoksa vapura m binmek daha uun olacan tarttk. Fakat, hava ylesine souktu ki, her trl tehlikeyi gze alarak vapura bindik. skdar iskelesinde, o tarafta yllarca oturmu olduumuz iin, beni tanmayan arabac azd. Bununla birlikte, hemen hi binmemi olduum tek atl paraollardan birine atlayarak, Blblderesi'ne kadar gittik. Ben onu yokuun altnda bkarmak istiyordum. Fakat, o beraber gelmek iin srar etti. Nihayet, tekkenin dar yokuuna geldik. Kapya yaklarken eyhin kardei, rengi sapsar, korkun bir fsl'tsyla bize koarak geldi ve dedi ki: Dn .gece polis geldi. Herkes gitti. Siz hemen yandaki eve gein. eriye baheden girin Zavall ocuk, konuurken, gzleri evlerinden dar frlyordu. Gsterdii eve doru giderek, ieriye girdik. Buras, Rza Bey'in eviydi. Onun olu, Hill-i Ahmer'de Dr. Adnan'n ktibiydi. Ne yazk ki aile byk bir felket geirmi bulunuyordu. Bir kzn o ay kaybetmiti. Fakat annesi, gayet sakin, dost, dayankl ve gzeldi. Sleyman Bey'in olu Saffetle Abdlmuttalip de oradaydlar. Ben sordum: 70 TRKN ATELE MTHANI

Ne oldu? Anlaldna gre, Cami Bey tekkeye geldikten sonra, talyan ve ngiliz polisleri de gelmiler. Bunun zerine, ey} arka pencereden atlayarak kam, Dr. Adnan'la Cami Bey de bu eve gelmiler. Evin arka yn, bo ve kimsenin gemedi byk bir arsayd. Dr. Adnan'la Cami Bey oradan kamlar. Btn arabalar Kskl ve amlca'da ngilizler tarafndar gzden geiriliyord. Cami Bey'le Dr. Adnan Yalmzselvi'ye bol arsalaradan yryerek gitmiler. Ben kadn olduum iin kurtulmam ihtimalini daha byk grmler. Bizi Blblderesi'n-de bir araba bekliyormu. Bir jandarma da bizimle birlikte gelecekmi. Ben sordum: Ya arabac? Arabacya gvenmek iin neden vard. Bu ii eski jandarma komutan Remzi Bey hazrlamt. Arabac, alt yl hapes mahkmmu. Bizi buradan geirdii takdirde, serbest brakacan Remzi Bey ona sz vermi. Biz hemen hareket etmek zo-runluundaydk. Bundan baka da, bir soruyla karlarsak ne cevap vereceimizi de hazrlamtk. Sonunda arabaya binerek hareket ettik. Jandarma gayet cidd grnyor, zenci arabac da dudaklarnn titremesine engel olamyordu. Gzleri fildir fildir dnyor, deta Amerikan gazetelerinde rastlanan zenci karikatrlerini hatrlatyordu. Durmakszn ban bana evirip mrldanyordu: Eer bundan sa kurtulursam.. Bir daha... Asla... Bu cmleyi bitiremiyordu. Acaba, bir daha bir su ilemeyeceini mi, yoksa bir mlteciyi karmayacan m sylemek istiyordu? On dakika kadar gittikten sonra, gene ban evirdi. Fldr fldr dnen gzlerinin siyahlan kaybolmu, iki beyaz nokta kalmt. Alar gibi: Mltecileri karanlarn cezas... diye mrldand. Ben de ona doru uzanarak, ciddi biij eda ile: Bana bak! lmden daha byk ceza var m? diye sor| dum. Yooook Ceza vermek istedikleri biziz, deil mi? En byk ceza| TRKN ATELE MTHANI 71 tabi bize verecekler. Eer bir mlteci kadn karrken tutu-lursan sana verecekleri ceza en son alt yllk hapistir. Yutkundu, yine sordu: Sen Halide Edip Hanm'sn deil mi? En ok seni tutmak istiyorlar, dedi. O halde lm cezasnn erefi bana ait olmasa gerek. Her halde, arabac lm cezasnn bir eref olacam inanmyordu. Sordu: Benim cezamn alt yldan fazla olmayacan biliyor musun? Bana bak! Senin yapacan ey, eer bir ey sorarlarsa, beni Blblderesi'nden alp Cemal Bey'in evine gtrdn sylemektir. Ondan tesinin bana brak! Bu gece evine dnersin. Arabay koturma. zellikle ngilizlerin nnden geerken. Eer korku gstermezsen hi bir ey olmaz. Dizginleri tekarar yakalayarak azimle arabay sremeye alt. Fakat gzleri durmadan bana dnyor ve evlerinden frlyordu. Byk amlca'nn drt yol aznda, ngilizler duruyorlard. ok kr, zmir'in igalinden sonra hi bir eyden korkmamak iin verdiim karar hl yerindeydi. Bir ngiliz asker aacn altnda durmu, yolu gzetliyordu. Arkasnda asker daha vard. Heliyografla etrafa iaret veriyorlard. Arabadan eildim. Onu inceledim. nde duran askere kar iimde byk bir acma dugusu kabard. Sapsar, yorgun grnyordu. Zavall adam belki stmaya tutulmutu. Eer ben avlanan zavall bir hayvansam, o zavall da o hayvan zorla avlamaya srklenmi bir yaratktr. Kim bilir, nasl iinde memleketi zlemi vard? Ondan sonra, arkasn-dankilere dikkat ettim. Anlaldna gre, Bakkalky'le Paa-ky'n Ermenileri Silhlandrlm, kukulandklar kim olursa olsun vurmak emrini almlard. Ayn zamanda, daha uzakta bir avu Trk de mltecilere yardma alyordu. Arabann iindeki basit, herhangi Trk kadnna bir defa baktktan sonra, onun iin her halde bir iaret vermedi. Bata duran,

gzlerini yolun aasna evirdi. Benim zenci arabac armt. Fakat, o kadar yorulmutu ki, Yalnzselvi yolunun banda 72 TRKN ATELE MTHANI arabay durdurdu. Birden, korkun bir frtna kt. nmz-s deki katr arabalar, ngiliz askerleri, aa yukar gidip geli-| yorlard. Bizse hl orada duruyorduk. Ben orada bu kadar J uzun boylu durmamz pheli buldum; fakat bize katlacak! olan jandarma gelmekte gecikiyordu, sonunda, koarak geldi.| Yznden, fena haber getirdiini anladm. Fakat, daha fazla'i durmay tehlikeli bulduum iin: Arabaya atla, orada konuu-1 ruz, dedim.. Verdii haberler pek ho deildi. Samandra -ki bizim geceyi geireceimiz kyd- ve ondan nceki Dudullu'yu nglizler igal etmilerdi ve stanbul'dan gelen olup olmadm gzlemeye koyulmulard. Jandarma btn bunlar gizli telgraf servisinden renmiti. imdi, jandarma benim amlca'dan getiimi onlara haber vermek zorundayd. stanbul'dan Ankara'ya kadar gizli bir telefon sistemi kurulmu bulunuyordu. Bunu yapan, vatansever ve cesur telgraflar, her tehlikeyi gze almlard. nsan, ister istemez, onlan tannm ve nl isimlerden daha nemli buluyordu. nk, onlann hi birini ad tarihe geecek deildi. Yalnzselvi'ye yaklanca, sahne pek byk bir faciann noyunu olmaya elverili bir durum almt. Snrsz bir ovann zerinde rzgr, tozlar korkun bir hzla kaldryor, tuhaf tuhaf renkler ortaya kyordu. Ovann ortasnda, bir tek selvi, tek bana bir bayrak gibi saa sola sallanyordu. Yalnzselvi, kahve, birka evden ibaretti. Oraya gelir gelmez, araba durdu. Jandarma atlayarak, kahveye Dr. Adnan ve Cami Beyleri aramaya gitmek istedi. Ben sordum: Onlann tanyor musun? Dr. Adnan' resimlerinden biliyorum. kahveyi de dolatktan sonra, jandarma gelerek orada j onlar bulamadn ve pheyi ekmemek iin kyllerden de soramadm syledi. Orada uzun boylu duramazdk. Tam hareket etmeye karar verdiim anda, hatrma Cami Bey'in bir kardeinin Yalmzselvi'de oturduunu ve yannda ressam Naz-mi Ziya'nn buluduunu syledii geldi. Nazmi Ziye Bey'in evini sorduktan sonra, oraya doru yollanmaya karar verdik. Biz oraya varmadan, bir jandarma elini sallayarak bize doru koTRKN ATELE MTHANI 73 tu. Bu jandarma Dr. Adnan'la Cami Bey'e yardm etmek zere rgt tarafndan memur edilmiti. Onlar da jandarmay beni yolda beklemeye memur etmilerdi. Adamcaz da souk yznden kye gitmi ge kalmt. Be dakika sonra, Cami Bey, Dr. Adnan ve Cami Bey'in kardeinin bana doru geldiklerini grdm. Dr. Adnan' bir getr pantolonla grmek bana her eyi unutturdu. Anlalan, Sleyman Bey'in olu Saffet'in getrlerini giymi ve stanbul'da herkesin tand cidd kyafetini brakmt. Her halde o vah bolukta bu kyafetle Dr. Adnan ok garip grnyordu. Bir elinde kk bir av torbas vard. Bunu Cami Bey'in kardei kendisine vermiti. Bu, yolda, ok iimize yarad. Burada tekrar etmek gerektir ki, hayatta sanldndan ok daha az eye ihtiyacmz vard. Cami Bey'le Adnan zgn grnyorlard. Dudullu'nun' ngilizler tarafndan igalini duymulard. O halde Samandra'ya imdi gidemezdik. Bundan baka da zenci arabac Dudulludan teye gidemeyeceini bildirdi. Cami Bey ve Dr. Adnan Samandra'ya tarlalardan yryerek gideceklerdi. Saat e geliyordu. Gideceimiz yer de 25 km. tedeydi. Oraya ancak saat ll'de varlabilirdi. Fakat, Dudullu'da bir ara bulmak meselesi vard. kisi de zenci arabacya ok yalvardlar. Fakat fayda vermedi. Adamcaz gzlerinden yalar akarak: Yapamam yapamam, beni ldrrler. diyordu. Ben de: Zarar yok, gerekirse kze de binerim. Allaha smarladk dedikten sonra arabaya atladm. Ben arabaya binerken, Adnan'n sesini duydum: Halide, Halide! Bu ses bir erkek sesinden ziyade, kapana tutulmu bir zavall yaratn sesiydi. Efendim? diye cevap verdim.

Eer, ll'e kadar Samandra'da bizi bulumazsanz, siz de bir ey olmam gibi yolunuza devam ediniz. Bir an cevap yok, sonra, garip kk bir ses: Peki, peki. Bu, Mahmure Abla'nn Allah'm, sen bize yardm et!ini hatrlatyordu. 74 TRKN ATELE MTHANI Artk ortalk kapkaranlkt. Rzgr, karanl kartrr gi- j bi garip bir ahenk iinde eserken, biz de yolumuza koyulduk. Saat bse doru Dudullu'ya vardmz zaman bir ngiliz mfrezesinin nlerinde katrlar, oradan ekilmekte olduunu grdk. Arabacnn barmasndan korktum. Fakat, adamcaz ban evirip yrd gitti. ngiliz mfrezesi oradan ekilip gitmiti. Fakat, ky korku iindeydi. Yanmdaki jandarma ne yapacan armt. Sonunda, karakola giderek, orada benim iin bir ara -hatt bir katr- salamaya alt. O gittikten sonra arabacy yanma ardm. Arabann yannda, ayakta duruyordum. Zavall adam deta sayklar gibi: Olmaz daha ileriye gidemem diyordu. Fakat ben, aldrmayarak durmadan onu kandrmaya alyordum. Beni Samandra'ya gtrmesini salamak istiyordum. Sonunda, bu zavall alk zenci arabacy i kandrabildim. Jandarma dnd zaman arabac harekete! hazrlanyordu. Arabaya atla. hsan Efendi, abuk. Gidiyoruz! dedim. Jandarma arabaya atlad, olanca hzla hareket ettik. Y-j znden, kyde hi bir ara bulamam olduunu anladm. Samandra'ya saat sekizde girebilmitik. Dou, jandarma karakoluna gittik. Makedonyal olduklar anlalan iki jandarma beni arabadan indirerek, taban toprak, iinde drt byk yatak bulunan bir odaya gtrdler. Odann ortasnda byk bir soba vard. Tek tahta sandalyeyi bana verdiler. Jandarma- ( nn biri, nce sobaya odun doldurduktan sonra telefona gitti. Ben karakol komutan emsi avu. Alemdar'a telefon! edeceim. Balayn... Alo alo, Alemdar!... Halide Hanm Sa-l mandra'ya sa salim geldi. Adnan Beyle Cami Bey daha sonral gelecekler. Onlar yryorlarm... Bizim yalnz mzn t-f fei var... Ky terk edemeyiz... Evet, Yirmiler darda. Gel-1 dikleri zaan telefon ederim. emsi avu telefonu braknca bana dedi ki: Kyller evlerine ekilince sizi bir yere gtrrm, rahat edersiniz. Fakat, bir dakika gemeden telefon ald. avu yine ko-| numaya balad: Buras Samandra. Oras neresi? Evet, evet... Selmetle TRKN ATELE MTHANI 75 geldi. Evet, evet... tekiler yryorlar. Evet, evet, Yirmiler de bu yrelerde. Bu, biraz dndrc bir durumdu. Yirmiler, Bakkal-ky'n ngilizler emrinde olan etesiydi. Eer Dr.Adnan'la Cami Bey onlann eline derlerse, hi dnmeden ldrrlerdi. O gnlerde mill mcadeleye girienlere kar acmaya benzen hi bir duygu yoktu. Ben, ll'e kadar umut kesmemeye karar verdim. avu odadan knca, sobann karsnda biraz nefes alarak oturdum. Scaklk beni deta sevindirmiti. Biraz sonra darda insan olduunu hissedince, gittim kapy atm. Evet, kapnn nnde, bir tek fener altnda alt tane uzun boyu adam duvara dayanm, duruyordu. nlerindeki kk ukurdaki su donmutu. Seslendim: eri gelin arkadalar, gelin, ben rahatsz olmam. Jandarmalar birer birer ieri girdiler. Odada bir ocuk uyuyormu gibi ayaklarnn ucuna basarak yavaa ilerleyip yataklarn stne oturdular. Hepimizin gzleri nlerinde. Hi biri bir tek sz sylemiyordu. Bir iki dakika sonra, bir tanesi sobaya tekrar odun att. lk azm aan ben oldum: Arkadalar, karnm a. dedim. O sabah saat altda Mahmure Abla'nn bana vermi olduu bir fincan aydan sonra azma hi bir ey koymamtm. Hepsi birdeh yerlerinden frladlar. Biraz sonra hepsinin elinde birer siyah ekmek somunu, yanma geldiler. Her biri kendi ekmeini kabul ettirmek istiyordu. Gldm:

Bana bir dilim kesiniz dedim ve tabi, komutanlar kesti. Ekmek yutulamayacak kadar katyd. Bu adamlar, ellerine sadece byle ekmek verebilen bir hizmete kendilerini adamlard. Kendi kendimden deta utandm. imdi artk aramzda bir dostluk havas belirmiti. Hepsi, yzm inceliyordu. Kendi memleketlerinin bir kadnnn ngilizlere kar koymu olmasndan byk bir vn duyuyorlard. Nihayet dilleri zld. Komutanlar cebinden sararm, pis bir kt paras karak yatamn stne koydu ve dedi ki: Bu, Sunday Times'dendir. Burada Enver Paa'nn Hay-ber geidinin banda ngilizlerle mcadelesini yazyor. (Byle ; 76 TRKN ATELE MTHANI bir eyin Sunday Times tarafndan baslmam olduunu ve j bunun srf askerlerin maneviyatn ykseltmek iin uydurul- j mu olduunu rendim). Bundan sonra, bir bir konumaya baladlar. Padiahn memlekete haynlk ettiini sylediler. Yenildikse de nolurdu? Almanlar da yenilmemi miydi? Bizim istikllimizi elimizden almaya ne haklar vard? Evet. Osmanl hanedanndan birinin memleketi yabanclara satmas nasl bir aypt. Fakat, biz bun- dan sonra istibdad ortadan kaldracaktk. Hi olmazsa, Bulgarlardan rnek almak gerekti. Onlar hi bir zaman istibdada ba ememilerdi. te, konumalarnn konusu buydu. Onlann hepsi Makedonyalyd. Hepsi heyecanl, isyanc ve istibdada kar duran duygular tayorlard. Hepsi belirsiz bir ekilde, yeni bir Trkiye hayal ediyordu ve bunu yaratacak bir kahraman dnyordu. Bu Makedonyallarn iinde Enver Paa'ya kar byk bir eilim olduunu anladm. lerinden biri Makedonya'da onunla birlikte dvmt. Komutanlar laflarn keserek Mustafa Kemal Paa'dan sz etmeye balad. Ne kadar byk bir asker olduunu ve Yunanllar Atina'ya defedeceini syledi. Sonunda saat dokuz buuk olmutu. Komutan ayaa kalkt ve dedi ki: Artk seni bir eve gtrebiliriz, Halide Hanm. Bunu syledikten sonra, tekiler ayaa kalktlar. Tpk girdikleri gibi odadan yava yava ktlar Ayaa kalkp da gzm pencereye iliince orada bir adamn aa yukar yrmekte olduunu grdm. Yzn ayrt edememekle birlikte, hareket halinde olduunu gryordum. Her halde ayaklar yere bir kaplan aya gibi sessiz basyordu. Pencereye yaklaarak yzn grmeye altm. In altnda iki parlak siyah gz uzun, ince biraz arpk bir burun ve yanaklarndan enesine inen siyah byklan grdm. Bu yz bana eski bir Galyaly veya Yenieriyi hatrlatt. Komutan dedi ki: Aada Mehmet avu nbet bekliyor. Mehmet avu kim? Anadolulu bir komiteci Kuvay- Milliye'den. l UKKUJN ATKLK MTHANI 77 Bu yze dikkatle baktm zaman, onun da benim gibi bir ama iin can vermeye hazr olduunu sezdim. Komutanla beraber yanna gittiim zaman: Safa geldiniz, Halide Hanm dedi Glmsedii zaman, btn beyaz dileri meydana kyordu Komutan dedi ki: O silh karr enesi dktr. Bir Makedonyal iin, bayle, eliyle veya gzyle bir hareket yaparak cevap vermeyen herkesin enesi dktr. Ben komutanla uzaklarken seslendi: Ben nbet bekliyorum. Buna Korkmayn kelimesini eklemesi, beni de kendisi gibi bu iin bir bireyi saydduygusunu veriyordu. Karanlk ve amurlu sokaa girdiimiz zaman, yorgunluumu sezdim. Atein banda jandarmalarn dostluk gsterileri bana kim bilir daha ne kadar zaman tede beride dolap bilmediim evlere snma zorunda olacam unutturmutu. Sokakta emsi avu bir kapy ald ve bana dedi ki:

Buras Muhtar Resul Aa'nn evidir. Sadk bir adamdr. tekiler gelinceye kadar bu evde dinlenirsiniz. Karanlk bir eve girdik. Tahta merdivenlerden evin tek katna ktk. Merdivenin banda, elinde kk bir lamba ile, u-zun "boylu bir kyl kadn duruyordu: Safa geldin, kzm dedi: Her halde annem olacak yata deilse bile, bu zavall mlteci kadna analk etmek istiyordu. Merdivenin basamanda oturarak amurlu ayakkablarm karmaya alrken, tatl bir sesle: Zarar yok, karma ayakkablarn, dedi. Girdiim odada atr atr yanan odunlarla dolu bir ocak, yerde koyun pstekileri vard. stnde iki kk kz oturuyordu. ocuklar beni yakalayarak sedire gtrdler. Oraya oturtup ikiyammdan bana sarldlar ve souk yanaklarm pmeye baladlar. Eer bana tek rahat ve huzur verebilecek bir oday kendim hazrlam olsaydm. Bundan daha derli toplusunu yapamazdm. Analar ayakta bana tatl tatl glmseyerek bakyordu. Hi bir ey sormad. Yalnz dedi ki: 78 l'UKKUIN ATuiS.Li.lii lv j. .n.fYL>u stanbul'da kan gvdeyi gtryormu. Durum pek o kadar kt deil. Benim stanbul'da bir kzm var da, ok merak ediyorum. Kydeki durumunuz nedir? ok kt. Bakkalky'n Yirmisi geen ay kii ldrdler. Kimse sokaa yalnz kamyor. Son zamana kadar bir tek jandarmamz vard. imdi, kr iki kii oldular. Komutanlar emsi avu ok iyi adam... Bir ey yemek istemez misin? Teekkr ederim, bir ey istemem. Kahve? Getirin, ierim Hemen bir tepsinin stnde, bol kpkl bir fincan kahve getirdi. Bu kadnn benim hakkmda tek bilgisi bir mltecinin ei olmamdan ibaretti. Karakol, biz oradan ayrlncaya kadar adm kimseye sylemek istemiyordu. Bir dakika sonra kocas da geldi. Uzun boylu, kara sakall, tatl yzl bir Anadoluluydu. Biraz sonra da oban kyafetli on be yalarnda sanlan olu gelerek ocaa odun att. te orada Anadolulu ile Makedonyal arasndaki fark tamamyle anladm. Bu adam, sakin, iinden alayc, becerikli grnyordu. O, ne Enver Paa'nn ngilizlerle kavgasna, ne de Mustafa Kemal Paa'nn Yunanllar Atina'ya srkleyeceine inanyordu. Padiahn haynlm sezmekle birlikte, ona svmyordu. Kendisi iin bizim baarmz pheli grnmekle beraber, gene de ballkla hizmet ediyordu. Birdenbire kap ald, ev sahibi kadn girdi: Sizi biri grmek istiyor, dedi. Hemen sonra, garip yzl, uzun boylu bir adam ieri girdi. Kurtulduunuza memnun oldum, Halide Hanm. Emindim. Geen hafta zmir Mill Mdafaa Cemiyetinde... Ben sizi hi zmir Mill Mdafaa Cemiyetinde grmedim. Buraya nasl geldiniz? Gebze'den. Beni drt jandarma getirdi. Karakol biliyor mu? Karakol mu? Ben teftie geldim. Btn bunlar benim emrimde. Bunu sylerken elini btn dnyaya hkmediyormu gibi sallyordu. AIJ&.UII; MTHANI 79 Benim burada olduumu nerden haber aldnz? Eski Muhtar Ahmet Aa'nn evine gittim. Bir kadnn arabayla karakola, sonra da Resul Aa'nn evine geldiini rendim. Eski muhtar ok iyi bir adamdr, oraya gitmeliydiniz. Bunu duyunca, tabi durumu anladm. Ev sahibi biraz sonra bana, bu adamn benim kocam olduunu syleyerek beni grmek istediini syleyince hem pheye dtm, hem fena halde kzdm. Bir yabanc, ayn

zamanda da ngilizlerin bir adam olabilirdi. Kendisine kar evrede meydana gelen kukuya karn bir konudan tekine atlyor, elini uzatarak: Btn buras benim emrimde, diyordu. Ben Cami Bey'in dostuyum. Dr. Adnan' da tanrm. O da geliyor mu? Benim zmir dalannda alt Yunan subayna ne yaptn duydunuz mu? Onlarla karlatm zaman tfeimde yalnz be. kurun vard. Hemen ate etmeye baladm. Bir tanesi dt, iki tanesi dt, ncsne ate ettiim zaman, hepsi tabanlar kaldrd, kat. Bu aralk odaya giren emsi avu, benim kadar kukulu grnyordu. Sert bir sesle: Karakola haber verdiniz mi? Gerek yoktu. Ben Gebze'den geliyorum. Bunu incelemek gerek. Hi gerek yok. Cami Bey'in dostuyum. zmir dalannda... Bu sefer, artk hi bir ey benim emrim altnda dememekle birlikte, konumasn srdrd. emsi avu'un hareketi bana tehlikeyi daha fazla sezdirdi. Eli kalasndaki tabancasnda, sert sert adama bakyordu. Ate edip etmemek iin karar vermeden nce, benden bir iaret bekliyordu. nce, bunca kiinin hayatn tehlikeye sokmak ihtimali olan bu adam korumaya hakkm olup olmadn dndm. Fakat, ayn zamanda, bu adamn bir serseri ve geveze olmas ihtimalini de dndm. Odadan dar ktm. emsi avu da arkamdan geldi. Dedi ki: Cami Bey'le Adnan Bey Dudullu'ya gelmiler. Yirmi dakika nce de oradan hareket etmiler. Bir saata kadar buraya gelebilirler. Ben bu adam burada brakamam. Her halde bu evden kmamal. U Bu aralk, adam ieriden seslendi: . avu! Siz daha bakalarm da bekliyormussunuz. Buradaki kadn beni onlardan biri sand. Silhnz var m? Hayr, siz bana bir silh vermelisiniz. Ben Halide Hanm'-la Anadolu'ya gideceim. Ben avu'a Onlar gelinceye kadar bekleyelim. dedim. avu kt. nglizlerin elinden kamay baaran bir kadnn bile bu ihtill ilerinde bulunmamas gerektiini dndne emindim. Zaman ok uzun geldi, fakat, biraz sonra ev sahibi kadnn merdiven bandn sesi geldi: Ayaklarnz karmayn. Buna Cami Bey cevap verdi: Merhaba hemire! Pabularmz ok kirli. Senin temiz evini kirletmemek gerek. Ben hemen dar frladm. Adam da kapnn nnde duruyordu. Merdiven banda Cami Bey'in kulana bu adam tanyp tanmad sordum. Cami Bey tanmadn syleyince emsi avu'a bu adam hakknda bilgi edinmek iin karakola yolladk. Sonunda, yumurta, yourt ve ekmek getirdiler. Erkekler hemen yemeye balad. Acale ediyorduk. nk, Teperen denilen kye afak skmeden varmanz gerekiyordu. Biraz sonra, avu geldi. Yznden bu adamn ldrlecek kadar nemli olmad kansna vard anlalyordu. Herifin yzne bakmadan dedi ki: Sen de gidebilirsin Anadolu'ya. Tabi. Fakat ben silh isterim. ok iyi niancym. Bundan sonra, balad uzun hikyelere kimse kulak vermiyordu. emsi avu Dr. Adnan'a diyordu ki: Hemen hareket etmemiz gerek efendim. Resul Aa kz - arabasn hazrlad. Sizi kendisi gtrecek. Yannza iki silhl jandarma da vereceiz. Mehmet avu da sizinle beraber gelecek. Korna'y bugn ingilizler igal etmiler. Bu aralk, elindeki kk bir haritay inceleyen Cami Bey dedi ki: Korna igal edilmise, Teperen'e nasl gidebiliriz? emsi avu cevap verdi: t Mehmet avu'un bildii zel bir yol var. nglizler sizin

geleceinizi renmiler, yollar kontrol altna almlar. Mehmet avu'un gtrecei yoldan giderseniz kurtulursunuz (1). imdi karakolun benim adm kye niin vermediini anladm. Cami Bey, karn koyup da sigara yakt zaman, ancak bu tuhaf adamn yzne bakt ve dedi ki: Ben seni bir kere zmir Mill Mdafaa Cemiyetinde grmtm. Bende kendi kendime, Bunu daha nce niin sylemedin? Az daha herifi ldrecektik, dedim. On ikiye eyrek kala, kz arabasna bindirdiler. Arabann stnde tane saman dolu uval vard. kzlere en yakn olannn stne oturdum. kzlerden korktuum iin, o zamana kadar hi yanlann yaklamazdm. Fakat, bu anda, kz bile olsa, canl bir yarat yakn olmak istiyordum. Ortalkta hi k yoktu ve kimse konumuyordu. Yamur yayordu. Yalnz yukardan szan kta tfekli jandarmalarn yrmekte olduklarn gryordum. Ev sahibi kadn beni yamurdan korumak iin stme iki uval rtmt. Erkekler arabann yannda bir sra olmu, yryorlard. Gece ok karanlkt. Durmadan yamur karla kark tipi halinde yayor, ksaca, gkyz, tepemize durmadan bir eyler indiriyordu. Ayn zamanda, buz gibi bir rzgar ara vermeden esiyordu. Bu durumun nakarat, arabann tekerleklerinin gr gr diye kardklar seslerle Dr. Adnan'n srekli ksryd. Bu, ebed ve slak karanlk iinden seslendim: Mehmet avu! Ta yanbamdan: Buradaym diye bir ses gelince, ardm, bakakaldm. Ya uvaln ucunu yahut eteimi yakalam ve yolun sonununa kadar beni brakmamt. Sordum: Bu Yirmiler dediiniz kim oluyor? Bakkalky'n Hristiyanlar etesi. Bunu hatr saylr bir kfr sesi izledi. Baka ete var m? Evet, Paaky'den Ellilik ve zmir'den Seksenlik bir ete btn bu evreyi kontrol ediyor. Trk kylleri kendilerini nasl savunuyorlar? (1) ismail Fazl Paa bir gece nce Korna'dan gemi, Mustafa Kemal Paa'ya bizim yolda olduumuzu sylemi, her naslsa bu haber de ngilizlerin eline gemiti. P: 6 , Silhlar olmad iin bir ey yapamyorlar. Ama daha ierilerde bizim de iki etemiz var. Kim onlar? Yirmi kiilik bir kuvvetin banda olan Arslan Kaptan. Day da var orda. Bu Day da kim oluyor? Tabi, Day Mesut. Bu nl Day Mesut'u bilmememe aran Mehmet avu devam etti: Hristiyan etelerin grevi yakaladklar milliyetileri ldrmek. Onlar ngilizlerin koltuunda... Bunu ok canl kfr serisi izledi. Bundan sonra sessizlik, sonsuz slaklk ve titreme. Birdenbire, uzun, mavi bir k, sol yanmzdaki srtlan tarad. Bu neydi? Geri karanlk korkuntu, ama, bu k jandarmalarn sert yzlerinde kayg uyandryordu. Sordum: Bu nedir, Mehmet avu? Gk grlemedii iin her halde ; imek deildir. ngilizlerin Projektr. Hristiyan eteler bizi grsn diye ikide bir evreyi aydnlatyorlar. Mehmet avu! Efendim? imdi bana, Anadolu'ya nasl silh kardn anlat, ba- i kaym. Mehmet avu'u bunun kadar hi bir konu heyecanlandr- \ mazd. Korkun bir sevin iinde anlatmaya balad. nce silh karma teknii hakknda uzun bilgi verdi, sonra kendi yaptklarna dnd: Onun hareket alan Samandra ile zmit arasmdaym. K- i mr veya saman uvallar iine silhlar saklayarak gece gt- ; rrm. Sabah olunca, arabalar boaltrm. Her halde, zek ve cesarete dayanan bir hareket bu. nk, yollar, ngilizler-tarfndan, bo alanlarda Hristiyan eteler tarafndan teftii edilmekteydi. Mehmet avu, son kaaklndan sz eder- ken, gururu son dereceyi buluyordu: i

Krk araba dolusu silht. gal henz olmutu. Gece ya-; nsmdan sonra, Korna'ya erimi, kyn dnda bir yere gm-; mutuk. afak skmeden nce, toplandk. Silhlan yerletir-, meye baladk. Fakat yanmdaki adamlar korktular. >Ben heTRKN ATELE MTHANI 83 men tfeimi gstererek, sizin adlarnz hkmet defterinde yoktur. Hadi bakalm. Hepiinzi kpek gibi gebertirim, dedim. Bundan sonra, adamlarn silhlar yklerken, Hristiyan etesinin hcumuna uradn, onlar tek bana tfeiyle nasl karladn ve kyllerin nasl cesurca davrandklarn anlatt. Geri Mehmet avula jandarmalar pek anlamyorlarsa da amalan birdi. Kyller vergiden ikyeti olduklar iin, hkmete kar gelmeye hazrdlar. Ayn zamada, hepsinin biraz Bolevik propagandasna tutulmu olduklarn da sezdim. Karanlk, arada bir yanan klar, souk, yamur, sonra gr gr, bana hi bitmeyecek gibi geldi. Islaklk stmdeki uvallar gemi, tenime kadar ilemiti. Bir tek avuntu Mehmet avu'un sesiydi. Bu krk araba hikyesini ka kere tekrarladn hatrlamyorum. Her halde bu tekrarn beni dinlendirdiini seziyordu. Araba birdenbire yana sarkt ve durdu. Bir ses: Yolu kaybettik. Kuyunun nndeyiz. Hi biriniz yerinizden kmldamayn. Ik, k! Fakat k yoktu. Herkesin cebindeki kibritler de slanm olduu iin yanmyordu. Ben: Benim bir cep fenerim var. dedim. Sonunda bohadan kararak, yolu aydnlattk. Herkes Mehmet avu'un konumaktan baka bir ey yapmadn syleyerek onu sulandryordu. Hep birden kz arabasn yukanya ekerek tepeye giden da yolunu tutmak istedik. Bu epeyce uzun srd. nk, arabay yerinden kmldatmak ok zordu. Ben de arabadan indim. Sonunda, yola dzldk. Bu yolda kzle birlikte insanlar da araba ekiyordu. Resul Aa durmadan kzlere: Haydi olu, Haydi olum diyor; Mehmet avu da benim yanma gelmi, Krk arabayd, diye eski hikyesine devam ediyordu. Gzlerimi kapadm. nk bu gecenin sonu gelmeyecekmi gibi grnyordu. Gzlerimi atm zaman, karanlk incelemi, ortalk yava yava beyazlamaya balamt. Artk yamur ok hafif bir sis halini almt. Yan tarafmzdaki srtta bir sra ky evleri grnyordu. Yine gr gr, yine arabann yola devam. Bir evin, bir tek, byk dumanl odasna girmitik. Ocan yannda, korkun yzl bir adam atele urayordu. Kedeki 84 TRKN ATELE MTHANI yatakta da bir adam kalkm, gzlerini outuruyordu. Birka asker bizi karlad. Gen ve ok kaba giyinmi olmalarna karn, davranlarnda okumu ve yetikin bir insan hali var- ' di. Bir tanesi ancak on sekiz yanda olmalyd. teki biraz da-1 ha byyecek, ksa boylu, sarn bir adamd. Kendisini Te-' men Bekir diye tanttktan sonra, yanndakini de Yzba Esat; diyerek takdim etti. Temen Bekir, ocan bandaki adam ge- ! ri ekerek beni orada ufak bir iskemleye oturttu. stm bam srsklamd. Atein yanndaki adam bir yandan esniyor, biri yandan da diyordu ki: Bu Korna kyndeki adamlann seni haber vermelerini; onlara gstereceim. Hepsini keseceim, valllahi, billahi. Bunu syledikten sonra, onlan ne ekilde geberteceini garip bir tutumla anlatyordu. Erkekler oca doldurduka doldurdular. Oradaki erkek Bulgarca, Trke birtakm trkler aryorlard. Hepsi Mehmet avu'un baka baka r--nekleriyri. Temen Bekir dedi ki: Buras kyn okuluydu. kr Bey (Anadolu'ya geenlerin selmetini o salyordu) imdi gelecek. Biraz dinlenmez mi- siniz? 'i Ben etrafma baknarak nerede yatabilirim diye dn-1 yordum. O: Arkanzda vaktiyle hocann odas olan bir blme var. 0-rada size bir yatak yapanm! dedi.

Kalktm, onu minnetle izledim. Arkamdaki blme, mini mini bir ke blmesiydi. Temen Bekir bir ilte yayd ve bir;, yerden hayli kirli bir torba alarak bamn altna koydu. Bundan sonra paltosunu kararak stm rtt: Ben sizin birok konferanslarnza ve btn mitinglerinize gelmitim. Fakat sizi tammak elde olmad. dedi, sonra blmeden kt. Bu blmenin br yanndan kalp aklan gryordum-. Yattm. Bam o pis torbann stne koymaya altm. i kocaman talarla dolu gibiydi. Torbay anca, bu ta sandm eylerin, gayet sert, simsiyah asker taynlar olduunu grdm. Kim bilir ka kiinin yatm olduu bu iltenin kokusu beni bir trl uyutmuyordu. Evet bu, o zamanki Trkiye'nin o insan snfnn kokuuydu. Yzyllar sren zulm, sessiz zorluklar onlann vcuduna bu kokuyu vermiti. O zaman baz gen TUttJYUN 11V1 TL/YN l O yazarlarn, halkn hayat diye halk psikolojisiyle ilgili olarak yazdklar yazlar dnerek glmsedim. nsan, o gnn o ktlesini anlamak iin mutlaka bu kokuyu koklam olmas gerekti. Evet, bu zulmn ve zulme kar duyulan byk fkenin kokuuydu. Burada ne yapyorsun kr? ok kr, sa kurtulmusun. Gryorsun ya ben burada milleti idare ediyorum. Gl, biraz da alay eden bir sese. ki ocuk gibi birbirine sarlan adamlann balarn gryorum. Bunlardan biri Adnan, teki kr Bey'di. Blmenin br tarafndan kr Bey'in (Yenibaheli) kahverengi ipek kalpan gryorum. Bekir, benim torba hazr mi? yi kapa! Di fralarn bi-dzye alp kayorlar. Dr. Adnan'a dnerek: Hemiremiz nerede? diye sordu. Tabi, beni kastediyordu. Onlar blmenin arkasnda, uzun tahta sraya oturmular, szde beni uyandrmamak iin yava yava konuuyorlar. Kalktm, Binba kr Beyle konumak iin ben de blmenin br yanna getim. Arkasnda iyi biilmi, kahverengi bir spor elbise, ipek gmlek ve krmz bir boyunba ,vard. Sanki, bir ihtill piyesi oynamak iin sahneye kmt. Elimi pt. alm tahta srann stne sererek beni oturttu. nlerindeki mangalda yumurta ve et piiyordu. imdi yemeimizi yeriz, sonra hemen yola karz, Hemire. Nereye gidiyoruz? Kseler'e! Bizim sevgili Mesut Day ile Korkun Arslan Kaptan'm merkezi. Buradakilerin ikisi -iki kahraman- sizi gtrecek. Sekiz saat kadar srer. Benim kahramanlardan holanmadn m, Hemire? Hayr, yle deil. Yalnz gitsek olmaz m? Olamaz. Bu adamlara tam gvenmelisiniz. Bunlar bizim ordumuzdur. Bunu syledi, biraz dnd, sonra seslendi: Buraya gel, Bekir! Bu Bekir benim yavrumdur. Bekir sizinle beraber Kseler'e kadar gidecek. Haydarla hsan da nde yryecek. Gerekirse Hristiyan etelerle dvecekler. Saman dolu uvaln stne trmanrken, yeni bir adam da1UK.IYU1N ha peyda oldu. Bu, Ahmet Halim adnda bir tccard. Hemenl arkasndaki yamurluluunu kararak bana giydirdi. nk, yamur hl yayordu. kr Bey bizi yolcu ettikten sonra,! Temen Bekir arabann yannda yrd. Omzunda bir tfek, j belinde tabanca vard; kemerinden de iki bomba sallanyordu, i kr Bey diyordu ki: Benden sonra en iyi atc bu Bekir'dir. Evet, gerekten, Binba kr Bey'in atcl mehurdu. Maltepe'deki At Okulunun banda bulunuyordu. Biz, tekrar Anadolu'nun tepelerinden, arka yollarndan ilerliyorduk. ki yerde durduk. Birisi kahvehaneydi. Birer fincan kahve itik. kr Bey'in kahramanlar Bekir'in belinde sallanan bombalara azlan sulanarak bakyorlard. nk orduya mensup olmayan mill savunmaclara bomba verilmiyordu. Bu yol da hi unutmadm bir ey de, gl baheli bir yerden geerken evreye yaylan gl kokularyd. Kahramanlar bir zaman iin gzden kayboldular. Sonra, onlar bir kayann arkasnda bulduk. Artk. Kseler kyne selmetle gidebileceimizi sylediler. Bundan sonra, atclktaki

marifetlerinden sz etmeye baladlar. Teemen Bekir de durmu, yksek kayann tepesinden bakyordu. Kahramanlardan biri tepedeki beyaz bir noktay iaret ederek, Bekir'e onu vurup vuramayacan soruyordu. Temen Bekir hemen tfeini kaldrarak, tetii ekti. Beyaz,' st yeil bir kaya paras nmze dt. Temen Bekir ayn zamanda benim de ille tfek atmay renmem gerektiini sylyordu. Akama doru rzgr souk ve iddetli esmeye balad ve kaim bir karanlk perdesi evremizi sard. Arkamdaki yamurluk canm kurtard diyebilirim. nk, artk iime yamur girmiyordu. Bir krlktan getikten sonra, Kseler'in kapsna geldik. Kseler'in kapsna tal bir yoldan ve mazarlktan geilerek giriliyordu. Drt yan tepelerle sarlmt. Yokutan inerken arabadan inmemi tlediler. nk, kzlerin srtna decek kadar araba eilmiti. Fakat, ben o kadar halsizdim ki, hi aldrmadan yerimde kaldm. Sonunda, tede beride evler grnd. Birka asker ellerinde fenerle dolayorlard. Araba, kyn sonunda, bir bahenin ortasndaki evin kapsnda durdu. Bir asma altndan geerek ev girdik. Tam bir ky _TRKNATELE MTHANI 87 evi. Ahin yanbanda. Erkekler balarn kaldrm, bize aarak bakyorlar. Bizi eve gtrenler orduya mensup askerlerdi. Temiz, geni bir odaya girmitik. Odann orta yerinde bir hah, yan duvarnda bir sr yatak st ste dizili duruyordu. Temen Bekir atein karsndaki duvarn yanna bir yatak serdi. Ben de oturup arkam duvara dayadm. tekiler de kendilerine ilteler serdiler. Minimini bir iskemle zerinde, kk bir lamba yanyordu. Fakat ocaktaki atein yetiyordu. Erkekler ayaklarn ocakta sttktan sonra, iltelerine oturarak sigaralarn yaktlar. Askerlerden biri yourtla yumurta getirdi. Ben de bir para peynirle ekmeimi kardm. Tam biz oturup yemee balarken, dardan bir ses duyduk: Ben de geleyim, sizinle yemek yiyeyim mi, Adnan? Kap ald, Binba kr, kolunda, uzun boylu, temiz giyinmi fakat benim Nevres Bac kadar siyah bir adamla ieri girdi. kr Bey: Mesut Day diye onu bize tantrken, sesinde hafif bir incelik ve sevgi hissediliyordu. Adamcaz elimi ptkten sonra. kr Bey'in ona kar hissettii sevginin nedenini anladm. Mesut Day'nn halinde davrannda ince bir valye edas vard. Binba kr Bey, Mesut Day'nn bir ocuu olduunu anlatrken, ondan stl kahve diye bahsediyordu. Galiba, kars beyazd. Erkeklerin ubuklarn itikleri bu sakin Anadolu odas bana sonsuz bir huzur verdi. Fakat Cami Bey o edeb haritasn kanp incelemeye balaynca, bu skn kayboldu. Bir kuyu dibinde gibi duran bir kye bizi getirmenin ne anlam var. ngilizler dokuz kilometre temizde. Bir saata kadar gelir, bizi kapana kslm fareler gibi yakalayabilirler. Syledii doruydu. Fakat, ben canl olarak ngilizlerin esiri olmak istemiyordum. Sordum: Mesut Day kuvvetiniz ne kadar? Otuz kiiyiz, Hemire. Bunu sylerken, Temen Bekir'in bombalarna gzm dikilmiti: Eer bizi sararlarsa ne yaparsnz, Mesut Day? O gayet kararl bir sesle: Dvrz, Hemire. dedii zaman biraz skn buldum. TUKKUN ATELE MTHANI imdi hepsi Cami Bey'in haritasnn stne eilmi, yolu-1 muzu tartyorlard. Yzba Esat'la Temen Bekir krJ Bey'e birer telgraf getirdiler. Bunlar okurken, yz karard.| Anlalan btn yollan ngiliz svarisi tutmutu. Ayn zaman-| da, zmit komutanndan emin deildiler. Adapazan'nda bizif vurmaya hazrland syleniyordu. Adapazarllar eline geme1 mek iin gn iinde hareket etmemiz gerekti. Bunu yapabil-i mek iin de al kynden gemek gerekiyordu. Bu ise, yenidenf dalan amak demekti. Bu tartma srasnda, Gebze jandar-f ma komutam, Binba kr Bey'e bizi oradan ne kadar abukl kaldrmak mmknse kaldrmasn tlyordu. ngilizler, her| hareketimizi haber alabilecek durumdaydlar. Tekrar kap vuruldu. Gzler kapya evrildi. Arslan Kap-| tan grnd. Selmlanca dedim ki:

Sen demek burada kaplanlarn ensin! Yz sa'nn resimlerine benzeyen, kendisi minimini biri adamd. nce uzun bir ene, muntazam bir burun, ocuk gibi! gzler. Bu kaplana benzeyen yzn vcudu ne kadar bakayd.! Ayaklan yere dokununca, hemen kaplan gibi bir hzla yuka-| nya kalkyor ve vcuduna atlan bir ok yay gibi hareket ec yordu. zerinde kahverengi bir pantolan vard. Beli fieklerl| dolu. zerinde bir ipek gmlek. Bann zerinde kocamar krmz ipekli bir ey sarih. Elinde bir tfek, belinde iki tabar ca ve aralarnda bir kama. Tfeini yere koyarak, bana dorjj geldi, elimi iki defa pp bana koyduktan sonra. Safa geldin, hemire hanm, dedi. Sonra tfeini alarak! bir iltenin zerine bada kurdu, tfeini de dizlerinin ze-| rine koydu. kr Bey ona durumun ciddliinden ve at bulmak gere-| inden sz etti ve bana dnerek: Ata binebilir misiniz? diye sordu. Ben her eye hazrdm. Arslan Kaptan, dudaklarnda tuhaf bir glmsemeyle, ses-| sizce dinlendikten sonra dedi ki: ngilizlerin bizi bu duruma sokmalarna kredelim. Niin, Arslan Kaptan? nk, Hemire biz abuk inanan, yufka yrekli insanla-j nz. Bize iyi muamele etselerdi, onlara inanr, belki bamszlk TRKN ATELE MTHANI 89 mz da kaybederdik. Fakat sen endie etme, Hemire. Benim Yelkentepe'de bir maaram var. Eer Adapazar'na gee-mezsek, ben sizi oraya saklarm. Alt aylk da yiyecek var. te o yeri ngiliz ordusu bulamaz. O gece baka bir ey yapmann elde olmadn anlaynca, oturdular, Arslan Kaptan etesiyle Hristiyan eteleri arasndaki savalan anlattlar. Arslan Kaptan dedi ki: nallah baarrsak, bir tek hevesim var, Hemire. Nedir o, Arslan Kaptan? Beyolu'nda Tokatlyan'n kapsnda, elimde tfek, bu kyafetimle durup Yunan palyaolarna alm satmak. Bunu o kadar ocuka, o Skadar iten syledi ki, herkes glmeye balad. kr Bey Kseler'e dnecekti. Erkekler oturdu; Fakat ben duvarn kenarnda uyudum. Arada bir, uykum arasnda, Bekir'in ocaa odun attn duyuyordum. Sabahn erken saatnda, Bekir o akam Kseler'de daha baka mltecilerin beklediini haber yerdi. le vakti kr Bey geldi. Arslan Kaptan'n on kiilik etesiyle bizi Adapazar'na gtreceklerdi. Galiba, yol gn srecekti. Ben, kr Bey'e sordum: Bizim yanmzda bir adam vard, ona ne oldu? kr Bey cevap verdi: Bana pheli grnd iin kyden bir yere kmldanmamasn emrettim. ayet kmldarsa, derhal vuracaklar. Galiba, ok zgn grnm olacak ki, Cami Bey: Merak etmeyin, bir yere kmldanmaz. dedi. Akam st, yeni mlteciler geldi. Bunlar arasnda Yarbay Hsrev (Trabzon mebusu), Albay Kzm (o zaman Ankara'da Genelkurmay ikinci reisi), Yarbay Naim Cevat (stanbul'dan silh karanlardan biri) ve Hsrev Bey'in kardei Yarbay Besalet vard. Ertesi sabah, yeni mltecilerin hepsini grdm. Bu muntazam giyinmi, eski stanbullu tavrl subaylarla, kaplana benzeyen rnekler arasnda nasl bir kartlk vard! Ertesi sabah erkenden hazrlandmz zaman, yerde kar nerdeyse bir metreyi bulmutu. Odadan kmadan nce, bir er, 90 TRKN ATELE MTHANI utanga bir tavrla yanma, bir ey sylemek istiyormu gibi,j geldi: l Ne diyeceksin, Hemerim? diye sordum.

Anlattklar unlard: Mudurnulu bir ailenin altnc oluy-, mu. Kardelerinin hepsi savata ehit olmular. Kendisi s-."| tanbul'da itfaiye alaynda imi. Savaa katlmadan nce, bir defack ihtiyar annesini grmek istiyor ve anlalan benim kr Bey'den kendisi iin izin almam umuyordu, ayn zamanda tfeini de yannda gtrmek istiyordu. kr Bey izin veriyor, fakat tfei brakmyordu. Zavall adamcazn cebinde krk liras vard. Annesine gtrecekti. Tfeksiz giderse, bunu alabilirlerdi. Ben, kr Bey gelince,, ad Mehmet olan bu adamn benim atmn ban tutmasn istediimi syledim. nk, uzun yllardan beri ata binmi deildim. Bylece tfeini de beraber alabildi. Sonunda, gitmek vakti geldi. Bahenin nndeki meydana bakan birka ky evi vard. Orada, o zaman Halide Edip Grubu denilenler toplanmt. Kadnlar pencereden balarn karm, hepsi gzleri yal, bizi selametliyorlard. Atlarn hepsinin semerleri tahta, zengileri de iptendi. O beyaz havada gidi ne garipti. kr Bey, beni ata bindirdi. Albay Seyf semerin zerine kendi paltosunu karp koydu. lerinden biri de boyun atksn boynuma sard. Sonunda, Ars-lan Kaptan da geldi, atna bindi. Binba kr u emirleri verdi: Yarm saat nce buradan kii hareket etti. Yirmi dakika yava gidiniz. Kyden uzaklatktan sonra, kere ate edilmesini bekleyiniz. Bu, yolun emniyette olduuna iarettir. Ondan sonra, al kynn srtn trmanrsnz. Allah yardmcnz olsun. Allahasmarladk! Binba kr'nn sesinde sezilen her zamanki alay, bu sefer yoktu. Hatt sesi zntsnden titriyordu. Arslan Kaptanla ben nde, tekiler arkada olmak zere dizi halindeydik. O kar frtnasnn iinde yrrken, arkamzdan Mesut Day ile kr Bey sesleniyorlard: Allah selmet versin, Allah yolunuzu ak etsin! Kadnlar da alayarak ayn szleri tekrarlyorlard. Mehmet atmn yannda yryordu. Yirmi dakika sonra durduk, TUKKUN ATELE MTHANI 91 dinlendik. Sonunda el silh duyunca, daa trmanmaya baladk. Srt o kadar sarpt ki, iki elimle tahta semere sarlmak zorunda kalyordum. Eminim ki Anadolu'dan olmayan herhangi bir at hi bir zaman o donmu, tal srt trmanamazd. Souk, dayanlmaz derecedeydi. Rzgrsa hi ara vermeden esiyordu. Vadilerden, kayalklardan getik. Herkesin eli tabancasnda. Arslan Kaptan ok neeli. Bana hangi noktalarda ete sava yaptn anlatyordu. Yaya gidenlerin bir tanesi yolda bayld. Onu ayltmaya altktan sonra atllardan birine emanet ederek yolumuza dzldk. imdi, adamn yz gzlerimin nndedir. Byklar, kirpikleri bembeyaz, uzun ince bir gen. Vcudunun gszlnden o kadar utanm grnyor ki! le st bir kyn aznda durduk. Ekmek peynir aldk. Atlarn stnde yedikten sonra, yolumuza devam ettik. O akam, al kyne vardk. Orann aalanndan birinin byk, scak evinde kaldk. O akam, hep dumanl gelir bana. Bir yataa uzanm yatyordum. Yzm ocan ateine evrilmi. Gen kadnn ninni syleyerek beikte uyuttuu ocuu seyrediyordum. Biraz sonra, ky kadnlar, ayaklarnn ucuna basa basa, odaya geldiler, yatamn etrafn aldlar. Hepsi yeni bir sava ihtimalinden korkuyor. Birok sorular soruyorlar. Aman Allah'm, inallah bu son olur! diyorlard. Btn mrlerinde sava bels iinde yaam olan bu kadnlarn halleri iimi paralyordu. deta bir mucize olarak yaayabil-milerdi. Bir tanesini iy hatrlyorum. Bir yandan rg ryor, bir yandan savata ehit olan kocasndan sz ediyor, ayn zamanda erkek says azald iin, koca bulmann zorluunu anlatyordu. Fakat, kimsenin kocasn da elinden almak istemiyordu. Dedim ki: Bu gen milliyetilerden bir tanesini kar, al. Kahkahalarla gld: Ben de dndm ama, hi birini beenmedim diye cevap verdi. Daha sonra da beni rahat uyumak iin braktlar. Ertesi sabah, kimin kafileye reislik edecei konuuluyordu. Biraz tartmadan sonra, Albay Kzm' setiler. Hem rt92

TRKN ATELE MTHANI besi yksekti, hem de kabiliyeti vard. Albay Kzm, Arslan Kaptan'n elini skarak, onun maiyetine karmayacan syledi. Kendisi yalnz subaylarla ilgilenecekti. Albay Kzm bana kendi kr atn teklif etti. ok gzel bir att bu. Fakat, ben benim kk, tahta semerli ata alm olduum iin, teekkr edip kabul etmedim. Galiba, bundan biraz memnun oldu. Artk Arslan Kaptan da adamlaryla birlikte beni ata bindirdiler, ayaklanma ip zengileri geirdiler. Mehmet yine yanmda yryordu. Komuta'nn gerek bir asker elinde olmasndan gurur duyuyordu. nk Askerlere eteler hkmedemez, diyordu. Yerde kar yksek olmakla birlikte, hava kuruydu. Zaman zaman, gne douyordu. O gn, bu asker olmayan etelere kar duygularm ok deiti. ok dikkate deer psikolojileri: vard. Bir yandan ok iddetli ve kanl, bir yandan da ok in-* san hisliydiler. Hele verdikleri szden hi dnmyorlard. Hkmet denilen eye kar byk bir nefretleri vard. nk, hkmetin kanun adna diye her trl eyi yaptna emindi-* ler. Fakat, Trkiye'ye hep bal ocuklardlar. leden sonra, Aslan Kaptan'n adamlarndan biri koa rak geldi ve ngiliz svarisinin be dakika nce gemi olduklarn, kyden bizim hakkmzda bilgi almaya altklarn syledi. Anlaml bir sessizlik. Seziyordum ki panik olmayacak. nk, iyi kt, herkes Albay Kzm'n kararna boyun eecekti. Dedi ki: Buras durmak iin emin bir yer. Be dakika nce oradan ktlarsa, epeyce zaman alr buraya gelmeleri. Hangi tarafa gittiklerini sordun mu? Hayr, sormamt. Albay Kzm'n buna can skld, fakat Arslan Kaptan'n adamlarna karmamaya sz verdii iin bir ey sylemedi. Sonunda, yaknmzdaki bir kyn nnde durduk. Biraz yourt, yumurta yedikten sonra, tekrar hareket ettik. Yol, daha kolayd. Fakat ngilizlerin hangi yne gittiklerini bilmek ok zordu. O gn leden sonra, saat e doru bir kyden tfek sesi geldi. Albay Kzm: Durunuz! dedi. TRKN ATELE MTHANI 93 Hep durduk. Erkekler hemen atlarndan atlayarak, tabancalarna sarldlar. Ben, bunu gerekten byk bir ilgiyle seyrediyordum. Beni de attan indirmek istedikleri zaman reddettim. nce, ayama bal olan ipleri karmak zorluu vard. Sonra da, bu atmann psikolojisini yakndan grmek istiyordum. Ayn zamanda Albay Kzm'n nasl hareket edeceini de merak ediyordum. evreyi gzden geiriyordu. kinci bir tfek sesi gelince, ynn anlad. imdi kurunlar bamzn stnden geiyor, fakat kimseye deiniyordu. Temen Bekir'i yanna ararak dedi ki: Kye drtnala git! Be dakikadan fazla srmez. Eer tehlike varsa, defa ate et. Eer on be dakika iinde ate etmezsen, bir mesele olmadn anlanm. Temen Bekir selm vererek, tpk bir ordudaym gibi harekete geti. Ate durdu. Albay Kzm, bir yandan vadiyi gzetliyor, bir yandan da saatna bakyordu. Anlaldna gre, eer bu ate aadan ngiliz svarileri veya Yunanllar tarafndan geliyorsa, beni Arslan Kaptan'n adamlaryle birlikte uzaklatracaklar, kendileri durup kavga edeceklerdi. On, on be dakika geti. Temen Bekir'in beyaz at grnd. On dakikada bizim yanmzdayd. deta bir sava manevras yapyor gibiydiler. zmit komutan bize yardm olsun diye on tane svari gndermi. Kyde bizi bekliyorlar. Dikkatimizi ekmek iin ate etmiler. Biraz sonra, o on svari grnd. Hayat sinemadan baka bir ey deil. Tek ayrl, sinema adama daha fazla heyecan veriyor. te, zmit komutannn bize ilk yardm bu oldu. O gnn geri kalan ksm benim iin vcudumun kaslarna bir dzen vermekle geti. Her kas kendi bana hareket ediyor gibiydi. Btn gn, inanlmaz derecede geilmez sanlan yollardan getikten sonra, Kk Kaymaz'a geldik. ok amurlu, clk yollarda, ou kadn olan kyller toplanm, biz seyrediyorlar. Albay Kzm gitti, bize ev salad. Kapsndan ieri girdiimiz zaman, tek hatrladm ey,

bir hindi srsnn, korkuyla glu glu yapmasyd. Sonunda, yine byk bir oda ve gzel ocak atei. Oda, kardaki tepeye, ve altndaki ovaya bakyordu. 94 TRKN ATELE MTHANI zerlerinde tiftik derileri serili uzun sedirler vard. htiyar bir kadn bizi odaya gtrd. Yumuak bir tiftiin zerine diz ktm. Vcudumun arsmdan barmamak iin kendimi zor tutuyordum. Birdenbire yere dmm.. htiyar kadn kotu, bana yastk getirdi. Genler ihtiyarlardan abuk yorulur. Benim kzm bile senin gibi yoruluverir. Erkekler baka odadaydlar. Ondan sonra, bana da orba getirdi. ocukmuum gibi, kakla kendisi iirdi. Ondan sonra da biraz scak su getirerek elimi yzm ykad. Birdenbire iimde, o atein yannda, o kadnn ellerinden pmek istei uyand. nk bundan sonraki yzlerce kilometreyi gidecek halim kamam gibiydi. Kadn ky imamnn kaynanasyd. mam anlalan hep kitap okuyan, kendini ilme vermi bir adamd. Adamcaz bizin geleceimizi haber alnca, kyden kamt. nk ingilizlerin, haber alrlarsa, fenalk yapacaklarndan korkuyordu. Kadn derinin altndan, General Wilson'un milliyetilere yardm edenlere lm cezas vereceini bildiren iln kard. Kadnn kendisi korku nedir bilmiyordu. Birka kere geldi. Alnma su srerken, yzm de pyordu. Ben de: Nineceim, nineceim diye ocukluk gnlerimdeki gibi onun boynuna sarlyordum. Ertesi gn, yolculuun en uzunu olacakt. nk. Adapa-zar'na yetmi be kilometre vard. Sabahleyin sokakta bir grlt. Temen Bekir, nedenini anlamak iin kouyor. Bizimkilerden birisi de Eekolu essek diye baryor. Anlalan, kydeki jandarma karakolunda-kiler, bizi ngiliz sanarak oradan kamlar. Sonunda, saat sekizde hareket ettik. Bizim atlardan de kaybolmutu. teki ata bindim, yola dzldk. Hava parlak ve gne don zerinden ldyordu. Tekrar yan yollardan gitmek zorundaydk. ki saat sonra, Marmara ve zmit krfezinin mavi sulan grnen bir tepeye erimitik. Btn atlar durdu ve btn gzler yeilimtrak mavi su parasna evrildi. Hi kimse, yanndakine bakmyordu. Herkesin gz, belki de artk tamamyle terk edecei hayatnn bu parasna evrilmiti. Herkes kendi iine ekilmi gibiydi. TUKK.IM ATELE MTHANI Herkesten nce atm aaya srdm. Deniz artk grnmyordu... Arkamda kalanlarn uultulu seslerini iitmez olmutum artk. Bu, yle bir ayrlt ki, ikinci defa insann bana gelmezdi. Hanm teyze, deniz ne kadar gzel, tarla ne kadar yeil! Bunu sylerken, Arslan Kaptan'n yaveri, tek gzl smail'di (1). Kendisi Gebzeliydi. Dudaklarnn titremesinden buraya ne kadar bal olduunu anladm. Buralara yine dneceiz, smail dedim. Glklerle dolu bir gnd. Ermeni kynn snrndan geerken, sazlarn arndan, bir insan yznn rkek gzlerle bize baktn grdk. Arslan Kaptn'n sesi grledi: Kimsin sen? Artin Ne kydr bu? . Ermie. Arslan Kaptan'n kafasndan neler getiini ok iyi biliyordum. Ermeni, Hristiyan etelerin oraya, bizi gzetlesin diye brakt bir casus olabilirdi bu. Gzlerimiz karlat vakit, yznden, korkun bir niyeti olduunu okur gibi oldum. Bak-lanmdaki kaygy gzmden karmad. Arslan Kaptan'a ok minnettarm. Yzmdeki o korkun anlam silindi, yerini bir glmseme ald. Ermeni'ye nefretle, ama ho gren bir sesle: Olduun yerden bir saat kmldamayacasn, dedi. Peki aam. Geeceimiz geit ok berbatt. Arazi son derece bataklkt. Atlar sk sk amura saplanyordu. Bazen bir at veya stnde-kini kurtarmak iin hayli vakit kaybediyorduk. leden sonra saat ikide kizce-i Osmaniye adnda bir erkez kyne vardk. Kyn orta yerinde, geni, drt ke bir meydanlk vard. Burada bir cami, caminin ortasnda da bir eme bulunuyordu. (1). Savan son yllarnda smail beni sk sk yoklar ve durmadan Gebze'nin mavi denizinden, yeil tarlalarndan, zeytinliklerinden deli gibi szeder-di. u Ankara da ne tozlu toprakl, orak, susuz bir yer, Hanm teyze derdi. Birlikte yine Gebze'ye gider, atla

dolarz olmaz m? Bundan emin olmak isterdi. Bu mert adam, imdi tek bacakl ve tek gzldr. Ama Gebze'de oturmakta ve btn gn mavi denizi doya doya seyretmektedir. 96 I'UKKUJN Hemen hemen krmzya boyanm, yeillikle kapl, verandah gzel evler sralnamt. erkezler, sessiz ve sakin grnyorlar, bize pek de dosta bakmyorlard. Atlarmzdan aa inip kolumuzun bacamzn uyuukluunu gidermeye kalmadan hayvanlar sulamak iin doru emeye gittiimize bakarak, bu kyn pek gvenilir bir ky olmadn anladm. Atlar, elden geldiince birbirine yaklat-rlmt. Arslan Kaptan'n adamlar, gzlerinin drt amlar, drt bir yan kolluyorlard. Albay Kzm, kyn dndaki sk allkl orman gemek iin klavuz olarak krmz gmlekli bir Trk delikanls seti. Ben, her zamanki gibi, herkesin nne getim. Krmz gmlekli delikanl benim nmde, sk aalklar arasnda yryordu. Ormandan ktmz zaman, delikanlnn allara taklan krmz gmlei, orasndan burasndan yrtlmt. Benim yanaklarm da diken iindeydi. Karanlk basmt bile ve gideceimiz kyden hl ok uzaklarda bulunuyorduk. Yollar daha da berbatlamt. Rutubeli bir souk yorgun kemiklerimize iliyor, herkesin yzne bitkin ve somurtkan bir anlam veriyordu. On evlik ssz bir ky yaknlarnda svariler durdular, ikier erlik gruplar halinde toplanp konumaya baladlar. Zavall Albay Kzm! Adamlar daha teye gitmek istemiyorlard. ok yorulmulard. Albay K-zm'n konutuunu, birtakm iaretler yaptn grdm. On-lan yola getirmek dncesiyle, atm srmeye devam ettim. Btn o blge daha da berbatlayordu. Orada bir gn daha kalmak hepimiz iin kt olabilirdi. Atm yava yava sryordum. Kafam arlar szlarmla meguld. Arkamda nal seslerinin kesildiini fark ettim. Atn gemini ektim, dnp arkama baktm. Atllar durmular. Hemen o anda Albay atn bana doru srd. Yz allak bullakt: Yarbay Hsrev'le Dr. Adnan buradan teye bir atmayz, diyorlar. tekiler de onlara uyup gitmeyeceiz diye tutturacaklar! Bana kalrsa bir gayret daha gsterip bu gece Adapazar'na varmalyz. Siz ne dersiniz? Yola devam etmeliyiz, diye cevap verdim. Albay Kzm kendini destekleyen birisinin bulunduuna ok sevindi. Arkaya dnp, kesin bir eda ile seslendi: Biz gidiyoruz. steyenler ardmzdan gelsin. l UKJVU1N ATlJLi; MTHANI 97 Bir daha dnmeden, atlarmz ileriye doru srmeye baladk. Bamz evirdiimiz zaman, arkamzdan ks ks geldiklerini grdk. Hepsinin yznde son derece umutsuz bir anlam vard. Adapazan'na daha ne kadar yol var? diye sordum. Aldm cevap: On iki kilometre oldu. Zifir karanlk. Arada bir yamur serpitiriyordu. Kim bilir ne zamandan kalma tal, berbat bir yol. Durmadan tkezleyen atlar. Binlerce an, binlerce sz. lm sessizlii iindeki bir avu atl. Btn bunlar gecenin karanlna karyor. Btn bunlar yetmiyormu gibi, bir de durmadan bam dnyor. Her an attan debilirdim. Hayr, insan vcudu dediimiz u et kemik klesine yenilmeyecektim. Attan dsem bile, karar vermitim, sessiz sadasz decektim. Dtm kimsecikler duymamalyd. Yollarna devam edip Adapazar'm boylamaly-dlar. evremde tek hayat beriltisi olarak, arada bir yanp snen sigara ateinden baka bir ey yoktu. Gideceimiz kyn fersiz klar grnd zaman, vakit gece yarsn bulmu olmalyd. Derin bir nefes alamayacak kadar ateler iinde yanyor-dum. Sanki sihirli bir el atm yularndan tutmu, yrtyordu. Dur! diye grleyen bir ses, karanlklar yrtt ve kudretli kollar beni tutarak yere indirdi. Ayaklarm topraa deince bir tuhaf oldum. Sanki, bu ayaklar benim deildiler. Arkaya doru sendeledim ve sanki, Mucize kabilinden, srtm sert bir ta duvara dayand. Ben de l gibiyim diye karlk verdi. Bu Yarbay Hs-rev'in sesiydi. Drt be adm temde, benim gibi bitkin bir insann varln duymak ne kadar i acyd.

Bir kapya vuruldu. Aralktan, kirli san bir k akt. Kyn kahvesi nndeydik. jki adam, sesiz sessiz, beni byk, drt ke bir salona buyur etti. Salonun drt bir yan tahta sralarla evriliydi. Tam orta yerde byk bir soba vard. Sralardan birinin zerine oturdum, srtm duvara verdim. Bana rya gryormuum gibi geldi. Esrarl insanlar ieriye girip kyor, sobaya kucak dolusu al rp atyordu. Arslan Kaptan-'n adamlan elden ele bir ie gezdiryor, bacaklarn uzatp e-P:7 kerek, uyuukluklarn gidermeye alyorlard. Zayf, deta canndan bezmi hissini veren kahveci, elinde kirli bir lamba, saa sola seirtiyordu. Lambann o sar n hi unutmayacam. Kahveci bana kznn kzama tutulduunu ve yukarda yattn syledi. Yarm saat sonra, hepimize kyde bir yer salam olan Albay Kzm tam zamannda beni yerime gtrmeye geldi. Ayaa kalkmam gerekiyordu. Eilip kalkmak bana olmayacak bir eymi gibi geliyordu. Dilerimi sktm. Dr. Adnan'a dayanarak kalktm. Bir yatak. plak bir oda. Bir soba. Yataa uzanmak da bir meseleydi. Uzandm zaman, kmldamamak iin byk bir gayret gstermem gerekiyordu. Ayaklarm, kollarm uzatrsam., kaslarm kopacakm gibi geliyordu. Yaral bir deve gibi inliyordum. Bereket versin, ateim vard. Kendimi bir kaybediyor, bir bluy ordum. Kendi kendime: Byle giderse, VeduP.U degistiririll* diyordum. Su, beni biraz avuttu. Hl aklmdadr: Durmadan Bu vcudu deitirmeliyim diyor, hem de kendi kendime glyordum. Sonunda sabah oldu. Vcudumsa, hl ayn durumdayd. Asl Adapazar, kk kyden bir saat tedeydi. Oraya gitmek iin arabaya bindik. Adapazar'nda yaklarken, birka svari bizi karlamaya geldi. lerinden birisi dikkatimi ekti: Aramzda bir tandk arar gibiydi. Bu, Adapazar'nn eski valisi Fuat Bey'di. Milliyetilerin tarafna gemiti. Cami Bey'in ahpabyd. Aslen erkez olan Fuat Bey son derece yakkl ve renim grm bir kimseydi. Bizimle birlikte Ankara'ya gelip, kendini tamamyle mill amaca vermek istiyordu. Bu ara ehrin d mahallelerinden kvrla kvrla geerken, kimseye grnmeden, istasyon civarndaki bo bir eve kapa atmak iiyorduk. Kafilemiz adamakll kabarmt. Hava souktu. Bir hayli aradktan sonra, barnacamz evi bulduk. Birka iskemle getirdiler. Parlak atein karsna oturunca, btn dertlerimi unuttum. Vali Tahir Bey bizi grmeye geldi ve izleyeceimiz yol hakknda konutu. O kadar memurca ve resm anlatm vard ki, Kurtulu hareketine yaknlk gstere-bilireceine aklm yatmyordu Adapazar'nn ok pheli bir durumda olduunu, halkn ikiye ayrldn, her an birbirleriyle arpabileceklerini syledi. Adapazar, ahalisi en kark olan bir yerdi: erkezler, lazlar, Arnavutlar ve Trkler iinde miyetiler ve padiah tutanlar vard. Sakarya kylarnda Arslan Kaptan ve adamlarndan ayrldk. ehre girdik gireli, Arslan Kaptan'n adamlar ikinci planda kalmlard. Vali drt bir yanmzda kouyordu. Fakat ben her zaman daha ok, onlarn varln aryor, ehrin ve valisinin kukulu duygulanna karn, onlarn fedakrlklarm insanst bir fedakrlk sayyordum. Hkmet makamlar onlara kukulu gzle bakyorlard. Fakat ben biliyordum ki, bu kuku karsnda, onlar belki de, kendilerine hi gvenmeyecek, inanmayacak olan insanlar iin hr bir memleket kurmak istiyorlard. Nehri gemek iin sallara bindiimiz zaman, her biriyle ayr ayr el sktm. Biz geerken, bize el salladlar. Bundan sonra Hendek'e kadar her ey yolundayd. Adapazan'nn eski valisi bizimle birlikte geliyordu. Onun misafiri olacaktk. Karmzdaki birka arabadan kulama bir alg sesi geldi. Arabann evresini erkezler almt. Biri: erkez dn dedi. ki katl arabamza yaklat ve: Gelin arabasna binmek istemez misiniz? diye sordu. Benim arabalarna gitmemi o kadar candan istiyorlard ki, dayanamadm, gittim. Gelinle ablas orta yalydlar. kisi de halleriyle tavrlaryla gzeldiler. ki gen kz fkrdayorlard. Onlara kar bir anne gibi davranmaya altm. Bu, onlarn houna gitti. Gelinin ablas durmadan laterna alyordu. Atllar durmadan cambazca hareketler yapyor kadnlar da boyuna lk atyorlard. Her be dakikada bir, iki atl arabay durduruyor ve mendil istiyordu. Gelinin hep laterna alan ablas; bana: Siz misafiriniz, ne olusunuz syleyin unlarada da gitsinler bamzdan. Siz sylerseniz, hatrnza krmzlar. dedi.

Ne olursunuz gelmeyin bir daha dedim. Szm dinlediler, ekildiler. Bylece kadnlar saysz mendil vermekten kurtuldular. Hendek minarelerinin seilmeye balad bir yol dnemecinde onlardan ayrldm. ahane atlara binmi iki adam bizi karlamaya geldi. Bunlardan biri, Hendek'teki Anadolu ve Rumeli Mill Mdafaa Cemiyetinin bakan Laz Rauf Bey'di Bizim kafileden birka kii ona misafir olacakt. Bu sayede kaiimin sekizinci gn, gerekten rahat bir yatak ve hame yz grdm. Kadnlar arasna katlabildim. Kaygl bir zamandaydk Hendek sokaklarnda birok insan-1" lar buraya gelip toplanyor, gizli gizli konuuyorlard. Kargaalk ha kt, ha akacakt. Bolu'dan gelen haberlese hi de i ac deildi. Biz de bu ehirden geecektik. Haritalara bakld, geeceimiz yol zerinde uzun uzun konuuldu. Sabah erkenden, tam hareket edeceimiz srada Mustafa Kemal Paa'dan bir telgraf aldk Yrek hoplatacak haberler veriyordu. Ali Fuat Paa'nn ngilizleri Eskiehir'den srdn, bizim de Gebze'ye kadar yolumuza trenle devam etmemizi istiyordu. Bu Adapazan'na geri dnmek demekti. Yine bir sava divan kurduk ve gece yans, A-dapazan'na dnmeye ve sabahleyin de harekete etmeye karar verdik Dr. Adnan'la ben, Fuat Bey'in evinde kalacaktk. tekiler de tamtakr evde yatp uyumaya alacaklard. Fuat Bey'in annesi son derece bilgili, sevimli yal bir Trk hanmyd, byk omunun dul kans ve gzel ocuklaryla birlikte oturuyordu. Hepsi bana ok yaknlk gsterdiler. Bana verdikleri nefis gecelikle, mavi kurdeleli gece baln hi unutamam. Bunca gzel eylerin bulunduu dnyadan ok uzaklarda kalm gibiydim. Sabahleyin erkenden teki eve gittik. Herkesi yerli yerinde bulduk. Vali de oradayd. ok zgn bir hali vard. Galiba nglizler zmit'ten telgraf ekerek, gece yans Adapazan'na giren baz pheli misafirlerin adlarn sormulard. nglizler her an gelebilirlerdi. Bizi, mill kuvvetlerin yeni karargh olan Doanay'a gtrecek olan arabalarsa hl grnrde yoktu. Acaba zamannda hareket edebilecek miydik? Gen bir yzba sekiz svariyle birlikte bizimle gelecekti. Yzba, Yzba Bekir'in snf arkada kt ve ikisi de lnceye kadar kar koyacaklarn sylediler. Bylece, Adapazan'ndan her an ele gemek korkusu altnda ktk. Doanay'a kadar yol zntl ve g geti. Arabalar birok defa amura saplandlar ve her seferinde byk glklerle kurtanlabildiler. Doanay'da nehri grnce derin bir nefes aldk. Albay Mahmut, bizi karlamak iin yez milliyeti gndermiti. Arkamzdan kimselerin bizi kovalamadn bilmek, azck da olsa kendimizi yurdumuzda hissedebilmek ne bulunmaz bir eydi: urada burada rastladmz milliyetc;|| TRKN ATELE MTHANI 101 kuvvetler byk bir sayda Doanay'a toplanmlard. Temiz kalpli ve Arslan Kaptan gibi silhl yz kadar babozuk asker sokaklarda gsteri yapyorlard. Muhakkak ki, Eskiehir zaferi bizim kafilenin maneviyatn son derece ykseltmiti. Albay Mahmut yanm saat sonra yanmza geldi. Kararl bir tutumu vard. htillin deta bir sembol gibiydi. Durmadan kahveler itik, bamzdan geenleri birbirimize anlattk. O akam Geyve'ye vardk ve geceyi valinin evinde geirdik. Mustafa Kemal Paa btn Anadolu'ya bir tamim gndermiti. Her blgeden ki mebus seilmesini istiyordu. Bunlar Ankara'da toplanacak olan Millet Meclisine katlacaklard. stanbul'da kapanan Mebusan Meclisi'nden ne kadar mebusun Ankara'da bulunabileceini kimse bilmediinden yurdun hr blmlerinden mmkn olduu kadar mebus semenin doru olaca dnlmt. nk, Meclis bir Anayasa Meclisi olacak ve cidd kararlar alacakt. Yalnz padiah deil, ayn zamanda hkmet de tamamyle ngilizlerin basks altnda olduundan, zulme uram Trk milletinin hayat ve hriyeti urundaki bu mcadelesini yneltmek iin Anadolu'da bir hkmet kurmak zorunluluu akt. Geyve'de Heyet-i Nsha yeleriyle bulutuk. Heyette iki nl kimse vard: Yusuf Kemal Bey'le Dr. Rza Nur Bey. Heyet, Anadolu'yu yattrmak iin stanbul hkmeti tarafndan gnderilmiti. Halk, yattrmaya ve durumu kabule zorlamak o gnlerde, tabi, ho grnmyordu. Devlet hizmetinde bulunmu olan bu tanm adamlarn tilf kuvvetlerinin istekleriyle hareket etmek durumuna dm bir hkmet hesabna byle bir grevi kabul etmi olmalar ne akla bir eydi! Anadolu'nun devlet adamlarna muhta olduu byle nazik bir zamanda, yaplacak en iyi hareket bu kimselere kar dosta davranmak ve onlar

kurtulu hareketine katlmaya kandrmakt. Hsrev Bey'le Dr. Adnan onlara kurtulu hareketini benimsetmeye altlar ve sanrm Hsrev Bey bu sorun iin Mustafa Kemal Paa ile haberlemeye giriti. Mustafa Kemal Paa, ahsen ne dncedeydi, bilmiyorum ama, her trl uzlamay kabule yanamad. Bylece en akll milliyetiler onlar kazanmaya ahtlarsa da, onlar millete katlamadlar. Ertesi sabah, bir saat Akhisar'da kaldktan sonra, Lefke'ye 102 TRKN ATELE MTHANI vardk. Burada Yunus Nadi Bey'le konutum. Kendisi, stanbul'da Yeni Gn gazetesini karyordu. Bir baka yoldan kap gelmi ve Geyve'de bizim kafileye katlmt. Yolun tehlike ve glkleri azaldndan, beni Ankara'ya aran ii dnmeye baladm. Anadolu'daki milliyet hareketinin en zayf yan olan gazeteci ve propaganda yokluuydu. Onun iin Yunus Nadi Bey'i bir hzr gibi karladm. zlenimlerinden Cumhuriyet gazetesinde 1924'te- kan bir seri makalede sz etmektedir (1). Ben tabi gazetecilik ii ve mill hareketin szcs olmak zere bir ajans yaynna balamann gerei zerinde kendisiyle konutum. Trenle Lefke'ye hareket ettik. Ertesi gn, Eskiehir'e ulatk. imiz iimize smyordu. Bir ar hamam gzmde ttyordu. Hepimizin stne bir yabanlik kmt. Hi bir zaman, k olmayan klk kyafetimiz, imdi lime limeydi. Sabahleyin, Eskiehir'e bir saat kala, tren durdu. Herkesin can skl-^d. Demiryolunda ufak bir onanm yapmak gerekiyordu. ok gemeden bunun bir tertip olduunu anladm ve Mustafa Kemal Paa'nn kudretine hayran oldum. Onun dncesi, Eskiehir'de treni durdurup, stanbul mebuslarnn ne syleyeceklerini anlamakt. Her zamanki gibi, alt saat duracak yerde, Eskiehir'de iki dakika kald. Sonra tren Ankara'ya hareket etti. Eskiehir'deki manzara yrekler ayd. Tamam sesi ykselip de tren keskin ddn ttrd zaman, halk biz karlamak iin toplanmaya vakit bulamad ve tren bu pheli ehirden var hzyle uzaklat. Durumu kabul etmekten baka yapacak bir ey yoktu. Nisann ikinci gn akam, alaca karanlkta, Ankara'ya yaklayorduk. Yunus Nadi Bey'in byk bir heyecan iinde yanma gelip: Halide Hanm, istasyon hncahn dolu. Orada birka sz sylemek gerekecek. Bizim admza konuursunuz, deil mi? dediini hatrlyorum. Ne syleyeceimi pek bilemiyordum ama, Merak etmeyin, konuurum. diye cevap verdim. Olduka heyecanlydm. Buras, Mill hareketin Kbe'siydi. (1) Cumhuriyet, 27 mays, 1924: Aal ky imam, durmadan tekrarlyordu: Elli kiilik bir grup, atl ve yayan... DONEM II ANKARA'DA Gitti Mecnun hane-i dehri bana smarlad Bir harap evdir kalr divneden divneye Bektai nefesi BLM IV ANKARA, MUSTAFA KEMAL VE MLL MCADELE Gn kararyor. stasyonda toplanm olan kalabalk ayrt edilemiyordu. Tren istasyonda durunca, biri trene yaklat. Asker niformasyla Babli civarnda uzaktan grm olduum Mustafa Kemal Paa olduunu tanmak gt. Trenin kaps alnca, Mustafa Kemal Paa yaklat. Bana merdivenlerden inerken yardm etti. Bu elin evik hareketi ve kudreti, bana Mehmet avula Mill Mcadelenin, yolda arkadalk etmi olduu ahsiyetlerini hatrlatt. Fakat bu kudretli el ekil bakmndan tekilerden bambakayd. Anadolulularn elleri genellikle kocaman, geni ve zalimleri grtlandan yakalayacak gte grnr; Mustafa Kemal'in gergin derili, uzun parmakl beyaz eli Trkn btn zellikleriyle birlikte ayn zamanda hkim bir nitelii de tayordu. Safa geldiniz, Hanmefendi den sonra, hatnm sordu ve 106 TRKN ATELE MTHANI arkasnda, ayakta duran uzun siyah sakall bir kiiyi Ankara1 valisi diye tantt.

stasyonda duranlar arasnda, biraz tede Albay Eminf Bey'in kans Didar gzme iliti. Kendisi Mahmure Abla'nn grmcesinin kzyd. ocukluk, daha ok genlik gnlerimiz] Sultantepesi'nde birlikte gemiti. Gariptir ki, gemi gnlerden tamamyle ayrldm bu gnlerde onun yz beni gemi gnlere gtrd. Bu gece onlarn evinde misafir kalacaktk. Boynuma sarlan kollar titriyor: ok kr, sa salim geldin diyordu. Ondan sonra zifiri karanlk sokaklardan nun evine ara-* bayla gittik. Yollar bir ta ve amur deryas. ki yanda dizili, basit kulbelerin pencerelerindeki klara bakyordum. Koyunpazar'm getik. Atlar her admda tkezliyordu. Sonunda, dar bir sokaa vardk. Kesindeki emenin evresinde kadnlar dizilmi, srayla su alyorlard. Aralarnda kouan o~ cuklann yalnz ayak seslerini duyuyor ve oraya zg bir oyunun kelimelerini iitiyordum: Geliyor yava yava Patlcan arkada. Btn bunlar hummal bir hayal gibi. Kendi sesim de bana tuhaf geliyor. Didar, scak su, ok scak su, sabun ve kese istiyorum. O, glerek: Hepsi hazr diyor. Yerde krmz hal. Uzun bir sedir. Beyaz perdeler ve sobadaki alevler inanlmaz bir mutluluktu. Didar, derimi soymadan ne kadar keselemek kabilse beni yle keseledi. Ayaklarmda fanila terlikler, sam arkamda ve bir yemeni ile bal. Bana birdenbire cennete girmiim gibi geldi. Sedirin zerine yerleir yerlemez, kap alnd. Didar, perdenin aralndan baknca, hemen aceleyle arkama uzui bir hrka ve bama da adamakll bir bart getirdi: Mustafa Kemal Paa'yla Adnan Bey geliyorlar dedikte: sonra odadan kt. eriye giren Paa'y lambann snk njj da pek fark edemiyordum. Sedirin zerine oturarak konumay balad. lk grte onu anlamak gt. Mustafa Kemal Pas deniz fenerlerini hatrlatyordu. Ik sald zaman gz kama tracak kadar parlak, fakat k snd zaman bir ey grme elde deil. Bu ilk konumada onu anlamak kabil deildi. Giderken: TRKN ATELE MTHANI 107 Yarn Ziraat Okuluna gelin de konualm dedi. O gittikten sonra tek hatrladm ey, lavanta iei kokan temiz bir yatakta duyduum tattr. Sabah olunca, evremi daha iyi gryordum. Evin arkasndaki yatak odamzdan, kardaki Cebeci srtlar grnyordu. Sabahn sisi arasnda ykselen bu srtlarn evresini tuhaf bir eflatun renk sarm, uzaklardan sapsar bir toprak ynlar ve yer yer yeiller grnyordu. Bazen Ankara'dan En kara diye sz ederler. Fakat, uras bir gerektir ki, havas bu kadar saf olan yer ok azdr. Tepesindeki koskoca gk kubbe tarifi imknsz saysz renklerle doludur. Sabahleyin erkenden Adnan, Cellettin Arif Bey'le birlikte Albay smet Bey'i karlamaya gitmiti. O, Bolu yolundan geliyordu. Kahvalt ederken Didar'a bana mmkn olduu kadar abuk, hemen arkamdaki paavralardan kurtulacak bir esvap bulmasn syledim. Didar: Sen onu bana brak dedikten sonra, hemen pazara frlad. Koyu renk bir ynl kuma alarak ve Sultantepesi'nde tand -o aralk Ankara'da bulunan- bir gen terziyi getirterek birlikte dikmeye baladlar. O sabah, ben yalnzken, birtakm Ankaral kadnlar beni grmeye geldiler. Ankara ok blgeciydi ve az aynk olarak, stanbullulara Yabanc derler--di. Ben onlara ok minnettarm, nk, ilk gnnden sonra Dr. Adnan'la beni de barlarna bastlar. Didar'n hizmetisi kahve getirip, bir tanesi, danda kimse olup olmadn gzledikten sonra, hepsi birden evremi aldlar. Benim ne kadar can pahasna Mill Mcadeleye katlm olduumu bilmekle birlikte, dertlerini bana amalarna ok ilendim. Buraya bakn, biz de memleketimizin iyiliini isteriz. Fakat niin Ankara'da, stanbul, ngilizlerin elindedir diye umutsuz bir savaa giritik? Biz onlan yenip dar atabilir miyiz? Ankara'nn yars anakkale'de ehit oldu. Ne yararn grdk? Brakn her yer kendi hesabna dvsn.

Bu, blgeciliin tam anlamyd: evremiz, komularmz sefalet iinde yaarken kendimizin bar ve dirlik iinde yaayabileceimize inanmak ne yazk ki eski dnyann bir dnyd. Fakat, Ankara kadnlar bunu srf kendi karlar iin sylemiyorlard. O zamana kadar yaplan fedakrlklarn bir sonu vermediini grerek bu dnceye varmlard. Ben, on108 TRKN ATELE MTHANI lara bu savan imdiye kadar grlmemi derecede g olacan syledikten sonra, sonunda baarya ulaacana emin bulunduumu da ekledim. Ben onlar kandrmak iin bunlar sy-lemiyordum. Ben kendim de ne kadar byk fedakrla bal olduunu bilmekle birlikte bu savata basan salayacana iman etmitim. leden sonra beni karargha gtrmek iin bir araba geldi. te bu yer, yeni bir hkmeti ve yeni cumhuriyeti yaratacak bina idi. Bu bina Ankara'nn kuzeyinde bir sr srtlardan birinin tepesinde yaplm bir ta yapyd. Bunu vaktiyle ttihatlar Ankara'da Ziraat Okulu olarak kurmulard. Sol yanndaki vardide de Numune iftliini ve ona gereken yaplan yaptrmlard. imdi, okul kullanlmad iin iftlikte kalan renci yoktu. Ve bize orada yer vereceklerdi. Araba glkle srtn tepesine trmand. Binann nnde iki asker nbet bekliyordu. Lo antreye alan koridorlar vard. Beni yukarya bir avu kard. Geni ve aydnlk bir odaya girdim. Kapy aanca, Mustafa Kemal Paa ve dier birka kiinin tarihsel bir rol oynayacaklar sahneye girdim gibi geldi. Mustafa Kemal Paa, Adnan ve Cami Beyle gryordu. Kapnn nne kadar geldi, elimi ptkten sonra, sedire karlkl oturduk. Konumaya, yoldaki izlenimlerimi sormakla balad. Ben gerek yoldaki, gerek o sabah kadnlarla konumam hatrlayarak hemen Yunus Nadi Beyle yolda konutuumuz ajans sorununu atm. Ne d dnya, ne memleketin ii mill hareketin manasn anlamamlard. nk bu hususta haber ala-myorlard. Bunu Yunus Nadi Beyle Anadolu Ajans olarak balamay konutuumuzu anlattm. steklerimiz, bu ajans haberlerini telgrafhanesi olan her yere gndermek ve olmayan yerlerde de camilere iln halinde yaptrmakt. .Bundan baka da, dnyann ne dndn anlamak iin ngilizce ve Franszca gazetelerin en nemlilerini zamannda getirtmekti. Bu gazetelerin banda, Manchester Guardian, Times ve Lloyd George'un fikrini yaynlayan Daily Chronicle vard. Bu noktalar zerinde anlatktan sonra (Yunus Nadi Bey'-in orada hemen karmaya hazrland Hkimiyet-i Milliye gazetesine de yardm etmek istediini Mustafa Kemal Paa 109 syledi. Ben, bir yaz makinesi lzm olduunu sylediim zaman, Osmanl Bankasndan bulacan vaat etti. Biz konuurken, siyahlar giyinmi bir adamla arkasnda bir gen subay ieri girdi. Dr. Adnan hemen yerinden kalkp, Albay smet diye takdim etti. Albay smet'in ilk dikkatimi eken noktas gzlerinin canllyd. Bundan sonra da tavrlarnn sadelii ve Trkesinin btn snflara hitap edecek derecede geni olmasyd. lk grdm zaman, bana Kara Vasf Bey'i hatrlatt. Yanndaki subay Binba Salih diye tantt. Anlalan, bu gen subay stanbul'da Bahriye Nezaretinde, Mustafa Kemal Paa ile hepimizin haberlemesini salam olan mehul kiiydi Ben Mustafa Kemal Paa'dan, kararghta ie balamadan nce iki gnlk bir mhlet istedim ve Didar'n evinden aynlacam sabah Albay Refet, beni grmeye geldi. Dr. Adnan' kararghta bulmu, onun vastasyle beni ziyaret etmek istemiti. Evde, Didar'n uzun sedirinde oturduk, konumaya baladk. lk sz Gazze savanda okumu olduu Handan romanna ait duygulan oldu. Albay Refet Bey, sade sinir ve kastan ibaret, ipince bir adamd, o da tekiler gibi pml pnl yanan niformasyla grnyordu. Ben ona zmir dalarndaki mcadelede Demirci Efe ile geen hayat hakknda sorular sordum. Bir romanc gibi onlarn hayatn canlandrd. ok eziyet ekmi, trl glklere katlanm olan bu adam, huy bakmndan uygar ve sosyal hayata ok dknd. stanbul'a Aydn Efe ad altnda gelmi ve ngilizlerin eline dmemiti. Albay Refet Bey de Mustafa Kemal Paa kadar anlalmas g bir kiiydi. Ankara'ya geldiimizin nc akam Numune iftlii'nde bize aynlan bir odaya yerletik. Buras, Merkez binann ikinci katnda vaktiyle rencilere yatakhane grevi grmt. Adnan'la yerletiimiz odann Ankara'ya bakan

gzel bir balkonu vard. Bina akasya aalarnn ortasndayd. nnden iftlik topraklarm sulayan ubuk ay geerdi. ayn br yannda iki byk tepe vard. ndeki yeil, biraz daha alak, -teki ise yksek ve plakt. zerinde, evresinde drt stunlu orta yeri kk kubbeli eski bir Trk kuyusunu hatrlatan bir ey vard. Ben, kk srta Cennet Da, tekisine de Cehennem Da adn verdim. nk, bir tanesi ne kadar yeil ve hosa, teki de stndeki o garip kuyu azyle o kadar kor110 TRKN ATELE MTHANI kuntu, cehennemi hatrlatyordu. Hkimiyet-i Milliye'ye Cennet Da ve Cehennem Da ad altndaki yazlarm bunlarn zerinde yazmtm. Ankara okuyucular ok ilgilenmi olacaklar ki, aralarnda oraya Cehennem Vadisi derler. Bahar yaklat iin akasyalar ayor, btn evre yev leniyordu. Bununda birlikte, evresi bu kadar ho olan yeni evimizin ii tasarlanamayacak kadar kir pas iindeydi. Binann alt katnda iftlik retmeni otururdu. evresinde de ahrlar vard. Hanmna bavurup evi temizletmek iin ne yapacam sordum. Hemen, iftliin amarcs olan ve kardaki Kalaba kynde oturan Emine Hanm' bana gnderdi. O da drt kyl kadnla gelerek, yerleri ovdu. Bu drt kadnn arasnda, her halde, on beinden yukar olmayan, sevimli, temiz yzl bir kz vard. Adn sordum: Adm Fatma'dr ama Fati derler dedi. Sen de Kalaba'dan msn? f Hayr, biz gmeniz. Amcam Mehmet Aa iftlikte bahi van badr. Benim anam babam yok. i Fati'i teyzesinden hemen alarak yanmda alakoydum. Karargh bize Sleyman adnda bir de er vermiti. Fati onunla birlikte btn hizmetimizi grrd. Cami Bey'in odas bizim odalarn arkasndayd. Bu zeki kz, deta Ankara'da tarihsel bir kii oldu. Bize gerekli olan btn eyay Dr. Refik'le Ankarallar saladlar. Bu canl, fakat kark hava iinde, Dr. Refik aramzda bir aile duygusu yaratmay baarmt. Kendisi kararghta otururdu. Odas, hep derli toplu, deta bir kadn odas gibiydi. lgilendii insanlara kar, dostlarna kar ok fedakr bir adamd. Bundan baka da, insan onunla bu acayip gnlerde olaan sorunlardan da sz edebilirdi. Kadife Hanm adl, gayet gzel, sar bir kedisi vard. Bu yaratk ona tamamyle egemendi. Yavrulad zaman, hepimize erbet ikram eder, yavrulara kar gerek ve byk bir sevgi gsterirdi. Ankara'ya geldiimin beinci gn, byk odaya alan dar ve uzun odalardan birini bana ayrd. Burasn bir eit b-.ro haline sokmutum. Burann eyas, byk bir yazhane, dosya raflar, sandalye ile birlikte iki masa, bir de eski bir yaz makinesinden ibaretti. Ben ngilizce gazetelerin politikaya kaTRKN ATELE MTHANI 111 an blmlerini Trkeye evirir, Mustafa Kemal Paa'nn sekreteri Hayati Bey'in getirdii telgraflar arasnda Anadolu Ajans veya Hkimiyet-i Milliye gazetesi iin gerekli olan paralar keser, bundan baka da, Mustafa Kemal Paa'nn dier haberlemelerine ait yazlar hazrlardm. Burada Afganistan'dan bize gelmi olan Abdurrahman adnda bir gen Afganl da bana yardm ederdi. Abdurrahman, Balkan Harbi srasnda Trkiye'ye gelmi, uyruumuza girmi. Bi-inci Dnya Savanda bizim orduda hizmet etmiti. Ondan sonra da Rauf Bey'-le birlikte Erzurum'a gitmi ve artk Mustafa Kemal Paa'nn kararghndan ayrlmaz olmutu. Bir parmayle, fakat baaryla yaz makinesini kullanr, bundan baka da i grmezdi. Bununla birlikte, ok idealist, ayn zamanda panislamist olduu iin, her eyi o bakmdan dnrd. Benim iin onu incelemek yararl oldu. nk, Hindistan'da Aligar niversitesinin yetitirmesi olan bu adam bana Hint psikolojisinin nasl bir saplant halinde her eye Mslmanlk asndan baktn retti. O gnlerde, kararghta bulunan Albay smet ve Binba Salih Beylerden baka bir de Yzba Recep Bey bulunuyordu. Sonra Mill Mdafaa Vekili olan Recep Bey Sivas'ta Mustafa Kemal Paa'nn asker sekreterliini yapmt. Bu ilk ay, Celle ttin Arif Bey de aramzda kald.

Yemeklerimizi kararghta yiyorduk. le yemei ok basit ve abuk geerdi. Hemen sonra da Mustafa Kemal Paa, Dr. Adnan, Gami Bey ve Albay smet Bey Ankara'ya inerler, yeni Meclis'in hazrlklanyle megul olurlard. Akam yemekleri daha uzun geerdi. At nah eklinde bir masann evresinde otururduk. yice konuulurdu. zellikle, Mustafa Kemal Paa gemi gnlerden uzun uzun sz eder, hemen herkesi ac fakat parlak bir biimde eletirirdi. Onu dinlerken, memlekete yarayacak hi bir kimse olup olmad hakknda insanda kuku uyanrd. Buna karlk, Albay smet Bey, ince bir grle onlar savunurdu. Yemekten sonra, byk odada toplanr ve i konuulurdu. O gnler, lm - kalm sava geirdiimiz iin, iler ok ciddiydi. Glk ve kargaalk bu ilk gnlerde durumu ykacak bir haldeydi. Konya iyiden iyiye karkt, aktan aa olmasa da mcadelemizi tutmuyordu. Sylenenlere gre, Konya'da Albay Fahrettin Bey stanbul'la Ankara arasnda kararsz^ di. Bolu, Adapazar dolaylar ve zmit sava halindeydi. Her n kadar Ankara tarafsz grnyorsa da, onun da ne zaman ha* rekete geecei belli deildi. Tek gven noktas, Kzm K bekir'in Doudaki ordusundan ibaretti. Fakat o da bizden 800 km. uzaktayd. Bulunduu yer dalarla evriliydi ve oraya tren yoktu. Bundan baka Kzm Karabekir snrda olduu iin yerinden kmldanamazd. 1920 ylnn nisan ay balarnda durum ktlemiti. -zellikle Fahrettin Paa'dan rklyordu. Oray incelemek iin Refet Bey yaveriyle gnderildi. Bundan iki gn sonra, karargha geldiim sabah, Albay Refet'i evresine nee saarken grdm. Konya'dan btn eraf Fahrettin Paa'yla birlikte gelmiti. Bu, deta kurnazca yaplm bir karma neticesinde olmutu. Trenini Konya'dan biraz tede brakarak, Komutana ve erafa gelip kendisiyle grmeleri iin nazik bir haber gndermi. Onlar biner binmez tren olanca hzyle hareket etmi. Trende onlar durumu tartmak istedikleri zaman, Albay Refet btn bunlar Mustafa Kemal Paa ile konumalarn sylemi. Eraf hemen bize katlm, fakat Fahrettin Paa iki gn dnmek iin izin istemiti. Mustafa Kemal Paa, Konya'y incelemek iin Albay s-met'i gndermeye karar vermiti. Beraberlerinde Albay refet de gidecek, orada mill hareket hakknda nutuklar vereceklerdi. ki gn sonra, yine karargha gittiim vakit, smet Bey'i orada buldum. Diyordu ki: Dndk. Fahrettin Paa stanbul'u terk edip bizimle birlik olmaya karar verdi. Bugnlerde Dr. Adnan'la Albay smet'in her grtkleri zaman, birbirlerine nasl sevgiyle 'sarldklarn iyi hatrlarm. Bu kanl ve tehlikeli gnlerde iki ey byk umut veriyordu. Birincisi, Mustafa Kemal Paa ile smet Bey'in yaknlklar. nk, ismet Bey'in yumuatc bir etkisi vard. kincisi de, hayatlarn sava yolunda fedaya karar vermilerin arasnda hayli sk dostluk vard. Konya sorunu zmlenince, Yusuf Kemal Bey'le Dr. Rza Nur (Heyeti Nsha'dan) Ankara'ya gelip almak karann aldlar, onlar ilk kabineye giren yeler arasna karacaklard. TRKN ATELE MTHANI 113 Bundan sonra, Hamdullah Suphi Bey'le Bekir Sami hayli glkle stanbul'dan geldiler. Bekir Sami Bey Sivas Kongresinin tannm bir kiisi olduu gibi, Trkiye'nin de en deerli Devlet adamlarndand. Hamdullah Suphi Bey bizimle iftlikte kalr, Bekir Sami Bey ise kararghta yatar kalkard. Bunlarn ilcisi de hazrlanmakta olan yeni hkmetle ilgili sorunlarn tartmasna katlrlard. O gnlerde alnacak olan herhangi bir karar Trkiye'nin btn geleceine etki edecekti. 1920 ylnn mart aynda Kara Vasf, Mustafa Kemal Pa-a'ya ngilizlerin bir hkmet darbesi hazrladklarn yazm, ayn zamanda stanbul'daki Meclis'i datacaklarn, bundan dolay Mustafa Kemal Paa'nn bakanlnda Anadolu'da bir hkmet hazrlanmas gereini bildirmiti. Kendisinin stanbul Meclis'inden istedii kimselerin adlarn sormu, onlar Anadolu'ya karmay vaat etmiti. Mustafa Kemal Paa cevap vermeden, martta hkmet darbesi oldu. Tabi, Ankara'da kurulmas gereken hkmetin ekli hakknda tartmalar nisann banda atelendi. Bata stanbul'da anayasa profesr olan Cellettin Arif olmak zere, fikirleri Batya ak olanlar yle bir ey istiyorlard: Bir yasama meclisi, bir kabine, bir de yrtme kurulu kurmak ve bunun bana da Meclis bakann getirmek istiyorlard.

Mustafa Kemal Paa ncei buna kar durdu. Bunu bir cumhuriyete benzetti. Bunun halk rktmesinden korkuyordu. Tamamen Jean - Jacques Rousseau gibi konutuunu iyi hatrlarm: Btn kudret halkndr. Kudret blnmez, icra ve teri diye birbirinden ayrlmaz. Kudretin blnememesi ve halkn elinde olmas sorunu zerinde uzun tartmalardan sonra vanlan karar bir eit Convention ekliydi. Bunu yle zetleyebiliriz. Btn yrtme ve yasama gc Meclis'in elinde olacak ve kabine yelerini onlar seecek. Onlar sadece Meclis'e kar sorumlu olacaklar. Bu suretle kabineye kar sorumluluklar olmayacak. Yani, kabine Meclis'in bir eit memur heyeti olacak. Bunlann banda Meclis bakam bulunacak, fakat kiisel sorumluluu olmayacak... P: 8 114 TRKN ATELE MTHANI te, bu ekilde Mustafa Kemal Paa bunu teklif etti. Arkadalarnn bir blm bunu Sovyetlerin ekline benzettikleri iin hayli itiraza urad. Fakat her eyden nce Mustafa Kemal Paa'yla anlamak gerekiyordu. Bu tartmalar yemekten sonra balar, saat dokuza hatta bazen sabahn beine kadar srerdi. Mustafa Kemal Paa ve brleri sonunda, bu neriyi kabul ettiler. Aralarnda hi bir fikir anlamazl olamazd. nk evre tehlike iindeydi. Bu tartmalar, o zamana kadar okuduum kitaplardaki fikirlere bezdii iin beni ilgilendiriyordu. Bence, eklin de ok nemi yoktur. Bu sorunda Mustafa Kemal Paa'nn kiiliinin byk rol oynadn sezmemek kabil deildi. Mustafa Kemal Paa fikirlerini alamaktan hi yorulmnaz, evresini sonunda kendi dncelerine srklerdi, inanyorum ki, tarihin dramatik ve an deimeleri, ok zaman, dinamik kiilerin eseridir. Mustafa Kemal Paa, nerilerin kabulnden sonra, Millet Meclisi iin sylevini hazrlamaya balad. Meclis 23 nisan 1920'de alacakt. Bu sylevi, odasnda, Hakk Behi'le bana batan baa okudu. Her ne olursa olsun, Mustafa Kemal Paa'nn kudreti milletin eline brakmak istedii, herhangi bir diktatr veya sultan istemedii grnyordu. Bana o gnlerde Mustafa Kemal Paa, George Washington gibi bir kimse olarak grnyordu. O aralk, Ankara'ya Chicago Tribune'n muhabiri William adnda biri gelmiti. Bizim resimlerimizi ald. Bunlar eitli Amerikan gazetelerinde basld. Ayn gn leden sonra, stanbul'dan Saffet Bey adnda ve Anadolu'ya silh karan bir adam geldi, beni grmek istedi. Dedi ki: Size byk bir haberim var. Trk tarihinde tek yeni olan bir kadn oldunuz. Ayn zamanda stanbul'da Nakiye Hanm' grp ailemden de haber getirdi. Elime uzatt Pey ami Sabah gazetesinde Krt Mustafa Paa mahkemesinin verdii idam ilm ile fetva vard. dama mahkm olan yedi kii arasnda srasyla Mustafa Kemal Paa, Bekir Sami Bey, Dr. Adnan, Ali Fuat, Ahmet Rstem, Kara Vasf ve Halide Edip vard. Halide Edip namna uzunca bir blm geiyor, stanbul niversitesinde Bat edebiyat profesr olan bu hatunun bul UK1VU1N 11V1 i 1.TUV1N1 110 tn ktlkleri sayp dklyordu. Fetvada herhangimizi ldrmenin btn Mslmanlarn din bir grevi olduu yazlyd. Ayn zamanda, stanbul'da evimin hkmet tarafndan igal edildiini, bamz getirene dl verileceini de yazyordu. Btn bunlar bana Mahmure Abla'y ve ocuklarm hatrlatt. Acaba bu hkm nasl karlyorlard? Acaba evi nasl brakmlard? zellikle yllarca emek vererek topladm kitaplar da dndm. Bununla birlikte, Malta'ya gtrlm olan Kara Vasf istanbul'a getirip idam edip etmeyecekleri de kaygy ekiyordu. Bundan baka da bu kararn Mustafa Kemal Paa ve arkadalan zerinde ne etki yaptn merak ediyordum. Byk odaya gittiim zaman, Mustafa Kemal Paa ile Dr. Adnan el ele yazhanenin yannda oturuyorlar, Albay smet de yazhaneye dayanm, ayakta duruyordu.

Dr. Adnan'a bu yeni erefi nasl karladn sorduum zaman, Mustafa Kemal Paa Adnan'a dnerek: Bizi mahkm edenlerin hi bir siyas deeri yok. dama mahkm olmak houma gitmedi. Sen ne dnyorsun? diye sordu. Adnan da: Benim de houma gitmedi. dedi. Ben takrar: Bu karar hretimizi artracaktr. dedim. Albay smet dedi ki: Tersine, onlann memlekette siyas kymeti vardr. stanbul ve zmir gibi illerde bize kar sevgi artarsa da, henz kararlarn vermemi olan halk arasnda kt etki yapar. zellikle ihtill halinde olan yerlerde. Padiahn ve ngilizlerin tevecchn kazanmak isteyenler hcuma geeceklerdir. Biz istanbul gazetelerinin bugnlerde Anadolu'ya girmesine engel olmalyz. Ertesi gn, Meclis ve yeni hkmet kurulacakt. O akam, yeni meclis adnn Kurultay olmasn Hamdullah Suphi nerdi. Buna karlk Cellettin Arif Bey Meclis-i Kebir-i Mill diyelim, diyordu. Fakat, sonunda, Byk Millet Meclisi ad verilmesi karanna varld. Yeni kabine aadaki isimlerden kuruldu: Hariciye Vekili .............. Bekir Sami Bey Dahiliye Vekili .............. Cami Bey Mill Mdafaa................ Vekili Fevzi Paa Shhiye Vekili ................ Dr. Adnan Maarif Vekili ................. Dr. Rza Nur Ziraat Vekili.................. Yusuf Kemal Bey Adliye Vekili.................. Cellettin Arif Bey Seriye Vekili................. Mustafa Fehmi Efendi Maliye Vekili ................. Hakk Behi Bey Nafa Vekili................... smail Fazl Paa Erkn Harbiye Reisi .... Albay smet Bey Erkn Harbiye Bakanl ilk defa olarak kabineye alnyordu. Mustafa Kemal Paa, Meclis Reisi olacakt ve ayn zamanda da hkmetin ba. O akam, iftlie biraz daha erken indik. Tuhaf bir ruh haleti iindeydik. Bamzdan bir kurun gemesini bekliyorduk. Bizi byk oban kpei Karaba'n havlamas karlad. Ben nde gider, onunla konuur, onu ya-ttrrdm. nk ok dosttuk. Karaba ok vah bir hayvand. Yksek akasyalarn arkasndan yarm ay grnyordu. O gece, yatakta hep beyaz gmlekle Beyazt'ta idam sehpasna gittiimi hayal ediyor ve bir sylev hazrlyordum. Hep aklmdan, Babillilern nl kadn Kurretlayn'n idam edilmeden nce Farsa olarak xsyledii cmle geiyordu: Ayaklarm yerden kaldrn ki, yksekten dnyay daha iyi gr erim. Sonunda, 23 nisan 1920'de Byk Millet Meclisi ald. Mustafa Kemal Paa sylevini okudu ve byk bir etki yapt. Byk, eski gelenekler ve ekiller uzlamt. Milletvekilleri orada btn sorumluluu omuzlarnn zerinde tayorlard. Meclis, padiahn tilf devletlerinin elinde bir tutsak olduunu, btn yasama ve yrtme kuvvetini kendi ellerinde tuttuunu ifade eden bir beyanname yaynladlar. Buna Mustafa Kemal Paa imzasn koydu. Birka gn sonra yeni kabine de kabul edildi. nk, aralarnda vekil olabilecek ok adam yoktu. Mecliste oturacak kadar sandalye bile yoktu. Erkn Harbiye Reislii kararghta ald. Bu, vaktiyle Ziraat Mektebi TUKK.UN ATELE MTHANI 117 rencilerinin jimnastik salonuydu. nsan, Dr. Refik'in odasna gitmek iin, oradan gemek zorundayd. Oradan geerken, Binba Salih Bey'in koskoca bir masa zerinde kt ve haritalar arasnda altn grdm. Orasnn kendi odas olup olmadn sorduum vakit, Erkn- Harbiye tekilt olduunu syledi. Yannda uzun boylu bir subay oturuyordu. Bu, bir jandarma subay olan Kemal Bey'di. stanbul'dan dier elemanlar gelinceye kadar Erkn-

Harbiye bunlardan ibaret olacakt. Byk zorluk, yaz makinesindeydi. nk, para para ve krkt. Ben de yalnz bir tek parmakla yazabiliyordum. Belgeleri makineyle yazmak ok gt. Bazen, alt sayfay sekiz saatta yazabiliyordum. Arkam da son derece arr dururdu. Bu azapl gnlerden birinin akam, byk sofaya giderek bir sandalyeye oturdum. Mustafa Kemal Paa, nndeki gazeteden gzn kaldrarak: Niin olmasn? diyip glmsedi. Ben bunun bir hcum olduunu anladm. Fakat Hamdullah Suphi, gazetedeki bu pasaj okuduu zaman glmeye baladm. Anlalan benim Maarif Vekili olduumu yazyordu. Tabi, gazete, kanun d byle bu asi kadna hcum ediyor ve din tutuculuunu ayaklandrmaya alyordu. Bundan memnun olmadm. nk, ben hi bir madd n yahut dl peinde deildim. Memleketimizde Erzurum'dan zmir'e kadar kanl bir yol vardr. Orada lenlerin her biri adsz ve memleketlerini esirlikten kurtarp hr ve zgr bir yurt yaratmak iin canlann vermilerdi. Onlardan biri olmak ve o yolda can vermek benim iin yeterince bir kazant. stanbul gazeteleri, ayn zamanda benim yeil bir cppe giyerek halk arasnda propaganda yaptm yazyordu. Geri, yeil renk Bolevik Mslmanlarn ald bir renkse de, halk bu noktaya nem vermedi. Onlar iin yeil sadece kutal bir renkti. Bu aralk Mahmure Abla stanbul'dan gelen bir adam va-stasyle yollad mektupta, evimizin nasl hkmet tarafndan igal edilmi olduunu anlatyordu. O mektupta bize salk ve esenlik diledikten sonra, halkn bu idam kararndan sonra bizi daha ok sevdiini yazyor, Peyam Sabah gazetesine bir mektup gnderdiini, fakat ocuklarnn bunu yolladklarn sylyordu. Diyor ki: 118 TRKN ATELK IMTlttAJNi. Eve geldikleri zaman, ben Feride ile oradaydm. Benim ne kadar kzgn olduumu bildii iin, Feride beni onlarla konuturmad. Aralarnda Seriye mahkemesinden bir adam sana ait olan eylerin listesini yapt. Bu aralk orada bulunan bir subay Feride'nin yanna gelerek size bu hareketi yapanlarn arasnda bulunmaktan utandm ve ilk firsatta Anadolu'ya kaacan syledi. Hoca, Gustave Dore'nin kutsal kitapla ilgili resimlerini grnce fena halde kzm. dama mahkm olmay hak etmi, demi. Fakat, orada Kur'an'a ait yazlan grnce de biraz yumuam. Ev polis tarafndan evrilmiti. Ben mutfakta heyecan iinde aa yukar dolayordum. Bir tanesi kapy vurarak, dedi ki: Kuzum Hanmefendi, bu evde bu hareketi yapmaktan utanyorum. Her ne hizmet isterseniz hazrm. Eer yukardaki heriflerden saklamak veya karmak istediiniz bir kitap ya da baka bir ey varsa ben grmezlikten gelirim. Nisan sonlarnda ngiliz gazetelerinin birinde bir devlet adamnn Big Stick Policy (Sopa Siyaseti) adl beyanatn okuduum zaman fena halde isyan ettim. Bir imparatorluk kurmu bir millet olarak byle bir bildiri on yl nce hi bir etki yapmazd. Mustafa Kemal Paa broma geldii zaman, bu sylevim evirisini nne koydum. Mustafa Kemal Paa hi bir zaman bu kadar fkelenmemiti. deta sesi ksld. Bizim de onlar derecesinde olduumuz gn anlayacaklarn ve bize ba eeceklerini syledikten sonra, en son insana kadar onlarn medeniyetlerini balarnda paralamak iin can vereceimizi ekledi. Bana yle geldi ki, btn erefimiz Mustafa Kemal Pa-a'nn bu sylevinde ve sesinde dile geliyordu. O zaman, bunun bana yapt etki, tilf kuvvetlerinin stanbul'u igalinden fazla oldu. Bana yle geliyor ki, insanlar arasnda herhangi anlamazlk ve dmanlk zamanla geebilir ama, bir tanesi kalr. O da, kardakinin ykseklik iddias. O gn dndm ki, eer douyla bat herhangi, bir zaman birbirlerinin boazna sarlrsa, bunun en byk nedeni bu yukardan bakma olacaktr. Snflar ve milletler arasndaki didime, insanlarn hay-siyetlerindeki eitlik ve haklar tannncaya kadar srecektir. BLM V SAVAIN NEML DNEMLER Bundan sonraki birka ay iinde geen i savalar aklamak biraz gtr. Bu, kaynama halindeki bir insan kalabalnn baka baka ynlerde birbirlerini ekememeleri gibi bir eydir. Her yerde, kardeler arasnda kan dklyordu. Her yerde, yeni olumu bir ekil almam dnceler arasnda mcadele davam ediyordu. Bu dnemin ykselen baz

kiilerinin portrelerini vermek kolay deildir. Hepimizin hayat tehlike ve an karar almak zorunluu ile kar karyayd. Ankara'-daki bizler, o gnlerde Mustafa Kemal Paa'y bu hareketin en canl bir klavuzu ve kiisi olarak gryorduk. alr, konuur, evreye dalan kuvvetleri bir araya toplamak iin durmadan aba harcard. Bana yle geliyor ku, deta grnmeyen bir el Trk milletine yeni bir biim vermeye alyor gibiydi. Fakat, o gnk amacmz istilclardan kurtulmakt. Milletin varaca yeni yn herkesin, hatta Mustafa Kemal Paa'mn kafasnda bile aka bir ekil alm deildi. Baar, kukusuz, ona en yk-sek payeyi verecekti. Ama, sorumluluk herkes tarafndan paylalmaktayd. Ankara'ya yerletiimiz ilk gnlerde, Anzavur hareketi balad. Bu, okuma yazmak bilmeyen basit bir erkezdi. Mill harekete kar koysun diye padiah tarafndan kendisine paalk unvan verilmiti. Bandrma'da harekete geti. arabuk Bursa'ya yaklat. Ondan sonra zmit'e doru yneldi. Bandrma ve Bursa'da ona kar gelen hareketlerin banda Ethem ve izmit'te de Ali Fuat Paa vard. Ethem de erkezdi. Fakat, cahil bir insan olmasna karn, daha ok gen ve yrekliydi. Salihli'de, zmir'in igalinden sonra babozuk kuvvetlerin reisi olarak kendini gstermiti. Onun kuvveti en kalabalk olanyd. Aralarnda subaylar da vard. Aabeyleri Re-it'le Tevfik de kurmay subaydlar ve ona direktif verebiliyorlard. Tabi, kuvvetlerinin selmeti. Salihli halknn vatanseverliine dayanyordu. Fakat halktan bir sr para ekmiti. Her halde, Anzavur'u yenmek erefi ona aittir. Geri, mill m-dafaaclarn ok gvendii ve dayand bir kuvvetse de, hi kimse onun fazla kuvvet kazanmasn ve baa gemesini istemezdi. ok kr, Ali Fuat Paa, ok kk olsa da, dzenli kuvvetleriyle Eskiehir ve zmit'te egemendi. Ve evrede dven kk birlikleri ynetecek kabiliyete de sahip bulunuyordu. Ali Fuat Paa ile erkez Ethem Bursa ile zmit alanlarm hilfet kuvvetlerinden (Btn mill mcadeleye kar dven birliklere Sadakat Ordusu ad verilirdi) temizledikleri anda, Bolu ve Dzce'de erkez efleri ve Gerede'de de Trkler hilfet adna harekete getiler. Birka hafta iinde, deta yangn gibi, bu hareket Yabanbad'a kadar geldi. Yani Ankara'ya 23 km. u-zakta olan bir merkeze kadar. Hareket, eer yalnz erkezler arasnda olsayd, o kadar tehlikeli olmazd. Trkler de buna kart iin sorun byk bir nem ald. Bolu hareketinin banda, halk aydnlatmak ve tarafmza ekmek iin Gerede mebuslar bulunan Binba Hsrev Beyle Osman Bey oraya gnderildiler. Bu hareket, zellikle stanbul'daki din fetvann etkisinden ve baz sylentilere gre de, ngilizlerin parasndan domutu. Bu ayaklanma mill mcadelede bize kar kabaran kanl bakaldrmalardan biriydi. Ne yazk ki, bizim tarafmzdan harekete geen eflerin bazlarnn halka kar aldklar iddet politikas ve onlardan para ekmeleri, ii cidd bir ekle soktu. Bunlann banda olan Krehirli Arif, adrnda bilinmeyen bir el tarafndan vurulmutu. Bu haberi bize getiren bir gen doktorun anlattklarn hi unutmam. Kendisi de dahil, hi kimse, hangi anda bir adam tarafndan ldrleceini bilmez bir durumdaym. te o zaman, ihtillin birtakm kan dkmek tutkusu uyandrdnn farkna vardm. Binba Hsrev, Ali Fuat Paa ve Albay Mahmut Beylerin bu meseleyi bastracaklarna inanyordu. zellikle, Albay Mahmut vatanseverlii, kudretiyle birlikte insanlk duygulan da bulunan bir idealistti. Birbirini izleyen bozgunlar karsnda bulunuyorduk. Ne yazk ki, ihtill herhangi savatan ok baka zellikler tayordu. Sadece cesur ve sadk kalmak bir ihtilli baarmaya yetmiyor. Kutsal bir ama iin de olsa, ihtill ilerledike iindeki kk elemanlar tepeye kyor, canlann ama uranda adayanlar saf d ediliyorlar. Binba Hsrev, yanndaki yirmi atlyla Gerede'ye gitmiti. Kprnn banda, br taraftan bir alay insann kendisine bayrak ve el salladn grmt. Bunu bar ve dostluk belirtisi sanarak kprden gemiti. Geer gemez, halk onu attan indirmi talamaya ve dvmeye balam. Garip olarak, cann kurtaran ey, srf ok yakkl bir adam olmasyd. Kalabalk arasndan ihtiyar bir kii Binba Hsrev'in stne kapanarak: Bu kadar cesur ve gzel adam nasl ldrebilirsiniz? Ben mrmn sonuna geldim, Allah ve Peygamber akna ldrmeyin! diye feryat etmi. Garip olarak, bir an iin kalabalk durmu, Binba Hsrev'le Osman Bey'in boyunlarna ve ellerine zincirler taklarak, bir yandan talanarak bir yandan

da yzlerine tkrlerek hapishaneye gtrlmlerdi. O gnlerde kasaba hapishaneleri demir parmaklkl bir kap arkasnda ufak bir yerdi. Halk demir parmakln arkasndan, ellerindeki kamalar sallayarak kapy talam ve onlar tehdit etmilerdi. Hilafetilerin arasnda Sefer adm tayan bir erkez ef sayesinde canlann kurtarmlard. Bu adam, her naslsa mill mcadelenin kazanmas ihtimalini gz nne alarak onlar kurtarmt. Biz onlann stanbul'a gtrlerek idam edilecekleri haberini alnca, aramza bomba dm gibi akna dndk. Ayn zamanda Albay Mahmut Bey de Hendek'ten Bolu zerine yryordu. nsanca hareketi sayesinde, halkn sevgisini kazanmt. Hilafetiler, bunu grnce, Mahmut Bey'in adamlarn kendi taraflarna ekmek iin her trl giriimde bulunmulard. Onlar Hendek'ten geerken, minarelerden Karde kanma nasl gireceksiniz? diye sesler duyulmaya! balamt. Burada dikkate deer bir nokta, dzenli asker bir-1 liklerinin sivillere gre daha ok insan olmalardr. Onlar, va saflar dnda kan dkmeyi sevmezler. Her halde, Albay! Mahmut'un alad gven, kendisinin evresinde topladjj gven ve sevgiyle birlikte, kuvvetlerinin dzenli askerlerden; olmasna balyd. Albay Mahmut'un br taraftan atlan kur-' unlardan biriyle ehit olmas, bizi ok akna evirdi. nk, o aralk en ok dayandmz kuvvetlerden biriydi. Bundan sonra, ok cidd bir duruma girdik. Dzenli kuv-vetler ok azalmt ve btn dayanamz bizden yana bulunan sivil ihtilcilerden ibaretti. nlarsa vatanseverlikleri yannda, paraya ve yamaya da dkn olduklar iin, halk ara4 snda sevilmiyorlard. Aralarnda en iyileri bile, dzenli kuv-'; vetlere karttlar. Garip olarak, o aralk, dzenli kuvvet kur-j maya kar olan askerler bile vard. Tek pratik yol, ete sava-j m srdrmek olduunu Albay Kzm Bey de savunuyordu. te, bundan dolay, sivil ve babozuk askerler kullan-? maktan baka elimizde are kalmamt. 'l O aralk, Ethem tek kuvvet olduu iin, onu Bolu'ya gn-! dermitik. Anzavur'u yenmiti. Demirci Efe'den de yardm istiyorlard. Bu kk kuvvetlerin dnda Albay Refet ve Binba Nzm bulunuyordu. Bunlar da Mudurnu'da toplanarak Hilfet ordusunun Bolu'ya girmesine engel olmaya alyorlard. te, haziran ve temmuz aylarnda Ankara'daki Byk Millet Meclisi'nin kar karya kald durum buydu. Bir akam, yemekten sonra, Bolu'ya girmi olan Ethem'-den bir telgraf aldk. Mustafa Kemal Paa'dan, kendisinin idama mahkm ettii kimselerin listesine imzasn koymasn istiyordu. Ne yazk ki listede Binba Hsrev'le Osman Beyleri kurtaran Sefer ve arkadalarnn isimleri de vard. Ankara onlar affettiini bildirmi olduu iin, bizler onlarn ldrl i TRKN ATELE MTHANI 123 sine karydk. Mustafa Kemal Paa, evresindeki bir avu insann dncelerini sorarken, benim fikrimi de sorard. Fakat urasn syleyeyim ki, ben bu tartmalara hemen hemen hi karmazdm. Yalnz bu meselede dncemi ok aka syledim ve affetmi oldumuz bu adamlarn idamnn aleyhinde bulundum. Yeni kurulacak bir hkmetin sznden dnmesini fena buluyordum. Fakat, bu meselede, Mustafa Kemal Paa, Ethem'in isteini yerine getirmek gerektiini sylyor, bizim durumumuzdaki adamlarn acma gstermesinin zayflk olacan ileri sryordu. Dman ele geirildii zaman, ne vaat edilmi olursa olsun, mutlaka ldrlmeliydi. Etrafma bakn-dm zaman, Albay smet Beyle gz gze geldim. Bir koltukta oturuyordu. Ayaa kalkt, Mustafa Kemal Paa'nn karsna gelerek, yazhanesine dayand ve konumaya balad. Bu satrlar yazarken o sahnenin btn ayrntsn grr gibiyim. Bir tabiat kudreti gibi grnen kurun kalpakl Mustafa Kemal Paa'nn karsnda Albay smet konuuyordu. Hi bir zaman bana onun Trkesi bu kadar sade, bu kadar akla yakn ve insanlkla dolu gelmedi. O zaman syledikleri iin ona iimden hl dua ederim. O, bir hkmetin verdii szde her zaman durmas gerektiini ve ancak bu sayede halkn gvenini kazanabileceini iddia ediyordu. Fakat, uzun bir tartma oldu. Ertesi gne brakmaya karar verdiler. Mustafa Kemal Paa da bir kda, Ethem'e hitaben Sefer'i ve arkadalarn affetmeyi vaat ettiimizi, onun iin onlar ldrmemesini yazmt. smet Bey'in bir ocuk gibi gzlerinin parladn grdm. Ertesi sabah, bromda alrken Hayati

Bey Anadolu Ajans iin hazrlam olduu ktlar getirdi. Bolu'dan ne haber olduunu sorduum zaman, Mustafa Kemal Paa'nn kd Bolu'ya varmadan nce hepsinin idam edilmi olduunu syledi. Belki, Mustafa Kemal Paa, Ethem'in kendine sylerse, kesinlikle bu adamlan ldrmeyeceine inanyordu. Ne garip bir durumdaydk. Bir yandan Hilfet kuvvetleri halka musallat olmutu. Bir yanda Kilikya'da Fransz kuvvetleri halk l-drtyor, te yandan Yunanllar evreyi yakp ykyor, adam ldryordu. Nihayet, stanbul'daki tilf kuvvetleri de halk eziyordu. deta, Batnn gerek halde Douya Sopa Siyaseti uyguladklarn ve Kahrolsun Trkler diye bardklarm du124 TUKKUrM 1MTU1A1N1 yuyor gibiydim. Trklerin kendileri de aralarnda boutuklz iin, Milletin Atele mtihan'nn en korkun anlarn ya^ yorduk. Kararghta da dtan sakin grnmekle birlikte, g anls yayorduk. Ben hep bromda eviri ve makine ile urayor! dum. Bazen Mustafa Kemal Paa gelir, bir kahve smarlar, a| zck otururdu. O gnlerde, btn enerjisiyle alyordu. Ayn zamanda atei vard ve hastayd. Bugnlerde Dr. Refik'le Drl Adnan deta endieyle etrafnda dolar onunla megul olur--lar di. Byk odadaki manzara gzlerimin nndedir. Mustafa Kemal Paa, lambasnn altnda ktlan kantrr. Albay smet Bey durmadan dolar. Cami Bey, dizinde ktlarla konumak frsatn beklerdi. ilerinde sorunlar gittike oalyordu. Her yarm saatta bir Hayati Bey gelir, telgraflar getirirdi. Bunlarn arasnda yleleri vard: Ben hilfet ordusunun yaklatn gryorum. Halkn onlara katlmasndan korkuyorum. Onlar girip telgraf tellerini kesmeden emirlerinizi bekliyorum. Bunlardan biri okunduktan sonra, Hayati Bey asker selm vererek: Teller kesilmitir. dedi. te, ihtillin manzaralarndan biri. Baka bir telgraf: Ben kasabann dnda muhabere merkezi kurdum. Kaymakam Hilafetilerle anlamak zeredir. O, bir vatan hainidir. Her gece etrafmzdaki merkezler ve kasabalardan byle telgraflar alrdk. Bu ihtill gnlerinde zavall ve yoksul telgraflarn cesaret ve vatanseverliklerini, yaptklar grevi vmemek elde deildir. Bu durum, her gece afak sknceye kadar srer, hepimiz yorgunluktan bitkin bir hale gelirdik. Mustafa Kemal Paa'nn o gnlerdeki kadar yorgun ve bazen de umutsuz olduunu grm deildim. Genellikle birka saat uyuyabilmek iin sabahn erken sa-atlarnda aaya inerdik. Fakat, rahat uyumak da pek elde olmazd. nk, Hilfet ordusu mensuplarnn ne zaman bizim yerimizi de basp, yatamzda bizi boazlayacaklarn bilemiyorduk. Bugnlerde, bu vatan hainleri Bolu hastanesinde yatan baz subaylan da yataklarndan srkleyip hastanenin nnde kafalarn tala ezmilerdi. ; 1M11HAN1125 125 Yine bu sabahlardan birinde, iftlie girerken, Karaba'n sesini duymadm. Ertesi sabah, bilinmeyen bir adam tarafndan kurunla ldrlm olduunu rendik. Ayn hafta iinde alt aylk yavrusunu da bilinmeyen bir adam zehirlemi. Tabi, bizim durumumuzun da ne olaca belli deildi. Mcadele kuvvetlerinin tek gl olduu yer, bu ara, Mudurnu idi. Orada, Bolu'dan gelen saldrlara Binba Nzm ynetimindeki kuvvet kar koyuyordu. Binba Nzm'a Selanik'ten eski ttihat Binba brahim de katlmt. ok vatansever ve alakgnll bir adama benziyordu. Mudurnu kyllerini bizden yana evirmeyi baarabilmiti. te, tek umut noktamz buydu. Ama saldrlar dinmedi. Bolu ile Ankara arasndaki kyler birer birer ayaklanmaya baladlar. Bunlar, hep ldren, yakan ve savaan kk gruhlard. Bir sabah, kendimi hasta hissettiimden, kararghtan erken ayrldm. Dr. Adnan geldii zaman dedi ki:

En tehlikeli geceyi geirdik. Hemen btn teller kesildi. Yakndan silh sesleri geliyordu. Ortalkta bir panik havas var. O gnlerde, kararghn bulunduu yere bir sr at getirildiini grdm. Bunlann ne iin olduunu sorduum zaman, Belki Ankara'y brakmak ve Sivas'a gitmek zorunda kalrz. Senin iin bir araba hazrlatyoruz. dediler. Ben, araba istemediimi ve gitmeyeceimi syledim. Ama, bu srf cesaretten ileri gelmiyordu. Btn durumu dnmtm. Orada kalmakla sadece lmden kurtulabilirdik. O akam, Dr. Adnan, Mustafa Kemal Paa'nn kendisine beni arabayla gndermek nerisinde bulunduunu syledi. Ben: Halk tarafndan paralanmaktansa, zehir alr lrm. dedim. Dr. Adnan, stnde, bugnlerde, hep kuvvetli bir zehir tayordu. Yine o gnlerde kardeimden aldm bir mektuptan, oullanmm ekim aynda Amerika'ya gitmelerinin salandn rendim. Biraz memnun oldum. Bir sabah kararghtan karken, Binba kr Bey'le, Temen Bekir'i grdm. Odama geldiler. Onlar zmit'ten gelip bize katlmlard. Binba kr, tabancam olup olmadn sordu. Ben, tabancann sesine bile katlanamayacam ve o gnlerde kurun bulmann mmkn olmadn, yalnz kararghtan bir mavzer edinebileceimi, fakat oj.un- da yerinden UJK1S.U1N A'l JLJi kaldrknas g olduunu syledim. Binba kr gld, cebinden bir Parabellum kararak uzatt ve o gnden sonra iftliin arkasnda silh sesine almam iin ate talimleri yapmam syledi. iftlikten birka yz metre tede, talimlere baladk. O-rada bir kk kulbe vard. Kulbe km ve kapsnn yars meydanda kalm olduu gibi, iinde kimse yoktu. Kapy niangh yaptk. Silh sesinden srayan ben, bu sese altm. Eer, bugn iftliin arkasnda hl o kulbe varsa, bizim kurunlarn izleri grlebilir. Binba kr, kapya bir be kuruluk para yaptrd. Paraya nian alyor, ate ediyordum. Dostlar da bana o gnlerde epeyce kurun getirdiler. Cami Bey'le, oturduumuz kk yerin stratejik noktalarn konuurduk. Cami Bey, mavze-riyle merdiveni tutacak, ben de pencereden ate edecektim. Yani bir saldrya urarsak. Albay Refet de zmir dalarndan yz zeybekle geldi. Bir sre sonra Mudurnu'ya gidecekti. Her halde halk arasnda bize kar bir gidi vardr. Bizleri ldrmek istedikleri muhakkakt. Ayn zamanda, btn tral ve gmleklilere de kfir gzyle bakyorlard. Bir akam yemekten sonra, byk odada otururken, Albay. Refet'le sakin sakin konuuyorduk. Kendisine Kalaba kadnlarnn zeybeklerden ikyet ettiklerini anlatyordum. Kalaba kynn nndeki derede kadnlar amar ykarken, zeybekler gelip kzlara bakyorlarm. Her halde zeybeklerin klklar acayipti ve hepsi silhlyd. Kadnlara, bunu Albay Refet Bey'e sylemeyi vaat etmitim. O aralk Hayati Bey tekrar o kt haberlerle geldi. Albay Refet, oraya gitmemelerini emrederim dedii zamn, Hayati Bey tekrar geldi. Asker selmn verdikten sonra, Btn teller kesildi dedi. Bunu syler sylemez, dardan tfek sesleri gelmeye balad. nce, herkes heyecanland. Mustafa Kemal Paa, ayakta dolaarak emirler veriyor, hemen herkes mrnn son dakikasn yaadna inanyordu. Garip olarak, o dakika bende byk bir merak uyandrd. Siviller beni ilgilendirmiyordu. nk hepsinin korktuu belliydi. ki byk asker, Kemal Paa ile Albay Refet Bey'di. Albay Refet, yerinden kmldamad. Sknla sigarasn imeye devam etti. Mustafa Kemal Paa, her zaman tehlikeyle karTRKN ATELE MTHANI 127 lam byk bir askerdir. Fakat, o da bilinsiz kalabalktan holanmyordu. Ama, o dakika, selmetin mill hareketin baarsnda olduunu seziyordu. Ben, kalktm, odadan yava yava ktm. Odann dnda, subaylar savunma hazrlklar yapyorlard. Sakindiler. Bir tanesi telefon ediyordu. Diyordu ki: Ne dediniz? Atein zeybekler tarafndan atldn m sylyorsunuz? Syleyin cephaneyi israf etmesinler. Ankara'y korkutabilirler.

Ondan sonra subay odaya gelerek, atein cepheye gitmek iin hazrlanan zeybekler tarafndan edilmi olduunu syledi. Ertesi gn de, son defa olarak, Ankara'dan ayrlmak tartmas yapld. Fakat kendimizi biraz daha gven iinde hissediyorduk. Albay Refet, azgn zeybekleriyle ertesi gn Ankara'dan ayrld. Bolu isyan biraz yatmt. Ethem de Ankara'ya gelecekti. Ethem Ankara'ya silhl kuvvetleriyle girdii zaman, halk sokaklar doldurmutu. Adamlar arasnda kadnlar da vard. Dikkati eken Ethem byk evkle karland. Mustafa Kemal Paa otomobilini ona verdi. Bu, Ankara'da bulunan tek otomobildi. Ethem Byk Millet Meclisine geldii zaman cokunlukla alkland. Ben onu ilk defa kararghta grdm. Bir gn, byk odaya girerken bir sr silhl adamn arasnda kendimi buldum. Tabi, bunlar Ethem'in adamlaryd. Mustafa Kemal Pa-a'ya, baz raporlar gtryordum. Ethem'i Paa'nn karsnda bir sandalyede buldum. Ayaa kalkt, elimi pt. Normalden gl, uzun boyu vard. Hi eti olmayan kudretli vcudu canl bir iskelete benziyordu. Tam erkez yapsyd. Geni omuzlar, ince bel, uzun bacak ve kollar, kocaman sarn bir kafa, ksa bir burun ve gayet solgun gzler. Teni hi bir hava etkisiyle deimemiti. Ksa burnu Anglikan bir mizah anlatyordu. O odada bu kocaman erkez herkesi glgede brakyordu. Odada evreyi inceliyordum. Mustafa Kemal Paa da megul grnyordu. nnde slm tarihinin ilk sayfalan, yani demokrasiye en yakn olan yirmi drt yl kaplayan blm okuyordu. Emeviye hkmetinin kudretli nfuzunu incelerken, belki Ankara'daki din adamlarn hasl elde edeceini dnyordu. TUKKUJN MTHANI O gnler 1920 yaznn ortalarna rastlar. Kararghta deta bir manastr hayatnn kenara ekilmilii iinde yayorduk. Yakup Kadri bu devirden sz ederken Siz manastr hayat yayorsunuz derdi. Mustafa Kemal Paa deta rahip gibi yayordu. Fakat baz akamlar br yandaki bir eve gider, baka bir evrede bulunurdu. Bazen bir ocuk safiyetiyle din tartmasnda bir hocay yere vurduunu sylerdi. Bana Hanmefendi, hocalarn grnlerine inanmaynz. Aktan ikiye kardrlar, fakat herkesten ok ierler. derdi. Bu akamlar Mustafa Kemal Paa hocalar elde etmek iin onlar, o zel evinde, anlalan, koltuklard. Mustafa Kemal Paa, bu ilk aylarda, hatta daha sonralar, kritik anlarda, kendisiyle altm zaman, hep drst, hep ikiye kar nefsine hkimdi. (kiye dknl sylendii halde azna bir damla alkol almamt. Ayn zamanda hibir eye kr krne inanmazd. Herhangi bir lkye tmyle balanm olanlar kullanmay,da bilirdi). Bundan baka da iten olmayan gsteriler veya inanlarla ok iyi alay etmesini bilirdi. Her halde, bu bir paradokslu durumdu. Kendisi amacna varabilmek iin srayla birbirine tmyle kart grnen herhangi lky ele alrd. Ksaca varmak istedii sonutan kendisini alakoyabilecek hi bir duyguya uymazd. Kehanete, zellikle ryaya ok inanrd. Yazhanesinin arkasnda, bilmem hangi bir hoca veya khin tarafndan yazlm, yeil zemin zerinde, Arapa acayip yazlar vard. Her sabah, evresindekilere o gece rya grp grmediklerini sorard. Kurnazlar da, tabi onun baarsn belirten ryalar anlatrlard. Hariciye Vekili Bekir Sami Bey'le Maliye Vekili Yusuf Kemal Bey, bu aralk, Rusya ile yapacamz bir anlamay incelemek iin Moskova'ya hareket ettiler. Trkiye'yi insan topluluunun dnda tutan Batya karlk, durumu ok zayf olan Rusya, Trkiye ile anlamak istiyordu. Franszlar da (bazlar) duyguca bizi tuttuklar iin, zaman zaman, Ankara'ya gelir, konuurlard. te, Rusya'nn bize saldracak durumda olmamas ve Bat memleketlerinin Trkiye'yi yok etmeye karar vermi olmalar, Byk Millet Meclisi Hkmetini yaratt. Bu Byk Millet Meclisine bal iki trl ama savam halindeydi. Bunlardan birine Bat Mefkuresi, tekine Dou Mefkuresi denirdi. TRKN ATELE MTHANI 129 Bat mefkuresine dayanm olanlar, Byk Millet Meclisine ekil vermekte daha fazla baarl olmu olmalarna karn, tamamiyle iktisad, sosyal ve mill eitim sorunlarnda 1839'da

balayan Bat rneine doru giden yolu tmyle tutamamlard. Bunlar, Bat mefkuresine bal olmakla birlikte, d siyasette Dou ve zellikle Rusya'ya eilimliydiler. Fakat, Rusya'nn i eklini katiyen Trkiye'ye uygulamak istemiyorlard. O zaman Ankara'da bulunanlarn yksek renim grm ve bilim kafallar, pek az olmakla birlikte, hepsi Batya bal adamlard. Bunlar iddetle sovyet ekline karttlar. -zellikle, dzenli olmayan kuvvetlerin orduyu etkilemesine karttlar. nk, tek dayanabileceimiz kuvvet orduydu. Bu aralk, Dou mefkuresini zmlemek gt. nk, ok karkt. Bu Dou mefkuresinin eitli blmlerinden biri de komnizmdi. Bunun en nemli yanls, belki Hakk Behi'ti. Bu adam, ttihat ve Terakki'nin idealist yelerinden ve ayn zamanda maliye ile uraan kiilerindendi. Ruha ok iten-likli bir insand. Trkle ok bal olmakla birlikte, snf, servet ve din gibi eylere karyd. Biraz da kafasnda anormallik vard. Kendisi kararghn kar tarafndaki kk bir srtta otururdu. Orada, hep her eit insana rastladmz gibi, kendi ocuklarndan, evltlarndan baka, bir sr de kpei vard. Bununla birlikte fikir konulan zerinde tartmalardan kanrd. Israrla stnde durduu tek nokta Bat medeniyetinin sona ermi olmasyd. Bat mefkuresine tarafl olanlara bundan dolay iddetle karyd. Mustafa Kemal Paa da, bu gnlerde, sovyet sistemini merakla izlemesine karn ondaki bu duygu, bir idealden ok, her eit olasl incelemeye dayanyordu. Bugnlerde stanbul'dan gelen Hikmet (Bayur) Bey de Sorbonne'da okumu, Franszcas olaanst, zellikle matematii kuvvetli, Bolevizmden yana bir adamd. Hill-i Ah-mer'de stanbul'da Dr. Adnan'n yannda alm olduu iin ona ok balyd. Ankara'ya gelince de, bizim yanmzda iftlikte oturdu. O geldikten sonra, Hariciye Vekleti onun kabiliyeti sayesinde normal bir ekil almaya balad. 1920 yl austosunun onunda Sevres anlamas Trkiye'nin yok edilmesini kasteden P: 9 biimde imzalandktan sonra, bu adam ok hizmet etti. Ken, dii, komnist dncelerden yana olmakla birlikte, Trkiye', nin her iki tarafa kar da bamsz kalmasn isteyenlerdendi. Bu aralk, Batnn siyasetinden dolay arm olan halk da, Dou siyasetini, eitli biimlerde ve kendilerine gre yo-rumluyorlard. rnein dzensiz kuvvetlerin efleri. Bunlar Yeil Ordu ad altnda bir kuruluu Hakk Behi'in bakanlnda kurdular. Ethem de bunlara katlnca Yeni Dnya ad altnda bir gazete karmaya baladlar. Fakat, Mustafa Kemal Paa bundan kukulanarak Yeil Orduyu ortadan kaldrd. Bunun dnda bir de ulema snf vard ki, bunlar da Dou mefkuresini eski slm demokrasisi halinde diriltmek istiyorlard. te bunlar. Mustafa Kemal Paa'y eski slm ekilleri gzden geirmeye yneltmilerdi. Bu iki mefkure arasndaki atma srasnda, Mustafa Kemal Paa'nn emri ve isteiyle Komnist Partisi kuruldu. Buna kendini iten ey, bana gre, Rusya'da bulunan Trkler arasndaki komnist unsurlara kar durum almakt. Ayn zamanda, o gnlerde, komnist sistemini de deta bir harita halinde tespit eden bir inceleme ile urayordu. Ben ahsen bunlardan bir ey anlam deilim. Bak'deki Trk Komnist Partisinin banda Mustafa Suphi adnda, Boleviklerin ok tuttuu bir adam vard. Anka-ra'daki Komnist Partisinin almalar hakknda pek bir ey hatrlamyorum. Aralarnda yakndan tandm bir Hakk Be-hi vard. Bu aralk, Rus sefereti de daha tamamyle kurulmu deildi. Fakat, kendilerine Bolevik denilen birtakm adamlar Rusya'dan gelip gidiyorlard, ilk gelenler Trkler ve Msl-manlard. Sonradan, Ruslar da bunlara katlmaya baladlar. Her halde, Ruslarn ok eytanca hazrlanm bir propaganda sistemi olduu akt. Bunlarn arasnda nce Yeil Ordu'ya girmi olan Diyarbakrl Vakkas adnda pek garip bir adam vard. Onu bana Hikmet Bey getirdi. nce anlaacamzdan emin gibi grnerek hemen propagandaya balamt. Aklarda vaaz eden bir hoca gibi yere bada kurup oturur, Rus propagandasn alfabesini bandan sonuna kadar tekrarlard. En ok ele aldt sorun zenginlik ve yoksulluk sorunlaryd. Snflarn kaldrlmas zerinde uzun uzun durur, gayet anlamsz konutuu zaman bile, itenlikli

grnrd. Ksaca, Rus propaganda alfabesini ezberlemiti ve bunu batan baa her yerde tekrarlar dururdu. O konuurken Trk renperlerinin ellerinde kazma krek, btn ev veya mal mlk sahiplerine saldrmalar tehlikesini insan gzleriyle grr gibi olurdu. Rus komnistleri arasnda, dikkati eken bir adam Ver-loff tu. Ufak tefek, kk yzl, kocaman kafal bir adamd. nce uzun bir sakal vard. Gzleri durmadan parlard. Hep siyahlar giyerdi. Belinde bir kemer, ayaklarnda da, dizlerine kadar kan bir izme vard. Ukraynalyd. Beni grmeye geldii zaman yannda bir de tercman getirirdi. Burada unu tekrarlamak isterim ki, Mustafa Kemal Paa, komnist partiyi kurdurduu zaman, nce Dr. Adnan'n baa gemesini istemiti. Fakat, Dr. Adnan, d siyasete muhalif olmakla birlikte, Bat mefkuresinin sonuna kadar tarafls olduu iin bunu istemedi. te, benim durumum da aa yukar byleydi. imdi geelim Verloff a: Verloff sylemek istedii eyleri bir deftere yazarak gelirdi. Fakat, ben trcmanm sylediklerinden ok, adamn kendisini incelerdim. Verloff, eski bir nalbantn ve Lenin'in en yakn raklarmdand. Fakat, iman etmi olduu bu yeni sisteme ball, salt insanl kurtaracana inanacak kadar safdil olmasndan ileri geliyordu. ou zaman Rusya da batsn, fakat insanlk kurtulsun, derdi. Bu, onda deta sabit bir fikir halini almt. Btn kadnlardan kz kardelerim, erkeklerden de erkek kardelerim diye sz ederdi. O da benim yzm dikkatle inceledikten sonra, olduka kt bir Franszca ile konumaya balad. Ondan sonra, sk sk gelir, beni imanna evirmeye alrd. Ben, bir gn, ona Bolevik rejimde beliren cinayetler ve iddet hareketlerinden sz ettiim zaman, inkr etmedi. Fakat, pek de aldrmad. Garip olarak, o Djerjinsky gibi insanlarn kanna girmekten haz duyulan gnlerde, Verloff lar gibi insanl sevenler olduu gibi, vahiler ve Vakkas gibi Bolevizm vastasyle hayatm kazanmak isteyen insanlar eksik deildi. Verloff un da, nihayet, Ruslar tarafndan daha sonralan firma atlarak yakldn haber aldk. Sovyet sisteminin de, eski zamanda din tutucularnn herhangi arac ile insanlarn kanna girmek onlara eza etmek yeteneini tadna emindim. Bu aralk, Verloff, beni kendi dncesine eviremeyeceini grmekle birlikte, saysz sovyet propaganda bror getirdi, zellikle cnc Enternasyonalden sonraya ait. una inanmak gerek ki, komnizm bile insanlar arasnda ayrlk yaratan, din, rk bakmlarndan olmasa da, baka bakmlardan, insanlara zulmeden bir sistemdir. Verloff un mevkii resm deildi. lk resm temsilci Upmal yoldat. lk gelen komnistler gibi, o da sade ve temiz bir adamd. Fakat aptald. Bunlann hepsi bana tercmanlaryle gelirdi. nk, hi biri adamakll bir baka dil bilmezdi. Bunlardan biri, beni Madam Trikoya'nn eserlerinden tandn sylemiti. Bu kadn, 1910'da stanbul'a gelmi, Rus gmenlerinden biriydi. Madam Trikova Rusya'ya k olmakla birlikte, kt hareketlerinden ok yaknrd. Fakat biz pek siyasetten konumamtk. Anlalan La jeune Turquie adl kitabnda bana da epeyce yer vermiti. Fakat, daha sonralar Beyaz Ruslar arasnda stanbul'a geip gelmediini renemedim. Nihayet yaz geldi. Ben scaa pek dayanamam. Bu yzden kararghtaki iim beni ok yoruyordu. Mustafa Kemal Paa'-nn kendisi bugnlerde pek titizdi. Anlalan, Byk Millet Meclisini istedii gibi kullanamyordu. Bununla birlikte, yksek tabakadan kendisini tutan epeyce adam vard. nk, btn rgtyle yeni bir hkmeti kurmak ok gt. Herkes, Mustafa Kemal Paa'ya nem vermekle birlikte, onun yeni kurulan Anayasaya aykr hareket etmesine engel olmaya alyorlard. Ankara ileri gelenlerinin Byk Millet Meclisindeki temsilcileri arasnda bir kinci Grup ad altnda muhalefet kurulmutu. Bundan baka da, bir Mstakiller grubu vard. Bunlann says az olmakla birlikte, iki taraf arasndaki dengeyi tutabiliyorlard. Mustafa Kemal Paa da Meclis'i elinde tutabilmek iin, bandan beri kendinden yana olanlarn bazlarm feda etmeyi ngryordu. lk feda edilen Cami Bey oldu. Dahiliye Vekili sfatyle Meclis'te hep Mustafa Kemal Paa'y tutmutu. Fakat, Meclis, Dahiliye Vekletini iddetle eletirdii zaman, Mustafa Kemal Cami Bey'i tutmad. Bunlara Cami Bey'in kendisinin cevap

TRKN ATELE MTHANI 133 vermesini istedi. Verdii cevaplar alkla karlanm olmana karn, Cami Bey istifa etmiti. Bundan biraz sonra, Cami Bey Roma'ya ilk mmessilimiz olarak gitti. Kendisi aleyhinde birok propaganda yaplyordu. Bunlann aslsz olduu anlaldktan sonra bile Cami Bey siyaset hayatndan ekilerek, kendi halinde yaamaya balad. Mustafa Kemal Paa, fikrini yrtmek iin her tr sistemi kullanyor zaman zaman, bir George Washington tavn alyor, bazen de bir Napoleon havas yaratyordu. Fakat bilim sahasnda ok yksek olanlar bile onun kudretine yaklaamazlard. nsan tabiatnn en zeki bir temsilcisi olan Mustafa Kemal Paa daima mevkiini elde tutabildi. O gnlerde btn akamlar bu sorunlar konumakla geerdi. Kararghta, bir yandan deta bir manastr hayat yaarken te yandan Byk Millet Meclisinin zor durumu Mustafa Kemal Paa'y yoruyordu. Cami Bey meselesinden sonra, bir akam Hamdullah Suphi Bey'e satat ve ona yalanc dedi. Hamdullah Suphi szn geri almasn istedii zaman, Mustafa Kemal Paa hemen geri ald, fakat Hamdullah Suphi aleyhtarl devam etti. Bu devirde, Dr. Adnan Shhiye Vekili olmakla birlikte, Cami Bey'den bo kalan Dahiliye'ye de vektet ediyordu. Mustafa Kemal Paa, Dr. Adnan'n hi bir ahs ihtiras olmadn anlamt. Cami Bey ve Hamdullah Suphi Dr. Adnan'n dostlar olduklar iin, Mustafa Kemal Paa ile aralarndaki uurumu kapatmaya alt ve nihayet muvaffak da oldu. Hamdullah Suphi 1920'de Maarif Vekili oldu. Dr. Adnan'n bu lmllndan dolay, bir yandan muhalifler eletirdikleri gibi, te yandan Mustafa Kemal Paa'y muhalefetlerine kar sert politikasndan alakoyduu iin biroklar yine onu eletirirdi. Austosun sonlanna doru, Kzm Karabekir Paa, Mustafa Kemal Paa'ya yazarak, Kars'a girmesi meselesini bildirdi. Bu, geceleri uzun tartmalara yol at. Fakat, asker konulara benim aklm ermedii iin, bu nokta zerinde duracak deilim. Yazm sonlanna doru, iim biter bitmez iftlie ekiliyordum. Yeil akasyalar artk altn rengini almlard. ay, hep akp geiyor, austosbcekleri tp duruyorlard. 13 TRKN ATELE MTHANI O gnlerde bir akam Mustafa Kemal Paa iftlie geldi. Uzun uzun konutuk. Pek dediim anlamadm. Bana sordu. Doru deil mi, Hanmefendi? Dediinizi pek anlayamadm, Paam. Yanma geliniz, anlataym. Yanndaki sandalyeye oturdum. O da, bu sefer dncesini ok ak olarak anlatt ve bunu u kelimelerle belirtti: ' unu demek istyorum: Herkes benim verdiim emri yapmaldr. imdiye kadar Trkiye'nin kurtuluu ve iyilii iin byle yapmamlar m? Ben hi bir eletiri, hi bir fikir istemiyorum. Yalnz emirlerimin yerine getirilmesini. Benden de mi, Paam? Sizden de. Ak bir ekilde cevap verdim: Mill amaca hizmet ettiimiz srece size itaat edeceim. Benim emrime daima itaat edeceksiniz! Ben yine ak cevap verdim: Bu, bir tehdit mi Paam? Birden, tavrn deitirdi: Teessf ederim, dedi. Ben sizi hi bir zaman tehdit etmem. Geri, Mustafa Kemal Paa'nn istediini tehditle isteyeceini biliyorsam da, bunu beni tehdit iin sylemediine emindim. Bundan sonra, tabi bir surette konumaya baladk. te, Mustafa Kemal Paa ile tartmaya benzer tek mnasebetimiz budur. O akam ok dndm. Hep aklmdan Mustafa Kemal Paa'nn vaktiyle kudretin blnemeyecei hakkndaki szleri geiyordu. Fakat, kudret eline geerse, istediini

yapacandan da emindim. Bununla birlikte, onun ne kadar nemli ve pek gerekli bir mevkii olduunu bildiim iin, bu duygumu yenmeye karar verdim. . Mustafa Kemal Paa'nn memleketi kurtaracana inanyordum. Ben, bu kk olay Mustafa Kemal Paa'nn unutmayacana emin olmakla birlikte, bir gn, ngilizce olarak yazmaya karar vermitim. BLM VI KALABA KY VE HAYVAN DOSTLARI.M Ertesi gn, yaz masam oturduum odadan yattmz odaya geirerek, anlarm ngilizce olarak yazmaya baladm. Buna Son Perde adn vermek ve ok garip olacak, zellikle ocukluun, ta kendimi bildiim nndan beri belirten yann yazmak istiyordum. Anlarmn birinci cildine ait btn notlar bugnlerde hazrlanmtr. Bunlarn ngilizcesi ngiltere'de baslm, Trk-esi de yl nce Yeni stanbul gazetesinde tefrika edilmitir. leden sonralar ata binmeyi reniyordum. Bir tandn gnderdii beyaz bir at vard. Kararghn bize vermi olduu Sleyman'la (Onun da at vard) Ankara yresini incelemeye baladm. Geri, okul anda ata binmeyi renmitim ama, adamakll bir binici olamamtm. Cami Bey, vaktiyle usta binici olduu iin, Hamdullah Suphi Bey'le bana ders vermeye L6I balad. Fakat, birka gn sonra Roma'ya gitti. Ben de kendi kendime binmeye devam ettim. Btn yakn kyleri dolatm. Bugnlerde Ankara'nn olaanst doa gzelliklerine de hayran oluyordum. Hemen her gn ankr yoluna kadar gider, akamlar da Kalaba'ya dner, orada kyllerle konuurdum. Yeillikler, sapsar topraklar, koyun srleri ve kaval sesleri!, Bu dolamalarda bir gn, biraz telerde iki ev dikkatimi ekti. Bir tanesi kocaman, yeil bir bahe iinde, kavak aalarnn ortasnda minicik bir yuvayd. teki, onun tam karsnda, st krmz, tavanaras odasyla daha bycekti. kisi de harabe halindeydi. Yerlilerden birinindi. Ama, ben iimden kesin olarak bunlardan birinde oturmaya karar verdim. Dr. Adnan' tanyan sahipleri o evlerden hangisini istersem, bize tahsis etmeye sz verdikten sonra, onarmaya baladlar. Bu gezintiler srasnda, Binba Salih Bey'e rastladktan sonra, ok zaman onunla daha uzaklara giderdik. Seyislerimiz de bizimle beraber gelirdi. Binba Salih Bey'in altnda, yry ahenkli, son derece gzel bir doru at vard. Bann hameti, kuyruunun gzellii batan baa kalbimi kazand ve onu edinmeye karar verdim. Binba Salih'in dediine gre, bu ok deerli bir att, fakat iyi terbiye edilmedii iin biraz tehlikeliydi. Kendisinin stanbul'daki beyaz at yolda olduu iin bunu ondan alabilecektim. yi terbiye edilmemi olmasna, kaprisli ve dolaysyle tehlikeli olmasna karn onu kesin olarak edinmek istedim ve edindim. Yine bugnlerde, Temen Abdurrahman bana bir kutu iinde minimini bir siyah kpek yavrusu gnderdi. Bunu Ankara sokaklarnda bulmutu. Bana hayvancazn garip hallerini anlatt zaman, bu kpei de edinmek istemitim. Temen Abdurrahman, onu aram, sonunda bulup bana gndermiti. Adn Cin koydum. ay vakitleri aramzda oturur, krk bir fincandan ay ier, bahenin armutlarn, bir insan gibi tat alarak, yerdi. Bu yarata ocukluumda rastlam olsaydm, onu ecinnilerin insanken hayvan klna soktuklar bir yaratk sanrdm. Akamlan aramzda oturur, hepimizin elini yalar, konumak dar, btn hayatmza katlrd. Dr. Adnan, kpeklerde tenya olduu iin onu koynuma almaktan beni yasaklamt. Bu yzden, kpekik, ayak ucumda bir minderin zerinde yatard. Fakat, garip olarak, uyur gibi grnd halde, Dr. Adnan'n uykuya daldn sezer sezmez, hemen yatama atlayarak koynuma girerdi. Bu kpei bir kk evlt gibi sevmitim. Bu devirde, Dr. Adnan, Mustafa Kemal Paa'nn yannda gece ge vakitlere kadar kalrd. Asker durum ok korkun bir ekil almaktayd. Bize kar son ayaklanmalarn en nemlisi Konya'da 1920 ekiminde olmu, ehir ve btn kasaba ve kyler ayaklanmt. Buna, biraz da, babozuk askerlerin davranlar yol amt. Konya, birka gn iin, bir kyl hkmeti kurmutu. Bu olay o zaman orada bulunan Miss Billings ile Miss Allan kendileri grm, ok

ac sahnelere rastlamlard. zellikle, bir gen doktoru ldrp ldrmemek hususunda kyl hkmetinin davran onlar zmt. Ben kendim, stma yznden yataa dm olduum iin, bu durumu pek in-celeyemiyordum. O zaman, Ankara'da deta bir istil halinde olan tehlikeli bir stmaya hi birimiz tutulmadk diye seviniyorduk. Fakat, ben Suriye'de en kt biimde stmalara tutulmam olmama karl, burada, en tehlikelisine yakalanmtm. Sokaa ktm zaman bana, ayamn altnda toprak ve evredeki aalar sallanr gibi gelirdi. Yataa yattm zaman, arpnt ve yksek ateten bitik bir hale derdim. Tuhaftr, bu hastalk srasnda hep Viyana ve oradaki mzik kafam doldururdu. Gzlerimin nnde, deta, krmz sal bir gzel ka-. din, yznde maske, ark sylerdi. Mefistofeles'in bir kadna eziyet ettiim grr gibi olurdum ve Carmen operas ve Parsifal batan baa kafam ve kulaklarm doldururdu. Bu ateli akamlarda, ok ac ektiim zamanlar, yanmda bir adam isterken karmda kuyruunu sallayarak oturan in'i grrdm. Bazen de Fati yatamn ba ucunda diz kp bana masal anlatrd. Dr. Adnan o gnlerde ancak gece yarsndan sonra gelebiliyordu. Hastalk durumum ktletii zamanlar, bazen erken gelir, benimle ilgilenirdi. Bazen de, onun pencereden, oraya gelip durumumu soran Albay smet Bey'e hastalm hakknda bilgi verdiini duyar gibi olurdum. Btn karargh hastalmla ok yakndan ilgilenmiti. Sonunda, oda138 TRKN ATELE MTHANI mn duvarlar artk sallanmaz olmu, cibinlik de benim iin bir hapishane olmaktan km gibiydi. Biraz iyiletiim zaman durumun ok kt olduunu grdm. 1920 haziran sonlannda, Yunan saldrs balamt. Hatta bu saldn Sevres anlamasnn snrlarn da amt. Balkesir ve Marmara denizinin bir ksm igal edilmi, Bandrma, zmit ellerine dm, Uak da zaptedilmiti. Bursa'-nn igal edildiini, Afyonkarahisar'm alnmak zere olduunu haber aldm zaman ok zldm. Bizim ordu aslnda sayca ok zayf olduu gibi, ierideki isyanlarla da eli kolu bal kalmt. Bu savalarda iki kadn asker ehit olmutu. zellikle Bursa'nm dmesi beni kiisel olarak ok ilgilendiriyordu. nk babam ve Bursal bir eyhle evli olan kardeim Nilfer, Eskiehir'e snmlard. Ayaklarmn zerine basabilecek hale gelince, Dr. Adnan'la birlikte oraya gidip onlar Antalya'ya gtrmeye karar verdik. Eskiehir'de bo bir okula snmlard. Onlar Afyon'a giden bir trene koyarak Antalya'ya gnderdik. Mustafa Kemal Paa da Eskiehir yaknlarnda dolayordu. Durumumuz, hakikaten en tehlikeli bir hal alm bulunuyordu. Ankara'ya paralel olan tren hatt Yunanllarn eline dm, biz de Orta Anadolu'da kapal kalmtk. Artk, babozuk kuvvetlere son vererek, dzenli ordu kurmak hayat bir zorunluluk halini almt. Eskiehir'den trenle dnerken, Miss Billings ile Miss Al-lan'a rastladm. Onlar Amerika'nn Yakn Dou Yardm Heyetinin temsilcileriydiler. Miss Allan, Harput'ta bulunan bir misyonerin kz olduu iin Trkeyi anadili gibi biliyordu. Tabi olarak, Hristiyanlara ok dkn olmakla birlikte, onlarn da davranlarn beenmiyor ve grevi onu misyonerlikten ekilmeye zorluyordu. te, bugnlerde bu iki Amerikal kadn, btn didime boyunca, Ankara'da Trklerin arasnda pek dosta yaadlar. Miss Allan stanbul'a gittii zaman benim aile durumunu da bana bildirebiliyordu. Bu iki kadnn evi Ankara'da bir toplant merkeziydi, paalar da dahil, btn bata-kiler oraya giderlerdi. *J Eskiehir'den dndm zaman, ifteler iftlii harasnn! bizim iftlie tanm olduunu grdm. Korkun derecedlj TRKN ATELE MTHANI 139 azgn atlar ve onlara bakan ok garip kyafetli bir sr Krt vard. Nihayet iftlikte okul tekrar alaca iin, ben Kalaba kynn karsndaki vadide bulunan o kk evlerden birine gemek zorunda kaldm. st krmz olan ev onarlmakta olduu iin biz kne getik. Ev, iki odalyd, Bunlardan birini Dr. Adnan'la ben, tekini de

Hamdullah Suphi Bey'le Hikmet Bey igal ederlerdi. Atlarmz ve seyislerimiz ahrda yatarlard. Fati'in yatak odas da kk mutfakt. Bu aralk, stanbul'da bana on yl hizmet etmi ve ocuklarm kucanda -tam olan eski ahm evket, Bolu'dan geldi ve bize ok eyler anlatt. Bana dedi ki: Muhtar Resul Aa'y bir Bolevik hatunu evinde tuttu diye fena halde dvdler. Mehmet avu da bizden ayrld. Mustafa Kemal Paa, artk kararghtan ayrlarak stas-yon'da bir ev edinmiti. Albay smet Bey, ben iyileir iyile-mez, karargha gelmemde srar ediyordu. Babasnn lm olduunu haber aldm zaman, ona basal dilemeye gittim. Beni orada alkoyarak tekrar grevime balattlar. Vaktiyle Binba Salih'in igal ettii byk oda on kk blmeye ayrlmt. Bunlardan biri de benimdi. Gzlkl, iman bir adam karma karak dedi ki: Safa geldiniz, uur getirdiniz. Doudan imdi aldmz bir telgrafa gre Kzm Karabekir Kars'a girmi. Bundan sonra, kk blmelerde oturan subaylara seslenerek Dou ksmn ynetenler bu akam tatl yiyecekler, Bat ksmnda olanlar prasa yiyecekler dedi. evresini yirmi kadar kurmay subay ald. Bunlar, ben hastayken gelmi olanlard. Neeli, iman subay, Mustafa Kemal Paa'nn yannda hizmet eden Yzba Tevfik'ti (Bykl). Kars'n igali bizim umutsuz durumumuzda tek k olmutu. Albay smet de ok sevinmiti. Geldi, hemen oturup, Kzm Karabekir'i kutlaya-hm dedi. Hemen bir tebrik telgraf yazdk. Duyduuma gre, Albay smet, Mustafa Kemal Paa ile almadan nce, Kzm Karabekir'in en yakn arkadaym. Bu nedenle ok menun grnyordu. Karabekir'in bu baans dzenli ordu kurma iiyle uraanlara kuvvet verdi. Bu aralk Ali Fuat Paa'ya kar geni bir propaganda dnyordu. Onun Mustafa Kemal Paa'ya rakip olduunu ileri srenler vard. Belki bu yzden, Mustafa Kemal Paa da onun ok aleyhinde bulunuyordu. Bu da Ali Fuat'n ok yakn dostu olan Dr. Adnan' pek zyordu. Btn bu tehlike arasnda Kalaba ky ile ilikim de ok sk bir ekil ald. Kadnlar, derede amar ykarken hep grrdm. Bir tanesinin ok hasta bir ocuu vard. Kadn ok zgnd. Dr. Adnan'a getirip gstermesini syledim. ocuk iyileince btn ky bize baland. Ayn zamanda, kyde romana benzeyen bir olay da geiyordu. Orada bir gen dul kadn evlenmek zereydi. Nianls Hasan adnda Erzurum'dan gelmi bir genti. iftlikte alyordu. Ben bu dul kadn alacak bir kii diye dnyordum. Anlaldna gre, ev yakan, erkeklerin kalbini paralayan bir kadnd. Bir yl nce bir adam vurmulard. ki kii, yine bu kadn yznden Hasan' da vurmak iin zerine saldrmlar. Hasan ok kuvvetli olduu iin adamlann ellerinden baklarn alm ve onlan bir gzel dvm. Bu dayaktan sonra adamlardan biri hastanede lm. Bu yzden Hasan az daha hapse giriyormu. Bana bir gn, omuzlarnda oraklarla dnen iki kadn heyecan iinde: te geliyor diye dul kadn gsterdikleri zaman ardm kaldm. irkin bir kadnd. Geni kalal, bimiiz vcutluydu. ok esmer bir teni ve atk kalar vard. Fakat konutuu zaman, ok tatl bir sesi vard. Ayn zamanda, yeil gzlerindeki kudret belki bu ekiciliini belirtiyordu. Bu tehlikeli dul hatun Hasanla evlendikten bir hafta sonra, ikinci bir dn daha oldu. Kyl dostlar, benim kesin olarak dne gitmemi istiyorlard. Gittim. Hasan'm karsnn odasna aldlar. Buras, hallarla deli, sedirleri dzgn bir odayd. Dul kadn artk ky kyafetini brakm, eski usul stanbul kyafetine girmiti. Darda davul zurna alnyor, Ayem trks syleniyordu. Orada bir kahpe vard. Kadnlar bana: Kahpe yalnz erkeklere gbek atar ama, senin yanna gelip iftetelli. oynayacak. dediler. Bu kadn nereden bulduklarn sorduum zaman, krmz fener sokandan getirdiklerim sylediler. Daha hkmet yeter derecede kuvvetlenmemi olduu iin kr- ; mz fener sokan ehir dna karmamlard. Bu nedenTURKUN ATELE MTHANI 141 den, Ankara'ya gittim zaman, her zaman bu sokaktan geer, kulbelerin nnde rastkl, yanaklar yapma benli, krmz alvarl gen kadnlar grrdm. Bu sokakla ilgili bir olay hatrmda kalm. Bir akam, kar tarafta oturan Didar'a gidiyordum. Akamn ge

olmasndan dolay iki subay arkada beni oraya gtrdler. Sokaktan geerken, bir kadn ince sesiyle alaya yalvara yardm istiyordu. Etrafa gz gezdirdiimiz zaman, kulbelerin birinin nnde ihtiyar bir kadnn ellerini kaldrm, ayakta, kulbeye zorla girmek isteyen aznavur gibi adama engel olmaya altn grdk. Arkadalarm, tabi olarak, yardm etmek istiyorlar ama beni de yalnz brakam-yorlard. Ben hemen at durdurdum. Arkadalardan biri attan atlayarak kotu, herifi yakalad: Kadn brak, buradan defol git! dedi. Adam ekildi. Subay da o ihtiyar kadna: Haydi ana artk evine gir, korkma dedi. Fakat, kadn ellerini at Allah raz olsun diye durmadan dua ediyordu. te, dnde oynayacak kadn, belki de bunlardan biriydi. Oturduumuz odaya girdii zaman, gzleri byk bir hn ve alkla doluydu: Gel otur da biraz sn! dedim. Ben oynamaya geldim dedi. Ben de ayaa kalkp Gideceim dediim zaman, fena halde onuruna dokundu, Kapy yzmze kapayarak, kt, gitti. Oradaki kadnlar, deta ellerinden oyuncaklar alnm ocuklar gibi hayal krldna uradlar. iftlie dnerken, yalnz bizim kylerdeki deil, btn dnyadaki ktlkleri dnyordum. Bu dnden iki hafta sonra, Emine kadnn bizim ahra girip bir eyler aradn grdm. Ne aradn sorduum zaman, Hasan' aradn ve karsndan haber getirdiini syledi. Anlalan Hasanla kars bozumu. ki akamdr evine gitmiyormu. Anlattna gre, kskanlk yznden karsn sabaha kadar dvm, kadn ldrmesine az kalm. Kars yataktan kalkamyor, fakat mutlaka kocasn istiyormu ve Onun vurduu yerde gl biter, kocam isterim, kocam diye banyormu. Halbuki, dayak yedii yerler gl rengi deil, simsiyahm. ite, kyde rastladm ak dram budur. ki hafta sonra, karsn tekrar dvdkten sonra, Hasan drt gn danda kalm. Bu sefer, kaynbabas gelerek karsnn hasretten ldn sylemi. Fakat, Hasan ise, bir avula fingirderken yakalad iin dvd kars iin Artk sevmiyorum, ok irkin diyormu. Btn kadnlar, kadndan yana idiler. Kasm aynda, kk evimizde benim Cin ok fena hastaland. Tek bal olduum yaratk o olduu iin bu, benim kalbimi zd. Bacaklar tutulmu, yerinden kmldanamyor, durmadan inliyordu. Getirttiim baytar kesin olarak vurulmas = gerektiini syledi. yi hatrlarm, onu vurmaya gtrdkleri ; zaman, yere yzkoyun yatm kulaklanm tkam, bir ocuk gibi alamtm. Gen, ihtiyar btn dostlar in'in lmnden zgn g-rndler ve bana basal dilediler. Hepsi bana bir kpek vermek istiyordu. Ben kabul etmiyordum. Bir daha kpek beslememeye karar vermitim. imdi, artk, bo vakitlerimde, Binba Salih'ten aldm Doru'ya binip dolayordum. Doru ile anlamamz bir hafta kadar srd. Ondan sonra, bir kuzu gibi oldu. Onunla dostluum in'in dostluu kadar yrektendi. Btn kalbimle ona balanmtm. O aralk, stanbul'dan gelen bir subay Doru'nun da bana tamamyle balandn ve benden baka kim zerine binse, istemediini syledi. in'in lmnden sonra, bir hayli akamlar byk bir znt iinde, onu aryor, ata binmek bile istemiyordum. Bir gn bir er, kapma gelerek, Ethem tarafndan bana bir kpek getirdi. Muhteem ve kocaman bir yaratkt. Korkun ve byk gzleri vard. Yz bir gen eklindeydi. Srt siyaht, a-aya doru kahverengi ve bembeyaz bir gs vard. Peneleri beyazd. Tam alnnda beyaz bir nokta vard. Gzleri evrede dolayordu. Ben: Buraya gel, Yolda! der demez, yaklat. Yolda Makedonya'nn ev kpeklerindendi. Birdenbire Cin kadar ona snamadm. Ama, zaman getike, onun da birok insanlann stnde iyi yanlan olduunu sezdim. Yllarca Yoldala birlikte yaadk. Evime geldikleri zaman, vaktiyle Cinle oynaan dostlar, Yolda'tan korkarlard. zellikle Refik Bey, onu balamam syledi. Hepsi gzelliini vyor, fakat onu okamaya cesaret edemiyordu. Onu okamaya cesaret eden tek kimse Hariciye Vekili Bekir Sami Bey'dir. Ama, o da az kalsn paralanacakt. Dr. Adnan Gece bu korkun hayvan yatana alamazsn dedi. Biz baka baka sedirlerde yatyorduk. Fakat Yolda hemen yatamn stne srayarak muhteem bir duru ald. Ondan sonra yllarca ayaklarmn stnde uyudu.

Ertesi sabah uyandm zaman, Yolda yere oturmu, ya-nbamda ses karmadan havlyordu. Dr. Adnan yatanda oturdu ve gld: deta senin uyuduunu seziyor bu hayvan dedi. Her sabah, hatta ak yerlerde yattm zaman bile, ben uyurken hi sesle havlamazd. Artk bundan sonra, Yoldala btn evreyi dolardk. Srtlar inip karken, her ne zaman bir sr grse, sevinle havlamaya balar, hayvanlar da dalrd. Yolda'n geldiinden on gn sonra, Hakk Behi Bey de bana bir kpek gnderdi. Bu, gayet zarif ve gzel, siyah bir tazyd. Eer, insanlarn zellikle diilerin tabiat hayvanlarn iine girmise, bu hayvan da erkek kpeklerin kalbim yakan bir kahpe diye dnmek gerekirdi. nsana penesini yle bir uzat vard ki, deta Fransz saraylanndaki incelii hatrlatyordu. Tabiat da cazibesine uygundu. Sevdii eyleri almaktan hi bir zaman ekinmezdi. Bir yandan, Yolda alktan lse bir eye dokunmazken, b*ur yandan bu kpek can ne isterse onu yapard. Bu yaratk btn hareketleriyle insan kendine eker, hayat olduu gibi kabul ederdi. deta Anrold'un Her eyi alan kadn adl karakterinin bir kpek rneiydi. Adn Sevda koydum. Yolda' herhangi bir kadnn binde bir baarabilecei yolda elde etmiti. Bunlarn ak hikyesini ok yazmak isterdim. nk, benim zavall Yolda'mn herhangi bir erkekten fazla bu aktan ac ektiini anlyordum. Yolda bundan baka da kyde dolar, dii kpeklere satard. Erkek kpekler onu grnce hemen bir azdan hrlamaya balarlard. Hatta ona saldrarak yaralarlard. O da eve dnnce oturup yaralarn yalard. Bir yl sonra, Kalaba kynde Yolda cinsinden kpek yavrular belirmeye balad. Yolda'n Kalaba haremlerine saldrs erkek kpekleri bir 144 TRKN ATELE MTHANI 1UKJ\U1N ; MTHANI 145 araya getirmiti. Bunlar, sonunda tehlikeli bir saldrya getiler. Bir gn Yoldala dnerken, birdenbire Kalaba'nn alt oban kpei saklanm olduklar aalarn arkasndan karak Yolda'a saldrdlar. Burada deta bir Rumeli ile Anadolu kavgas balad. Yolda'n grtlan srp onu ldrmeye alan bir kpei nihayet benim seyis vurmak zorunda kald. Yolda'n gs para para ve kan iindeydi. Onu benim yatak odasna kardk. ki gnlk hastalktan sonra iyilemeye balad. Kydeki aklar geici, fakat Sevda'ya olan ak srekliydi. Kimsenin Sevda'ya hrszlk ettii zamanlar hcumuna msaade etmezdi. Sevda ise, Yolda'a hi yz vermez, ona kar Kalaba'nn bir erkek kpei ile mehtap gezintilerine kard. Buna kar Yolda bir ey yapmyordu. nk, Sevda hemen sevgilisini savunuyor, Yolda'n da ona kar elinden bir ey gelmiyordu. Nihayet Sevda'y aldklar zaman, Yolda, bir insan gibi tam alt ay yas tuttu. Garip olarak, herhangi bir kimse onun yannda Sevda'nn adn ansa, insann yreini paralayacak ekilde ac ac havlard. Aralk aynda, Kalaba'daki ocuklar bir ishal hastalna tutuldular. Byklerse genellikle, zatrreeye tutuluyorlard. O ay, aslnda, Anadolu mcadelesinde ac olaylar birbirini izliyordu. Dr. Adnan, bu aralk Meclis'e ikinci bakan olarak seilmiti ki, bu da iki cami arasnda kalm bir beynamaz mevkiinden baka bir ey deildi. nk, Mustafa Kemal Paa ile muhalifleri arasnda ok sert bir mcadele olmaktayd. Btn kabine toplantlarnda bulunmak zorunda kalyor, bundan baka da Mustafa Kemal Paa'nn ard zel toplantlara da gidiyordu. Bugnlerde, ok az gece yarsndan nce gelir, bazen de sabahn belerine kadar darda kalrd. Mustafa Kemal Paa'nn anormal denilecek bir enerjisi olduu iin, sabahleyin uyurdu. Fakat, Dr. Adnan saat sekizde greve gitmek zorundayd. Bu durum saln ok tehlikeli bir hale sokmutu. Kalaba'nn hastalan da peini brakmazlard. Sabahleyin evden kt vakit ya da gece yansna doru dnd zaman mutlaka onu Kalaba'nn hastalar beklerdi. Cuma gnleri tek dinlenme gn olmakla beraber, saat sekizden nce kalkar, o-

day str ve Kalaba'nn hastalarn karlard. Kadnlar, sofada birikir, erkekler de kap nnde beklerlerdi. Bir cuma gn, her zamandan daha kalabalkt. Emine Hanm hastalarn hepsini birer birer tantt ve kzlarn ellerinden tutup ieri getirdi. Hepsi atei yksek olmakla birlikte, dayankl insanlard. Dr. Adnan onlara deta sihirli bir hoca gibi bakard. ocuklu kadnlar sedirin zerine dizildiler. Onlarn muayenesi bittikten sonra, koridordaki kadnlar Emine Hanm ieri ald. Sedirde oturanlardan birisi dikkatimi ekti. nk ok gzeldi ve ayn zamanda ok hasta grnyordu. Hi de kyl kadn bnyesi yoktu. gen gibi ince bir yz, siyan kirpikleri arasnda parlayan yeil gzleri vard. Yannda alt yalannda bir ocuu bulunuyordu. ocuk, kimseyi annesine dokundurmak istemedii iin Emine Hanm gelip onu tutmak zorunda kald. Ben de ocuu oyalamaya alyordum. st ba partald. Her halde ok yoksul olmalyd. Dr. Adnan'n sorduu sorulara kadnlar cevap vermeyi pek bilmedikleri iin, bu ii de Emine Hanm yapyordu. O gnlerde, her damla su bir buz halini alm ve Dr. Adnan da bu kadm byle bir havada nasl dan kardklarm sormutu. Doktorun tutumundan kadnn tehlikeli bir durumda olduunu anladm. eriye giren ikinci kadn Dr. Adnan'n yannda yzn rtmeye alan ilk yaratkt. nk, kadnlar Dr. Adnan'a bir karde, bir baba gzyle bakarlard. Kadn, iman, alvarl, eski biim bir mor kadife ceketliydi. Yznn rengi ve grnyle tekilerden ayrlyordu. Ayn zamanda ok da temizdi. Kim olduunu sorduum zaman, aile hikyesini anlatmaya balad. Halime adl olan hasta kadn, Deli Mehmet'in karsyd. Bu adam, anlalan eytandan daha korkun bir kimseydi. Btn ky ondan korkard. Yirmi yl nce, kendisinden yirmi ya byk bir kadnla evlenmiti. Yedi yl sonra da on drt yanda olan Halime'yi almt. Halbuki, Kalaba'da iki kadn almak o zamana kadar grmemi bir eydi. Bu adam, bu krmz yanakl iman kadn da bir yl nce alm. nce birinci karsyle ikinci kars iyi geiniyorlarm. Fakat, ncs ailenin huzurunu karm. Bu nc kadn Deli Mehmet'in hayatn en ok etkilemi bir yaratkt. Birinci kars ldkten sonra, Halime'yi evde bir hiz-F: 10 met gibi kullanmlard. Halime hasta olunca (belki iinden hl bir zaaf duyan) Deli Mehmet onun Dr. Adnan'a gnderilmesinde zorlamt. Dr. Adnan atein yannda, uykusuz geen bir geceden sonra, titreyerek oturuyor, kadmlar ona Ortaan bir azizi gibi bakyorlard. Dr. Adnan'a gre Halime'nin hastal deta umutsuzdu. Dr. Adnan'n srar zerine, bundan sonra, illarn ve tedavinin adamakll yaplabilmesi iin, Ankara'dan hastabakclar artmak gerekiyordu. Fakat ben, lelerden sonra muntazaman kye gidiyor, hastalara bakyordum. O gn, leden sonra kye gittiim zaman, beni evin st katndaki odaya kardlar. Oda son derece pisti ve sobasnda da bir tek odun yoktu. ocuklar hemen odun toplamaya gnderdikten sonra, oday kadnlarla birlikte temizledim. Halime'nin ocuu Srma, odadan ayrlmyor, durmadan alyordu. Onun da elini yzn ykadktan sonra, salarn taradm. Halime'nin arkasna lapa koymak iin soyunca, btn mrmde grdm en gzel kadn vcuduyle karlatm. Bu lapa onun acsn biraz dindirdi. Kendi kendime Hollywood'dan birisi onu grse, hemen alp gtrrd diye dndm. Dudaklan mosmordu. ok dayankllk gsterdi. Fakat, btn tedaviyi sessiz kabul eden Halime'ye bir kak orba iiremedik. Derecesini aldktan sonra, onu ve kk kzn kyde orta yal bir kadna brakarak eve dndm. Yaamas hayli pheliydi. Oradayken sormutum: Kumas ile Deli Mehmet nerede? Bu, Deli Mehmet'in evi mi? Kadn, garip bir glmseme ve gzlerinde yala, cevap vermiti: Kumas onu evden kovdu. Pis ve hrsz diye istemiyor. Buras Halime'nin len babasnn kulbesidir. Kumas ona yemek veriyor. Bu yata da o verdi. Deli Mehmet'in elinden biri ey gelmiyor. nk, kars by yapm. Ondan sonraki ky ziyaretlerimizde, ok tehlikeli olaylar rastlamadm. Analar doktorun tlerini yerine getiriyorlar^ ocuklarna yalnz lk su iiliyorlard. Buna biraz atm^ nk ehirdekiler ocuklarna mutlaka bulama yediriyorl di. TUKKUN ATELE MTHANI 147

il Halime iyileti. Fakat ayakta yan l gibi dolayordu. Bu sefer Emine Hanm da Halime'nin hrszlk yaptn, pis olduunu ve kyn ondan ikyet ettiini syledi. Her halde, Halijne'ye arada yemek veren kocasnn ilgisi ba gstermiti. Kurna da bir kahpe olmasna karn kyn sevgisini yava yava kazanyordu. Anlalan, kadn, ezberden yetler okuduu iin, liyn gzne hayli giriti. te kahpelikten ve erkeklere gbek atmaktan sonra kye gelen bu kuma, kyn anlattna baklrsa, iyi bir kadnd. Emine Hanm, ayn zamanda, bana Deh Mehmet'ten haber getirmiti. Halime'yi eve alabilmesi iin, kumas zerinde etki yapmam rica etmiti. Ben, bunu kendisinin niin yapmadn sorduum zaman, Emine Hanm byle bir hareketin kumay btn btn ileden kartacan, bu iin benim tarafmdan yaplmas Halime'yi kurtaracan syledi. Fakat ben, aile sorunlarna karmak istemiyordum. Kuma da beni grd zaman, yzn rter ve uzaklard. Son zamanlarda Mustafa Kemal Paa'nn da shhati iyi deildi. Evinde ona bakacak bir kadn olmad iin Dr. Adnan tedirgindi. Sonunda, akrabasndan bir kadnn gelip, ona baktn memnunlukla haber aldk. Ben, Ankara'nn br tara-fina pek seyrek getiimiz iin, nerede oturduunu bilmiyordum. Artk kararghta da pek az bulunuyordu. Mustafa Kemal Paa'nn iki atl bir arabas vard. Fakat buna pek az binerdi. Bir gn, onu arabasnda Fikriye Hanm adndaki yeeni ile grdm. ok gzel, hznl yzl bir kadnd. Anlalan sal da o kadar iyi deildi. Bu ayn sonlarnda, ordu epeyce heyecan iindeydi. Babozuk kuvvetleri datmak istiyor, ayn zamanda Ali Fuat Pa-a'ya kar hareket kuvvetleniyor, onun babozuklara yz verdii ileri srlyor ve Ali Fuat'n Bat Cephesinden uzaklatrlmas isteniyordu. Btn bunlara karn, Ali Fuat Paa dzenli ordunun balangcn byk bir abayla hazrlamaktayd. Albay Arif Bey anlarnda, 6, 11, 23 ve 24 nc tmenlerin Ali Fuat Paa zamannda kurulduunu yazar. te.bundan dolay, onu Bat Cephesiden uzaklatrmak o kadar kolay deildi. Yalnz Moskova'ya nemli bir adam gndrmek gerei belirince, Bat Cep148 TUKKUJN hesinden ayrld. Bu cephenin gney ksm Albay Refet Bey'e" bat ksm da Albay smet Bey'e verildi. Albay Refet, ayn zamanda Dahiliye Vekili olduu iin bu mevkii de vekleten Dr. Adnan idare etmek zorunda kald. Ali Fuat Paa'nn babas smail Fazl Paa'yla ok dosttuk. Bana canl bir tarih gibi gelirdi. Fakat Ali Fuat Paa'y tanmyordum. Ali Fuat Paa bu mevkii kabul ettikten bir hafta sonra, Moskova eliliine beraberinde gidecek adamlar seme iini kendisine brakmlard. Bir gn bizim eve gelerek benimle uzun konumaya balad. Rus ihtillinin grndnden daha derin bir anlam olduunu, bizim bunu yalnz Rus ajanlarndan dinlediimizi ya da Marx'in nazariyelerinden rendiimizi sylyordu. Bundan dolay gvenilir, kafas olgun bir insann Moskova'ya gnderilmesi gerektiini sylyordu. Ali Fuat olaanst bir komutand. Baka stnlkleri de olduu iin, onun seilmesini doru buldum. Her halde, Dou ve Bat lklerinin zelliklerini anlamt. Ben, o gnlerde, kararghtaki ilerim ve hayvanlarla kyller arasnda kaldm iin dnya ile ilgim deta kesilmi gibiydi. Ali Fuat Paa, benim kendileriyle birlikte Rusya'ya gitmemi teklif ve rica etti. Ayn zamanda, bana orada ok iyi baklacam da sylyordu. Bu teklifler zerine iki gn dnmek iin izin istedim. ki gn sonra gidemeyeceimi syledim. Albay smet'in kararghtan ayrlmas herkesin zerinde fena etki yapt. zellikle yemeklerde onu ok aryorduk. nk, konumas, tutum ve davranlanyle, hatta bilgisiyle akam yemeklerine hayat veriyordu. Bundan sonraki olay, drdnc tmenden Binba Nzm-'n geliidir. Onun evresinde bir sr kahramanlk maceralar vard. Her halde orijinal bir adamd. Askerler iinde, askerlie en ok kar olan oydu. Onu biraz babozuklardan yana da yal bir adam olgunluu vard. Ayn zamanda eski dnyann ie yaramaz taraflarn da iyi biliyordu. Gelir gelmez, en dikkatimi eken kimse o oldu. zellikle, servenlerini anlatt zaman, byk bir ilgiyle

dinleniyordu. Yeni bir Trkiye'nin hatta dnyann dzeni iin bir forml edinmiti. O da uydu: nce btn subaylan ldrmek, sonra da subaylan ldrenleri TUKKUN ATELE MTHANI 149 ldrmek, sonunda Trkiye'yi mutlu ve yeni bir hayata kavuturmak. Arkadalar arasnda, sylediklerinin bir aka olduunu syleyen olduu zaman, Vallahi deil derdi. Ona gre, dnyay altst eden iktisad faktrler deil, ordulard. Halbuki kendisi ordunun en cesur ve becerikli kiilerinden biriydi. ok zaman leden sonra kararghta alrken Nzm'm bir eri, e-linde bir tavanla gelir, onu Nzm'n vurmu oluunu sylerdi. Yamurlu gnlerde, leden sonra, Binba Salih'le bizim eve gelirlerdi. Orada at yar yapardk. Oturduumuz kk evin karsnda, yz metre kadar tede kk kayalklar vard. Kayann stne kovalan dizer, balkondan onlan vurmaya alrdk. Havalar iyi olduu zamanlar, uzun at gezintilerine kardk. Bize, on, on iki kadar subay da katlrd. Bir sabah, Binba Nzm, byk bir zntyle: ki kapak askeri vurmak zorunda kaldm. im yanyor dedi. Bir baka akam da, ordudaki durumu bana uzun uzun anlatt. Kendi tmeni kadar Anadolu'da dostluk ve arkadala dayanan bir tmen olmadn, kendisinin askerlere aabey gibi davrandn syledi. Hasta olduklar zaman, yataklarnn bandan ayrlmazm. Tam bir eitlik salam olduunu syledikten sonra, bir gn allarn arkasnda iki askerin birbirine: Bize ok iyi bakyorlar, mutlaka bunun arkasnda bir ey var. Bize, ok zor bir i ykletecekler dediklerini iitmi. Bundan sonra, Kemalettin Sami'nin gelii de nemli bir olay olarak ortaya kt. Kendisi ngilizler tarafndan Malta'ya srlmt. Fakat, oradan naslsa kurtularak nebolu'ya vapurla gelmi. Ankara'ya gelecei gn, kalabalk bir grupla atl olarak onu karlamaya ktk. O gnlerde, benim Doru ok vahlemiti. Binba Nzm'n byk beyaz atiyle yana girmek, onu fazla heyecana drmt. Gezmeye ktmz zaman, kprnn br bandaki Sankla'ya giden kpry geinceye kadar zaptede-bildim. Fakat geer gemez, drtnala kalkt. Ayamn birindeki zengi frlad, kt. Ben de yere yuvarlandm. Anlalan uzakta, yerde bir krmz bez paras grm, ona doru komutu. Ben kendimi tamamyle kaybetmitim. Gzm a. tm zaman, kendimi yerde oturur buldum. Azmdan bur-numdan kan boanyordu. Subay arkadalar, iyi bir binici ol. madan nce en az drt defa dmek gerektiini sylediler. pa. kat ben, galiba, iyi bir binici olmadm iin, o bir defadan ba. ka attan dmedim. Bacamn tutulmu, gzmn biri kapanm olmasna karn, iki denee dayanarak eve dnebil-dim. O akam, hep birlikte yemek yedik. Fakat, ondan sonra, bir hafta yatakta yatmak zorunda kaldm. Yarbay Kemalettin Sami, yemekten sonra, stanbul'dan, Mustafa Sagir adnda Hindistan'dan gelme bir Hintlinin geldiini syledi. Mustafa Sagir Ankara'da bir ay kaldktan sonra, ingilizlerin casusu olduu anlald ve idam edildi. lmeden nce, son istei bir Mslman olarak Mslman ordusuna hiynetinin vatandalarna duyurulmamas oldu ve ad iln olunmad. BLM VII BAIBOZUKLARIN SONU VE YEN ORDU Aralk aynda, babozuk kuvvetlerin durumu daha da kart. Biroklar yeni orduya geti; fakat Ethem'in etrafnda hl kuvvetli bir ksm bulunuyordu. Albay Arif, Anadolu ihtilli hakkndaki anlarnda bundan epeyce sz eder. Yazdna gre, Ethem'in bin kiilik kuvveti, ayrca yz makineli tfei ve drt topu varm. Onlarn fikir arac olan Yeni Dnya Eskiehir'de durmadan ordu aleyhine yazlar yaynlyordu. Onlarn merkezi Ktahya idi ve Ankara ile haberlemekteydiler. Askerleri ayda on beten otuz liraya kadar aylk alrlard. Yani resmi ordudakilerden hemen hemen defa fazla. Bu nedenle resmi ordudaki askerlerin bir ksm da onlara katlyordu. Btn bunlar, Ethem bata olduka, babozuklarn hakkndan gelmenin gln gsteriyordu. Ethem, Albay s-met'i tanmyor, kendisinin dorudan doruya Ankara'daki Byk Millet Meclisi'ne bal olduunu sylyordu. Ordu ef-

152 TUKKUN ATELE MTHANI rad ise buna oranla daha azd ve Yunanllar da bundan yararlanmaya hazrlanyordu. Byk Millet Meclisinde, babozuklarla anlamak eilimi vard. Etham'le konumak iin bir delegasyon da gndermek istiyorlard. Bu Aralk, Mustafa Paa, durumu dikkatle gzden geiriyor ve kendisi Eskiehir'e gidip incelemeler yapyordu. Albay Refet, babozuklarn imhasna taraftard. Kendisine Albay zzettin (sonra paa) ve Albay Arif de taraftardlar. Albay Kzm Kprl bir delegasyon banda olmak zere Ethem'le konumak iin gnderildi. Btn bu kark durum srasnda stanbul hkmeti de Ankara ile anlamak iin giriimde bulundu. Bu, Tevfik Paa'nn ikinci kabinesi zamannda oldu. Bu kabinede vatanseverliklerinden hi phe edilmeyecek olan zzet Paa ve Salih Paa gibi adamlar da vard. Ferit Paa kabinesinin dmesi stanbul'u gevetmiti ve o zaman, Anadolu'ya subaylann gemesi ve cephane gnderilmesi daha kolaylamt. stanbul'da Dahiliye Nazr olan zzet Paa ile Bahriye Nazr Salih Paa Anadolu'ya gelmek istediler. Anlaldna gre, meseleyi bar yoluyle zmek istiyorlar ve ngilizlerin Yunanllar Anadolu'dan karacan sanyorlard. Bu paalar Bilecik'e birtakm kiilerle geldiler ve Mustafa Kemal Paa oradan onlan Ankara'ya kadar getirtti. Bar ihtimali byk bir heyecan uyandrmt. Fakat, Paalarn teklifleri kabule deer olmazsa, durum, tabi daha da gleecekti. zzet Paa'nn aralannda bulunmas aynca bir sorun olarak ortaya kyordu. Kendisi 1897'de Abdlhamit zamannda Yunanllar Domekos'tan karan ordunun bandayd. Bundan baka da, 1909'dan 1912'ye kadar Yemen'de dvm, ok ekici gvene deer, cidd bir adamd. Teklifleri kabul edilir gibi grlmedi. nk, stanbul'daki padiaha boyun eilmesini, ondan sonra da tilf ordula-ryle konuulmasn tavsiye ediyordu. Zavall zzet Paa, ngilizlerin nemli olmayan kiilerince aldatlmt. Her halde, birok ngiliz, Lloyd George'un ngiltere'ye Dou'da kaybettirdii skseyi yeniden geri verdirmek istiyorlard. Buna karlk, L. George, Yakn Dou'da Trk egemenliine son verip, onlarn yerine Yunan imparatorluunu kurmak isityordu. TRKN ATELE MTHANI 153 Mustafa Kemal Paa ve arkadalar bunu hemen sezdiler, ve ayn zamanda, bu adamlann Ankara'ya gelmelerinin btn memleket iin zararl olacan hissettiler. Ankara'ya geldikleri akam, ben kararghtaydm. Yarbayla ykselmi olan Nzm Bey'le Salih Bey Yemen'de zzet Paa'nn yannda bulunmulard. Hepsi zzet Paa'nn ahsi dostu olmakla birlikte, hareketinin bir tehlike tekil edeceini de biliyorlard. Ben ne zaman geleceklerini sorunca, yemekten sonra geleceklerini ve bunun Anadolu Ajans ile iln edilmesi gerektiini sylediler. Bu duyurunun esaslarn Mustafa Kemal Paa byk bir ustalkla hazrlamt. Burada zzet Paa kesin garanti vermezse, teklifinin kabulnn bir tehlike tekil edeceini sylyordu. nk, direnme gc zayflayacak ve Mill Mcadeledeki kiiler arasndaki anlamashk cidd bir ekil alacakt. Halbuki, zzet Paa'nn Anadolu'ya Mill Mcadele iin geldikleri yazlm olsa, tabi, i bambaka olacakt. te, Mustafa Kemal Paa, bu son tez zerine ilnn esaslarn hazrlamt. Geri, bu duyuru ok srmezse de, her halde zaman kazandracak, biz de padiahn oyuncaklar olmakta kurtulacaktk. zzet Paa ile arkadalarnn Ankara'ya misafir geldikleri kabul ediliyordu ve Dr. Adnan tarafndan kendileri iin Ankara'nn en rahat ve byk evi hazrlanyordu. Fakat, zzet Paa'nn Ankara'nn syleyeceklerine memnun olup olmayaca belli deildi. Onun ne kadar titiz ve onur sahibi bir adam olduunu bildiim iin, kendisine haber verilmeden byle bir durum almann onu zeceini sanyordum. Her halde, stanbul hkmetiyle anlam olduktan sonra, Ankara'ya byle bir giriimle gelmesi bir yanl adm idi. Mustafa Kemal Paa baka trl dnyordu. Ona gre, herkesin tiksintisini uyandrm olan stanbul hkmeti ve padiah byle adamakll bir kabine kurarlarsa itibarlann ykseltmi olurlard. Ertesi gn zzet Paa, misyonu ile birlikte vadideki kk evimde beni ziyarete geldi. zellikle iki kere sadrazamlk etmi ve her zaman bir nezarette bulunmu olan ok uzun

boylu ve son derece zenle giyinmi olan bu adamn benim dar merdivenlerimden karken ok zldn biliyorum. zzet Paa ve dierleri skn ve vekarla benim kk odamn alak kap154 TRKN ATELE MTHANI sndan girerken, iki kat olduktan sonra ilerinde bana kar uyanan merhameti: Zavall Hanmefendi, ah zavall Hanmefendi! diye belirttiler. Seslerin deki bu acma bana biraz fena geldi, nk benim Anadolu'ya geliim ve bu harekete katlm, kutsal bir ama iin atete yanmaya raz olanlarn dnne uyuyordu. Benim iin, iinde bulunduumuz tehlikeler ve ektiimiz zahmetler acnacak deil, eref verecek bir durumdu. Fakat itenliklerine inandm iin, hislerimi belli etmeden: Ltfen bana acmaynz, bu hayat kendim setim dedim. stanbul'dan bana biskvitler, ikolatalar, kolonyalar ve le ekilmi olan meden bir kadna verilecek eyler getirmilerdi. zzet Paa'nn o samimi, yzne bakarken iimden bize katlmasn btn kalbimle diliyordum. Onun kuvveti, huzuru ve halk arasnda uyandrd gven, yksek ahlk her halde bize kuvvet verecekti. Fakat, politikadan hi sz etmedik. Yalnz konuurken, bu umut ve isteimin bouna olduunu anladm. Bir, iki gn sonra, Ankara kabinesi onlar ziyaret ederek Mill Harekete katlmalarn srarla rica etti. Onlarsa, Anadolu'nun durumuna sayg duymakla birlikte, stanbul'a dneceklerini ve orada daha yararl olacaklarn sylemilerdir. Yarbay Nzm, eski efi olan zzet Paa'ya en gzel atlarn vermiti. Yarbay Salih Beyle Hamdullah Suphi Bey de ziyaretlerine gitmiti. Ben de birka defa onlar yokladm. zzet Paa da beni kk evimde grmeye gelirdi. Fakat politikadan konumaktan ekinir, yalnz atlardan filn sz ederdik. Btn hareketlerinde serbest olmakla beraber, Ankara'dan kmasna izin verilmiyordu. Sezdiime gre, kendi arzusuyle bize belki katlabilecek olan zzet Paa, Mustafa Kemal Paa'nn beyanatndan sonra, bunu zorla yapm gibi grneceini sanrlar diye ekineceinden emindim. Albay smet Bey de zzet Paa Anadolu harektna katlrsa, halk tarafndan ok iyi karlanacan sylyordu. Fakat byle bir ey olmad. ok gemeden, zzet Paa'nn misyonunun etkisi grlmeye balad. En nce Ethem, Byk Millet Meclisine kar harekete geti. Ktahya'da dzenli ordunun bir ksmnn silhlarn alarak asTURKUN ATELE MTHANI 155 kerleri evlerine gnderdikten sonra 29 aralkta Byk Millet Meclisine bir ltimatom gnderdi. Memleketin artk savatan yorulmu olduunu, zzet Paa misyonunun stanbul'a giderek bir bar teklif etmesini ve kendisinin bunu btn millet ve askerler adna sylediini ifade ediyordu. Ocak aynn ilk gnlerinde dzenli kuvvetler Gedos'ta toplanarak, Ethem'in kuvvetlerine kar getiler. Bu belki en tehlikeli bir durum dourmutu. Yunan ordusu Bursa cephesine yrm, bizim kuvvetler de biribirlerine kar harekete gemilerdi. Bu k gnlerinin ortasnda Albay Refet, Ethem kuvvetleri zerine yryerek onu ekilmek zorunda brakt. Buna sebep, bir yandan Ethem'in Yunanllara silh verdiini grm olmalarndan ileri geldii iin evresindekiler onu brakp bu tarafa geiyorlard. Ocak aynn balarnda, Yarbay Nzm bizden ayrld. Yunan ordusu artk harekete gemi ve bizim dzenli ordu da vaziyet almt. Albay Arif, bir Yunan saldrsndan Anadolu ihtilli hakknda yazd eserinde szeder: Yunanllarn Eskiehir'i kolaylkla ele geirip Anadolu hatlarn igal edecekleri ve bizim askerlerimizin Ethem'in svarileri tarafndan evrilecei syleniyordu. Her halde, Yunanllarn plan buydu. Yunan ordusunun tmeni Bursa'ya hcum ederken, Pazarck'n batsnda Trk ordusunun ncleri ile 6 ocakta karlatlar. Ordumuzun byk ksm, bu aralk, Derbent ile Gedos arasnda bulunuyordu. nn kuvvetli bir mevki idi. Bu Eskiehir'i savunabilirdi. Yunanllar Pazarck'a otuz kilometre uzaktaydlar. te yandan Trk ordusu nn mevkiine seksen kilometre yol alarak yetiebildi. Yarbay Nzm'n drdnc tmeni nn mevkiine en nce gitti. On birinci

Tmen yedi ocakta orada kavgaya balad. 24 saatta 70 km. yryerek 8 ocakta nn'ye vardlar. te, Albay Arifin yazsnn zeti budur. Srtlarda sng sava devam ediyordu. Yunan harektn ilk defa kran kuvvet Nzm Beyle Arif Bey'in kuvvetleri olduu iin o srtlara o isimleri verdiler. 11 ocakta nn savan Trkler kazanmt ve Yunan ordusu ilk defa kuvvetli bir direnme ile karlam ve yenilmiti. nn'deki ilk sava, dzenli ordunun birinci yeniiydi. Al156 TRKN ATELE MTHANI bay smet bunun banda bulunuyordu. O ve Albay Refet Bey bundan sonra paa oldular. Ankara'daki sevin sonsuzdu. zzet Paa da, ilk defa karargha gelerek bu genel sevince katld. Ankara'daki Hill-i Ahmer, beni birtakm hediyelerle askerlere gnderdi. Ben de Fati'le Yolda' yanma alarak kararghtan baz subay arkadalarla birlikte cepheye gittim. O-rada kk bir otel vard ki bir ek kadn tarafndan iletiliyordu. Madam Tadia adn tayan bu kadn gsterdii sevgiden dolay Mama Tadia diye anlyordu. Ben yine bir stma geirdiim iin, yayl bir karyolada yatmak hayalleri iindeydim. Fati'e o gece yayl bir karyolada yatacam sylediim zaman da ne demektir? diye sordu. Ben de yorgun bir srt iin bunun deta bir lokum olduunu syledim. Gld. imendiferin durumu dokuz ay ncekinden ok bakayd. Artk babozuklar pencerelerden ate etmiyor, bara bara ark sylemiyorlard. Her ey bir disiplin altna girmiti. Eski zamanlarda, nde babozuklar grnrd. imdiyse, makineli tfekleriyle, mahmuzlarn krtadarak dzenli ordu kiileriyle kar karyaydm. imdi binba olan Tevfik Bey, bizi kabul ederek. Madam Tadia'nm oteline gtrd. Subay arkadalar karargha misafir oldular. Yatak odamza ekildiimiz zaman hatrladm ey Fati'in duvarda sa'nn resmine akn akn bakmasy-d. Yolda' duvardaki aynaya saldrmaktan zor alakoyabildik. nk mrnde ilk defa ayna gryordu. Ben Yolda', Fati'in yayna brakarak Hilal-i Ahmer hastanesine gittim. Doktorla ertesi gn yaplacak eyleri konutuk. n ve arkas dmeli, geni eteklikli kuruni bir kostm giydim. Belimde bir kemer, bamda da byk bir siyah bir bart vard. Madan Tadia'nm yemek odasnda masa vard. Bir tanesi ieklerle sslenmiti. Binba Tevfik'le Binba emsettin ve salih Beyler iin. Kede, bize kk bir masa hazrlamlard. Biz sofraya oturur oturmaz, kap ald. eriye Kafkasyal bir grup girdi. ok parlak kostmleri vard. Kurunlan gslerinde, geni omuzlu, ince bellerinden hanerler sarkan, uzun TRKN ATELE MTHANI 157 siyah izmeli bir gruptu. nsan onlarn hemen dans etmeye balayacaklarn bekliyordu. Fakat onlar dnp insana bakmyorlard bile. Evet, bu olaanst yapl adamlar Osmanllara ok gzel insanlar vermilerdi. Nihayet, onlardan sonra, ieriye siyahlar giyinmi, iki diplomat kyafetli adam girdi. Bunlardan biri Bekir Sami Bey'di. Onu Moskova'ya Rus - Trk dostluunu imza etmek iin gndermitik. Selm verip geerken onun yazlarn yazmak iin knk yaz makinesinde nasl ; altm, srtmn nasl tutulduunu hatrladm. Yarbay Tevfik kulama eilerek: Yanndaki Grc Elisi Bir Meneeviktir. Boleviklerin Elisi Yolda Midvani'nin kardeidir. Fakat birbirleriyle kedi kpek gibi kavgaldrlar. Sovyetler herhangi anda Grcistan' istil edebilirler. Bekir Sami Bey onlara yolda rastlam ve beraber gelmiler. teki ince belli, gm harerliler Grcistan eliliinin ktipleridir. Aralarndaki u yakkl adam da bir Grcistan prensidir. dedi. evredekiler hep Franszca konuuyorlard. Bir Anadolu otelinde bu, bize biraz tuhaf geldi. Fakat biraz sonra, onlar unttuk, Yarbay Tevfik yeni alm olduu bir parabellumu kararak masann zerine koydu. Ben daima parabellum kullandn iin, fikrimi sormak istiyordu.

Kurunlan boaltarak tabancay a kaldrdm, baktm. Kaldrrken Menevik Mid-vani ile gz gze geldik. O Bekir Sami Bey'e dnerek sordu: Est-ce que cette dame est Bolchevik? (Bu hanm Bolevik mi?) Bolevik kelimesini byk bir tiksintiyle sylyordu. Hemen hepsinin kalar atld. Gm hanerlilir gzlerini bana evirdiler. Bekir Sami Bey de onlara Rusa bir eyler anlatt. Ben bu diplomatlar sofrasna hi bakmyordum. Fakat Yarbay Tevfik glp duruyordu. Madam Tadia'nm odasndaki karyola yayl deildi, fakat ilte kuty olduu iin rahatt. Yolda ayak ucuma trmand zaman bu yumuak ilte hi houna gitmedi, hrlamay balad. Fati de glerek: Bu yatak beni gdklyor dedi. Ertesi sabah askeri mzka ile uyandm. Pencereden baktm zaman, bir alay geiyordu. nlerinde bayrak tutan kudretli bir asker vard. Askerlerin kyafeteleri partal olmakla birlik158 TRKN ATELE MTHANI te, gayet ar bal grnyorlard. Ne garipti, deta bir perde eski babozuklarn stnden kalm, ayn sahnede birdenbire dzenli bir Trk ordusu meydana kmt. O sabah Hilal-i Ahmer hastanesinde dolamakla geirdim. Yarallarn ou Yarbay Nzm'm tmenindendi. ok memnun oldular. Hepsi Nzm'a iddetle tutkundu. Hepsi ondan muhabbetle sz ediyordu. Kendisi Konya'da bir sanatoryumda yatyordu. le yemeini smet Paa'nn kararghnda yedik. Yanndaki askerlerin hepsi eski Trkiye'nin temsilcileriydiler. O kadar davranlar Osmanl terbiyesini anlatyordu ki, byk annem sa olsayd onlarda bir kusur bulamazd. Akam st otele dndm zaman Bekir Sami Bey beni grmeye geldi, yeni Rusya hakkndaki fikirini sordum. Tamamyle hayal krklna uramt. Halbuki gitmeden nce Dou lksnn, kuvvetli taraftarlanndandl. Dnnde Rus rejimin dnyann en kt zulmn ifade ettiine inanyordu. Boleviklerin itenliine inanmyordu. Onlara inanm olan birtakm yeni hkmetler arlk zamanndan daha kt muamele ile karlamlard. Rusya'nn kk bir aznlk tarafndan ynetildiini ve kendisine ttihat ve Terakki'yi hatrlattn syledi. Artk Bat lksne dnmemiz ve batllamamz gerektiini sylyordu. Ankara'ya dndm zaman, istasyonda Dr. Adnan bana tilf kuvvetlerinin Londra'da toplanacak olan bir. konferansa Ankara hkmetini de davet ettiklerin syledi. Anlaldna gre, Sevres anlamasnn sert hkmlerini deitireceklerdi. Ankara hkme ti ise, Londra konferansna delege gnderip gn-dermemek duraksama geiriyordu. Arlar, bunun bizi zaafa dreceini ileri sryorlar, lmllarsa, gnderilmesini istiyorlard. Ayn zamanda, hazrlklarmzda devam etmemiz gerektiine inanyorlard. ayet, bu davet samim ise ve kan dklmesine engel olmak isteniyorsa, bizim iin iyi bir ey olacakt. Eer, bir hileden ibaretse, Yunan ordusu saldrya geecek ve Batllar da Yunanllardan yana olacaklard. Londra'ya gnderilen (ubat 1921) delegasyonun banda Bekir Sami Bey, stanbul heyetinin banda da Tevfik Paa bulunuyordu. Tevfik Paa, Ankara delegesini meru olarak kabul etmiti. Lloyd George'un hkmeti izmir iin bir zellik ve TUKKN ATELE MTHANI 159 Trk-Yunan savanda da tarafszlk teklif etmiti. Btn bunlar Ankara hkmeti nce inceleyecekti. Eer Byk Millet Meclisi bundan yana bulunursa, austos ve eyllde yine Trk delegasyonu istiyecelderdi. Bunun bir hileden ibaret olduu ok abuk meydana kt. nk, Trk delegasyonu Londra'dan dnerken, Yunanllar byk bir saldrya getiler. Yunanllar Afyon'dan hcuma balayarak, byk bir kuvvet getirdiler. Fakat 31 -mart 1921'de yeni Trk ordusu tarafndan bozguna uratldlar. Buna kinci nn Sava ad verilir. Btn araszla, yorgunlua ve bar akna karn Anadolu hkmetine milletin byk bir ksm taraftard ve Yunanllar Trk topraklarndan atmak istiyordu. Yine Albay Arifin yazlarndan bir blmn alyorum: Btn silhlar ve cephane Erzurum, Diyarbakr, Sivas'tan develer ve kz arabalaryle, yollan olmayan beyabanlardan geirilerek, en kt hava artlan altnda getirilmitir. Silhlan tamir edecek yerler yaplmtr. Erkekler yaya olarak gelmilerdir. Kadnlar, daha zor bir

durumdaydlar. nk, kz arabalar krlp amurlara sapland zamanlar, onlar cephaneleri srtlarnda tarlard. Ayn zamanda, yine kadnlar ekiyor, biiyor ve savaan erkekleri besleyen rn onlar yetitiriyorlard. Yalnz geri hizmetlerinde deil, bizzat savata dvm kadnlar olduunu da sylemeyi grev sayarm. Bir tanesi Osmaniye'de Raziler kynde Rahmiye adl bir kadnd. Bu kadn, Kilikya'da Albay Arifin ll'nci tmeninde bizzat dv-mt. 1920'de gnll olarak babozuklara katlmt. 1920 ubatnda Hasanbeyli tneline saldranlar arasndayd. Bunlar, Franszlardan seksen tfek, iki makineli tfek almlard. Savata len iki kiiyi de bu kadn srtnda getirmiti. evikliinden dolay ona ordu Tayyar adn vermiti. 1920 hazirannda Osmaniye'de Fransz istihkmlanna hcuma o nderlik etmi ve bu kararghn nnde vurularak lmt. Kuzey Cephesinde bulunan Refet Paa kinci nn savandan sonra Bat Cephesinde smet Paa'ya katlmt. Refet Paa, daima birlemeye taraftar, hi bir kiisel tutkusu olmayan bir adamd. Bundan sonra Mill Mdafaa Vekili oldu. Ordu 160 1UKKUN imdi gruplara ayrlmt. Her grup tmendi ve smet Paa da hepsinin banda komutand. Trk ordusunun bu etin sava gnlerinde, kylerde ok yardma ihtiyac vard. Bu yardm da yalnz Ankara'da bulu-/ nan Hilal-i Ahmer'den grebiliyordu. Bunu Ankara kadnlar hazrlamlard. Ankara kadnlar beni bu iin bana geirmek istedilerse de, ben yalnz bir ye olmakla yetindim. nk hl stma nbetleri geirmekteydim. Bu aralk, stanbul'la Ankara kadnlar arasndaki fark da gryordum. Ankara'daki stanbul kadnlar, genellikle memur ya da mebus karydlar, iyi renim grm, modern ve her ie atlmaya hazr kimselerdi. Ankara kadnlar stanbullulardan uzak duruyorlard. Anadolu kadnlarnn ekingenlii belki renimleri olmadndan ileri geliyordu. stanbul kadnlar ise, bilinalt bir ykseklik duygusu tayorlard. Bunlardan bir tanesi ayryd. Kendisi Cemal Bey adnda bir adamn kansym. Gzel, alakgnll bir kadnd, herkesin yardmna koard. Kendisi duldu. Ankara'da yerlemiti. Btn Ankara kadnlarnn sevdii dier bir kadn da Albay Nuri Bey'in karsyd. O, Hill-i Ahmer'in bandayd. Ankara Hill-i Ahmer kadnlar kolunun iki Anadolulu kadn tarafndan ynetilmesini teklif ettim. Bir tanesi belediye resinin karsyd. Belki kocasndan daha iyi bir belediye reisi olabilirdi. Zehra Hanm adn tayan teki de genliinde stanbul'da evlenmi, btn imparatorluu dolam, iyi Arapa ve Farsa bilir bir kadnd. ok samim, dindar eski zamann fena detlerine kar olmakla birlikte, birdenbire deimeleri de pek sevmezdi. Kudretle, aklkla ve arballkla konuurdu. Hill-i Ahmer'in kadnlar kolu Kz retmen Okulunda al-^ yordu. 'j| Okulun banda ok becerikli ve kendine ekici bir kadn vard. Fakat, iki defa toplanldktan sonra, i kart. Sabah erkenden bir stanbullu kadn bana gelerek, btn Ankara Ka dullarnn toplaty terk ettiklerini ve stanbul kadnlaryle a lmak istemediklerini syledi. Nedenini sorduum zaman, yle anlatt: Toplanty yapmay ve buna Ankara kadnlarn gazeteler^ iln vererek armay dnmler. Ankara kadnlar ise, ,oj TRKN ATELE MTHANI 161 kumak bilmedikleri iin bir beki vastasyle her eve haber vermeyi teklif etmiler. Anlalan stanbul kadnlarndan biri, gazete okuyamayacak derecede olanlar istemediklerini syleyince, hepsi birden toplanty terk etmiler. Benim bu ii yoluna koymam istiyorlard. ki tarafn da grlerindeki akla uygun taraflara deer vermekle birlikte, Ankarallarn teklifini daha uygun buldum. Okulun mdryle konutuktan sonra, drt Ankaral kadn davet ederek, bu meseleyi atm. Onlara aydn kiiliin yalnz okumakla elde edilmediini anlatmaya altm. Kadnla kar grevlerinden sz ettim. Kadnlar arasndaki ayrlklara erkeklerin gleceini syledikten sonra, nihayet laf vatanseverlik meselesine getirdim. Bundan sonra, birlikte almay kabul ettiler. On iki icra komite yesinin alts stanbullu, alts da Ankaral

olacakt. Adaylarn adlarn topladmz zaman alt stanbulludan birine kar ktlar. O da son topla-tnn dalmasna neden olan kadnd. Fakat, ona da oylarn vereceklerini sylediler. Nihayet, beni srarla reis seerek Zehra Hanm' ikinci bakan yaptlar. Tabi, bu yeni kuruluun paraya ihtiyac vard. Bunu iin benim hayrsever kadnlara mektup yazmam istediler. Msrl Prenses ffet Hasan bycek bir para yollad. Ankara kadnlar para meselesinde ok sk olduklar iin yz liradan fazla toplanamayacan sanyorlard. Hazrlk arabuk yapld. Cuma gn toplanlacakt. Ben de bir gn sonra ameliyat olacaktm. Bu toplant nmmzdeki cuma gn olacak ve ben de ertesi sabah Didar'n evinde ameliyat edilecektim. Ankara'nn en byk salonu Erkek retmen Okulunda olduu iin, orada toplanacaktk, O akam, Kz retmen Okuluna giderek mdire ile konuurken beni bir hanmn grmek istediini haber verdiler. Pencerenin altnda, gzel ve ince, yzl bir kadnla karlatm. Ellerini uzatarak bana geldi. Bunun, bir defa Mustafa Kemal Paa'nn arabasnda grdm yeeni Fikriye Hanm olduunu anladm. Bu gzel kadn her trl yardma hazrd. ok tatl ve mahzun bir sesi vard. Epeyce konutuk. Her halde Mustafa Kemal Paa'ya ok derin bir surette balyd. Onun kadn dostlanndan ekiniyordu. Bu kadn, Mustafa Kemal Paa'nn evini gayet iyi idare ediyor ve P: 11 162 TRKN ATELE MTHANI l UKKUM ; MTHANI 163 hemen herkesin saygsn kazanyordu. Kendisini almak iste-yen birok adamakll erkek olmasn karn, kabul etmiyordu, inanyorum ki, Mustafa Kemal Paa'nn anas yar, kendisine mevkii iin deil, srf kiilii iin bal tek kadn buydu. Ne var ki, kendisini nikhla aldracak kadar becerikli deildi. Bununla birlikte bir gn alacana inanyordum. mrnde tek baland erkek Mustafa Kemal Paa'yd. Onu kaybederse, insan seziyordu ki, hayatn da kaybedecekti. Gzlerinin ve aznn garip ekicilii hl hayalimdedir. Nihayet toplant oldu. n sray stanbul kadnlar igal ediyorlard. Hepsi iyi giyinmi, bir ksm gen ve ok gzeldi. Bunlar stanbul'da sylev vermi olduum kadnlardan bakalar deildi. Onlann arkasndan Ankara kadnlar, en arkalarda da bana byk bir heyecan veren kyl kadnlar vard. mrmde hi bir dinleyici bu kadnlarn vermi olduu eref ve gururu bana duyurmamtr. Ne kadar sade konumak gerekse, Trkiye'nin durumunu o kadar ak olarak onlar anlatmaya altm. Ayn zamanda, bir sava kazanmak iin salt cesaretin yetmediini de syledim. En ok, bar iinde memlekette yaamann gereinden sz ettim. Onlara bizim bir lm-kalm sava geirdiimizi anlattm. ayet Yunanllar Trkiye'yi igal ederlerse, btn Anadolu Trklerinin ortadan kalkacan syledim. Yunanllarn girmi olduu yerde hi bir Trk'n yaayamayacan anlamalarn istiyordum. Zaten onlar da, ounun erkei cepheden geldii iin, sonucun ne olacan tahmin edebiliyorlard. Ben epeyce uzun konutuktan sonra, basma entarili bir kadn yanma geldi. Anlalan gzleri pek gremiyordu: Nerede? Nerede? diye sordu. Ben yanna gelince, kollarn boynuma dolad. Kalbinin attn duydum: Senin ne dediini anladm sylemek istiyorum. Benim Darlmuallimatta bir kzm var. O da hizmet edecek, ban yapacaktr. Ben fukara bir amarc kadnm. Ona bu renimi verebilmek iin her gn alyorum. O da bir gn retmen olacak. Senin konutuun gibi konuacak. dedi. te, Trkiye'nin geleceini kuracak bir kadn vatanda! Nihayet dedi ki: Benim olum anakkale'de ld. Alamyorum. imi brakmyorum. nk kzma renim veremem. Fakat, hep yeni savalardan sz ediyorsun. anakkale'de lenleri hi sylemedin. Gsnden bir lira kararak: Hill-i Ahmer'in yarallarna diye uzatt. Kar karyaydk. Birbirimizin gznn iine bakyorduk. kimizin de gz yalan kalbimize akyordu. O na kadar Trkiye'nin geleceine bu kadar kuvvetle iman ettiimi hatrlamyorum. Byle bir

unsur var olduka memleketimiz iin her trl cefa ve fedakrlk azdr bile: Boynuna sarldm. ki yanaklarndan ptm ve gzlerimden yalar boand. Geri dnerken Zehra Hanm yanma geldi ve dedi ki: nanlmayacak ey. Ankara kadnlar bile bin lira verdiler. Gerekten, inanlmayacak eydi. nk, btn Ankara'da Hill-i Ahmer'e erkekler tarafndan verilen para bin liradan ibaretti. Krk sekiz saat sonra, br dnyann snrlarna yaklam gibiydim. Ameliyat yaplmt. evremde birtakm doktorlar vard. Ateim o kadar yksekti ki, bu stmadan gelmiyorsa, lmem muhakkakt. imde byk bir rahatlk vard. Orada olup bitenleri seziyordum. O gne kadar, ne zaman hasta olursam olaym, bir eytan gururuyle ben istemesem lmem, mmkn deildir gibi dnrdm. Fakat, o gn, artk hi iradem kalmamamt. Kendimi koskoca ve aydnlk bir boluk iinde gryordum. Kendimi her kaybedite, zerime birinin eildiini hissediyordum. Stmann en kt nbetlerinden birine tutulmutum. ne yapyorlard. Umutlann tmyle yitirmi deillerdi. Zaman nasl geti, bilemiyorum. Didar ayaklarnn ucuna basa basa odada dolayordu. Dr. Adnan'la sedirin zerinde, teki doktorlarla beraber bir eyler fsldyorlard. On be gn sonra yine Kalaba yaknndaki evimize dndm. Byk ev hazrlanmt. Didar da gerek bir karde gibi gelmi evi dzene sokuyordu. Hl bu evi ebed bir konut gibi dnrm. Krmz perdeler, uzun sedirler, benim kamlarmn asl olduu yeni badalanalanm duvarlar... Hamdullah Suphi'nin ei stanbul'dan gelmiti. Ayn bir.yere kmlard. Hikmet Bayur da bazen akrabalaryle oturduu iin Dr. Adnan'la ben bu evde yalnzdk. Ama kendimi hi yalnz hissetmiyordum. Geri evdekiler hep insan cinsinden deildiler. Kpeklerin says artmt. Tabi, Yolda balannda... Bir sr tavuk, horoz vard. Bunlann zelliklerini de Dr. Adnan inceler, onlarla megul olurdu. Aralarnda kendisinin tanmad bir tek yaratk yoktu. ay kenarnda bu tyl yaratklarla Dr. Adnan cidd cidd konuurdu. Onlar da kanat rparak cevap verirlerdi. Bu benimsediimiz evltlar arasnda bir de eek yavrusu vard. Her sabah odama gelir, benimle oynard. Doru alt-mzdaki ahrda kinerdi. O hayat hi deitirmek istemezdim. Karargha gidebilecek kadar iyileince, tekrar nasl korkun bir tma iinde olduumuzu anladm. Bizim delegasyon, ikinci defa olarak, Londra'ya gidecek, fakat Yunanllar da bir karara varlmadan btn gleriyle saldrya geeceklerdi. nn'ndeki iki savatan sonra Trk ordusunu yenmek g gibi grnyordu. Bununla birlikte, mhimmat, cephane ve br gerekli eyler meselesinde biz Yunanllardan ok geriy-deydik. Her halde bu son sava kesin bir sonu verecekti. Btn bu aralk, deta psiik bir ruh tar gibi grnen Fevzi Paa korku iindeydi. Btn gn haritada bir yeri gstererek Nasuhal bizi yenecek, diyordu. Anlalan planda Na-suhal dikkate alnarak hazrlk yaplmamt. Fevzi Paa ve dierleri tamamyle zaferlemizden emin bulunuyorlard. 1921'de Bekir Sami Bey Hariciye Vekletinden ayrld. Bu istifann sebebi psikolojik ve siyas bakmlardan ngiliz - Rus ve Trk tarihinde nem tayan bir noktadr. Bekir Sami'yi Eskiehir'de Rusya'dan dnd zaman grmtm. Orada Rusya'da nasl hayal krklna uram olduunu daha nce anlatmtm. Londra'dan dndkten sonra, bu hayal krklnn ne kadar derin olduunu anladm. Bir gn evime gelerek, bir belgenin tercmesini istedi. Bu, Mister, Lloyd George ile yapt zel bir konumann szl bir kopyaf siydi. Bunun iinde Bekir Sami Bey'in bar istekleri ve Trki*a ye'nin Yunan ordusundan boaltlmas vard. Bekir Sami Bey-l 'in kans ngilizlerin sava durdurup Yunanllar geri ekecek! kudrete sahip olduklaryd. Mister Lloyd George Yunan ordu-T sunu, Anadolu'ya gndermeden nce uzun dnm oldu-f unu sylemiti. Her halde, L. George Yunan ordusunun yeni-1 leceing inanmyordu. Bu belge Bekir Sami Bey'le ngiliz Hari-J TRKN ATELE MTHANI 165 ciye Vekletinin arivinden verildii iin anlamn dikkate almak gerekirdi. Burada, Trkiye, baehrinden ve Anadolu'daki topraklarndan mahrum edilmek istenilmiyordu. mparatorluun, stanbul baehri olarak kalmasndan ayn olmakla birlikte,

Akdeniz'le Karadeniz arasndaki geidi tarafsz hale sokmak, Ermenistan, Arabistan Mezopotamya, Suriye ve Filistin'i ayr ayr paralara ayrmak, vard Geri bu durum 1918'den biraz baka idiyse de, her halde, Trkiye'yi ortadan kaldrmak amacn gdyordu. Bekir Sami Bey buna karn btn sorumluluu zerine alarak, yeni bir neride bulunmay dnmt. Bekir Sami Bey, Kafkasya'nn zellikle kuzey ksmnn hrriyetini istiyordu. Bolevik Rusya'da grdkleri ona u kany vermiti: ayet Ruslarn idealleri Trkiye'ye geerse, btn dnya tehlikeye girebilirdi. Onun nerisi, Trkiye'yi bu Rus snrndaki devletlerle birletirerek, Bat ile Rusya arasnda bir tampon devlet kurmakt. Hatt, eer gerekirse, Trkiye ile bu devletlerin Bolevik rejimine kar sava amalarn ve buna ngiltere'nin yardm etmesini istiyordu. Kendisine gre Trkiye eer tilf devletlerinin istilsndan kurtulursa, o devrenin hakszlklarn, katillerini unutacak, ngiltere ile birlikte Bat ideallerinin savunmasn stne alacakt. Lloyd George bu fikri gln bulmu. Fakat garip bir olay olmu, bu konumann bir kopyas ierin'in eline gemi, o da Ankara'ya sert bir nota vermi. te, bu konumann btn sorumluluunu Bekir Sami Bey'in kendi stne alarak istifa etmesi bu sebepten ileri geliyordu. Eer insan Trkiye'yi o zaman ortadan kaldrmak isteyen Batllarn siyasetini bozmu ve ayn zamanda bize tek bana elini uzatm olan memleketin Rusya olduu dnlrse, elbette, Bekir Sami'nin Lloyd George'a teklifi pek ho grnmezdi. Fakat, inand eylere btn kalbiyle sadk kalan Bekir Sami, Yeni Rusya'da grd eylerden ve zellikle halkn sefaletine tank olduktan sonra, bu davran yapmt. Maysta Yunan saldrs yakn grnyordu. Bu aralk Yarbay Nzm gsnden ve sinirlerinden rahatsz olduu iin, smet Paa Dr. Adnan'a yazarak, Nzm' grmek iin cepheye 166 TRKN ATELE MTHANI TRKN ATELE MTHANI 167 gelmesini mektupla rica etmiti. Dr. Adnan gitti. Nzm'm gsnden hastal cidd deildi. Fakat, cidd de olsa, grevini yapmak zorundayd. Dr. Adnan dnd zaman, Nzm tarafndan bana bir sava armaan olarak, kendisinin yatanda temizleyip hazrlam olduu- bir tfek getirdi. Ayn zamanda, tmenini de ziyaret etmemi istiyordu. Ne yazk ki gidemedim. Onu daha sonra, son grm ok feci koullar altnda olmutur. Maysn birinde Yakup Kadri Ankara'ya geldi ve bize misafir oldu. Hem dost hem yazar olarak ikimiz de onu ok seviyorduk. Yakup Kadri evin tepesindeki btn Ankara'nn o sar topraklarna bakan odasnda kald. Onun misafirlii akamlarmz enlendiriyordu. Konuurken bu byk kafann, kocaman gzlerin, kudretli sesin arkasnda o parlak yazar sezmemek mmkn deildi. Yukarda ne yazdn sorduum zaman, Ateten Gmlek adnda bir Anadolu roman yazmakta olduunu syledi. Ben de zihnimde bir Anadolu roman tasarladm iin, o kendi romann bitirmeden bu isimde benim byle bir roman yazacam syledim. Yakup Kadri'nin geliinin haftasnda bir sabah ben daha yataktayken Halime geldi. Yatamn ayak ucuna oturdu, alvarm yukarya ekti, bacandaki siyahlklar gsterdi. Ne olduunu sorduum zaman, kocasnn orta yznden kendisini dvdn syledi. Neden boanp rahat yaamadn sorduum zaman da yreine bir haner saplamm gibi alamaya balad. Dedi ki: O beni de sever, biraz sever. Ben onu o kahpenin eline brakamam. Bir hafta sonra orduya girecek. Ne o beni boar, ne . ben boanmak isterim. Maysn sonlarnda, Hill-i Ahmer hastanesine hastabakc olarak Eskiehir'e gittim. Hudutlarmz her an saldr bekliyordu. Bu savan sonu olaca kans vard. Bundan dolay, hastabakclara ok ihtiya duyuluyordu. Hazirann birinci gn grevime balayacaktm. Eskiehir'e hareketimden bir gn nce, yataktan kalkar kalkmaz, darda garip sesler iittim. Bizim sessiz vadide byle sesler hi iitmemitim. Yanmzdaki byk ahrda bir fukara kadn yatard. Kapsn durmadan vuruyorlard. Ka ierdine: O burada deil. Kapm kracaksnz! diye baryordu. Bu, ayaklanma halinde bir kalabala benziyordu.

Ben hazrlanp 'darya kmadan, Fati odama geldi. Kurbaaya benzeyen yz korkuntu. Ne olduunu sorduum zaman, ky halknn Halime'nin kumasnn peinde olduunu, erkeklerin oraklarla onu ldrmeye geldiklerini ve Aye Hala'-nn (ahrdaki kadn) kapsn krdklarn syledi. Nedenini sorduum zaman, kadnln kaynanasnn kolunu krdn, grmcesinin korkudan bayldn, kyller onu ldrmek iin ayaklannca, korkup katn anlatt. Ben Fati-'in neden bu kadar korkmu olduunu sorduum zaman, deta tkand, onlann lgn bir halde olduklarn ve kendisinin benden korktuunu syledi. Ben hemen kadn Fati'in aada saklam olduunu anladm. Kendisine bunu syleyince, srtt, biraz umuda kapld. Fati'in kyller kadar kahpeden korktuunu ve kendisinin kahpeden nefret etmesine karn onu sakladn anladm. Kocasnn nerede olduunu ve kadn nereye sakladn sorduum zaman, bana adamn orduya gitmi olduunu ve kendisinin de kadn ahrn arkasndaki saman ynnn iine sakladn syledi. te, bundan dolay kadnn evde olmadna yemin etmiti. Biz konuurken, kapnn vurulduunu iittim. Ben de Ha-lime'ye ve btn kye huzursuzluk getiren kadn hi sevmiyordum. Fakat, bu vuru bana bir karar aldrd. Arkamda henz sabahlm vard. Bama bir yemeni sararak, yalnayak balkona ktm. Bata btn ky ocuklar, olanlar ve kzlar, ellerinde birer sopa, gzleri, pnl prl, arkalarnda erkekler, benim ne diyeceini bekliyorlard. ocuklara: Ne istiyorsunuz? diye sorduktan sonra, arkalanndaki erkek kalabalna seslendim: Ne istiyorsunuz, ne geip syleyin! dedim. ocuklar: Fati kahpeyi burada saklam, biliyoruz. Babalarmz onu ldrecek, dediler. Babalarnz da kim oluyor, bir kadn nasl ldrebilirler? htiyar bir kadnn kolunu krd. Biz onu ldreceiz. Babalarmz da iplerle geldi. Ben, azgn bir kalabal durdurmann ancak onlardan korkmamakla elde edilebileceini biliyordum. Bu korkmamay onlar da hemen sezerlerdi. kinci hareket, byle bir kalabal korkutmaktr. te ben de hemen onlara seslenmeye baladm. O gnk konumam kadar hi bir kalabala hitap beni bu kadar elendirmemiti. Tek defa, kalabalkla konuurken elimle iaretler yapyor, dramatik durumlar alyor ve duygularna sesleniyordum. Onlar arkalarn evirince, ocuklara bardm. Sylediklerimi iyi hatrlarm: Ne duruyorsunuz? Bir daha gzm sizi grmesin. Kocas kyde olmayan bir kadn nasl ldrebilirsiniz? Hadi bakalm, gidin! Gittiler, Fakat, ikide bir geriye dnp bakyorlard. Nihayet, kzarak aaya inmeye karar verdiim zaman savutular. Evet, fke gsterisi ve sz sanat bykleri durdurabilir. ocuklara kar ise samimi olmaldr. Kalabalk nmzdeki tarladan ayrlnca hemen Fati'e kadn getirmesini syledim. Kadn batan baa saman iin-dedi. Ayakkablar ellerindeydi. Yzn tasarlanmayacak kadar korkun bir anlatm kaplamt. htiyar kadnn kolunu niin krdn sorduum zaman, kolunun krlmam olduunu, Halime'nin onlar ayaklandrdn ve kocas gider gitmez zerine yrdklerini anlatt. zellikle Kahpe diye anlmak ok sinirine dokunuyordu. Yz vermedim. Fakat, tvbekar olup da kyde namuslu bir kadn gibi yaarken, gemiinin yzne vurulmasndan znt duymasna hak verdim. Kendi kynn nerede olduunu sordum. ubuk yolundan saat tede olduunu syledi. Kynn kendisini kabul edip etmeyeceini sorduum zaman, vaktiyle istemediklerini, ama imdi namuslu bir kadn olduundan beri erkek kardeinin onu iyi karladn anlatt ve sonra kendisini yanma hizmeti olarak almam rica etti. Olamayacan syledim. Onu ahrn iinden kararak, kye doru yrdm. Kyde bir kylye rastlarsam, lakrdya tutarak kadnn kamasna zaman kazandracaktm. Bereket versin ki kyller bir saat kadar grnmediler. Ondan sonra, ocuklar nde olmak zere yine geldiler. Fakat, kadn artk uzaklardayd. Hi bir eyi saklamann gerekmediini gsteren bir ekilde, evimin ve ahrn kaps akt. BLM Vin LK GRN 2 haziran 1921'de bir hastabakc niformasyle Eskiehir istasyonundan Hill-i Ahmer hastanesine yrdm. Yanmda, ne Fati, ne Yolda vard. Fati'siz pekl yapabiliyordum

ama, Yolda'sz yaamak bana ok g geliyordu. Ayn zamanda zihnim Yarbay Nzm'in durumuyle urap duruyordu. Hastanenin bahekimi Dr. emsettin eski bir tandkt. nn savanda yaralanan ortak dostlarmz olduunu syledi. Zavall, bir zaman, iki hastabakcya kalmt. Haziran gnnn sca oday yakyordu. Bana ay verdiler. Fakat kafam hastabakcnn by ile meguld. Derhal onu Anadolu'ya ait romanmn kahraman yapmaya karar verdim. Kendine zg yanlan vard. Ameliyat masalarnn banda durduu ve hastalara yardm ettii zaman, deta onlara hayat verirdi. Uzun boylu, zmrt gibi yeil gzl, siyah kirpikli, fildii gibi beyaz tenliydi. Ancak scak iklimlerde grnen krmz karanfil gibi duduklan vard. Odadan ktktan sonra Dr. l IV emsettin'e onu yeni bir romana kahraman yapacam, adn Aye koyacam syledim. Doktor glerek, erkek kahramann kim olacan sordu. Henz bilmiyordum. Komutanlardan biri, stanbullu bir gen, belki de Mehmet avu olabilirdi. Fakat kararm vermi deildim. Madam Tadia'nn kuty yatana ekildiim zaman uyumadan nce bunu dnyordum. Fakat Eskiehir'deki grevim kafam o kadar doldurdu ki; Ankara'ya dnnceye kadar bir karara varmadm. Ankara'da romana baladm. Hastane yarallarla doluydu. Ben, otuz hasta yatan en byk koua bakyordum. Bahemire ok tecrbeliydi. Ayn zamanda, bir sr yeni hastabakc kadn da buldular. Hepsi gen, gl kuvvetliydi, ama tecrbeleri yoktu. Durmakszn fingirdeyip duruyorlard. Biraz hastaya bakmay bilen, benden baka Mehmet avu vard ki, o iki yz hastabakcya bedeldi. Kolunun biri yaralanm ve tfek kullanamayacak hale gelmi olduu iin, ordu onu hastaneye vermiti. Her zaman beyaz bal ve nl ile ve eli yz yeni ykanm gibi grnen o temiz haliyle insan onu grnce i d beyaz bir adam derdi. O, iki yz yataa bakyordu. Erkek yardmclar pek beceriksizdiler. En muhta olduum zamanlar hep benim kouuma gelir, yatakta durmakszn lenlerin en kocamann bir ty gibi kaldrr, gtrrd. Doktorlarn arasnda dikkatimi eken Operatr Cemil Bey'dir'. nsan hayrete dren bir adamd. Bir gnde seksen kol, bacak kestiini bilirim. Bununla birlikte, bir ana gibi hastalara hitap ederdi. deta bir evliyay hatrlatrd. 9 hazirandan nceki hastalarmn arasnda pek houma giden Abbas adnda biri vard. Ba ve ayaklar yaralyd. -lmle mcadele ediyordu. Kouun deta dev kadar vcutlu hastasyd. Akl bandayken ok sakindi, fakat dalgnlk balaynca korkun ekilde inler, tuhaf tuhaf konuurdu. Yanna gider gitmez, elime yakalar, gzlerini aar ve mrldanrd: Hate, Hate! deta, Hate denilen bilinmeyen kadndan, yaayamad iin af diler gibiydi. Hate kardei miydi, kars myd, kz myd, bilmiyorum. Fakat, Hate'yi o cehennem gnlerinde yalnz brakp lmekten ac duyuyordu. TRKN ATELE MTHANI 171 Ben: Abbas yolcu deil dediim zaman: Abbas yolcu deil diye cevap verirdi. Kader o kadar tuhaf bir eydir ki, bu adam Anadolu yaylalarnda, Sakarya sava meydannda bir daha grmtm. Beni Sakarya'da at stnde grd zaman, gzleri: Abbas yolcu deil. Abbas yolcu deil der gibiydi. 7 haziran saat bete, doktorun odasna bir fincan ay imeye gitmitim. Orada stanbul gazeteleri vard. Birinde, Bir Bilginin lm bal gzme arpt, okudum. Salih Zeki Bey'in lmn yazyordu. imden Atlantik'i ruhumla geip, ocuklarma Ben daha yayorum demek geldi. Ben eski gnlerin hatralarna dalmken, Dr. emsettin: ay souyor, Hemire dedi. 7 ve 8 hazirana kadar, Madam Tadia'nn odasnda yatmadan kitap okur, amdan sndrmezdim. Sokaklarda ses ada yoktu. Hazirann dokuzuncu gn hastane tklm tklm dolmutu. Artk her oday bir kou haline sokmak zorunda kalmtk. Yunanllar byk saldrya balam, yz bin kiilik bir ordu ve kudretli topu alay ile harekete gemilerdi.

Trk kuvvetlerinin merkezi Karacabey'di. Kafam savala hi megul olmuyordu. Kendimi ve kafam hep hastalarma vermitim. Ne kadann soydum, amurlu yzlerini, hatt vcutlarn silip yatrdm. niltiler ortal kaplard. Bana btn Trkiye bir hastane olmu gibi gelirdi. Hastalar arasnda en ok dnyadan haber isteyen Nzm-'m tmeninden, iki baca yaral bir avutu. Yz, gerekten, bir Trk avuunun mnasn tard. ok az konuur ve adamd. Sorduklarmza karlk verecek gc yoktu. Yalnz, bir gn Limon dedi. Bir limonata yapp iirmeye alrken, ba kolumun zerine dt. Yatrdm: Siz Mustafa avu'u arnz dedi. Aman bacaklarm biraz rahat ettirin diye ekledi. Bam dndm zaman, Mustafa avu yandaki yataktan bir ly kaldryordu. Yaraklardan birinin yatana smayacak kadar uzun boylu kocaman bir avu olduunu hatrlarm. Karnndan yaralyd. Doktorun hi bir umudu kalmamt. Fakat, bu kadar iri bir adamn lmesine insan inanmak istemiyordu. Ona kakla st 172 TRKN ATELE MTHANI vermeye alrken. Nzm'n avuu yavaa dedi ki: Biz onunla beraber savatk. Bir aslandr. Bir kadnn elinden kakla st imesi ne tuhaf! Ertesi gn, koutan karken, sofann sedyelerle dolu olduunu grdm. Her yer tklm tklm dolmutu. Kmldanacak yer kalmamt. Kimse, hatt, hastabakclar bile glmyordu. Ameliyat masas kan iindeydi. Herkes susmutu. Bakyorsunuz, gen bir subay, iki yaralnn elini yakalam, ocuk gibi alyor. Byk bir sedyenin iinde koskocaman bir adam Ben yaamak istemiyorum, lmek istiyorum. O ld, komutanm ld diye sylenip alyor, cn alacaz szleriyle o para para, kasap dkknndaym gibi duran insanlarn arasnda garip grnyordu. te, sava denilen kanl ziyafetin buras mutfa. Orada insan paralar, gelip geiyor. Sava byk isimler yapyor, siyaset adamlarnn, komutanlarnn heykelleri yaplyor, halk onlara tapyor. Halbuki, burada, iki dakikada gelip geen byk ruhlar kimse ne biliyor, ne anlyor. Dr. emsettin bana: Koua sekiz yatak daha soktuk dedi. Kapya dayanm, bir binba baygn bir halde duruyordu: Yirmi drt saat yemek yemedim. Aman bana bir fincan ay! diyordu. Gittim, ona ay getirdim. Bir bakasna daha ay vermek isterken, ayamn altnda bir sedye daha belirdi. Yznn yars sarl kafas kan iinde, st ba para para, amur iinde bir adam. Sakin gzlerle bakp: Aman, bana bir sigara diyor. Sigaray dudaklar arasna sktrdm, yaktm. Dumann savururken, kime benzediini dnyordum: Benim koua sktrdklarmn birincisi buydu. Durmadan her eye, herkese kfrediyordu. tekilerse sedyelerde alyorlard. Nzm da kalbine saplanan bir kurunla bu dnyadan gmt. Saat drt buukta Madam Tadia'ya gittiim zaman iki kiinin beni beklediini sylediler. Birisi Ruen Eref, br Yusuf Akura idi. Akura, tabi, yedeksubayd. kisi de smet Paa'nn ok zgn bir durumda olduunu syledikten sonra, bana da kendisini gidip ziyaret etmemi tlediler. ekilmenin balangcnda, Karacabey'de smet Paa'nn kararghna gittim. Bu ekiliin bizi nerelere kadar gtreceini bilmiyorduk. Artk, kader denilen kudret tamamyle lete dnm, kiilerin hi nemi kalmamt. Beni smet Paa kararghnda Binba Tevfik karlad. Durumun ok cidd olduunu ve Nzm'n nasl ldn anlatmaya balad. Nzm'n ne zaman ehit olduunu sorduum zaman dedi ki: Dn sipere erlerle birlikte girmi, orada dvmt. O-raya girmeden yarm saat nce bana telefon etti. Paa'nn zlmemesini syledi. Ben siperlere gidiyorum, dveceim dedi. Fakat Paa ok zgnd. Nzm'n gsn kuruna atm sylyorlar. O anda Nzm o alayc glmsemesiyle Btn subaylar kes! dediim iitir gibiydim. O kesilenlerden bir tanesi imdi kendisiydi. smet Paa'nn odas Anadolu'nun alak tavanl, iki kk pencereli odalarndan biriydi. Eyas, bir portatif karyola, bir tahta masa, bir tek sandalyeydi. Paa bir er gibi giyinmiti. Bu sadelik, bu eyalara ok uymutu. Fakat kendisi ok zgnd. nk ekilme emrini vermek zorunda kalmt. Ona kar o zaman duyduum sayg ve znty anlatmak ok gt. Ordunun insanst aba ve kahramanlnn herhangi bir zaferden daha byk olduunu sylemeye altm. Fakat, dnya, eer sava zaferle bitmezse, hi bir fedakrl

dikkate almaz. smet Paa da bunu bilirdi. Fakat, bu gibi fedakrlklar yapanlar lmez bir eser brakrlar. Beni yemee alkoydu. Odann nndeki baheye bakarak yemek yedik. Ben giderken, Mustafa Kemal Paa'nn da geleceini syledi. Eskiehir'e girerken artk ekilme gereklemiti. smet Paa'nn kendisi bu ekilmenin selmetle yaplmasn salamak iin belki arkada kalacakt. O anda duyduum znty ve savaa kar tiksintiyi hi unutmayacam. Fakat, biz sava yapmak zorundaydk. nk dmanlar evlerimize kadar gelmi, sava istesek de istemesek de, yurdumuzu yakp ykacaklard. Niin? nk, bir ya da birka siyaset adam Yakn Dou'nun haritasn deitirmek hevesine dmlerdi. Yunanllar da kazan ve zafer hrsna dmlerdi. Fakat onlar da bunun neye mal olacan gryorlard. Geri, daha zafere kavumamlard, iin sonu da gelmi deildi. Sonunda hastaneye geldim. Hep gzmn nnde sava 174 TRKN ATELE MTHANI ziyafetinin bulaklaryle dolu, hastane denilen mutfak beliri-yordu. Zavall Trkler!... Zavall Yunanllar!... Zavall dnya!... Ertesi sabah, yine ok ac, ok hareketli oldu. lm halinde olan bu zavall yarallar bilinlerinin altnda ailelerini ve yurtlarn kurtarmak iin dktkleri kann bouna olduunu seziyorlard. Tanrm, bu ne zaman bitecekti? Yatann iinde, oturup durmadan kfr eden Nzm'n gen subay bana biraz kuvvet verdi. Yalnz sol eli kmldanmakla birlikte, hayatta kalm olduu iin zr dileyecek durumda deildi. En ok sevdii komutan Nzm lmt. Kafas, imdi de erleriyle meguld. Hastanenin, emir erini ieriye sokmamasna durmadan bakaldrp syleniyordu. Bana: Pencereden bak, herif orada sokakta ne yapyor? diye sordu. Ben kendisine gereken eyleri getireceimi sylediim zaman, bir ey istemedi. Ne hastane, ne hastabakc istiyordu. Yalnz emir erini istiyor, vahi bir ekilde lme giden komutanna da kfr ediyordu. leden sonra, asker hastanenin doktoru geldi, hastalar kaldrmakta olduklarn syledi ve Nzm' grp grmek istemediimi sordu. Onu Ankara'ya gtrecekler ve asker trenle kaldracaklard. imdi, doktorun nmzdeki caml kapya neden bu kadar hayretle baktn ve niin hastaneyi yoklamaya geldiini sezdim. Ben onun daha nce ieriye girmesini syledim. Ben kapda bekleyecektim. Kapy itip, ayaklarnn ucuna basa basa ieriye girdi. Minimini bir blmede, zerinde byk bir bayrak rtl olan Nzm yatyordu. Bayra kaldrdn grdm. ki dakika bekledikten sonra, rttn varsayarak yzm evirdim. O, yatan zerine eilmi, komutan perek veda ediyordu. Sonda, bayra tekrar rterek dar kt. Evet, bu, Nzm'd. Ben ieriye girince, bir an bayra kaldrp kaldrmamakta durakladm. Nihayet, kaldrdm, te, Nzm. Ba yksek yastklara konmu, topu niformasyle yatyordu. Elleri gs zerinde kavumutu. Banda mavi tepeli, kahverengi kalpa vard. Ne tuhaf. Topraa dnecek olan bu lml cesedin iinde Nzm'n ruhu bir zaman yaamt. Ela gzler akt. Her zamanki anlatmn tayordu. Dnyann bir melodram olduunu anlatan glmsemesiyle: Btn subaylar kes! der gibiydi. Acaba birey olarak devam ruh iin var TRKN ATELE MTHANI 175 myd? Bilmiyorum. Fakat, o glmseme, yz toprak oluncaya kadar srp gidecekti. nce ellerine baktm. Herhangi illi bir ocuk eli, uyuyan bir ocuk gibi gsnn stnde... Bu ellerin kurunla oynam olduunu dndm. Elimi elinin stne koyarak, bir kardele veda eder gibi vedalatm ve bayra zerine ektim, sonra, yalnz kalmak ve hava almak istediimden dar ktm. Sokaklarda hayat kaynayordu. Erlerden baka kz arabalar eyalarla dolu, zerlerinde, gzleri korku iinde oturtulmu ocuklar... Kadnlar kzleri ekiyorlar... Bir insan seli akp gidiyor... Eskiehir'den ekilmek komutu artk verilmiti. Madam Tadia'nn otelindeki odama gider gitmez, bana kararghtan bir haber geldi. Mustafa Kemal Paa benim iin vagonunda bir kompartman ayrtm olduunu ve saat dokuz buukta hareket edeceklerini yazyordu. Teekkr ettim, orada bulunacam syledim.

Mektubu getiren er ayrldktan sonra, iddetli bir patlama ile btn camlar krlmaya balad. Her yerden ate ediliyor, sokaklarda ayak sesleri iitiliyordu. Sanki Yunan ordusu girmiti, yahut da yeni bir ihtill balamt. Aaya indim. Madam Tadia'y grdm. O bana evin arka taraflarna Yunan uaklarnn bomba attklarn syledi. En byk kaygm, istasyonda trene konmak zere gtrlen sedyelerin bir zarara uram olmalaryd. Ondan sonraki birka saat iinde havaya yansm olan yenilmenin acs son derecesini bulmutu. Hava saldrsndan yaralanan on iki kiiyi getirdiler. Ben hastaneye kotum. Bunlarn birka ocuktu. Acdan baryorlard. Hastanecje trene konulacak olanlarn hepsini hazrladk. Kmldanmalar elde olmayanlar bir Trk ve bir Musev doktorun eline braktk. Gen hastabakclar isteri halindeydiler. Hepsinin ba elleri arasnda, kaplara dayanmlar, alap duruyorlard. Doktor Murat artk yaplacak bir ey kalmadn syledikten sonra yemek yememiz gerektiini bildirdi. Bahedeki birka adrn altnda bir sr l aya grnyordu. Gkte parlayan sar bir ay nda, yllarca talar zerinde srtnm olan parampara ayakkablar... Bahenin biz yanndaki sofraya oturduk. Kzarm kfte vard. Fakat hi birimiz bir ey yiyemiyorduk. Dr. Cemil, bitkin, durmadan si176 TRKN ATELE MTHANI gara iiyordu. Dr. Murat bana kendisinin kamyonetinde bir yer nerdi. Gece te hareket edeceklerdi. Daha erken ve rahat bir kompartmanda gitmeye sz vermi olmam, beni deta utandrd. Hastaneye girer girmez, Mustafa avu'un, ba beyaz sargl, akln kaybetmi gibi rpnan bir hasta ile uratn grdm. Hasta hkra hkra alyor: Allah akna, ayanzn altn peyim, beni Ankara'daki kyme gtrn! diye yal-varyordu. Bir baka sedyede, bir adam, yzkoyun yatmt. Ben ona biraz yiyecek vermeye ve birka saat sonra Polatl'ya gideceklerini syleyerek avutmaya altm. Hepsi, kadn hastabakclar olan bir hastaneye gnderilmelerini istiyorlard, birer birer bana kylerinin adn sylediler, ocuklann anlattlar. Biraz ilerleyince, Mustafa avu'un baka bir sedyeye eilmi olduunu grdm. Sedyedeki: Onu arn bana diyordu. Mustafa avu, glmseyerek bana bakt: te, geliyor! dedi. Sedyenin yanna gittiim zaman, benim avucum kadar-kk yzl, ancak yedi yalannda bir kk olan ocuunun yattn grdm. Neredensin, yavrum? diye sorunca: Hanm teyze, beni asker hastanede ameliyat ettiler, sonra buraya geldim. Annem Bilecik'te. Babamn ad Ali'dir. Mzkadadr. Onu bana bulun! dedi. Dudaklar titriyor, fakat ala-mamaya alyordu. Bahemireye ba vurarak bu ocuu babas gelinceye kadar yannda tutmasn rica ettim. O da, sedyeyi odasna ald. Saat on buukta, tren hl istasyondayd. Kadnlar kamyonlarn zerinde ocuklann emziriyorlard. evreleri eya ve ocukla doluydu. Hepsinin elinde bir tava bulunduunu grdm. mrmde insanlarn bu kadar tava kullandklarn ilk defa gryordum. Mustafa Kemal Paa, sapsar platformda, askerlerle konuuyordu. Hepsi sakindi. Karlarnda kadnlar... Bu kadnlarn gzleri ok ac bir ekilde askerlere evrilmiti. Tren ddn ald. Karanlkta harekete balaynca, nadolu'nun bir baka perdesinin kapanm olduunu hiss^ tim. DNEM IH Onlar (Yunanllar) zafer ve megalo idea iin dvtler, fakat Trkler ocaklarn ve yurtlarn korumak iin savatlar. A.H. Lybeyer P: 12 BOLUM IX CEPHEYE NASIL KATILDIM? Ankara'da Dr. Adnan bana: Nasuhal'dan geldiler, tabi, Fevzi Paa'nn dedii gibi. Bu adamn anlay deta byl.

Yeni durumu nasl grdn sorduum zaman, Fevzi Paa'nn ok iyimser olduunu, Sakarya'nn dousunda onlar yeneceiz dediini syledi. Bu konuma, vadideki evimize giderken oldu. Kararghta tek heyecanl ve umutlu insan Fevzi Paa'yd. Askerler bir ey sylemiyorlard. Yzleri ac iindeydi. Byk Millet Meclisi durumu vatansever bir duyguyla kabul ediyor, Mustafa Kemal Paa'y bakomutan yapmay dnyordu. Ona kar byk bir gven vard. Btn memleket ac ve heyecan iindeydi. Mustafa Kemal Paa'nn komutay almasn bekliyordu. Fakat, kendisi bir ey sylemiyordu. Eskiehir'den dndkten iki gn sonra, kararghta Dr. Adnan'la yemek yedim ve odamda bir saat kadar altm. Sonra eve gitmek iin onu aradm. Sesini duyduum bir odaya girdiim vakit Mustafa Kemal Paa ile konutuunu grdm. -kisi de odann ortasnda ayakta duruyordu. Paa'nn yz sapsaryd. ayaklanmalarn en kt gnlerindeki kadar kayg iindeydi. Evet, Trk milletinin btn acs o yzde toplanm gibiydi, ieriye girdim, el sktan sonra bu durumdan ne kadar znt duyduumu syledim. Bana, bir fincan kahve iip, Eskiehir'de dven smet Paa'dan gelecek haberleri beklememi seyledi. Oturdum. Nihayet sonucu rendik. Yakup Kadri de bizimle birlikte kararghta kald. Mustafa Kemal Paa'nn yaveri durmadan haber getirirken, Mustafa Kemal Paa hepsine svyordu. Nihayet, sabah oldu. Mustafa Kemal Paa: smet Eskiehir savan kaybetti, haydi bir fincan kahve daha ielim dedi. Dr. Adnan biraz odadan kaybolduktan sonra geri dnd zaman, her zaman ktmser grnen yz glyor ve sevinli grnyordu. Mustafa Kemal Paa: Neredeydin, Adnan? diye sordu. O da Fevzi Paa ile konutuunu, onun ok iyimser olduunu, Yunanllar yeneceimizi sylediini anlatt. Mustafa Kemal Paa da gld ve Fevzi Paa'yla epeyce alay etti. Ama, yine de memnun grnyordu. nk byle anlarda o da fala ve ryaya ok inanrd. Ondan sonra, korkulu rya gibi, korkulu iki hafta geti, Ankarallar bir ey sylemiyorlarsa da, deta Yunanllar siz bamza getirdiniz der gibiydiler. Her akam, Kalaba'nn nndeki harman yerinden geerken, atmn evresini kyller alr, bana Ne haber? diye sorarlard. Btn harmandakiler durur, haber beklerlerdi. Yusuf Akura Bey cepheden birka gnlk izinle yanmza geldi. Cephe kararghndaki ileri grecek yeteri kadar adam olmadndan yaknd. Okur - yazar bir adamn ne kadar gerektiini ve aydnlarn grev almak zaman geldiini syledi. Akura'nn bu szleri beni btn gece uyutmad. 5 austos 1921'de Mustafa Kemal Paa bakomutan, yani bir eit btn kudrete sahip bir asker diktatr olarak Byk TUKKUN ATELE MTHANI 181 Millet Meclisi tarafndan seildi. Yani Meclis kendi elindeki btn kudreti Mustafa Kemal Paa'ya veriyordu. Fakat bunu yalnz ay iin veriyor, her ay sonunda, yeniden bir seim yapacan iln ediyordu. Mustafa Kemal Paa, asker bir kabine kurdu. lerinde (Diyarbakrl) Kazp Paa ile Albay Arif Bey de vard. Bu seimin ilk haftas, ok heyecanl geti. nk Mustafa Kemal Paa attan dm ve evine gtrlmt. Bereket yaras nemli deildi. Yirmi drt saat sonra cepheye gitti. Her eye karn Ankara'daki heyecan panik halini alyordu. Bir hayli kimse Kayseri'ye gt. Kyl birka gn sabrettikten sonra, birka gelerek bana dedi ki: Beyler Ankara'dan savuuyor. Yunanllar yaklam. ehir kaaklarla dolu. Biz de arabalarmz hazrladk. Ne dersin? Ben: Yerinizden kmldamayn dedim. Benim Kayseri'ye gidip gitmeyeceimi sorduklar zaman, kesinlikle gitmeyeceimi syledim. Bunun zerine, benim, ne zaman Ankara'dan ayrlmak gerektiini kendilerine haber vermemi rica ettiler. Ben onlara: Byle bir zaman gelmeyecek. dedim. Bu, onlar biraz avuttu. Durum ok korkun bir hal alyordu. Yz bin kiilik Yunan ordusu, btn ara ve gereleriyle, Ankara'ya glmek istiyordu. Hatt, Ankara'da baz ngiliz subaylarna ziyafet vereceklerini syleyerek onlar davet etmilerdi. Trk ordusu yirmi be bin kiilikti. Daha bir

yenilgi geirmiti. Ate gc Yunanllarn yarsndan azd, tama aralar ok ktt, silhlan deerce dkt. Bu, son debelenmeydi. Ya son bir saldrya gemek, ya da silinip gitmek gerei ile kar karyaydk. Fakat, bizler o gn grmeyecektik, ite, garip bir surette Ben denilen eyin tamamyle milletin iine kanm olduunu en ok o zaman hissettim. Millet gerse, ben de onlarla birlikte gitmek istiyordum. Bence kendimin, bir kk para olmamn hi bir nemi yoktu. 16 austosta, Mustafa Kemal Paa'ya telgraf ekerek gnll olmak istediimi yazdm. Beni Garp cephesine atayan bir cevap aldm. Sureti aadadr: Halide Edib Hanmefendi Hazretlerine vedidir Garp cephesi Ordu saflar arasnda vatanmzn mdafaasna fiilen itirak iin iddetli istekle vuku bulan mraccat- vatanpervera-neleri orduca memnuniyetle telkki olundu. Hizmeti filiye-i askeriyyeye kabul ve Garp cephesine memur edildiinizi tebli ederim. Keyfiyet cephe kumandanlna da bildirildi. lk vasta ile cephe kararghna mracaat ve oradan grevinizi renmeniz rica olunur. Fi 18/8/37 / Bakumandan Mustafa Kemal BLM X SAKARYA Cephenin karargh gizli tutulduundan, nereye gideceimi bilmiyordum. Mall istasyonunda trenden indim. Bana cepheye gitmekte olan bir gen yzba arkadalk ediyordu. imdi artk Ankara'dan Sarky'e kadar kk bir alan Trklerin elinde kalmt. Kmr hemen hi yok gibiydi. Hemen yalnz askerlerin ihtiyac iin kullanlan trenler odunla iliyordu. Vagonlar hep nc ve ok eskiydiler. Oturacak yerler hep tahta, pencereler krkt. Her yer tahtakurusuyla doluydu. Her istasyonda orduya katlacak olanlar geliyor, istasyonda, kadnlar arkalarndan kouarak alyorlard. Disiz bir ihtiyar kadnn ak azndan kan iniltileri hl duyar gibiydim. Trendeki erkekler birbirleriyle konuuyor, nereli olduklarn soruyorlard. lerindeki byk kudrete karn, pek de umutlu grnmyorlard. Umudu, yalnz tannmam, gen subaydan alabiliyordunuz. Evet, bu atele imtihann son evre-siydi. Mall'ya gelmeden nceki istasyondayken ay dodu. Sol 185 yanda ok dzenli kk bir svari birlii gidiyordu. At nallarnn yansylan kulamza geliyordu, iki adam, benim krk pencereye trmanarak, ellerini uzattlar: Ne istiyorsunuz, hemeriler? diye sorduum zaman: Biz Nzm Bey'in tmenindeniz, senin elini pmeye geldik, diyorlar. kisi de elimi ptkten sonra, ben de onlara basan diliyorum. Bir aresini bulup ehit Nzm'a askerlerinin bu sonsuz sevgisini bildirmek isterdim. Mall istasyonunda, gen yzba geldi, kapm at. Aada salt bir sessizlik iinde oturup bekleyen bir hayli asker vard. Ksa boylu bir asker bana doru gelerek, smet Paa'mn yaveri olduunu ve Paa'mn arabasn gnderdiini syledi. A-tmla seyisim yanmda olmakla beraber, hi ses karmadan sylenene uyarak onu izledim. Evet, asker, artk bir kii deil, ordu birliinin bir noktasndan ibaretti: Anadolu'nun orak topraklarn istil eden insan selinin bir paras. Sessiz, sar bir boluk. Tek ses, arada bir kulamza gelen at nallarndan baka bir ey deil. Sonunda toprak ynlarna ve srtlarna doru gitmitik. Yzbadan kararghn nerede olduunu sorduum zaman, Alagz kynn yannda, bu srtlarn arkasnda, kk bir vadide olduunu syledi. Nihayet, otomobil dar bir yoldan geti. Uzaktan oban kpeklerinin havlamas iitiliyor ve yer yer, birer kocaman atebcei gibi klan yanan adrlar grnyordu. Kyde, tahtadan bir evin nnde durduk. ki sngl er kapda nbet bekliyordu. Ak kapdan, tabanlar toprak iki oda ve orada alan subaylar grnyordu. Evin ikinci ve son katna ktm zaman Yarbay Tevfik, beni kesinde kocaman bir masa ve yannda bir portatif karyola bulunan odaya gtrd. Buras smet Pa-j a'nn odasyd. Ayakta, bir

binba ile konuuyordu. Gen bin-| ba odadan knca, bana dnd, bir tahta iskemle gsterdi: Artk benim ordumda bir ersin dedi. Ben de ok askercejj bir tavr aldm. Evet, Paam, dedim. Bana kk, bir odal bir ev vereceklerini ve bir de er bu- lacaklarn syledikten sonra: Bakomutan ziyaret ettiniz| mi? diye sordu. Hayr, Paam. dedim. imdi henien gitmelisiniz, sizi bekliyor, dner dnmez sizi grevinize atayacam. dedi. Yine bir subay beni Mustafa Kemal Paa'mn kararghna gtrd. Solda, toprak ynlarnn altnda birka evin yanyordu. Bir tek ses karanlktan geliyordu. O da, telefon servisini yapan bir askerin: nler Katranc, nler Katranc, diye bir kyle konumasyd. Sa taraf bir ukur. inden su geiyor. Arkasnda ev daha var. Bu evlerin arkasnda, yine klar yanan adrlar, uzun ve sivri bir direk. Telsiz tesisat. Ky yollar karanlk, amur iinde. Ay batm. Gece yans oluyor. Kk bir tahta kpry geerek br yandaki eve gittik. Mustafa Kemal Paa'mn koruyucular kapda. Onlardan biri beni yukarya kard. Paa'mn yaveri Yzba Muzaffer B^y beni Paa'mn odasna gtrd. ok aydnlk ve tek lks lambas olan bir Anadolu odas. Mustafa Kemal Paa, oturduu koltuktan glkle halk-maya alt. nk, kaburga kemikleri hl arlar iindeydi. Yannda Mustafa Kemal Paa'mn ikiz kardeiymi gibi kendisine benzeyen bir albay ayakta duruyor. Mustafa Kemal Paa'-ya doru, kalbimde gerek bir saygyla gittim. O kendi halinde odada, btn genliin bir millet yaasn diye lmeyi gze alan kararn simgeliyordu. Ne saray, ne hret, ne herhangi bir kudret onun o odadaki byklne yaklaamaz, Gittim, elini ptm. Safa geldiniz, Hanmefendi dedikten sonra, yanndaki subay Albay Arif diye tantt. Tasarlanamayacak kadar Pa-a'ya benziyordu. Grnte nezaketine karn, benim orada olmamdan memnun deildi (l). Mustafa Kemal Paa, ben oturduktan sonra, Ankara hakknda havadis sordu. Ayn zamanda, tahta masann zerindeki bir haritaya eilerek durumu drt yanda bir ocuun anlayabilecei kadar ak ve sade bir syleyile anlatt. te Sakarya, kvrlarak gidiyor. Etrafna birtakm topluineler zerinde kr(1) Sonradan rendiime gre, beni izmelerim ve asker elbisemle ok fazla gen bulmu ve orduya bu yata gelmenin doru olmayacan bir subaya sylemiti. O da, benim hemen hemen orta yal bir kadn olduumu sylemiti. Bunun zerine albay bana kar ok daha itenlikli bir durum almaya balamt. ; MTHANI 187 mz ve mavi ktlar konulmu. Birer kelebee benzeyen ineler. Eer asker durum hakkndaki duygularm Mustafa Kemal Paa'ya sylesem, kesin olarak glerdi. Yunan ordusu kocaman bir canavar gibi Ankara'ya yaklam grnyordu. Buna paralel olarak Sakarya'nn dousunda Trk ordusu da kvrlarak bu canavann Ankara'y yutmasna engel olmaya alyordu. Siyah canavar o kadar kocamand ki, insana ac veriyordu. Eer Ankara'ya gider de bizi geride brakrsa, ne yaparz? diye sordum. Korkun bir kaplan gibi gld: Bon voyage, messieurs, derim. Arkalarndan vurarak onlar Anadolu'nun boluunda yok ederim. Ben ayaa kalkarak smet Paa'ya gidip: Sizinle grtm bildireceim dediim zaman, ilk defa olarak tabi bir glle gld: Yeriniz rahat m? diye sorduktan sonra, akamlar kendi masasnda yemek yememi syledi. smet Paa, Albay Arif ve yaverleri de orada yemek yiyorlard. Sakarya Sava srasnda, Mustafa Kemal Paa'nn zellii bambakayd. Zaferden emin, aksi karsa btn arkadalaryle birlikte lmeye hazr grnyordu. Dndm zaman, smet Paa beni Birinci ubeye -orada insana en ok ihtiya olduu iinmemur ettiini syledi. Benim efim, orada grdm binba olacakt. Garnizon komutan beni eve gtrd. Evin iki odas vard. Bir tanesinde neferim portatif karyolam kurmu,

elinde bir lamba, beni bekliyordu. Uzun boylu, st ba ve ayakkablar parampara bir adamd. inde bana kar, bir karde korumas olduunu hissettim. Selm vererek: Battaniyemi getirip kapnzn dnda yataym m, efendim? diye sordu. Garnizon komutanndan izin aldktan sonra, yatabilirsin dedim. Garnizon komutan: Edib kz Halide, karargh erlerinden diye adm, yam saptadktan sonra, emir erimin yiyeceimi buraya getireceini, saat onda karargha gitmem gerektiini, btn gece alp gndzleri yatldn syledikten sonra, ayrld. Benim emir eri, bana stanbul'dan gelen gen bir subay muamelesi yapyordu. aym saat sekizde getirmesini syledim. Ad, Ali Rza idi. Nihayet, bu dar odada, alak tavann altnda yapayalnzdm. Odann beyaz perdeli kk bir penceresi vard. Btn gece, dev kadar byk arlar vzlyormu gibi ate sesleri duydum durdum. Beyaz perdenin arkasndaki demir parmaklklarn arasndan dardaki aalarn glgesini gryordum. Ali Rza aym getirdii zaman, o gece ate olup olmadn sorunca, Yunan uaklarnn Mall istasyonuna her zamanki gibi saldrm olduklarn syledi. Karargha gittiim vakit, alacam subaylar daha yeni uyanm olduklar iin, Yarbay Tevfik'in odasna girdim. Ben Birinci ubenin bir ksmnda bulunan Binba Kdmal-'in emrinde alacaktm. (Kemalettin Sami Bey'le kartrlmamaldr). Bu gen adamn vcudunda dokuz yaras varm. Okuldan kt gnden balayarak, her dve girip km, inklp taraftar ve militarizme kar olduu iin de bykle-rince pek sevilmiyormu. Bu odann duvarlar da yataklarla doluydu. Orta yerdeki byk tahta masann evresinde skm subaylar, yaz yazyorlard. Binba Kemal beni onlarn arasna sktrarak, grevimi syledi. Her gn, muhtelif tmenlerin insan, mhimmat ve silh bakmlarndan kuvvesini saptayacak, not alacaktm. Byle bir raporu hazrlamak yle sanld kadar kolay deildi. Gndz de yanan lambann altnda alyordum. Benden baka da orada sigara ien yoktu. le yemeini Yarbay Tevfik ve birka subayla yedim. kinci ubede pek fazla i yoktu. Ona binba Tahsin'le Yusuf Akura Bey yardm ediyorlard. Ben, bo vakitlerimde, onlara da yardm etmeyi vaat ettim. Bu sayede ordunun en cesur ve kabiliyetli subaylarndan olan Binba Muharrem'i tandm. Anlalan, Albay Arifin on birinci tmeninde almt. Albay Arifin tmeni lavolunmu, fakat kendisi Mustafa Kemal Paa'nn eski arkada olduu iin asker kabineye alnmt. Albay Arifi ok iki iiyormu diye eletiriyorlard. Mustafa Kemal Paa bu eletiride kendisine de bir ima olduunu sezmi. Her halde, tmeninden ekildikten sonra da bir kurmay olarak hizmeti ok byk olmutu. Gen subaylardan biri Albay Arif hakknda fikrimi sorduu zaman, akll bir adam grndn syledim ve benim 188 1 UKKUIN ATEM IMTIHAINI TUKKUJN ATELE MTHANI yanmda, elitirilecek tek kelime bile sylememi olduunu anlattm. O akam yemekten sonra, Albay Arifle birlikte Mustafa Kemal Paa'nn odasnda oturduk ve sabahn beine kadar subaylar durmadan raporlann getirdiler. Arada bir smet Paa geliyor, yorgun bir halde, bir tahta sandalyenin stnde uyuk-layakalyordu. Mustafa Kemal Paa daima asker sorunlar zerinde duruyor, harita stndeki krmzl mavili ineleri oradan oraya gtrrek asker harekt dzenliyordu. Bu, bana ocukluumuzda aylak yavrumu kapamazsn ya! oyununu hatrlatt. Bana Mustafa Kemal Paa, yavrularn koruyan bir tavuk ve Papulas da Yunan tarafndan bir aylak gibi grnyordu. Mustafa Kemal Paa, topu kuvvetini, mhimmat ve asker azln dnyordu. Biz Yunanllara kar ancak te bir kadardk. Bu Sakarya vadisinde, Trkler tarafndan alnp verilen yediden fazla kk mevzi vard. Mustafa Kemal Paa anakkale'de on bir bin kiiyi bir saldrda nasl yok etmi olduunu dnerek o gnlere hasret ekiyordu. Her akam, Binba Kemal yahut ben, kuvvetlerimizin listesini ona gt-ryorduk. Mustafa Kemal Paa'nn, ayrnt hakkndaki bilgisi beni akna evirmiti. Bir gn, bir rakamn yanl olduunu hemen fark etti. Bana bu rakamn Binba Kemal tarafndan verilmi olduunu sylediim zaman, ona sordu. O da ok mert bir tavrla yanln itiraf etti.

Sakarya Savanda Refet Paa'nn mill savunmann ba sfatyle ne kadar nemli bir hizmette bulunmu olduunu anladm. Sakarya ordusuna cephane, mhimmat ve insan gndermek iin memleketin her yann arar tarard. Geri, Sakarya Savann banda yirmi be bin tfek ve insan var idiyse de, bunlardan on alt bin kiiyi kaybetmitik. Halbuki, savan sonunda kuvvetimiz krk bine kmt. Genel Kurmay'n banda olan Fevzi Paa da, ordunun zaferini, insan ve mhimmat bakmndan Refet Paa'nn abasna borlu olduumuzu sylerdi. Fakat, Refet Paa'nn kendisi, btn bu zaferin kyl kadnlarnn marifeti olduunu, yayan yryerek orduya yardm ettiklerini sylerdi. Mustafa Kemal Paa yemeklerden sonra eitli konular 189 zerinde konuurdu. Bazen yenilirsek, Sivas'a ekileceimizi sylerdi. Fakat, bunu ok seyrek syledii zaman, Albay Arif de ben de zlrdk. Albay Arif her zaman, bu memlekette hayatn kymeti olmadn, lme gnderecek sayda insan bulunduunu sylerdi. Albay Arif, hayatn tamamyle orduda geirmiti. Ara sra konuurdu. Konutuu zaman da, ya Al-manya'daki gnlerinden szeder, ya sava meselelerine deinir, gayet realiste konuurdu. nsan tarafn, ihtiyar hizmetisi Aye Hanm'den ve boz aysndan szettii zaman sezerdiniz. Bu ayy Pazarck ormanlarnda yavru iken bulmu ve yanna almt. Dilerini kartm, onunla her zaman gre edermi. Aylarca bu ay greinden yoksun olmak ona g geliyordu. Bu ayy yenecek kimse olmadn sylerdi. Aynn Aye Hanm'la gre edip etmediini sorduum zaman, Boz Olan'm bu kadna kar bir evlt gibi davrandn anlatrd. Anlalan, en byk zevki bu ay ile gre etmekti. Boz O-lan' Mustafa Kemal Paa'nn bahesinde birka ay sonra grdm. En ok sevdii armuttu. Koskocaman ve korkun bir yaratkt. Uzattm armudu alp yedi, fakat benimle gre etmeye kalkmad. 25 austosta sava balad. lk gnleri, Yunanllar yer kazanyordu. Ufak tepeleri birer birer ele geiriyorlard. Bu tepeler asker bakmdan ok nemliydiler. Mustafa Kemal Paa onlarn al tepesini alncaya kadar korkulacak bir ey olmadn, fakat Haymana'ya girerlerse, bizim de kapana tutulacamz syledi. Ben Yusuf Akura ve Binba Ali Beyle kararghtan Ala-gz tepesine karak sava seyrettik. Yunan uaklar uuup duruyorlard. Binba Ali bizim yerimizi kefetmi olmalarndan kayglanyordu. Bu aralk, Mustafa Kemal Paa, Refet ve smet Paalar kararghta toplanmlard. Alagz tepesinden aa doru inen sonsuz vadiler ve toprak ynlar, krmz mavi renklere boyanm gibiydiler. al tepesi bunlarn stnde bir dev gibi ykseliyordu. Fevzi Paa'ya, Mustafa Kemal Paa'nn evinin nnde rastladm. Beraber yrdk ve konutuk. O, Yarbay Salih'le birlikte en n saftayd. Onda zaferimize kar o kadar byk bir gven vard ki, bu insana umut veriyordu. 190 TRKN ATELE MTHANI TUKKUM ATELE MTHANI Bir hafta gemeden al tepesi dt. Korkun bir sessizlik. Mustafa Kemal Paa svyor, aa yukar dolayor ve geri ekilme emri verip vermemekte duraksyordu. Bir subay odaya girerek: Fevzi Paa sizi telefonda aryor, efendim dedi. Gece yarsndan sonra, saat tam ikiydi. Bana oras o gece bir tiyatro sahnesi gibi gelir. Mustafa Kemal Paa, karki odada telefon ediyor, ben de kapya dayanm, dinliyordum. Sofa, ayakta dimdik duran subaylarla doluydu. Herkes bekliyordu. Mustafa Kemal konuuyor. Siz misiniz Paa Hazretleri? Ne? Vaziyet lehimizde mi dediniz? Doru anladm m? Haymana hemen hemen igal edilmitir. Ne? Yunanllar kuvvetlerinin sonuna gelmi, ricat m edecekler? Orada duranlarn yzleri ldyor. Ondan sonra Mustafa Kemal Paa geldi. Yunanllar daha ileri gitmeden nlerine gnderecei kuvveti bulmak iin plan yapmaya balad. Mustafa Kemal Paa'nn gzleri o gece Dante'nin Cehennem'inde yananlarn gzleri gibi, anlatlamayacak kadar ac iindeydi. Dinleniniz Paam, yatnz! dedim.

Hayr, haydi bir kahve daha ielim diyerek, kendisine hizmet eden Ali avu'a seslendi. Eer bazen raslant bir hareket bir milletin kaderini deitirebilirse, ite Fevzi Paa'nn telefonu byle bir raslant oldu. Fevzi Paa'nn hakk vard. Ertesi gn Yunanllar Haymana'ya saldramayacak kadar yorgundular. Oradaki gedik bizim tarafmzdan kapatlmt. Drdnc Tmen komutan Kema-lettin Sami Paa Yunan tmeniyle dvyordu. Trk tmeni bin be yz, Yunan tmeninin her biri biner kiilikti. deta Kemalettin Sami'nin tmeni karsndakinin hareketine engel olmak isteyen bir dirsek gibi grnyordu. Gece yans, Mustafa Kemal Paa'ya telefon ederek, ac ac cephane istedi. Btn bu aralk, Fevzi Paa Yunanllarn ekileceklerinde srar ediyordu. Bir sr tartma oldu, kinci ubenin ii nem kazanmt. Ben de o ubeye balandm. Bizim tarafmzdan svari kuvvetlerinin hcum birlikleri byk bir rol oynadlar. Yunan nakliyatn durduruyor, mhimmat depolarna saldryor, tren yollarn bozuyorlard. 191 Vaktiyle Ethem'in yanndan ayrlm, fakat orduya katlmam olanlar da artk imdi bir ete savana balamlard. Yunan esirlerinden aldmz bilgiye gre, ordular te birini kaybetmiti. Gen bir Yunan tutsa bana dedi ki: Bize her tepeye saldrta, arkasnda Ankara var diyorlard. On alt gn geti, Ankara grnmedi. Trklerin eline geersek bizi ldreceklerini sylyorlard. Durmadan da makineli tfeklerle bizi ileri sryorlard. Her halde Anadolu l korkun sessizliiyle Yunanllarn karakterine uymuyordu. Bununla birlikte, Sakarya'da iyi dvtler. Ordularnn bir ksm yerli Hristiyanlardan, yani Trk uyruklulardan kurulmutu. Bunlar dvyorlard, nk tutulurlarsa vurulacaklarndan emindiler. Biz teslim olanlar vurmayacamz iln etseydik, Yunan ordusunun yarsn bizim tarafa ekecektik. Yerli Hristiyan kyleri de ok kt durumdaydlar. Yunanllar kyleri yakyor, hayvanlar alyor ve zmir"e gnderiyordu. Artk Yunan ekilii cidd bir ekil alyordu. Yunanllarn yirmi bir ua vard. Bizim bir .uamz vard, onun da benzini eksik, makinesi bozuktu. O gnlerdeki Trk havaclarnn cesaretinin derecesini anlatacak gte deilim. Onlarn sadece getirdikleri haber deil, Yunan uaklarna ve ulam kollarna yaptklar saldrlar da son derece nemliydi. Bunlarn arasnda, dnyann muhayyilesini artacak olan bir tanesi Yzba Fazl'd. Bir havacyla, Fazl'a ne gnderelim diye sorduum zaman: Franszca Temps gazetesini yollayn, Fazl yalnz onu istiyor demiti. Fazl'a Temps gazetesini yolladk. Eer Trk savalar iinde Fazl'a insanst sfat vermek gerekirse, salk ubesinin bamfettii Dr. Murat'a bir insan mucizesi demek gerekir. O yokluk iinde hastaneler, ambulanslar yaratyor, yarallar kz arabalarnda tatyordu. Bu vahet diyarnda esen souk rzgrda kollar, balan sarl bir sr askerin yattn grrdnz. Dr. Murat at stnde dolard. Herhangi bir memlekette mevki yapabilecek bir doktordu. ok zaman ate altnda yaralar sarar, hastalar tatr-d. Bizim Yunanca eviricimiz bir Trkt. Her gn Yunanlua-nn Risos Pasttis adl gnlk gazetelerinden eviriler yapar192 TUKKUN ATELE 1MT1HAW1 di. Her halde Atina'da bu Anadolu savann insan hayatna kar bir ldrme olduunu anlayanlar vard. Eylln dokuzuncu sabah, garnizon komutann evimin kapsnda buldum. Bana yalnz iki battaniye ile atm gtrebileceimi, Dr. Murat Mall istasyonuna giderken onunla beraber gidebileceimi syledi. Bu, bir emirdi, o gn evredeki sevin, kt gnlerdeki ac kadar sessizlik ve durgunluk iinde kendini anlatyordu. Karargh, Polatl'nn on mil tesine kadar gitti. Malh'da trene bindiim zaman, ilk kez hava komutan Fazl' grdm. Bir kurun kpekle kompartmanda, karmda oturuyordu. Geni yzl, hznl ve iyi bakl gzleri olan bir adamd. Bu gzler, evresinin tesinde bir eylere bakyor gibiydi. Mutfak takmlarm gtrememitik. O sabah yalnz bir fincan ay imi olduum iin, trende alktan kvranyordum. Bu al gidermek iin kp dolarken trenin kapsnda Ali avu'u grdm: Bana biraz ekmek ver dedim. Kompartmann kapsna battaniyelerimden birisini

asmtm. teki battaniye hem yastk, hem rt iini gryordu. Sabaha kadar titredim. Ertesi gn, ilk Trk saldrs olacakt. nce, paa arabayla getiler. Bizler de, krk kii kadar, beyaz, kara ve doru atlann stnde onlar izledik. Tabi, benim Doru'yu geebilecek at olmad iin, o hep nde gidiyordu. Buday tarlalarndaki olgun baaklar rzgrda sallanyordu. O gn erlerin yalnz savatan dolay duyduklar heyecann niteliini sezer gibi oldum. Bir Tatar kynn nne gelince attan indik. Bir tepeyi trmandk. Dar bir boazda Elli nc Tmen vard. Bu, nc Kolordunun bir parasyd. On Beinci ve Yirmi nc tmenler hcuma gemilerdi. Hepsi dev anlar gibi vzldayan Yunan uaklarnn altnda. Bu tepenin nnde geni bir vadi, etrafndan Polatl ve Katrh bulunuyordu. Hava toz ve duman iinde. Subaylardan biri: Bu manzara gece ok gzeldir diyor. Biz ilerlerken, Ali avu yanma geliyor ve diyor ki: Sol zengiye ayan geilmemisin. Paa gnderdi, dzelteyim diye. li'nin br yanndaki bir siperde Mustafa Kemal Paa'-nn glerek bize baktn grdm. Seslendi: Gelin, Hanmefendi, savayoruz. Yz, en ok sevdii oyunu oynayan bir ocuk gibi, glyordu. Bana nc Kolordu Komutan Kzm Paa'y tantt. Arkasnda bir krk, elinde bir telefon, kardaki tepelerle konuan bir adam. Mustafa Kemal Paa: Duatepe'ye hcum ediyoruz dedi. Ondan sonra, teki siperleri de dolatm. Top ve makineli-tfek sesleri hi ara vermiyor. Elimdeki drbnle sava oyununu seyrediyorum. Bunun sonucunun hastanelerde ne biim aldn unutmu gibiydim. Evet, insanlar birbirine giriyor. Nihayet sng savalar. deta kocaman karncalarn yuvalar etrafnda kavga etmeleri gibiydi. Yanmdaki: u sivri, piramide benzeyen tepeyi gryor musunuz? O Karada'dr. Onun arkasndan bakarsanz, Yunan ekiliini grrsnz dedi. Baktm. Gneli gn altnda, siyah bir toz bulutu arasnda kapkara bir insan srs gidiyor. Dedi ki: Yunanllar yreklice dvyorlar. Kuvvetlerinin ekiliini kapatmak iin topulan kendilerini feda ediyor. te, Papulas'n asker gr, bu ilk ekilmeden sonra sava bir yl daha srdrd. Asker bakmdan mkemmel bir ey. Ama, insanlk bakmndan, bir yl nce bitmesi iki taraf iin de daha iyi olurdu. Sava o gn saat drde kadar srd. Yirmi nc Tmen Duatepe'nin arkasndan ekirdekler'e girmiti. Bunu syleyen Binba Muharrem On Beinci Tmene bunu haber vermek iin, onbay da beraber gtrmesi gerektii zaman, bir ocua mkfat vaat ediyormu gibiydi. Yeni karargha geldiimiz zaman Albay Asm beni onba yapm ve bana bir eit uur almeti gibi davranmt. Binba Muharrem dedi ki: imdi insanlarn top ateiyle ld yere gidiyoruz. Bunu syledikten sonra, arabaya binerek epeyce gittik. Bana Du-atepe'de dumanlar arasnda savaan insanlan elimle tutacak-mm gibi geliyordu. Orada bir ey parlard, bir ses: Ate diye grledi ve parlak bir madde uup gitti. Duman ve grlt. Nihayet, kendi topu ksmmza gelmitik. Yine demir gibi bir ses bize sert bir eda ile emir verdi: \ P: 13 \ 195 Yzkoyun yryn! Binba Muharrem: Bulunduklar yerin Yunanllar tarafndan renildiim istemiyorlar dedi. Yzkoyun yrmek bana gln geldi. te komutanm sipere geldik diye yanmda bir ses fsldaynca, siperden bir dev kolu gibi bir kol uzand, beni yakalayarak aaya ekti. Bu, kr Naili Paa'nn koluydu. Bu adam gayet uzun boylu, sarn ve ocuk gibi mavi gzlyd. Yz toz toprak iinde, Beni siperdeki drbnnn bana oturtarak: imdi Onba buradan Yunanllara ate edeceksiniz! dedi. Beni balamasn rica ettim. O, kendisi ate meselesini salarken, biz siperden srnerek ktk.

kr Naili, eski Germenlerin devrine yarar bir insand. Albay Arif, onun gerektiinde sng ile dvecek yetenekte bir insan olduunu sylerdi. Yedi tmen komutan Sakarya'da ehit olmutu. kr Naili'nin ehit olmamas iin (sekizinci olmamas iin) iimden dua ettim. Duatepe alnmt. stnde bir tek Trk askerinin, gnein altnda, ayakta durduunu grdm. Saat dokuzda karargha dndk. Getiimiz vadi, havasna mrekkep srlm gibi kararmt. urada burada nakliyeciler, ate yakm oturuyorlard. Onlarn arasndan, atlarmzn nal sesleri vadide yanklar yaparak, getik. Bizim saldn bir hafta kadar srd. Karada'a Elli Yedinci Tmen saldrd. Bunlara bakarken, insan kalabalklarnn birbirlerini ldrdklerini gryordum. 1200 kii olan Elli Yedinci Tmenin yedi yz ehit olmutu. Ben, kendi kendime iimden, bu cehennem sahnesiyle ilgilenmemi knyordum. Albay Kzm'n adrna geldiimiz zaman, bize yer gsterdi. Komutann bir saman ynndan ibaret olan yatann stnde oturduk. Mustafa Kemal Paa'nn gelmesini bekledik. Ondan sonra da, at stnde, onu arabasnda izledik. Yunanllar Sakarya'nn dou tarafn aceleyle terk ediyorlard. Biz de artk Polatl'ya gidebilirdik. Eylln on nde Mustafa Kemal Paa ile le yemei yerken, Malta'dan yeni dnm olan Fethi Bey'i orada bulduk Albay'Arif de oradayd Elini Albay Arife uzatarak, el falna bakmasn syledi. Albav Arif: Bak, parmaklarnn arasndan k szyor. Hi iini saklamyorsun. dedi. Mustafa Kemal Paa glerek: Bunu bilmek iin elime bakmak gerek mi? Albay Arif, benim avcuma da baknca, bir dost glmse-mesiyle, benim hem iini saklayan, hem kuvvetli bir insan olduumu syledi ve geleceim hakknda parlak szler ekledi. imdi, dnyorum. Acaba, kendi avcuna bakarak korkun geleceinin ne olacan grm myd? Bir zaman iin, Polatl'da, istasyonda kalmak zorunda kaldk. Kasabadaki evlerin oturulacak hale sokulmasn bekliyorduk. Mustafa Kemal Paa Ankara'ya gitmiti. Sakarya komutanlar bir bir gelerek smet Paa'y kutluyorlard. Gayet arbal ve sakin olmalarna karn, bir kk ocuun kendinden kuvvetlileri yendii zamanki durumda olduklarn hissediyordum. Ben vagonun merdiven basamanda oturarak, Polatl'nn krmz daml evlerinden ykselen toz bulutlarna bakyordum. O aralk, bir Trk avuu bir kk grup Yunan tutsa getirdi. Onlar da oraya meldiler. Aralarnda, her halde on sekizinden fazla olmayan, zgn yzl bir gen vard. Onu yanma ardm. Memnun grnd. Ben, insanlarn hr doduuna inandm iin dman tutsaklar grmekten de zldm. Bana kendi memleketini anlatt. Annesi, alt kz kardei varm. simlerini bir bir syledi ve ayn zamanda hkmetlerinin bu vah savaa kendilerini srklemesinden ne kadar zgn olduunu anlatt. Her halde, bu ocuk, o gnlerin Yunan vatanseverlerinden deildi. Herhangi bir insan evldyd. nk, Yunan vatanseverlii ok irkin ve insan olmayan eyler yaptryordu. Bu gen, megalo idea'y anlamyordu. Bu ama, binlerce yl nce Yunanllarn olan Anadolu'yu almay ve iinde yerlemi Trkleri, ocuklar, evleri mallan mlkleriyle yok etmeyi tlyordu. ldrmek, zaptetmek, saldrmak, ite megalo ideann o gnk anlatm. Delikanl yanmdan aynhrken Adioses Kiria dedi. ocuk sahibi bir kadnn ona yaknlk gstermesi, onu avutmutu. O akam, ge vakit, Yusuf Akura ile Dr. Murat beni grmeye geldiler. kisi de Karada'n tepesine kmlar, savan en iddetli olduu yeri incelemilerdi. Dr. Murat dedi ki: Allah bizi oraya yollad. Orada yaral Trk askeri bulduk. Bir Yunan doktoru yaralarn sarm, onlara ekmek, su brakm. Yusuf Akura'nn anlatt belki daha da dikkate deer. Biri Trk, biri Yunan askerinin birbirlerine sarlm olduklarn grm. Acaba birbirlerini boazladktan sonra, insanlarn karde olduunu mu hissetmilerdi? Yoksa, aralarnda artk hi bir siper kalmayan ve lme giden iki insan gibi birbirlerine mi sarlmlard? Polatl'ya yerleir yerlemez, Yunanllarn Sakarya kylerindeki vah davranlar hakknda ok irkin haberler aldk. Tamamyle hayvanlar gibi davranmlard. Polatl'ya yerletiimizin nc gn, smet Paa'ya raporumu gtrdm zaman, onu bir Tatann evinin

balkonunda buldum. Beni le yemeine alkoydu. Bana orada yeni bir grev verdi. Abartma ve yalan katmadan, Yunanllarn o blgede yapm olduklar zulmleri incelemekle beni grevlendirdi. Bu Tetki-i Mezalim ad altnda bir grevdi. Burada iim hakknda bilgi vermeye balamadan nce, dnyada sulu millet olmadn sylemek isterim. Ayn zamanda, bana engel olan eylerden birinin de, siyas emeller iin isteriye kaan abartmak yazlardr. Byle bir hareket, genlie kt duygular veriyor, babalarn yaptndan ocuklar sorumlu gsteriyor. Bunun sonucu, ya patolojik bir alma duygusu, ya da kar tarafta gemiten sorumlu olmayanlarda bir eit utanma duygusu uyandryor. Siyaset kumarclar bu duygulardan yararlanarak, her zaman bir milleti tekinin boazn skmaya zorladlar. Bundan dolay, bu faciay ok tarafsz ve sakin incelemek istiyorum. Ne var ki, ben de, bunun baz sahnelerinden ok mteessir oluyordum. Banda bulunduum Tetkik-i Mezalim ubesinde Ya-kp Kadri, Yusuf Akura, bir temen, bir de bir fotoraf hiz-mete memur edilmilerdi. Temenle fotoraf en uzak yerlere giderek resim eker, bana, yklm kyler hakknda rapor verirlerdi. Birka gn sonra, benim de incelemeye kendimin katlmam gerektiini hissettim. nk, Yunanllarn bu kyler-TRKN ATELE MTHANI 197 deki hareketleri akln karm insanlarn hareketleri gibiydi. Temenden ve gelenlerden iittiime gre, Yunanllarn Anadolu kadnlarna tutumlar, btn vahet lsn am gibiydi. O zaman benim efim olan Binba Tahsin Bey'e (aile babas ve ok ahlk sahibi bir adamd) Yunanllarca kirletilmi kadnlarn isimlerini raporlara geirmememizi teklif ettim. Kabul etti. Ne kadar zaman kl olmu ky evlerinin ykntlar zerinde oturarak itiraflar dinledim! Hi bir katolik papaz, insann iindeki ebed ve vah hayvan hakknda bu kadar iten itiraflar dinlememitir. Polatl yaknlarndaki zmbeyli ve ekirdekler, en fazla vahete uramlard. Papulas genel kurmayyle birlikte zmbeyli'de kuatlm ve byk glkle kamt. Geride kalan Yunanllar, bana verilen raporlara gre, o ky ve yaknlarm tamamyle yakmlard. nsan, pencerelerin demir parmaklklarnda yanm el paralar gryordu. Yirmi gn sonra, buradan kyllerin ou kam olduunu haber aldk. e-kirdekler'de bulunduklarn haber alnca, oraya gittim. Duatepe'nin eteinde, yirmi be evli bu kk kyden yalnz ev kalmt. tekiler yanmt. Yunanllar, Duatepe'den ekilirken, tabi hayvan srlerini gtremedikleri iin, onlar da ldrmlerdi. Her yerde yn yn hayvan leine rastlyorduk. O karanlk gnn kapatt kl ve ta ynlar zerinde bir sr insan oturmutu. Erkekler bir ey sylemiyor, kadnlar durmadan hareket ediyor ve ocuklar alyordu. O gn Albay Kenan'la Yakup Kadri benimle beraber gelmilerdi. Onlar da ta ynlar zerinde oturdular. Ba kirli bir mendile sarl, ihtiyar, buruuk yzl bir kadn, disiz az akta, siyah gzleri lm acs iinde, birer pene gibi uzanan elleriyle omzumdan yakalam alyordu: Kocam, benim Uzeyir'imi burada diri diri yaktlar! Kyller, balan nlerinde, susuyorlard. Sadece, bir ihtiyar adam bu sahneyi merakla ve ban sallayarak seyrediyordu. Ben, meseleyi bu ihtiyardan dinlemek istedim. Kadnn penesinden g bel omzumu kurtararak: nsanlar burada diri diri yaktlar m? diye sordum. Sakin bir sesle: yle galiba dedi. 198 TRKN ATELE MTHANI Anlaldna gre, Duatepe saldrs balamadan nce, Yunanllar kylleri gtrm, angaryaya komular. Giden adamlar hi geri dnmemi. Yunanllarn genel olarak ekilmeinde, erkekler dndkleri zaman, kadnlar evlerinin klleri zerinde bulmular. ocuklarn bazlar alktan lm, kadnlarn karlat eyleme gelince, ondan hi sz etmiyorlard. Yerde drt ukurun iinde kller, kllerin arasnda yanm kemikler ve para para asker esvaplar, bazen de zerinde Trke yazlar bulunan yanm kt paralar buluyorduk. te, zeyir'in kars, kocasnn burada yaklm olduunu sylyordu.

Buras Sakarya'nn en ok fecaate uram olan kyyd. Herkes derin bir ac iindeydi. Gelecek hakknda hi bir dndkleri yoktu. teki kylerde rastladm filozofa gre burada rastlamadm. Bu kyn ounun Rumeli gmeni olduklarn dillerinden anladm. Trk ordusu, Sakarya'da o kadar yorulmutu ki, Yunan ordusunu Bolvadin'den teye srecek gc kalmamt. Eylln yirmisinde, Sivrihisar'n elimize dmesini bekliyorduk. gn iin, raporlan bastrmak zere Ankara'ya gittim. Dnte Yolda' yanmda getirdim. Daha amacmza ulaamamtk. Ulancaya kadar da, ne kadar can kayb olacan kestirmek elde deildi. BOLUM XI HALDE ONBAI 12 eyll 1921'den austos 1992'ye kadar imdi Onba Halide'yi, herhangi bir yabanc gibi nme alarak onu zmlemeye alacam. Acaba, bu kadar insan kaybna ve bu kadar fecaate dayanabilecek kuvveti nerede bulmutu? Her halde, son dakikaya kadar, yani Anadolu topraklarndan bu korkulu rya geinceye kadar sabretmeye kadar vermi bir psikoloji tayordu. Bu ruh haleti, en basit erleden ta smet Paa'ya karar akt. Birbirimizin gzlerinin iine baktmz zaman, bu ksz baklarn ardnda, gelecee inanan bir kuvvet vard. O gnlerde Mustafa Kemal Paa'nn orada bulunmamas belki de iyiydi. nk, o, ok sabrszd. smet Paa'nn buna karlk snrsz bir sabr vard. Gerek smet Paa'da, gerek askerde bu karakter, yani gelecei beklemeye ve onu hazrlamaya azmeden sabr ve durgunluk olmasayd, 200 TUKK.UM ATELE MTHANI Trkler baar salayamazlard. Buna karlk, Yunanllar megalo ideann arkasndaki heyecanl ve sabrsz karakterle-riyle bu geen gnleri kavgalara, ikiye ve her trl acayip hayata balamlard. gn sonra Ankara'dan dnnce, karargh hl Polatl'da buldum. Benim Tetkik-i Mezalim ubemin ii, sabahleyin onda balayp leden sonra drtte bitecek dediim zaman Yusuf Akura fena halde kzd. Bir tarih retmeni olan Akura dzenli saatlara katlanamyordu. Eskiden rencisi olan Binba Tahsin deta onun emrindeymi gibi her isteini yapyordu. Akura sava heyecan olmad zamanlar, zellikle yeni evlenmi olduu iin, ok sabrszlanyordu. Bunu da biraz doal karlamak gerekti. Buna karlk, Yakup Kadri gayet sakin davranyor ve Yusuf Akura ile birlikte yattklar odada geen eyleri bana glerek anlatyordu. Akura sabahleyin gzlerini anca, bana svp sayarm, O kadn byc dermi. in garip yan, sahiden de benim by yaptma inanyormu. Benim 'eski dostum Akura, bir hafta kadar bana surat astktan sonra, gelip almaya balad. Haftann sonunda, kendisine ikolata ikram ederek barmak istedim, fakat bu duruma uzun zaman dayanamad. Yakup Kadri de bir hafta sonra gitti. Onun gitmesinin nedeni salnn bozulmu olmasyd. Sakarya vadisini, at stnde, inceden inceye gzden geirdim. Boluklarda savan izleri kalmt. Orada burada belki, elle trnakla kazlm ukurlar vard. Bir hafta kadar bir Tatar kynde kaldm. Onlar Rus saydklar iin, Yunanllar bir ey yapmamlard. Ky ok temiz bir yerdi. Kadnlar yorgun deil, ocuklar okuyup yazyordu. retmenleri vard. Ksacas Anadolu'da o snf halkn biraz stnde grnyorlard. Bunlar elli yl nce, Knm Sava srasnda g etmilerdi. ocuk lm az olduu iin de oal* mlard. O zaman Trkiye'nin byk sorunu, nfusunun azl olduu iin, bir gn ismet Paa'ya Krm'dan gmen getirtmek fikrini vermek istedim. smet Paa, pencereden, bahede su tayan Mool yzl elmack kemikleri kk yalca bir kadna bakp ban sallad ve: Trk rknn yzn deitirirler. Onlara benzemek istemem dedi. TRKN ATELE MTHANI 201 Bir gn, balkonda, krk bir t bulmutum. Topu mfettii Albay Galip, bunu elimde grd zaman, ona tlenmemi mendil kullanmann sklndan sz ettim. Bunu kendi ubesinin atelyesine onartmak iin gndermemi syledi. O atelyede her ey yaplyordu.

Sivrihisar byk bir yanardan azmdadr. Yarm ay eklinde, kayalklar Sakarya'ya egemendir. Oraya Binba Tahsin'le beraber giderken bana bu kayalarn ucu gklere deiyor-mu gibi yksek grnd. Sivrihisar yolunda en byk ky Mlk't. Anadolu'da byle bir kyn bulunduunu aklmdan geirmezdim. Balar, baheleri, iki katl ta yaplar vard. Bu sefer oras dinamitle yklmt. Kadnlar ykntlar arasnda, hasta ocuklarla dolayorlard. Bazlar da tarlalardaki yatm ekinlerin arasndan bir eler karp ocuklarnn karnlarn doyurmaya alyorlard. Yunanllar en fazla burasn yakp ykmlar, yaama aralarn ortadan kaldrmlard. Ne kimsenin banda bir dam, ne hayvan, ne yiyecek kalmt. Kerem Dede'nin kars Fatma Nine ile konutum. Ah, evldm, dedi, ne oturup da yaz yazyorsun. Boazlar kesilmi bir halk iin yaz neye yarar? Bu kyn bin sr ve koyunu vard. imdi yaral kocamla kzma yedirecek yumurta bile bulamyorum. Bir tek tavuk kalmad. Tuz bile yok. Yapraklar, otlar kaynatp yerken insan iine bir para tuz koyabilse. Ben ona Sivrihisar'dan bir horozla iki tavuk gndereceimi vaat ettim. Fakat, olan bitenleri yazmann benim grevim olduunu da anlattm. smet Paa'ya haber vermek gerektiini syledim. Kadn, boynunu ve gzlerini kollarna silerek: Paa'ya syle, daha nce bizim ihtiyalarmz grsn. Bir ey yrmyor, her ey bozuldu, evldm. Eski zamanda biz yalnz jandaralann bir felket olduunu dnrdk. Halimizden padiahn haberi yok, derdik. Fakat, o gnler deta cen-netmi. Nasl Yunanllara yalvardm, bilsen. Biraz yaayanlarn banda bir dam brakn, dedim. Kyllere bizi Avrope yollad dediler. Bana bak kzm, o Avrope denilen adama syleyin, biz ona fenalk etmedik, biz zavall kylleri rahat braksn. Tuhaf u ki, Yunanllar, Sakarya blgesinde en ilkel ky202 TRKN ATELE 1MT1HAJN lye kadar bu iin arkasnda ngilizlerin olduunu anlatmlard. Orada, talarn zerinde not alarak Hill-i Ahmer merkezine, tez elden il, yiyecek ve battaniye gndermelerini, yoksa, hi kimsenin yaayamayacan bir telgrafla bildirdim. O gece, Sivrihisar'a ok ge dnebildim. Halide Onba, ondan sonraki gnlerde, her zaman at zerinde sava kalntlarnn srpntcln yapan akbabalar arasnda, ykntlarn stnde hep kylleri dinler, not alr ve durmadan yardm iin yakndaki komutanlara ba vururdu. Benim daha nceki efim, Binba Kemal btn kalbiyle kendini bu ie verdi ve ismet Paa bu yakp yklm alandan gelmi askerlere iki ay izin verdi. Ekim ay kmadan, btn Sakarya vadisinde her damla su donmutu. Kyller arasnda srtmda deri krkle dolarken fena halde utanrdm. Ellerimin ve ayaklarmn donmas, bu kabahat duygusunu biraz giderirdi. O ay kmadan Hill-i Ahmer telgrafa cevap verdi. Bu alann ihtiyalarn saptamak iin, Abdlmuttalip ile Amerika'nn Yakn Douya yardm kurumunu temsil eden Miss Allen ile Misis Belling de geldiler. Bana bir memur dedi ki: Onlarn gelmesini biz istedik. nk Miss Allen raporlarmza inanmyordu. Her halde Hristiyan bir milletin byle facialar yapmas onun ok yzn kzartyordu. Ben onlar Melek kynde karladm. Sakarya'daki harap olmu alt ky onlara gsterecektim. Onlar yatracak ev yoktu. ok kr, 12. Tmen gezici hastanesi bize adrlar verdi ve doktorlar ok yardmda bulundu. Souk o kadar korkuntu ki, adrda yatarken, Yolda' yatakta kendime balyordum. Binba Tahsin'le fotorafmz ve Yzba Cemil de bizimle beraberdi. Miss Allen Trkeyi Anadolu ivesiyle konuurdu ve kyllerle hemen dost oluveriyordu. Onun, benim kuruluumda srekli bir yardmc olarak almasn ok isterdim. Bu uzun gezintide ok ac anlar da vardr: Bir gn Ksea-a*tan Gecek'e, geceyi geirmek iin gidiyorduk. Misafirler arabayla, Binba Tahsin'le ben de atla gidiyorduk. Vakit geti. Hava ok kararmt. Tepeden doru, bir kadn eeini gderek geldi: Tahsin, oul Tahsin! diye haykrmaya balad. TUKKUN ATELE MTHANI 203 Sesi btn o bo vadiyi taryor gibiydi. Binba Tahsin zld. Atn durdurarak:

Ben buradaym ana, gel ne syleyeceksen syle. dedi. Bu niformay nereden buldun? Byklarn nasl kt? Kseaal bir kadnd. Yirmi yandaki olunu Yunanllar ldrmt. Kafas altst olduu iin, Binba Tahsin'i olu sanmt. Binba Tahsin olu olmadn syleyince: Bulun yleyse benim Tahsin oulu, bu eee bindirir, gtrrm ben onu. Kseaa'a girerken, o ackl ses yine etraf Tahsin oul, Tahsin oul! diye arayp taryordu. Gecek'te balkonlu bir eve indik. Misafirlerimiz oca yanan bir odada oturuyorlard. Yzba Cemil onlarla konuuyordu. Kendisi Saint - Cyre'in eski bir rencisi, ayn zamanda bir havacyd. Birinci Dnya Savanda kulaklar sar olmutu. Sal ok nazikti, yi resim yapard. Onun ky karikatrleri hepimizi bylerdi. Bunlardan biri Halide Edib Hanm'n bir konferansndan sonra Anadolu kylerinin teekkr adn tayor ve kadn - erkek, eeklerinin stnde kabak getiriyorlard. Bu adam, iten askerlie karyd ve her yaayan insana kar byk bir sevgi besliyordu. Onunla at stnde uzun sre gitmek elde deildi. Bir saat sonra her zaman attan iner, atndan onu yorduu iin zr dilerdi. Daima da: Ben sar, irkin, romatizmal ve yoksul bir adamm, fakat lmek istemiyorum. Onun iin insanlarn zulmne ister istemez tank oluyorum. derdi. ngiliz kamuoyu ve basn Yunanllar zerinde byk bir etki yapt iin, eer Miss Allen'in raporlarn ngilizler basm olsayd, bu zmir kampanyasnn felketleri iki taraf iin de daha hafif olabilirdi. Sivrihisar'a dner dnmez, Binba Muharrem'den bir mektup aldm. Aziziye'de merkezi olan zzettin Paa grubunun kurmay bakanyd. Beni zzettin Paa'nn misafiri olarak davet ediyordu. Raporlarm smet Paa'ya gtrdm zaman bundan sz ettim. Dedi ki: Onba, ben Bolvadin'e gidiyorum. Geceyi Aziziye'de geireceim. Eer yarm saata kadar hazrlanrsan, seni arabamla gtrrm. 204 TRKN ATELE MTHANI , JUVlTmAlM 205 Yanm saat sonra, smet Paa'nm otomobilinde hareket ettik. Bunu iyi hatrlarm. nk, kyden geerken, zellikle ocuklarla ilgileniyodu. Bizim yolumuzdaki kyler pek o kadar yaklp yklmam bir durumdayd ve Makedonyal gmenlerle doluydu. Bir kk kz, salarnn rgleri srtnda sallana sallana smet Paa'nn otomobiline srad. tekiler de etrafnda sereler gibi zplayp duruyorlard. smet Paa, kzn ban okayarak: Sen bu salann birazn bana ver, bak benim bamda sa yok. dedi. Ve kz da bir geyik yavrusuna benzettiini syledi. Burada smet Paa, Trkiye'nin geleceinden sz eder, btn ktlklere, suiistimallere son verileceini sylerdi. Evet, ttihat ve Terakki de ayn idealle baa gelmiti, izzet Paa bir yemek ziyafeti veriyordu. Btn tmen komutanlar ve kurmay bakanlar oradaydlar. Herkes belinden kemerini ve tabancasn kararak bir masnn zerine brakt. Bize Aziziye'nin eski kaymakam diye bir adam tanttlar. Ad Nuri idi. Bana bir evlt muamelesi yapt. deta beni tanyormu gibiydi. Fakat ben, bir trl kim olduunu hatrlayamadm. Bu zengin adam, oradan geen paalar evinde misafir ederdi. smet Paa, kendisi kararghta yatacan syleyerek Nuri Efendi'nin evinde ona hazrlanan yeri bana brakt. Adam bana dedi ki: Beni nasl unuttun Halide Hanm? Ben seni ne kadar omuzlarmda tadm ve gece yars sarayn kapsn sana atrdm. (1). Hemen elini yakaladm: Sen erkez Mehmet Efendi'sin, deil mi? Neye Nuri Efendi dedirtiyorsun kendine? diye sordum. Yryerek evine gittik. O kadar eski gnleri hatrlam ve kendimi unutmutum* ki, kemerimle tabancam almay akl etmemitim. f Yolda giderken bir ocuk gibi o blgede ne kadar okul atf n, yollar yaptrdn anlatt, durdu. f Baban velinimetimdi. Bu ileri yaparken gerektike halka nasl dayak attm kendisine sylediim zaman beni azarlad.

Yedi ocuu, bir tane de torunu vard. Omzunda tam olduu bir ocuun, bu lde at stnde dolamas ona ok tuhaf geliyordu. (1) Anlannn birinci cildinde bu olaydan sz edilir. Ah Halide Hanm ah, zenginim, kalabalk aile var, fakat bir kzm dilsiz ve sar. Onu kurtarabilsem, her eyi uruna harcanm. Kalar da sana benzer. Yedi ocuunu ve yedi aylk torununu grdm. Dilsiz yavru babasnn dizlerine srad. ki ocuk gibi birbirlerinden ayrlmadlar. Babas ona Hadi anlat dedii zaman iaretlerle Yunanllarn geliini ve yaptklar ikenceleri o kadar canl anlatt ki, deta bir Ruth Draper olabilirdi. Babas Hadi imdi de okullar ve nutuklar anlat dedi. Bu, onun en parlak becerisiydi. Aziziye'deki kz okulunun Trk ordusu erefine verdii ziyafette kz ocuklarnn sylevlerini taklit ediyordu. Bir kelime sylemeden, o kadar gzel taklit yapyordu ki, glmekten gzlerimden yalar akt. Yalnz o gece ilk defa olarak, Anadolu'nun bu yerlerinde kpeksiz ve tabancasz bulunmam beni biraz kaygya drd. Nihayet, gece uykumdan bir ekmece alyormu gibi bir ses duyarak uyandm. Fakat, birdenbire, hafif bir grld oldu. evreme bakndm, baheye alan yan pencerenin beyaz perdeleri tuhaf bir biimde kmldanyordu. Grlt oradan gelmiti. Bir dakika bekledim. Yattm. Birisi o pencereyi dardan ayordu. Yataktan frladm Kim var orada? diye pencereye kotum. Perdeyi ektim. Bir siyah kalpakl ban, yeni aarmaya balayan kta, aa eildiini grdm. Koyu renk bir esvap giyinmiti. Banda astragan bir kalpak vard. Elleriyle yzn kapamt. O da bekliyordu. Bu adam kesin olarak yakalatmak istiyordum. Kyafetinden ad bir hrsza benzemiyordu. Beni ldrmek kimsenin aklna gelmeyeceini sandm iin, belki smet Paa'nn burada misafir olacan duyduktan sonra, bir suiikast yapmak iin gelmi olmas dnlebilirdi. Pencereyi amadan yanmdaki odaya kotum. Nuri Efendi'ye seslendim: abuk gelin, bir adam odama girmek istiyor! Nuri Efendi, terliklerini ararken: Rya grm olacaksn diye syleniyordu. Geldi, pencereyi at. Grnrde kime yoktu. Baheye kotu. Pencereme dayanm uzun bir merdiven vard. Nuri Efendi'nin bahesiyle Azaziye kaymakamnn bahesi birbirine alyordu. Merdiven bu yeni kaymakamnd. Sabahn ayaznda o belirsiz kii, yerde merdiveni srklerken yerde izler brakmt. Ben odamda hep kla uyuduum iin, adamcaz epeyce pencerenin dnda beklemi olacakt. Elli yedinci Tmen komutan durumu ele ald. Bu kyafette bir adam (Aziziye'ye yabanc) oraya gelmi, misafirler hakknda ona buna sorular sormutu. Orann karakolu da kendisini grmt. Onun hakknda alnan bilgi ite bundan ibaretti. Sivrihisar'da smet Paa sordu: Korktun mu, Onba? Baklanmak istemem. O da her halde ate etmezdi. Elinde tabancan olsayd, vurur muydun? Bunu hi dnmemitim. Bu adam yakalatmak istiyor, ama, gerekte ldrtmek istemiyordum. Bununla birlikte, tabancamn yanmda olmamasna sevindim, nk korku belki bana byle bir cinayet iletebilirdi. smet Paa: Keke tabancan olsayd da adam varsaydn dedi. Kasmn ortasna doru, baslmas gereken raporlar o kadar oalmt ki, yirmi gn izinle Ankara'ya gittim. Binba Tevfik de Nallhan'daki ailesine gidecei iin onunla birlikte Beylikkpr'ye kadar geldim. Oradan Polatl trenine binecektim. Bu sefer Doru ile seyisim brahim'i getirmemitim. Ali Rza (emir erim) Ankara'ya benimle geliyordu. Binba Tevfik bana Beylikkpr'deki komutannn ok sert bir adam olduunu ve birok askerin onun yanndan katn sylemiti. adrna onu ziyarete gittiim zaman, iimden glmek geldi. ocukluumuzda ortaoyununda grdm karakterleri hatrlatyordu: Merhaba, Onba! Merhaba Komutan Bey! Ben size bir baka kadn asker tantmak isterim. O, kadn ulatrma ilerinin bandaki Fatma avu'tur. Bunu sylerken geriye ekilmi bir kadn gsteriyordu. Yetmi y alarnda,. uzun boylu, kr sal, fakat gl kuvvetli bir kadnd. Arkas dimdik. Yzndeki izgiler yatar ok, ac ekmi olmasndan ileri geliyordu. Komutan dedi ki: Bu

sabah buradan iki gazeteci geti. Fatma avu'un r' zunda tfekle resmini aldrttm. Bir baknz. 207 Anladma gre, komutan, benim bu konu zerine yaz yazmam istiyordu. O aralk odaya gelen emir eri: Birka tane kaak yakaland. Ne emredersiniz? diye sordu. Komutan da: Gryorsunuz ya, Onba, ben bir dakika grevimden ayrlamyorum dedikten sonra adrdan kt. Fatma Nine, bir sandalyeye oturarak, ban ellerinin iine ald. Dedi ki: Ah, evldm, tfekten dm patlar. Elimi dokunsam yreim titrer. Askerleri seviyorum. Onlara hizmet edeceim. Ama, benim tfekli resmimi niin alyorlar? Komutan konuurken dizlerim titriyor. Sana sert davranyor mu, Nine? Hayr, hayr. Fakat her geene beni gsteriyor. Komutann muavini beyaz sakall adamdan da korkuyorum. Kamsn yle bir sallyor ki; kaaklar ok fena dvyorlar. Zavall yavrucaklar. im kan alyor. Ne olur gzellikle yapsalar. Acaba St'ten ne zaman ekileceiz? Burada korkudan baka bir ey yok. Bunu askerlerim ve kr yavrum iin ekiyorum. Bu aralk, komutan adra gelince, Fatma avu sessizce svt. Komutan artk Fatma avu'u unutmutu. Bu eeklerin neden katklarn bilir misin, Onba? Otur, otur. Burada sava da yok. Cephede pekl savayorlar. Burada hep siperlerin iinde. Ama yine de kap gidiyorlar. Bazlar bir ekya etesi kurmu. Bunu iittin mi? Evet, dn gece Beylikkpr'de iki kiiyi ldrmler. ittin, demek? Bu, benim haysiyetime dokunuyor. Benim kabahatim yok. Bunu smet Paa'ya sylemeli. Dvyorum, dvyorum, kam krlncaya kadar, tabanlar para para oluncaya kadar... imdi anlataym... Kapda birisi var. Gel! eriye gen bir asker doktor girdi. Selm verdi. Fakat ok sinirliydi: Hastalan tamak bakmndan emirlerinizi yerine getiremeyeceiz. Komutann yz korkun bir hal ald. Az kpryordu: Doktor Bey, sen mi komutansn, ben mi? Neden eekolu eekler gece yars gtrlmyorlar? Onlara fazla battaniye de veriyorum. zuo Gslerinden hastalar. Doktor sfatyle gece gtremem. Souk sfrn altnda on yedi derece. Tehlikeli olur. Vallahi, billahi gece gtreceksiniz. Doktor, gzleri adrn direinde: Grevim gerei. Senin grevin komutann emrine uymaktr. Mar! Komutan bana dnd: Sivil doktorlar hi bir zaman askerliin gerektirdii eyleri anlamyorlar. Son aylarda birka yz kz ld. kzn bu gnlerde ne kadar deeri olduunu bilir misiniz? Ben, iimden Senin iin kz insandan daha deerli her halde dedim. Ondan sonra, neden gece tamasn istediini anlatt. kzler alktan ve ok almaktan oluyorlarm. Onlar yaatmak iin yeter derecede yiyecek yokmu. Tek yiyecekleri Beylikkpr yaknndaki krlarn otlanym. Onun istedii, kzleri gece altrp gndzleri ayrlara salvermek-mi... Bu aklamann sonunda bana Anladn m? diye sordu. Anladm, fakat bir ey syleyemedim. Aylardan beri, askeri mekanizmann ne kadar gerekli olduunu ve nasl altn grmtm. Cephedekiler, btn subaylar zvarlklann feda eden kahraman adamlard. Fakat Beylikkpr olay beni biraz hayal krklna uratt. O akam yemekte konumak istemedim. Msaadenizle, erken yatmak istiyorum, Komutan Bey. A-caba Polatl'dan tren olup olmadn anlamak mmkn m? Telefon aarak Polatl istasyonu komutanyle konumaya balad: Trenin ne zaman gideceini neden bilmiyorsunuz? Ben, binba, siz yzbasnz. Bunu bilin. Yarn bir tren gitmeli. A-lo! Nasl srtta odun tand benim umurumda deil. Alo, Alo! Telefon neye kapand sanki?

adrmda bir mangal yanyordu. amura basmamak iin yere tahtalar konmutu. eride bir koltuk vard. Her halde bu llkte byle bir adr hazrlatmak byk bir kabiliyet gerektiriyordu. Ali Rza, bir trl adrdan gitmiyor, bir eyler sylemek istiyordu. Anadolu gezilerinde ok zaman tadm N-zm'n tfeinin yerini birka kere deitirdikten sonra, nihayet konutu: Buras cehennemdir, efendim. Herkes kayor. Kamak gnahtr, Ali Rza. yle efendim. Fakat gzellikle bir ey yapmyorlar. nsann dinine imanna, anasna avradna svp dayak atyorlar. Komutann u kadarck olu bile, elinde kamyla dolap teye beriye sallyor. Yarn grrz, Ali Rza. Allah rahatlk versin. O gittikten sonra, D'Annunzio'nun II Fuoco (Ate) adl eserindeki Foscarina'nn isterik acsn ekiyordum. Galiba, adnn altndan srnerek, komutann olu ieriye girdi. Tabancama elini uzatm, az sulanyordu. Bana da, tabanca sahibi bir kadn diye byk bir vgyle bakyordu. Ancak yedi yalannda vard. Gzleri evinden frlamt. ek elini tabancadan! ekti. Fakat, bu sefer, daha fazla hayranlkla bana bakt. Hanm teyze, annemle kardelerim tabanca grnce korkudan baylacak gibi oluyorlar. Onlar kadn. Fakat ben... Sus, uyuyacam. Bu sefer hayranl daha da artt. Ben kendi kendime, eer bu sertlii dayaa evirirsem, olann bana daha fazla hayran olacan biliyordum. Evet, ite dayak yemesi gereken insan rneklerinden biri! Hanm teyze, u kedeki sandalyeye oturaym m? Sesimi karmam. Otur! Ben askerlere istediimi yapanm. Evde de annemle kardelerime tpk babam gibi emir veririm. ...... Byk ablam bile dverim. O kahpe... Ablana yle syleyemezsin. Ama o benim sahici kardeim deil. Annemin vey kz. Zor ileri o grr J Takunya giyer. st ba partaldr. imdi k bakaym adrdan. Dudaklar titredi, gzleri yaard: Kpein olaym, hanm teyze. Bir daha-konumam. Arap olaym bir daha konuursam. Bu yzn, zellikle ene ve dudak izgileri ok ekiciydi. Oturabilirsin, ama' bir kelime daha sylemek yok. Oturdu. Bir ta bebek bundan daha sessiz olamazd. Ayak P: 14 sesleri adra yaklayordu. Kk olan yerinden frlad. Btn korkusunu unutmutu: Askerler, askerleri dvecekler. Babamn sesini duyar duymaz titriyorlar. adrdan frlad. Bu dayak treninin benim adnn yannda neden yapldn anlamadm. Komutan belki bana kudretinin derecesini anlatmak istiyordu. Her halde bu bir melodramd. Yksek sesle: Bunlar son kaaklar m? ' Evet, efendim. Anavatanlarnz dmann inemesine izin verdiniz. Kadnlarnzn rzna getiler. Bu memleket senin kadar namussuz grmemitir. Vur! Sekiz sopa. O srada kalbim atyor ve yatakta dorulup oturuyorum. Bu yeter. tekine ge! Bu sylev gene balad. Her seferinde ses daha ykseliyor. On n de dvdler. Anladma gre, tabanlarn para para etmediini ve lml davrandn bana sezdirmek istiyordu. Aralk aynda karargha dndm. Sivrihisar'da nc grup komutan Albay Arifti. Bana Sarky'e araba gnderdi. Orduda tekrar yerine dnm olmaktan ok sevinen Albay Arifle

birlikte yemek yedik. kinci durak, Yarbay Salih Bey'in banda bulunduu Altm Birinci Tmen oldu. andr kynn banda bulunan Seyyit Aa benim eski tandklarmdan-d. Kendisi Makedonya'ya g etmiti. Ziraat metotlarn durmadan yeniletirmeye alrd. Olunu Macaristan'a ziraat okumak iin gndereceini sylerdi. Tek ikyeti okul yokluu ve stmayd. Bununla birlikte, Yarbay Salih bu ky erafndan epeyce yaknd. Genellikle erafn fukaray ezdiini sylyordu. Kendi tmeninin genleri kye yardm ediyorlard. Tmenin btn askerleri koyun derisinden birer palto giymilerdi. Aralk aynn sonuda, karargh Aziziye'den Akehir'e indi. Be yz atl nce ay'a kadar karargh gtrd, sonra da biz, Alaehir'de trene bindik. Bu be yz atlnn banda giden Bat Cephesi Kurmay Bakan Albay Asm beni yanna davet ederek atlarn yryn benim ynetmemi nezaketle nerdi. E-limi kaldrdm: Yarm saat tins, sonra ad adm, yine trs, sonTUKKUN ATELE MTHANI 211 ra yine ad adm. Sekiz saat sonra deta donmu bir halde ay'a vardk. lk haftalar, Akehir'i iyi tanmama zaman yoktu. Souk son derece fazlayd. Bense dizanteri ve stmadan kvranyordum. Ama ikyet etmiyordum. Fakat mrmn en byk skntlarn o haftalar iinde ektim. Ayn sonlarna doru Antalya salk mdr olan Doktor Hasan Ferit bir telgraf ekerek bana babamn inme geirdiini ve hemen gelmemi yazd. smet Paa, Hill-i Ahmer kurumunun sparta'da hastaneler kurmaya giden heyetiyle birlikte gitmeme izin verdi. On iki gn sonra Antalya'daki babamn yanna varabildim. sparta'dan sonraki yollar, zellikle korkun, tehlikeli ve ok rahatszd. nsan Anadolu'nun yayl denilen arabasnn iinde kemikleri krlacak hale gelmezse, o evrenin haydutlarnn saldrsna urar ve bu haydutlar canlar isterse sizi ldrr veya sa brakrlard. Bu sefer Ali Rza'y Doru ile brakp, brahim'i yanmda gtrdm. brahim araba srmesini ok iyi biliyordu. Ayn zamanda ok iyi nianc ve kuvvetli bir adamd. Yolda da bizimle beraber geldi. Hastaneler hazrlanyordu. ok yetenekli bir operatr olan Dr. Kemal, bu ilerin bandayd. Sultan dalarnn gz kamatrc sahnelerini seyretmek byk bir zevkti. Akam saat on buukta dr glnn yanndaki bir kye vardk. Ertesi gn hareket edecektik. Dr. Kemal bize ev buldu. Bu evin avlusuna girince uyuklayan bir eek, iki de akn inekle kar karya geldim. Bal bir oban kpei de vard. Yolda'a hrlamaya balad. Uzun bir yolculuktan sonra, girdiim oda ok ho geldi bana. Ky ocanda yl odunlar bu oday hem styor, hem de kzl bir kla aydnlatyordu. kadn odada dolayordu. En genleri, sanki ben kk bir ocukmuum gibi, kollarn boynuma dolad: Giz ne kadar msn, rengin atm dedi. Bu kadnn kiilii vcudundan da seziliyordu. Geni kalal, geni omuzluydu. Yumurta biimi yznde siyah kirpikler arasnda yeil gzler ldyor, bana sard pembe ayn renkten yemeninin altndan akaklarna doru altn renginde bukleler sarkyordu. Bu, imdi orduda fakat daha nce kyn 212 TUKK.UJN ATELE IM'llhlAJNl TUKKUJN ATELE MTHANI 213 marangozu olan Kara Hseyin'in ebben'iydi. Atein karsna uzandm. ebben yanma kerek kyn btn dedikodularn anlatt. Bir saat gemeden, btn ky kadnlar oday doldurdu. Kadnlar konuuyor, rg ryor, trk aryorlard. Bu, bir gerek Anadolu sahnesiydi. Trkleri birer iniltiydi ve hep dalann ardndaki sevgilileri aryordu. Hayatlar her gn iin byk bir ura olmasna karn, ok tatl kadnlard. Bir tanesi: Ah, bu harp ne zaman bitecek dedii zaman, oday bir matem havas kaplad. Hepsi erkeklerine hasret ekiyordu. Bir yandan, kylerini yaatmak iin sarf ettikleri emee bir yardm, bir yandan da ak zlemi vard. O kyde, imdi hi birinin ya yetmiten aa olmayan yirmi erkek bulunuyordu. ebben'in kocas Kara Hseyin iki yl nce orduya katlmt. Bu sre ona bir hak verdiinden, kendisine izin alacam syledim. ebben ok ak bir dille kocasna kavutuu zaman geirecei ak sahnelerini ve peydahlayaca ocuklar anlatmaya balad.

O gn o kyden halkn yaknmalarn not ederek ayrldm. Her inceleme dnnde smet Paa'ya Tetkik-i Mezalim raporunun yannda, bir de halkn ikyetlerini bildiriyordum. smet Paa byle bir sava srasnda halk dncesinin deerini tamamyle kavrad. Hatta, iyi hatrlyorum. Akehir'de bir gn, askerlerle halk arasnda bir atma olursa, kendisinin halkn tarafn tutacan sylemiti. Geri bunu her zaman yapmak olana yoktu, ama bu, beni ok duygulandrmt. Bu inceleme srasnda ikinci defa burasn ziyaret ettikten sonra, ona bu kyn dertlerini anlattm zaman, ebben'le de ok ilgilendi. Eliyle, izin iin gerekli emirleri yazarak verdi. ebben'in Kara Hzeyin'i adl hikyemi yazmam o tlemiti. Hikye yaynland zaman, bana yazd bir mektupta demiti ki: Orduda komuta ettiim yz bin askerin her birinin evinde bir ebben olduunu bilmiyordum. Bu kadnlar bana eeklerinin stnde birer boha gibi grnrlerdi. sparta'da Hill-i Ahmer misyonunun seyahati sona erdi. Orada brahim bir araba buluncaya kadar iki akam kalmak zorunda kald. Geldiimin ertesi gn, daha hazrlanm olan byi Hill-i Ahmer hastanesini benim amam istediler. Bu, nemli bir olayd. nk, asker ve sivil memurlardan baka sparta ileri gelenleri ve kylleri salonu doldurmutu. Halk nedense Hill-i Ahmer'e daima ok balyd. Srtmda bir hemire niformasyla onlara bartan sz ettim. leden sonra, sparta kadnlarna da bir sylev vermem gerekiyordu. Tahta sralarda oturup, gzleri gzlerimin iine dalan ky kadnlanyle bir aile konumas yaptm. Nihayet, subaylann okuma odasnda (bu sefer asker niformasyle) onlarla birlikte oturdum. Artk sylev meselesi bittiini dnerek aym sessizce iiyordum. O-rada da bir konuma yapmam gerektiini syledikleri zaman kafamn ii bombotu. Ne syleyeceimi bilmiyordum. Fakat, elinde ay ibrii ile gelen bir erle gz gze gelince, sylemem gereken eyi bana o ilham etti. (Genellikle hazrlksz verdiim sylevlerde, bana dinleyicilerden birinin gzleri syleyeceim eyleri ilham eder). Orada, askerin Trkiye'nin yeniden doum mcadelesindeki yerinden sz ettim. Osmanl Trk', adn gerekten lyk olduu imparatorluun kurucusundan almt. Fakat bu yeni devlet, bir tek padiaha ya da babua bal deildi. Bu, Anadolu'nun yaratt bir devlet olacakt. Btn bu konuma srasnda, ay getiren askerle birbirimize bakyorduk. Szlerim bitince, bana bir fincan daha ay getirdi. Neden konuurken hep o askere bakyordun? diye sorduklar zaman, gldm. * brahim, nihayet, kendisi kullanmak artyle bana bir araba buldu. Burdur yolunda, bu kararn ne kadar yerinde olduunu anladm. Yol bir amur deryasyd ve kayalarla doluydu. Bizimle birlikte yola kan yedi arabadan yalnz benimki salam kalabilmiti. Drt tanesi olduklar yerde kaldlar. tanesi uzun bir zaman sonra yola dzlebildiler. gn sreyle geceleri kirli hanlarda geirdikten sonra nihayet ubuk geidine geldik. Ben de aileme kavutum. Babam iyileiyordu ve evresinde eski dostlan ve kardelerim vard. nmzde deniz, etrafmz yeillik iinde. Daha ne isteyebilirdim? On iki gn bir hayal gibi geti. Doktor Hasan Ferit bizimle birlikte Ankara'ya gelip, Shhiye Vekletinin hazrlamakta olduu yenilikleri incelemek istiyordu. Ayn za UKAUJM MTHANI manda, Hill-i Ahmer memuru bir doktorun gen dulu da bizimle beraber geliyordu. leden sonra, iki arabayla hareket ettik. Krkgz hannda ekyalarla ilgili hikyelerden baka bir ey konuulmuyordu. Oralan korkuya salan etenin ba Hac Murat't. Bu adam herhangi yolcular ldrmekle kalmyor, onlar zeytinya kazannda diri diri yakyormu. Doktorun dul kans Rna Hanm ok sinirliydi. Doktor Hasan Ferit onu avutmak iin: O yalnz zenginlere bu ii yapar. Sen paraszsn, bir ey yapmaz diyordu. Fakat, Yzkoyun yatn, kesenizi ve tfeinizi atn! emrini bazen krk kiiye birden veri-yorlarm. Yani kayalarn arkasndan iki tfekli adam, byk bir alay durdurabiliyormu. ubuk geidinde, Dr. Hasan Ferit'le Hill-i Ahmer memuru tfekleriyle kayalarn arkasndan yryerek, byle bir srprizden bizi korumaya altlar. Yollar karlyd. Arabalar ikide bir duruyor, arkalarndan itmek gerekiyordu. brahim'in araba srmedeki yetenei ve zeks

ok iimize yarad. Hasan Ferit'le Hill-i Ahmer memuru grevlerini srdrdler. Ben deta bu servenden holanr gibi olmutum. On iki yamda kadar, mavi gzl bir kk olan, arabay arkadan iterken: Vay anam, gel bak olan ne ekiyor dedii zaman ok zldm. Arabadan inerek onun yannda yrdm. O yavrucak ailesinin tek erkeiydi. Nihayet, Hac Murat'n, her vakit bulunduu yamac geince biraz nefes aldk. zellikle ine dzlne gelince ok sevinmitik. O yolu bugn de grr gibiyim. Yolun bir yan dzle bakyordu. Rna Hanm, elinde bir tabanca, yanmda oturuyordu. Ben, tfeimi dizlerimin stne koymutum. brahim arabacnn yannda, elinde tfeiyle oturuyordu. Hasan Ferit'le Hill-i Ahmer memuru arkamzdaki arabada geliyorlard. Rna Hanm: imdi ekyalarla karlaacaz dedii zaman bu psikolojiye glmek istedim. Fakat te geliyorlar! dedii vakitse onlar sahiden grm olduuna inandm. Eski bir deirmenin arasndan sekiz kii km, yola doru geliyorlard. Ben: Onlar ava kmlar dediim zanan, ekyalarn geldiini iyice anlamtm. brahim dnd, bana bakt. Yava gidiniz dedim. 215 Onlar yaklatka yaklatlar. Sonunda yz yze geldik. Bakanlarnn srtnda bir asker paltosu vard. Daha sonra rendiime gre, bunu, bir soygun srasnda almt. ki kii de kalpaklyd. Tfeklerinin hepsi martindi. Gzlerim bakanlarnn gznde. O da bana bakyordu. Arkamdaki kurt derisi krkle beni belki gen bir subay sanyordu. Yere yatp krkm vermek istemiyordum. Ben brahim'le konuurken Rna Hanm beni bidzeye imdikliyordu. brahim, eer dur derse, arabadan atla, yolun stndeki ukurda siper al. Peki, efendim. Hepimizin ne kadar kurunumuz var? Yz. Onlarla atmada bu kurunlar ie yarar m? Bizim tfeklerimiz daha iyi. Yerimiz de daha salam. Dr. Ferit Bey de durumu anlad. O da iyi niancdr. Ekya ba, yola kadar geldikten sonra, arkasn dnd, tekilerle birlikte yrmeye balad. Avenesi de arkasndan onu izledi. Eminim ki, eer korku belirtisi gstermi olsaydk, mutlaka bize Yere yat emrini verirdi. Ekya uzaklarken, dnp dnp bize bakyordu. brahim sordu: Ate edeyim mi efendim? Hayr, brahim. Kansz zafer daha iyidir. Burdur'da otele gittik. Orada hep ekyalardan sz ediyorlard. Anlalan bu sekiz kiinin ba Mahmut adnda biriymi. Arkasndaki paltoyu bir subaydan alm ve ayn gn kafileyi soymu. Bu paltoyla oralarda grnmesi, Mahmut'un ok cesur bir adam olduunu gsteriyordu. nk, jandarmalar durmadan onu aryorlard. Oteldekiler, ordu ie karmazsa bu ekyalarn tutulamayacaklarn sylyorlard. Fakat, ordunun o kadar ok ii vard ki, bir zaman iin ekyalar kendi balarna brakmak zorundayd. sparta'da, Dr. Murat' grdk. O da yolda saldrya uram, fakat telindeki tfekle kendini savunmu, paltosunu kurtarmt. Bu palto meselesi bir aka halini ald. Herkes, paltosu alnan subay yakalayp onunla alay etmek istiyordu. Eridir'de hastanenin misafiri olduk. Sabahleyin iddetli bir yer sarsnts oldu. Duvarda asl duran bir saz kafama 216 TRKN ATELE MTHANI TUKKUN ATELE MTHANI 217 dt, fakat elim kafamda olduu iin bama bir ey olmad. Ne garipti, her tehlike karsnda hayatm kurtaran bir olay bulunuyordu. Kader denilen ey, hayat manzaralarnn hepsini grmem iin beni korumak istiyor gibiydi. Kaymakamn odasnda bize ay verdiler. Gl kenarnda bizi geirmek iin atana bekliyordu. Hkmet konann nnde yirmi kadar elleri zincirli muhtelif etelerin adamlar kendilerinden vapur paras istedikleri iin isyan etmilerdi.

Biz kendimiz gtrlmek istemiyoruz, vermeyiz. Da bandaki ekyann insan soymasyle hkmetin soymas arasnda ne fark var? te, bu hkmete kar halk isyannn sesiydi. Halbuki bu adamn Gelibolu'da kavga etmi bir asker olduunu da sylyorlard. Kim bilir, hangi nedenlerle daa kmt. atana sallanarak gl geti. Sonunda gene ebben'in evinde. Bu sefer rengi soluk ve sakin grnyordu. Hep Kara Hseyin iin zlemini anlatyordu. Buna karn, dedikodu yapmaktan da geri kalmad. Kydeki bir dman, ebben ban iyi rtmyor diye eletiriyormu. Halbuki, kadnn iki sevdals varm. ebben dedi ki: Benim kahpelie diyeceim yok. Ben de birisini seversem, kahpe olurum. Ama, bu ylanlar namuslu grnmeye alyorlar. Bundan sonra, smet Paa'ya syleyeceim szleri bana retiyordu. Acaba Kara Hseyin iki yl sonra onu tekrar sevecek miydi? Burnu byk olduu iin kayglanyordu. Dedi ki: Gzn byk olursa szersin, azn goca olursa bzersin. Burnun goca olursa nidersin? Ondan sonra bana Kara Hseyin'in istanbul'dan alnm kyafetiyle bir resmini gsterdi. Dnd zaman ky nasl imar edeceini anlatt. Alayarak benden ayrld. Sultan dalarndaki yol dar ve bir yan da derin bir uurumdu. br yan ise yksek kayalklarla doluydu. Birdenbire bir frtna koptu. Atlar gemi azya aldlar. brahim yere atlam, atlar durdurmaya alyordu. Arabann arka tekerlekleri uuruma doru srkleniyordu. brahim: Atla aaya efendim! diye bard. brahim'in bu kuvvet ve zeks sayesinde lmden kurt dk. El ele tutuarak, dadan yryp indik. ok korkun bir borayd. kard ses mthiti. Yukardan zerime talar yuvarlanyordu. Aaya, dzle saatlik abadan sonra inebildik. Yokuun altnda bir araba bulduk, bindik, Fakat arabann perdeleri kopuyor, aadaki aalar kklerinden kyor, halk avaz kt kadar baryordu. Bindiimiz araba altst oldu. Ne zaman iinden ktmz hatrlamyorum. Dr. Murat'n baca incinmi, arabacnn kprck kemii krlmt. teki araba, bolua yuvarlanm, parampara olmutu. Akehir'e vardm zaman, yemeklerin biraz dzelmi olduunu grdm. Hepimizin masrafna katldmz bir tabldotta birtakm subaylar ve smet Paa ile birlikte yemek yedik. Akehir erafndan ve ayn zamanda mebus olan Hac Bekir Efendi beni evine davet etti. Ailesi, beni ok iyi karlad. Ka-rsyle ahret kardei olduk. O ev vastasyle, Akehir kadnlarn ok yakndan tanmak olanan buldum. Bir sabah kararghta Yzba Cemil'in Binba Tahsin'le konutuunu grdm. st ba ok dzelmiti. Yznden pek mutlu grnyordu. Dedi ki: Beni tebrik et, Onba. nanlmayacak bir ey oldu, evlendim. Kutladktan sonra hanmn kim olduunu sordum. Bey-likkpr'deki eski komutann byk kz olduunu syledi: Onlarla komuydum. Bana pencereden iaret ediyordu. nce onu kak bir kk kz sandm. Mektup yazarak gelip benimle gizlice konumasn syledim. Ve dedim ki, ben sarm, romatizmalym, irkinim ve fukaraym, otuz yedi yandaym. Fakat namuslu bir adamm. Benim yerimde gzel bir gen olsa baka trl davranrd. O dedi ki: Biliyorum, fakat beni al, ailemden uzaklatr. Ben: Hakk var, ailesi ok ktyd. dedim. Nasl biliyorsun, Onba? Kafamn iinde Beylikkpr'de komutann adrnda nasl muamele ettiini anlat canland. Nene gerek, sen anlat dedim. Evet, onunla evlendim. Kz ailesinden kat. Odam te-mizliiyle cennete evirdi. Evlendiimiz gnden balayarak, iu.tus.UiN ATUH; 219 fotoraflk renmek istedi. Bir iki haftada rendi. Kapmzn stnde imdi Kadn Fotorafs diye bir tabela var. Btn Akehir kadnlar gelip resim ektiriyorlar. Byle bir babann byle bir kz olacan dnemezdim. ok talihliy-miim. Her halde bu adamn karikatrn bu kzdan dolay yapmamt.

Bir gn ardan atla geerken Doru aha kalkmaya balad. Neden korktuunu biraz sonra anladm. nde asker gidiyordu. Bir tanesi kafasna tuhaf beyaz bir rt sarmt. Burnu, az kapalyd. Gzlerinde siyah gzlk vard. Binba Tahsin Bey'e bu garip askerin kim olduunu sorduum zaman, dedi ki: Ben de bu kadndan size sz edecektim. Kadn m? Evet, Gl Hanm. O Doudan geldi. Biraz sonra gelip sizi grecek. Erzincan'dan garip bir rya etkisiyle gelmiti. Hazret-i Ali'yi ryasnda grm, orduya katlmasn sylemi. Evini barkn, kocasn brakarak on be yanda oluyle orada komutana gitmi, o da Gl Hanm' Bat Cephesine yollamt. Yunanlarla savamak istiyordu. Tatl bir sesi vard. Fakat insana huzursuzluk veriyordu. Bana ryalarn anlatt. Eer kendisi savaa girerse, Yunanllarn hemen yenileceine inanyordu. Houma gitti. nk skdar'da Hazret-i Ali hakknda okuduum hikyeleri hatrlyordum. Kadna Hazret-i Ali gnnden beri sava eklinin deitiini anlatmaya gerek grmedim. Kalbindeki inan ve memleketi kurtarma istei bizimkinin aynyd. Diyordu ki: Hemen beni cepheye yollayn. O akam yemekte smet Paa'ya bundan sz ettiim zaman, yemekten sonra odasnda bu konuyu birlikte konumamz syledi. Bu Gl Hanm' ne yapacan sorunca, cepheye gnderilmesini gtledim. smet Paa dedi ki: Kyafeti bugne uymuyor. O garip maskenin arkasnda konuurken insana tuhaf bir duygu geliyor. Syle onu bandan karsn. Hastanede ona bir yer bulamaz msn? Yahut Tetkik-i Mezalim ilerinde kullanamaz msn? l Gl Hanm' Ortaadan ve isterik ruhundan ayrmak iin pek zel bir ilem yapmak gerekiyordu. Ertesi gn onu grmeye gittim. Asker niformasyle beni karlad. Ceketinin stnde sar rgleri sallanyordu. nce bir yz vard. Kk bir burun, yahut on nc yzyl ressamlarnn izebilecekleri bir cad ya da bir ermi yz. Hastane meselesini anca bakaldrd. Okumak yazmak biliyorsa benim ubemde alabileceini syledim. Yine ban sallad. Sadece uhrev eylerle megul olduunu ve kesin olarak cepheye gitmek istediini syledi. Bir ay sonra, sanki, ben sorumluymuum gibi Genelkurmay Bakan, kadnn ky altst ettiini, neleri varsa alp askerlere verdiini ve ryala-nyle halk korkuttuunu syledi. Martta bir aylk izinle Ankara'ya gittim. andr'da durdum. Erkenden komutann emir eri geldi, Sizinle bir kadn grmek istiyor, efendim. dedi. Kadn yanma gelince, imamn kz kardei tarafndan geldiini syledi. Nedir? diye sordum. k dedi. Ben ne yapaym ona? Svari komutannn arkasndan giden Sadettin avu'a akm. Onunla evlenmek istiyor. Tanyor musunuz onu? Uzun boylu bir adam olduunu hatrladm. Kadn devam etti. kisi de birbirine sevdal. mam komutana giderek izin vermesini istemi. Kadm kyl ile evlendirmek istiyorlar. Komutann yrei ta gibi. zin vermiyor. Bundan sonra benim de bir diyeceim var. mamn kardeinin meselesini nce anlat. Limon gibi sarard. Yatakta yatyor. Stma olduunu sylyorlar. Fakat ben onun k Kerem gibi yandn biliyorum. Sadettin avu alev pskryor. kisi de elinizden pyorlar, bu ii yapmanz istiyorlar. imdi benim iime gelelim. Kadn krk belik bir yaratk. Esmer yz, kurnaz gzleri, demir gibi vcudu, tarlada alan bir kadn olduu hissini veriyordu. Her halde seninki ak meselesi deil. 220 TUKKUN ATJKLK MTHANI Vallahi yle, nakliyede alan Onba Mustafa ile evlenmek istiyorum. Ona izin alnz.

Evli olmadna emin misin? sterse olsun, bana ne? (Yzmn deitiinin hemen farkna vard). Hayr deil, olmadna yemin ediyor. Ben dulum. Glez kadnm. Her erkek benimle evlenmek ister. Seyyit Aa beni drdnc kars olarak almak istedi. Ben evli adamla evlenmem. Ben kyl istemiyorum. Onba Mustafa da kyle deil mi? yleydi ama, iyidir o. Sana bakabilecek mi? Bana bakmak m? Ben ekmeki istemiyorum ki, koca istiyorum. kimize de ben bakanm. O aralk doktorun odaya girmesi, ok kr kadn uzaklatrd. Doktor, komutann evlilii bir eit delilik olarak grdn syledi. Bundan sonra cebinden bir mektup kard. Kadnn komutana yazd bir mektubun suretiydi. Diyordu ki: Sen yreksiz bir adamsn, Komutan Bey. Ama bin komutan beni Sadettin'e varmaktan nleyemez. Evet de desen hayr da desen yine evleneceiz. Cehedeyken Ankara'ya ok sk gidemiyordum. Gittiim zaman Fikriye Hanm'la Mustafa Kemal Paa'y sk gryordum. Mustafa Kemal Paa'nn annesinin Ankara'ya gelmi olmas Dr. Adnan' oraya durup dinlenmeden gitmeye zorluyordu. htiyar hanmn yz, ince, hareketli vcudu atlgan ifadesiyle Mustafa Kemal Paa'nn aynyd. Yetmi yanda olmakla birlikte, st gibi beyaz ve pembe renkli cildinde bir tek buruuk yoktu. ok abuk fkelenir olmasna karn, koyu mavi gzlerinde ve aznda bir efkat duyulurdu. Beyaz entarisi, tl mendilleri, beyaz elleri bykannemi hatrlatrd. Tam Makedonyal bir kadnd. Onun iin, olu, hep ilkokuldayken istedii gibi azarlad Mustafa'yd. Bir yer yatanda yatyordu. Anlalan hastal ok nemli ve yaamas bir mucizeydi. Dr. Adnan'n boynuna kollarn dolar, yanaklarn per, elini yakalayarak domu olduu Selanik ehrinden sz ederdi. Anadolu mcadelesiyle pek ilgili deildi. i Selanik iin yanyordu. Olu Mustafa Selnik'i almadan kendine yeni bir entari yapmamaya ahdettiini sylerdi. Fikriye Hanm'a de pek tevecch yoktu. l TUKKUN ATELE MTHANI 221 Bu aralk ngilizlerin Malta'ya gtrdkleri arkadalar hep dndler. Tabi, aralarnda Rauf Bey en nemli kiiydi. Mustafa Kemal Paa ile dostluklar da daha bozulmamt. Sk sk konuurlard. Rauf Bey'e ikinci grubun sempatisi Paa zerinde bir tesir yapmazd. ok gemeden Bavekil oldu. Bu mevkii 1923'e kadar elde tuttu. Malta'dan dnenler arasnda bir fikir adam olarak bata Ziya Gkalp gelir. Gelir gelmez, savatan nceki sk dostluumuzu hatrlatan bir itenlikle beni yoklad. Diyordu ki: Bu Dou mefkuresi denilen ey de ne oluyor, Halide Hanm? Trkn mukadder olan kltrnden bu bizi uzakla-trmaz m? Trk Orta Asya'dan geldii gnden beri yzn Batya evirmi deil mi? Btn kudretini ve kabiliyetini Trk'n yzn Batdan evirmeye alanlarla savata kullanrd. Muhalefet ikinci grup adn tard. Bunlar, Millet Meclisinin sekin demokratik ve geni durumunun iyi bir ynetim sistemi kurmasna engel olduuna inanrlard. Onlar, bavekilin ounluktan bir kiiyi semesini ve kabine yelerinin hepsinin sorumlu olmalarn istiyorlard. Geri bu kabine sistemi Mustafa Kemal Paa'ya daha fazla kuvvet verecekse de, ayn zamanda, eski ekil btn sorumluluu Byk Millet Meclisine ykletiyordu. Mustafa Kemal Paa'nn hi bir sorumluluu yoktu. Ziya Gkalp derdi ki: Biz Gney Amerika hkmet ekline dayanyoruz. Padiahlar geldi geti, bundan sonra bir paadan br paann eline deceiz. Ateten Gmlek'i bu iznim srasnda yazmtm. Martta cepheye dndm zaman, hayat ayn ekilde srp gidiyordu. Bir sr manevra oluyordu. Ben de Akehir yaknlarndaki okullar geziyor, incelemeler yapyordum. zellikle On Beinci Tmenin bulunduu kyde, Naci Paa'nn komutasnda ordu halkla ok ilgileniyordu. Bu okullarda ocuklarn okuduklar iirler o kadar insanca anlam tayordu ki, bugnk Cemiyeti Akvam bile bundan daha iyi bir anlatm ekli bulamazd. Oradaki tmenler, Bolvadin yaknlarnda halkn tarlalarn bile sryorlard.

222 TRKN ATELE MTHANI 1-uKis.uiN ATELE MTHANI 223 Bugnlerde, Uaklar merkezinde Fazl' grmeye atla gider, orada ay ierdim. Fazl, bar devri gelir gelmez, nasl bir uaklk sistemi kuraca hakknda planlar yapard. Haziranda, gene stmadan bam ok derde girdii iin, ancak kinin almakla ayakta durabiliyordum. Bir gn yemekte kinin alrken, smet Paa: Hasta msn, Onba? diye sordu. Ben de srf ihtiyat kabilinden aldm syledim. Bir hafta sonra dedi ki: Ankara'dan misafir bekliyorum. Yarm saat sonra gelecekler. Sen de benimle beraber onlan karlamaya istasyona gel. Onlarn kimler olduunu sorduum zaman, aralarnda Dr. Adnan'n da bulunduunu syledi. Bu insanca hareketinden ok memnun oldum. Fakat, akam hava ok souk olduu iin paltomun yanmda olmamasndan dolay gitmemin zor olacan syledim. Nuh diye bararak emirberini ard. Benim pelerinimi getir. O gn smet Paa'nn uzun pelerini omuzlanmda, istasyona smet Paa ile birlikte atla giderken dedim ki: Anlarm yazdm zaman, bir akam cephe komutannn pelerinini giydiimi syleyeceim. ok ilgilendi. Sordu: Anlarn yazmaya karar verdin mi? Not alyor musun? Evet alyorum. (Gereken bir deftere isimleri, beni ilgilendiren olay lan ksaca not ederdim.) stasyona geldiimiz zaman, tren gelmi, fakat misafirler ortada grnmyorlard. smet Paa beni bir lamba direinin altnda brakarak, vagonlara doru gitti. Gzlerimle etraf aryor, istasyon kapsnda sivilin durduunu fark ediyordum. Bir tanesi Dr. Adnan'a benziyordu. de bana bir yabancya bakar gibi bakyorlard. Fakat Dr. Adnan'n kendisine zg ksrn iitir iitmez, yanna kotum: Gld: Uzaktan, mz de bu byksz gen subayn kim olduunu dnyorduk. Otomobille dndk. Mustafa Kemal Paa saat e kadar Trkiye'nin gelecek gnlerdeki Batllamasndan sz etti: Adnan, sen Tbbiye ile ordunun en nde Batllamasndan dolay ilerlediini sylerdin. Biz imdi btn memleketi Batllatracaz. Hatta o gn, Latin harflerini kabul olaslndan da sz ediyor, bunu yapmak iin sk tedbirler gerektiini de ekliyordu. Hazirann sonunda uzun bir izin alarak Ankara'ya gittim. Mustafa Kemal Paa bu aralk cepheyi tefti ediyordu. Ordu Taarruza hazrd. Fakat Trk - Yunan ilikilerini kansz olarak zmlemek mmkn olup olmadn son defa anlamak iin Dahiliye Vekili Fethi Bey'i tilf kuvvetleri baehrine gndermiti. Austos'un balarnda bir gn, sokaktan geldiim zaman Fati, Mustafa Kemal Paa'nn bize gelip, ertesi gn kendisiyle yemek yemeye bizi ardn syledi. Bugnlerde, Buhara Emiri bulunan Enver Paa meselesi Mustafa Kemal Pa-a'y zyordu. Buhara'dan Fergana'ya kadar Rusya'daki Trkler, Basmaclar ad altnda kzllara bakaldrm, Enver Paa'y balarna geirmilerdi. O da bunu kabul etmi ve Buhara Emiri olmutu. Daha sonra, Basmaclarn son dakikada, Moskova'dan byk bir kuvvet gelince, katklarn ve Enver Paa'nn birka Anadolulu ile Rus ordusuna kar dvtn haber aldk. Bu savata ehit olunca Ruslar onu merasimle gmmler ve ceplerinde karsnn mektuplann bulmulard. Cemal Paa, bu aralk, Amanullah ile beraber Afganistan'da alyor ve Rusya'ya sadk kalmasna karn, Ruslar onu pek tutmuyorlard. Kendisini gvende bulmad iin yaveri smet Bey'i bir mektupla Ankara'ya Mustafa Kemal Paa'ya gndermi, kendisini memlekete aldrmasn rica etmiti. Mustafa Kemal Paa mektubu okuyunca bu istei reddetti. Cemal Paa da Tiflis'te Bolevikler tarafndan ldrld. Bu aralk, Mustafa Kemal Paa'dan zmir'in eski valisi Tahsin Bey'in evinde, bir iki leminde hepimizin aleyhinde bulunduunu ve benim dalarda yalnz gezmemin tehlikeli olacan bana orada bulunan bir adam anlatt. Pek inanmak istemedim. Dolamay kesmedim.

nanmadjj, nk: Mustafa Kemal Paa'nn varlnn bu uran gerekliliini en fazla duyanlardan biriydim. Bu adamn szlerini o gnlerde bize sk sk gelen ve dosta davranan Mustafa Kemal Paa'ya sylemekten ekindim. l UJVP.LI Ayn gnlerde, Amerikallar ve Trkler Kayseri'de bir yetimhane aacaklard. Beni oraya bu sorunu incelemek iin yolladlar. Kayseri'de austosun yirmi drdnc gn, denetlememi yaparken, Mustafa Kemal Paa'dan bir telgraf aldm. Orduya derhal dnmemi emrediyordu. Ankara'daki niformam alabilmek iin Miss Bilings'in kk otomobiliyle dndm ve hemen Konya yoluyle cepheye hareket ettim. Bizim byk taarruz iin karar alnmt. BLM XII ATELE MTHANDAN SONRA AMACA VARI Ankara'dan Konya'ya giderken tozlu yollu Krt kylerinden geiyor ve dnyordum. Mustafa Kemal Paa'nn birdenbire emri eski vali Tahsin Bey'in evinde ona yklenen szleri yalanlyordu. Her halde Sakarya'nn kazanlmasndan sonra, Mustafa Kemal Paa da bana bu hareketlerde bir uur atfediyordu. te martta zmir'e yrymzn balangc bu taarruzda balad. Benim Sultanahmet mitingindekir karanlk gnlerde gsterdiim inan gerekleiyordu. Bu zaferi, halkn iradesi yaratmt. Erzurum'dan zmir'e kadar kanlarn aktarak yryen halk; kyller, kadnlar, erkekler ve ocuklar sonunda yurdu bu zafere eritiriyorlard. Trk'n hayatnn gelecei hep onlara balyd. Bu zeferi, grnmeyen bu adsz halk sonunda yaratabilmiti. F: 15 Austosun yirmi yedisi. Akam saat altda kendimi Kon-ya'daki Hill-i Ahmer hastanesinin kapsnda buldum. brahim atmla cepheye gitti. Benim yanmda yalnz Yolda vard. Sava bir gn nce balamt. Ertesi gne kadar da tren yoktu. Fakat sabahleyin demiryollar mfettii bir otodrezinle yola kacak ve beni de gtrecekti. Yolda, kadnlarn bize zm ve armut ikramndan ilerin iyi gittiini sezdim. Biz ay'a varmadan ordu Afyonkarahisar'a girmiti. Milletin iindeki sevinci yalnz gzlerinden anlyordunuz. ay'a girdiim zaman, kalpa bir yana eilmi, Napoleon tavryle alm satan bir subayla karlatm. Subay, Afyonkarahisar'a henz bir ara gitmediini, fakat benim Albay K-mil'le konumam gerekeceini syledi. Albay Kmil nakliye merkezinin banda bulunuyordu. Bana ara salayabilecekti. Cephe arkasndaki subaylar cephedekilerden daha ok almlydlar. Albay Kmil ok nazik davrand ve bana hemen bir ara buldu. Topallaya topallaya yrd iin yaral olup olmadm sordum. Dedi ki: Hayr, beni Konya'da mcadeleye kar olanlar yakaladlar. Nzm'n yanndaydm. O pencereden atlayarak kurtuldu. Mcadeleye kar olanlarn bandaki kyller beni gn srecek bir ikenceden sonra lme mahk ettiler. Birinci gn dayak attlar (hayli iddetli); ikinci gn ayamn trnaklarn sktler (ite bu acayip yry ondan ileri geliyor); nc gn de beni soydular, kollarm ipe balayarak bir atn arkasna koydular. At hzla kounca kafam yerlere arpp durmaya balad. Gryorsun ya Onba, beni lmden oraya gelen ordumuz kurtard. Fakat seninle beraber gelecek durumda deilim. Elini saygyla sktm. Ben ofrn yannda oturuyordum. Edirneliydi. Memleke- . tinin kurtulacana inanyordu. Afyon yolu, bir yldr kullanl- , madii iin nereden gideceini pek bilemiyordu. Karanlk bas- ^ m, yollar grnmyordu. ofr de bir yanl yola sapmt, i ki saat sonra, tfek seslerinden cepheye yaklam olduu- J muzu anladm. Yunanllarn eline debilirdik. Geriye dndk. Bu karanlkta grnen tek k Afyon'un yaknndaki obanlar kynden geliyor olmalyd. nmzdeki karanlkt balan beyaz sargl ekiller dolayordu. Yarallar birbirine i uru\Ui\ ATHiLJi; MTHANI 227 dayanarak ay'a gitmeye alyorlard. Arabadan hemen atladm. Merhaba hemeri. Bu yol Afyon'a gider mi? Doru Afyon'a kar. Ama yoldan ayrlmayn. ukurlar bomba dolu.

Bunu syledikten sonra, beklemeden yoluna devam etti. ; Afyon'un ykse kayalklar grnd zaman, ortalkta - birtakm toprak renkli glgeler gze arpyordu. Yunanllarn yakm olduu evlerin ykntlarnda hl ate vard. Karargh birka saat nce Afyon'a girmiti. Byk bir evin kapsnda durduk. Emir elleri merdivenlerde subaylarn eyalarn tayorlard. Subaylar odalarndan kyorlar ve bana Merhaba Onba diye sesleniyorlard. Aralarnda Binba Tahsin de vard. Benim tam zamannda yetieceimi tahmin etmiti. Cephedeki emir erim Ali Rza daha gelmemiti. Fakat Binba Tahsin'in emir eri Memi bana hizmet etti. nce yzm ykadm. Binba Tahsin bana Hemen bakomutana rapor ediniz. avuu iki kez geldi, sizi sordu dedi. Bakomutann nerede olduunu sorduum zaman, yandaki odada olduunu syledi. Sokaklar, siyahl insan alayanlaryle doluydu. Evler .kl. Bir kadn grubu komutann pencerelerine gzleri dikili duruyor. Aralarnda ihtiyar bir hatun beni yakalayarak iki yanamdan pt. Ben de onun iki elini perek bama koydum. Ondan sonra srayla hepsi boynuna sarldlar. Bu, zaferin temelinin kendileri olduunu sezmeyen bir grup. Nihayet, Sakarya gnlerininkinden daha byk bir sofra. Byk bir masa. Subaylar dolayor. Bir kk odann kaps ak. Yuvarlak bir masada iki amba yanyor. Fevzi Paa ile Mustafa Kemal Paa bir harita zerine eilmiler, bir eyler konuuyorlar. Mustafa Kemal Paa'nn banda yz gne birden domu gibi yz parlyor. Safa geldin, Hanmefendi. Tebrik ederim Paam, en sonunda baardnz. Bir kahkaha: Evet, sonunda bu ii yaptk. Buraya nasl geldiniz? Az daha Yunanllarn arasna dyordum. Ben de bugn Yunanllarn arasna dyorum. Bunu sylerken yine glyordu. 228 TRKN ATELE MTHANI MTHANI 229 Sizin dmeniz ok byk bir felket olurdu. Yine bir kahkaha: Gelin, Hanmefendi, yemek yiyelim. Fevzi Paa karmda oturuyor ve memnun olduu anlardaki gibi sa gsne vurup grldyordu. smet Paa da oradayd. Gemi gnlerde neler ekmi olduunu dnerek Mustafa Kemal Paa'nn neesi insana ferahlk veriyordu. Dedim ki: zmir'i aldktan sonra artk biraz dinlenirsiniz Paam. ok yoruldunuz. Dinlenmek mi? Yunanllardan sonra birbirimizle kavga edeceiz, birbirimizi yiyeceiz. Niin? O kadar yaplacak i var ki! Ya bana kar km olan adamlar? Bu, bir millet meclisinde tabi deil mi? Burada gzleri tehlikeli surette parlad ve kinci Grup'tan iki isim syleyerek onlarn halk tarafndan lin edilmeye lyk olduklarn syledi. Ben bu szleri ciddiye almadm. Sonunda amacmza ulayorduk. Bu kadar byk bir mill fedakrlktan sonra O milletin en byk mkfatn hak etmiti. Biraz sonra yemek yerken: Bu mcadele bitince, durum skntl olacak. Baka heyecanl bir i bulmalyz, Hanmefendi. dedi. Bu szler Mustafa Kemal Paa'nn karakterinin anahtardr. Byk kudrete erienlerin hepsinde bu vardr. Ben glyordum. Gelecei dnyordum. Mustafa Kemal Paa bu byk akmda ste gelen en byk dalgayd. Ertesi sabah Afyon'da dolaarak halkla iliki kurdum. Dumlupnar'-da sava vard. smet Paa o gece-hareket edecek, ben de kendi ubemle ertesi sabah gidecektim. Austosun otuzuncu gn, Dr. Murat beni Afyon'dan Dumlupnar'a gtrd. brahim daha Doru'yla gelmemiti. Yollar cephane ve mhimmat ykl kamyonlar ve yorgun dm atlarla doluydu. Kyller bizim otomobili durdurarak, gzleri k iinde, konuuyorlard. Bir tanesi boynuma sarlarak, elimin iine scak bir somun brakt. Dr. Murat bunun bu kadnlarn kalbinin bir sembol olduunu syledi. Erkekleri onlar yaatmlard. Asker

alaylar tkank bir boazdan frlayan bir akm halinde, kurtaracaklar ehre bir tufan gibi gireceklerdi. Dumlupnar ilkel bir kyd, byk ksm yanmt. Etraf vadiler ve tepelerle evriliydi. Btn civar, siperler, tel rglerle, doluydu. nce Yzba emsettin'le karlatm. Dedi ki: Onba, kyn kadnlar, aza alnmayacak kadar kt bir muameleye maruzkalmlar. Bir Yunanly lin ettiler. Mustafa Kemal Paa'y, Nurettin Paa'nn evinde buldum. O, Birinci Ordu komutanyd. Dedi ki: Dn gelip de kadnlarn nasl aldklarn ve bir Yunanly nasl lin ettiklerini grmeliydin. Bu szlerinde benim ve ikenceye kar isyan etmeme bir im vard. Bununla beraber, bana bu zmir savanda ok, hem pek ok nazik davrand. Bir Yunan top mermisinden yaplm olan bir de an verdi. Bu, Yakn Dou'yu simgeliyor, n ksmnda kalp eklinde bir resmin stnde iki el birleiyordu. Bu, megalo ideann bir ansyd ve Yunanllar bunun gibi bir hayli vazo yapmlard. Mustafa Kemal Paa: Bana ayrlan oday size veriyorum. Ben adrda yatacam dedi, sonra Nurettin Paa'ya dnerek Kzlcadere'yi gsterin ona diye ekledi. Kzlcadere, drt buuk Yunan tmeninin sktrlp yok edildii yerdi. Yunanllar buradan zmir'e kamak istemilerdi. Nurettin Paa, vadinin azn On Birinci ve On kinci tmenlerle tutmutu. Nihayetinde altm tmen vard. Bu da, Yakup evki Paa'ya aitti. Nurettin Paa bu plan kendisi Mustafa Kemal Paa'ya nerdiini syledikten sonra, smet Paa szn keserek: Bu, bakomutan muharebesidir dedi. Bu dar ve uzun, iki yan ormanlk dalar arasndaki vadi, deta bir korkulu ryaya benziyordu. Braklm tfekler ve cephane ynlar btn vadide gnein altnda parlyordu. A-ralarnda birok l insan ve hayvan vard. Benim gzlerim bu korku alan arasnda kpeklere dnd. Hayvancklar bu kargaalk ve ynlar arasnda sahiplerinin cesedini arayarak inliyorlard. Bu manzara ok iimi yakt. Nurettin Paa dedi ki: Onba, bu babo kpekleri brak da gel buradan bir t-.fek se. Dnmzde, yaklm bir kyde Yunan esirleri grdk. Gzleri yerdeki kllerdeydi. Arkalan bir mezarln talarna dayalyd. Kendilerinin yapm olduu bu harabeden korkuyorlard. slehanlar kyne geldiimiz zaman, siyah cppeli bir hocann ellerini salladn grdk. Yannda gen bir yzba vard, yerde yatan cesedi gmmeye alyorlard. Yzba kendisini tantt. Nurettin Paa, burada ne yaptn sordu. kiz kardeimin cesedini aryorum. Nihayet buldum. A-nama ne diyeceim. Onu ok severdi, iki yldr da grmemiti. Ad neydi? Yzba Cell. Nurettin Paa eilerek, zerine bir battaniye rtl olan cesedi at. Yerde yatan Yzba Cell, kardeinin bir portresi gibiydi. Arkasnda bir gmlekle dondan baka bir ey yoktu. Siyah kalarnn birinin orta yerinde byk bir yara vard. Fakat yz gerek bir dinlenme iindeydi. Nurettin Paa: Biz yardm edelim dedikten sonra, eline kazmay alarak mezar at ve ly beraberce indirdiler. Bana dnerek: Sen de zerine bir avu toprak at! dedi. Hoca diz km, elleri ge alm, dua ediyordu. Biz de ellerimizi ge kaldrdk. imden: Ey Allah'm, btn insanlara, onlarn senin ocuklarn ve birbirlerinin kardei olduklarn retmenin zaman gelmedi mi? dedim. Dnte, Mustafa Kemal Paa'y bir ahrn yannda kurulmu olan adrnda bulduk. Kadinlar etrafn sarmlard. Gzleri, Mustafa Kemal Paa'ya dnm cmz al! Onlarn kadnlarn yakalarsan bize yaptklar yap. Kpekler, domuzlar diye hayknyorlard. Evet sonunda Bat'nn gnderdii ordular, biz Trklere kar besledikleri kini kendilerine kar uyandrmlard.

Baka bir kye gittik. adrlar kuruluyordu. Biraz tedeki istasyonda bir kalabalk vard. Byk bir kamyon durdu. inden birka tutsak kt. Bir ocuk sesi geliyordu. Bir Trk avuu, bir ocuu kollarnn arasna alm, sade bir babann yapaca gibi, onu avutmaya alyordu. Gece bir Yunanl kadn, kocas olduu anlalan bir Yunan subayna dayanm, geliyordu. Trk askerleri ve subaylar ekildiler. Biraz sonra, Binba Tahsin onlara kyde bir oda verdi. Kendisi de bir aile babas olduu iin, saldrya uramasnlar diye, odalannn nne nbeti koydu. Kadnlar bararak, Binba Tahsin'e sitem ediTUtUUJJN ATELE MTHANI 231 yorlard. Dumlupnar'da Yunanllarn Trk kadnlarna byle davranmadklarn sylyorlard. Gece karanl bastktan sonra, Albay Kzm'n komutasndaki nc Tmen, ilerinde bir sr subay ve komutanlar da bulunan Yunan tutsaklar getiriyordu. Ertesi sabah, Mustafa Kemal Paa'nn adrnda onlardan ikisinin bulunduunu grdm. Binba Tahsin Yunan subaylarnn isimlerini alyordu. Bir kk iskemlede oturan Yunanl kadn bana seslendi: Buraya gel, Kiria, ben Serez'de Trk evlerinde hizmetilik ettim. Trklerin dilini ve ne kadar iyi insan olduklarn bili-rim'dedi. Sen neden esir oldun? Buradaki subaylar ve kadnlar Trklerden korkuyorlard. Ben de Trklerin kuzu gibi olduklarn syledim. Gmleimden bir beyaz para kopararak ilk gelen Trklere salladm. Dn akam Kemalettin Paa'nn misafiri olduk, (yanndaki kz gstererek) te bu ayakkablar onlar verdiler. Ben de dm syleyince bana bunu verdiler diyerek bir koyun postu gsterdi. Kadnlardan bir tanesi Rumca svmeye balad. Benim Rumca bildiimden haberi yoktu. htiyar kadna: Bu, resmini gazetede grdmz kadndr dedi; sonra bana dnd ve ekledi: Bana senden ne kadar holandn sylyor. Benden ne istiyorsunuz? diye sorduum zaman. Ah Kiria, bizi tutsak kampna gtrecek bir araba istiyoruz dedi. Ertesi sabah Dumlupnar'dan yola kacaktk. Binba Tahsin tutsaklarn yannda kald. Onlara ara bulmak ok zordu. Bununla beraber, Binba Tahsin elinden geleni yapacakt. brahim daha gelmedii iin ben Dr. Murat'n arabasyle El-vanlar'a gittim. Yolda, leyin bir aacn altnda oturarak ekmeimi yedim. nmzden binlerce insan, toz toprak iinde, yuvarlanp geiyordu. Unutmayacam ey, bunlarn toz maskelerinin gne yle birok renk almasyd. nsanlarn, tama aralarnn, hayvanlarn ve topularn hepsi bir arada, bir tek ruh ve insan gibi Trkiye'yi kurtarmaya gidiyorlard. Benim yzm de onlarnkinden farkl deildi. Elvanlar tmyle yanmt. Oradaki halk ya akta ya adrdaydlar. brahim, nihayet geldi. Tfei omzunda, orada bekliyordu. 232 1UK1S.U1N AJ..CJJUC; M i IJtlAIN l ehirler, kyler, insan yzleri gibi, geen facialarn etkisini gsterirler. Rzgr olmad halde hava toz iindeydi. Toz toprak sokaklar sarmt. Bu yanan yerden Uak'a gidiyorduk. Geenleri durdurup sorular soruyordum. lenen cinayetler ok irkindi. ki yz kii ldrlm ya da yaklmt. lerinde kadnlar da vard. Halk tamamyle bilincini yitirmi bir durumdayd. Geen haftalarn aclan halk birbirinin boazna drmt. ki gen Trk', bu kalabalk girmeden biraz nce lin etmiti. Kzlcadere'den sonra, Yunanllar btn umutlarn kaybetmiler, evreyi yakp ykmaya balamlard. Yerli Hristi-yanlar yanlarna almlar, Hristiyan kylerini de yakmlard. nk, Trklerin banda dam brakmak istemiyorlard. gn Uak'ta kaldk. Kararghta herkes General Triko-pis'ten sz ediyordu. Daha nceki bakomutan Hac Anesti grevinden alnmt. Yunanllar General Trikopis'in nerede olduunu bilmiyorlard. Yunan tutsaklarndan iittiimize gre Kzlcadere'ye gelmi, orada, Venizelistlerle Konstantinistleri bartrmak istemi, fakat onlarn arasnda da bouma srm. Bazlar Trikopis'in intihar ettiini sylyorlard. Eylln ikinci gn, Mustafa Kemal Paa, Fevzi ve smet Paalan Uak'ta bir masann evresinde bulduk. General Tri-kopis'le General Dionis Trklere teslim olmutu. Mustafa

Kemal Paa'nn huzuruna, Nurettin Paa'yla Kemalettin Paa'-nn arasnda geldiler. Eer korunulmasalard, Uak halk onlar da paralayacakt. Uakllar onlar, sevgililerini ldrenler, evlerini barklarn yakanlar abasnda sayyorlar, mevkilerine hi nem vermiyorlard. Yunan generalleri getirildikleri zaman, Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paa ile smet Paa'nn arasnda duruyordu. Benim iin bu, birinci derecede militer bir dramd. Onun iin byk bir ilgiyle seyrettim ve dinledim. Bizimkilerin niformalar erlerinki kadar sade, yzleri sakin ve hareketsizdi. Buna karlk, Yunanllar srmal niformalar giymilerdi. Yzleri ve elleri son derece sinirli olduklarn gsteriyordu. Fevzi Paa ise bir Buda heykeli gibi sakindi, fakat belki de iinden Bu herifler hakik asker olamaz, deta dans eder gibi srayp selm veriyorlar diyordu. smet Paa,, gzlerindeki fkeyi gstermemeye alyordu. O, askerden daha baka bir eydi. O blgede, yerli halka yaplan zulme dayanamyordu. 233 l Fevzi Paa'yla smet Paa eildiler, fakat ellerini vermediler. Mustafa Kemal Paa bu sahnenin hkim karakteri, askerlik alannda bir byk sanatkr ve oyunun kurallarna uyan bir sporcuydu. O, Yunan generallerinin klklarna ve maiyetlerinin yaptklar ktlklere hi nem vermiyor. Trikopis onun, bu oyundaki rakibi. Bu askerlik oyununda yere vurduu adama kurala uygun olan hereketi elden brakmyordu. Srtn yere getirdii pehlivann elini skan galip bir pehlivan gibi, Trikopis'in elini yakalad, herhangi bir el sk sresinden fazla tuttu: Oturun, General, yorulmu olacaksnz. Bundan sonra, sigara tabakasn uzatt, kahve smarlad. General Dianis'e de nezaketle davranmakla birlikte, gzleri Trikopis'in gzlerinde. Trikopis de ona ak bir hayranlkla bakyor. Elli yalarnda kadar, sinirli, hastalkl, tiyatro sahne-sindeymi gibi giyinmi bir adam. Ben sizin bu kadar gen olduunuzu bilmiyordum. General. Bundan sonra masann etrafna oturdular. Mustafa Kemal Paa, askerlik alannda oynadklar oyunu tartmak iin sa- hrszlanyordu. Ona, deta halkn slklad bir piyesin yazarna bakar gibi bakyor. nce, bir Rum tercmanla lafa baland. Yanlmyorsam, bu, Tetkik-i Mezalim ubesinde Yunan gazetelerini tercme eden adamd. Ben Rumcay o gnlerde hl iyi anlarsam da, eviri yapamazdm. Konuma, daha sonralar Franszca olarak srd. General Trikopis, dertlerini bir profesyonele dken bir amatr gibi konuuyordu. Yunan ordusunun kt durumunu, bundan sorumlu olan deli komutan Hac Anesti'nin kusurlarn, durumu anlamadan ordusuna emirler verdiini anlatyordu. Btn haberleme Trk svarisi tarafndan kesildii iin, Yunan ordusunun muhtelif paralar birbiriyle anlaamamlard. Bundan baka da, Yunan ordu-sundaki Venizelist ve Konstantinist blmler birbirine girmiti. nsan, Afyon'daki Yunan ordusunun neden panie uradn seziyordu. General Trikopis, obanlar'dan bir kar saldr yapmay dndn syleyince, Mustafa Kemal Paa da sknla kendisinin nasl karlk vereceini anlatt. Bu aralk, iki Yunan generali arasnda da sert bir tartma balamt. nk, Dionis, Trikopis'in emirlerini dinlememiti. Yunan generalleri, askerlie yakmaz bir biimde tart234 TUKKUJN IMllrtAIM ru.Ktf.UJN ; MTHANI maya girmilerdi. Bunu bizim paalar, askerlik sanatnn, nereden gelirse gelsin, onuruna aykn grdkleri belliydi. Konuma bitince, Mustafa Kemal Paa ayaa kalkt: Sizin iin bir ey yapabilir miyim? diye sordu. Trikopis: stanbul'daki karma durumumdan haber verilmesini isterim. diye cevap verdi. O zaman Mustafa Kemal Paa, Trikopis'in elini yine uzunca sre elinde tutarak dedi ki: Sava bir talih oyunudur, General. Bazen, en beceriklisi de yenilir. Siz, grevinizi yaptnz. Sorumluluk anstan geliyor, zlmeyiniz. General Trikopis, ellerini sallayarak:

Ah, General! En son yapmam gereken eyi yapamadm. dedi. Bu, anlalan, intihara cesaret edememi olmas mesele-siydi. Yunan generalleri gittikten sonra, Mustafa Kemal Paa hayal krklna uram gibiydi. deta milletleraras bir sahnede dvm olduu ve ampiyonluu kazand oyundaki yary kendine lyk grmyor gibiydi. * O gn, Alaehir'in sarp yollarndan inerken, gne domutu. ehir deta bir kl yn gibi yank alanlarla doluydu. nsanlarn ve kzlerin glkle ektikleri top arabalarnn arasndan atla gemek zor oldu. Ne Yunanllar ne de biz, llerimizi gmmeye vakit bulabilmitik. Trk ordusu, Trk ehirlerini ateten kurtarmak iin var hzyle ilerliyor, Yunan ordusu ise, yapt bu tarih yangnlardan hzla kayordu. Trk ordusu ehirden ehire getike, hep bu yank ykntlarla karlayordu. Halk darmadank. Kadnlar akln yitirmi gibi yerdeki talar trnaklanyle ayryorlar. Halkn iinde korkun bir kin hissediliyor. Cehennem dnyaya gelmi gibi. ki millet, birisi yakp ykm, tekisi kurtarmak iin hareket halinde. Hi birisi br tarafa zerre kadar acma gstermiyor. Srtn eteinde hayvanlarn suland bir emenin banda durdum. Gzlerimi ve kirpiklerimi rten tozdan etrafm gremiyorum. Grtlam tkanm gibi. Oradakilerden biri Doru'yu yalaa ekti ve benim de mataram doldurdu. imdi kararghmz Sarkzmadensuyu denilen yerde. Bir dzlk zerinde birka bina var. Bunlar Akehir'de ateten kurtulmu tek binalar. O ehri hep insan eti kokusu gelen bir 235 frn gibi hatrlarm. Dzlkte subaylar ikier, er gruplar halinde dolayorlar. Bazlar konuuyor; hepsinin yznde ok kudretli bir isyan havas var. Aralarndan birka dalara kaan halkn arasndan gelmilerdi. Halkn bir ksm, zellikle kadnlar Yunan ordusu tarafndan srklenip gtrlmt. Anlattklar ok korkuntu. Yerde birka insan ls vard. Subaylardan biri annelerinin cesedini kl ynndan karmak iin yeri kazan iki kadna yardm etmilerdi. ite, bu ac olaya seyirci olan ben, bambaka bir adan bakyorum. Bir tahta srann stne oturarak kendimi toparlamak istedim. Fakat bu korkun sahne, insan denilen canavarn zelliklerini gzmn nnde aydnlatmt. Ben genellikle iki ahsiyet gibiyimdir. Bir tanesi, madd varlm. Bu yaar, konuur. teki, kendim de dahil, etrafm eletirir. te bu, bilin tesi eletirici biimde madd varlm silip gtryordu. Ta birinci Dnya Savandan balayarak tarih ncesi olaylar gzmn nnde canlanyordu. Milletler, rklar daima ldrmek, yakmakla megul. Her insann yznde, karsndakini nasl ldreceini dnen bir maske var. 'Bana yle geldi ki, bu dnce, ebed insan ldrme igdsn hissettiriyor. ldrme igds olmayanlarsa, insan cinsine daima bir yabancydlar. Yzleri insan, dilleri insan olabilir, ama kendileri bambaka bir cinstendiler. imden bir ses, bu cinsten ayrlmak, kurtulmak istiyordu. imdeki fke deil, kin deil, insanlktan tiksintiydi. Ayaa kalktm zaman, karmda bir ses: Hasta gibisiniz, Onba. Aln u sigaray iin. Size iyi bir haberim var. Ben terfilerin listesini yapyorum. Siz avu oldunuz. Karmda gen bir subay duruyordu. Yzmn anlam galiba onu korkutmutu. Ben, bana ayrlm olan kk odaya yrdm, gittim. Pis, karanlk bir odayd. Tek k, kapnn stndeki camdan geliyordu. i, bo maden suyu ieleriyle doluydu. Ali Rza bir keye yata hazrlam, tane demum yakmt. Yolda, yatamn ayak ucunda, bu klara bakyordu. Ali Rza: Yemek yemez misiniz? diye sorduu zaman, Hayr, yatacam dedim. Kapnn i tarafndaki pis perdeyle cam rttm. Ali Rza battaniyesiyle kapnn nne kmt. imde uyanan intihar karann Nzm'n anisi biraz yatJ-UKIYUIN , vrarv^ tirdi. Onun gzlerinde ve dudaklarmdaki aclk belleimde uyand. Ya insan ldkten sonra son nn birey olarak birlikte gtrrse! imdeki ses bana: Bekle, hayatn daha iyi bir dnemi olabilir. Bu korkun sahneyi sonsuzlua gtrmek doru mu? diyordu.

Uzandm zaman, Yolda ban gsme dayad. Odann br yannda olduunu anladm maden suyu havuzunda herkes ykanyor, glp arklar sylyordu. Sarho bir ses naat okuyordu. Kapnn nnde birisi seslendi. Bu, brahim'di:.' I grdm, geldim. Badaydm. Size zm getirdim. Kapnn yanma brak. Kalkarak odann yanndaki kk hamamda ykandm. Sonra giyinip yataa uzandm. Gzlerimi hi kapayamadm. Sabah olmutu. Ali Rza seslendi: Hasta msnz efendim? Kapnz vuruyordum, cevap vermiyordunuz. Binba Tahsin bir saat sonra yola kacamz sylyor. Saat on. Atlarmza binerek yola ktk. Kavrulmu insan eti kokularndan uzaklancaya kadar duramadm. Yolda, san sal bir kz, kafas paralanm, yzlerine mendil rtlm iki kadn cesedi yatyor. Nihayet oradan uzaklatk. ki saat, toprak renkli kalabaln ve svarilerin arasndan yol bularak gemeye altk. leden sonra saat ikide bir eme nnde, atlarmz suladk, sonra yine yola koyulduk. Yzmz gzmz toz iinde, etraf zor gryoruz. Grtlamz tkanm gibi. Saat drtte uzaktan Salihli grnyor. Bu aralk, bir komutan otomobili grnd. inden biri seslendi: Onba, Salihli'ye benimle beraber gel. Salihli'ye ok az yol kald. Arkadalarm brakmam siz de istemezsiniz. sterim. Ben eski arkadanzm. Bu, Kemalettin Sami Paa'yd. Be dakika sonra, Salihli'nin nndeki meydandaydk. Sa? mzda incir aalanyle ssl bir yol. Yerde srler, askerler, nakliye taburlar. Hepsi silhl. Kemalettin Sami arabadan emir verdi: Yerdeki cephane ve tfekleri toplatn! O aralk, aalarn arasndan kurunlar atlmaya balad. TUKKUN ATELE MTHANI 237 Otomobili durdurduk. Ordudaki kan, Kemalettin Sami Paa'-nn her silh atlta mutlaka kuruna hedef olmasyd. Kemalettin Sami Paa on sekiz yerinden yaralanm bir askerdi. Kurunlar bamzn stnden geiyordu. Kemalettin Sami Paa: Ate kes! diye emir verdi ve bu emir azdan aza dolat. Sonra, bu atein bizim askerler tarafndan havadan geen iki Yunan uana kar aldn rendik. Kemalettin Sami Paa haykryordu. Yanmzdaki allklardan iki kii ayaa kalkt, selm verdi. Kemalettin Sami Paa: Milletin cephanelerini bouna harcyorsunuz. diye bard. Yaverine: Bak, bunlar m ate etmi? Kokla silhlarnn namlularn! dedi. Yaver: Onlar deil dedii zaman yalan sylediini Kemalettin Sami Paa da anlam, ama iyi yrekli bir adam /olduu iin, doru gibi kabul etmiti. imden bu gen yaverin arkasn oamak geliyordu. Salihli'nin 8.000 yapsndan yalnz birka yz kalmt. Biz, karargh olacak binann avlusuna girdik. Subaylar emelerde ellerini yzlerini ykyorlard. Ben de bir emeye yaklaarak susam bir inek gibi durmadan su itim. Garnizon komutan beni grnce dedi ki: Onba, benim emir eri sizi ehrin br yanndaki bir eve gtrecek. Yarim saat yrdkten sonra, misafir olacam eve gittim. Kocaman bir evin kapsn aldk. O tarafta, karsndaki birka kk evle yanmam olan bir o vard yalnz. Sokakta dolaan kadn ve ocuklar, balarndaki damlar kald iin memnun grnyorlard. Beni eski Trk usul bir odaya aldlar. Sedirler beyaz rtl. Perdeler beyaz. Mum klan altnda iki kadn beni candan karladklar zaman ne kadar yorgun olduumu anladm. Bam dnyor, dizlerim titriyordu. Fakat bu, madd yorgunluktan ok, Sarkzmadensuyu'nun nndeki faciann etkisiydi. Bu kadnlar, benim insanlardan ayr gibi grnen kafam, kimliimi gnlk hayata ekip getirdiler. Kz bir leen getirdi; elimi yzm ykadlar. Ondan sonra, sedirlerin zerine beyaz bir yastk koyarak beni yatrdlar: Aman ne olur, sam znz, kuzum diyordum. Basmdaki firketeler deta birer haner gibi kafama batyordu. Kadn, sam zdkten sonra, nme diz kt, yanan ya238

TRKN ATELE IMTIHAJNI MTHANI 239 nama dayayarak, ehirde olup bitenleri ve kiisel dertlerini anlatmaya balad. aramba gn, bir Trk svari blnn Salihli'ye gelii Yunan garnizonunu korkutmu. ehrin bu ksmn yakmaya vakit bulamadan Yunanllar kamlar. Bura halk, ehri bayraklarla donatm, yerlere kapanarak kurtarc askerlerin atlarnn ayan pmlerdi. Bu kadn diyordu ki: Babam da bir askerdi. Onun yeil bayran saklyordum. Ben de svari alayna katldm. Alay ertesi sabah buradan ayrlrken, Trk ordusunun gelmekte olduunu sylediler. Asker tren gelince, btn halk ellerinde bayraklar, trk ararak istasyona gitmilerdi. Fakat, bu sefer gelenler Trk ordusu deil, Yunan tmeniydi. Bu tmen o zaman bu ehri bir cehennem haline soktu. Kadn, bu son Yunan tmeninin yapt vaheti anlatt. Halk, ehirden kamaya balam. Hikyesinin sonunda, kollarm boynuma dolayarak alamaya balad: Olum da Yunanllar gelince bizim orduya gitti. Bir haber alamadm. Acaba Yunanllarn eline mi geti? Ben inceleyeceime sz verdikten sonra, bana yerde temiz bir yatak yapt, kendi geceliini giydirdi, bir de scak orba iirdi. Gece olunca, oda kadnlarla doldu. Yatamn etrafn alarak, hepsi bir bir boynuma sarlyor, ayn hikyeyi tekrarlayp duruyorlard. Bunlarn arasnda siyah arafl, istanbullu gibi giyinen bir kadn, hikyesini anlatrken, tekrar beni ldrtyordu. Diyordu ki: Biz birka dul kadn yanan ehirden kamaya altk. Sokaklarda kouurken sekiz yanda kk kzm Nigr benim beyaz mendilimi istedi. Dman gelince, kz diz km Teslim, teslim! diye ellirini kaldrm, ama kz kalbinden vurmular. Sabahleyin tam daldm zaman, ihtiyar nine geldi, bam okamaya balad. Sen ne zaman dndn, nine? diye sordum. Anlatt: Yavrucuum, ben skp'tenim. Be g grdm. Ay yldz nereye giderse, peinden gittim. Mutlaka onun altnda lmek istiyordum. Balkan Harbinden sonra istanbul'dan ktm. Anadolu'nun Kabe topra olduuna inanrdm ve oraya kfirlerin gireceine inanmazdm. Onlar gelince, ardm. Bir rnuci"0 bekledim. Zafer haberi geldii zaman Yunanllar hl ehidey-diler. Benim balarn arasndaki kk kulbeye gelmediler. Bana bakan kk bir torunum vard. Ay yldz gelmeden lmekten korkuyordum. Beni gtrsn diye ona yalvardm. Olan beni bizim eee bindirdi, ben de alayarak gittim. Sonunda bizimkilere kavutum. Onlar grr grmez ben onlara sarldm, onlar bana sarldlar. Bana bahelerden kavun koparp verdiler. Ay yldzn arkasndan geldiimi sylediim zaman, beni omuzlarna aldlar, bayraktarn arkasnda ay yldzn al-' tnda yrttler. imdi ayaa kalkm, asker gibi yryor, emirler veriyor; kadnlar glyor, el rpyorlard. /: O gn karargha gittiim vakit, Mustafa Kemal Paa yemek yiyordu. Gelin, siz de benimle yiyin! dedi. Ben yemek yediimi sylediim zaman, Fevzi Paa bir stla uzatarak: Bunu ye ' dedi. Paalar zmir'e girmek iin yaplacak hazrlklar konuuyorlard. En nce zzet Paa tmeninin girmesine karar verildi. Bunlar konuulurken, Fransz donanmasndaki Edgard Qu-inet adl gemiden bize bir mesaj geldi. Yabanc konsoloslar ehri Trk ordusuna teslim edeceklerini bildiriyor ve Mustafa , Kemal Paa'dan hangi komutann gnderileceini renmek istiyorlard. Ayn zamanda Hristiyan halka iyi davranlmas iin ricaya benzer imalarda bulunuyorlard. Salihli'nin bu durumundan sohra, byle bir tavsiye biraz garip grnyordu. Her halde Yunanllarn direnmeyeceini anlyorduk. Mustafa Kemal Paa, yumruuyle masaya vurarak: Kimin ehrini kimi veriyorlar? dedi. Sabahleyin saat onda Binba Tahsin'le birlikte yola ktk. Kasabada teki birliklere katlacaktk. imdi yine, tozdan maskeli yzlerimizle koskoca kalabala karmtk. Sabahn bu saatndan ta leden sonra drde kadar svari, topu ve piyade alaylar bir sr halk kalabal ve tutsak kafileleriyle dolu yollardan getik. Yalnz emelerin banda

duruyor, u iiyor, fakat attan inmiyorduk. Vaktiyle on iki bin evli kasaba imdi bir yangn harabesiydi. Trk' Anadolu'dan karmak iin gereken insan esini ne kadar yerinde semilerdi. Yunanllar btn sorumluluu Lloyd George'a yklyorlard. Bu yangn ykntsmdaki kadnlar, Hristiyan yerlilerin ellerini 240 1UK.IS.U.IN ujmuiN kaldrarak Lloyd Georg'a kfr ettiklerini anlatyorlard. Ka-ko Hronis Nahis Georgis lklarnn bir nakaratyd. Ben, bu Yunan politikaclarnn ve tilf kuvvetlerinin hayn siyasetlerine kurban giden Hristiyanlara acyordum. Esir kamplar, Lloyd George'u lanetliyor, birbiriyle kavga eden Venezi-listlerle Konstantinistler de Kako Hronis Nahis Georgis na-f karatna katlyorlard. Kararghtan gelen subaylarla geceyi kasabada geirecekken birdenbire Nife gitmeye karar verildi. Alktan bitkin bir haldeydik. Bir lokma ekmek bulmak olana yoktu. Ben yerden kirli bir kt paras alarak kasabada olduu sylenen Kema-lettin Sami Paa'ya Alktan" lyoruz, birka okka ekmek gnderir misiniz? diye yazarak brahim'le gnderdim. brahim gelirken Kemalettin Sami Paa'nn da otomobili geldi. Bize bir paket uzatt. Dedi ki: Sizden haber geldii zaman benim karargh hareket etmiti. Ancak size bunu getirebildim. Bu pakette bir okka ekmek, iki sardalya kutusu, bir para da peynir vard. Birka saat nce bakomutan buradayd. Sizin de bir otomobille gelmenizi syledi. Siz benimle Manisa'ya gelin. Manisa yanmad m? On sekiz bin binadan be yz kald. Fakat ben size bir yer buldum. Yarn sizi Nif e gtrrm. Teekkr ederim, fakat ben Nif e arkadalarla beraber gideceim. Gidemezsiniz. Sekiz saat daha at stnde nasl durursunuz? Gidebilirim! Biraz at. Fakat stelemenin yarar salamayacan anlad. Subay arkadalardan bazdan, ertesi sabah yrye karar verdiler. Yalnz Binba Tahsin, karikatrist Yzba Cemil, mz saat sekizde yola ktk. Kararghn svari alay saat bete gitti, nk atlan yava gidecekti. Her taraf, artk garip ve korkun yzl, yama iin gelmi adamlarla doluydu. Biz, svari alay ile gitmedik. Saat sekiz buukta ay kacakt ve oradan saatta gidebilecektik. Sonunda, ay bekleyerek harekete getik. Fakat zaman yanl hesaplamtk, o geidin sonuna gelinceye kadar ay kmad. Byk bir dikkat ve ihtiMTHANI 241 yatla bu kum deryasndan geiyorduk. nmzde tfekler atlyordu. Kyler batan baa boaltlmt. Kasaba halk kamt. Yunanllar da ekili srasnda tehlike tekil edebilirlerdi. Daha bizim de hkmet kurmaya vaktimiz olmam, btn yk ordunun omuzlannda kalmt. allklardan kendimizi kurtarmaya alrken, Binba Tahsin'in bardn duydum: Ellerini kaldr, yoksa ate edeceim! allklarn arasndan bir ses cevap verdi: Ate etmeyiniz. Ben de kendimi allklardan kurtarmaya alyorum. Binba Tahsin bir kibrit akt. nmzde, elleri havada bir kyl grdm. Silhn var m? Hayr. Sen kimsin? Armutlu'dan bir kyl. Kasabadan katm. Burada saklandm. oluk ocua yiyecek gtryorum. Rumeli ivesiyle konuuyordu. Neye saklanyorsun? Korktum. Buras ekyalarla dolu. Sen de onlardan birisin. Hayr, hayr.

Yr nden! Kamak iin en ufak bir davranta bulunursan, vururum. Adamcaz benim yanmda yryordu. Konuuyorduk. Ba-jta Mehmet avu'u hatrlatyordu. O yerleri o kadar iyi bili-1 yordu ki, ekyalarn adam olmas ihtimali belirdi. Belki daha abuk gidebilirdik, ama Yzba Cemil ikide bir atndan iniyor, atn arkasn okuyor, onu dinlendiriyordu. Karmdaki kmr gibi kara ynlarn arkasndan bir k grnd. Ay douyordu. Biz incirlie geldiimiz zaman, herkes zleyile oraya bakyordu. Yanmzdaki adam: Buradan kyme kolay giderim dedi. Binba Tahsin izin verince, adam s'rayp komaya balad. Ama o kayboluncaya kadar Binba Tahsin onu gzleriyle izledi. Bu geitten sonra, kyler askerle doluydu. O kadar kalabalkt ki aralarndan gemek deta gt. Hep omuz omuza, zlenen ehre gidiyorduk. Hepimizin kl maskeli yzmz, gzlerimiz birbirine bakyor. saat daha. Sabahleyin saat drtte Nif teydik. lk defa olarak Doru'nn yorgunluktan yr-F: 16 yemez hale geldiini grdm. Binba Tahsin atnn stnde uyukluyordu. Yan uyku halinde, iki yan evlerle dolu bir kk yokua geldik. Nasl attan indiimi hatrlamyorum. Tek hatrladm ey, bu evlerden birinin mermer merdivenine oturup kendimden gemi olmamdr. Birisi: Hanmefendi, Hanmefendi diye seslenince, gzlerimi atm. Mustafa Kemal Paa'nn avuu Ali konuuyordu: Gelin, Paa'nn berberinin yatt bir oda var. Onu karp sizi oraya koyaym. Aydnlk bir koridor. st caml bir kap. eride krk bir sedir. Ali kapya bir battaniye ast. Sabahleyin yedide size scak su getiririm. Saat sekizde paalarla kahvalt edeceksiniz. Battaniyelerin altnda temiz bir araf var. Orada izmelerim ve mahmuzlarmla nasl uyuyabildiime hl aarm. Sabah kahvaltsnda, Mustafa Kemal Paa: Bugn Izmir^e gireceiz dedi. Ben de dedim ki: Bir zafer alaynda gitmek istemem, teekkr ederim. Ben sonra yalnz bama gelirim. O, mir sesiyle: Geleceksiniz, Hanmefendi! dedi. le vakti zeytin dallaryla sslenmi be otomobille zmir'e hareket ettik. Askerle yanda yryorlard. Ben, yryen askerlerle birlikte olmadma yeriniyordum. Fakat, Musafa Kemal Paa, o gn kutsal bir sembold: Halkn kurtarcs. ehrin kapsnda bir svari alay bizi karlad. Romantik bir grnleri vard. Onlar dokuz gn at stnde Yunan ordularnn arkasnda dvmlerdi. Bir an tehlikeden kurtulmamlar, bir an dinlenmemilerdi. Atllar ve atlar byk bir grn oluturuyorlard. zellikle balarndaki gen komutan dikkati ekiyordu. Kafas bir iskelet gibi. Avurtlar km. Gzleri drt bir yan tanyor ve durmadan emirler veriyordu. Bir anda askerler kllarn ektiler, iki yanmzda kllan gnete parlayarak yrdler. Kapalar'dan geerken nal sesleri kulaklar paralyordu. Kaldrmlarda askerler ve insanlar yryor kllar parlyordu. Bunlann arkasnda binlerce azdan Yaa! sesleri ykseliyordu. BLM XIII ZMR'DE 9 eyll Bizim kafile zmir rhtmna varp da denizin mavi sulan grnnce Mustafa Kemal Paa'nn Hedefiniz Akdeniz diye yapm olduu bildiriyi dndm. Gerek bu sular, urunda lmeye deer bir hedefti. Fakat, Trk askerinin amac daha ok derin ve anlamlyd, suyla denizle ilikisi yoktu. O ama J bir milletin yaamak isteiydi. ' !'.: Konak'n byk sofasnn aynalannda, stleri tuzlu, top-:rak rengi elbiseli bir grupun oturduunu gryordunuz. Buraya alan bir odada, Mustafa Kemal Paa ile Nurettin Paa asker sorunlar tartyorlard. Kadifekale'de Trklerle Rumlar arasnda boumalar olduu, Ermeni mahallelerinde pencerelerden bombalar atld syleniyordu. Sokaklarda da kalabalk arasnda garip kyafetli kimseler vatan akna sylevler veriyorlard. Bunlar, her zaman bir baardan sonra, kedeki kucaktaki sinmi adamlann birer mantar gibi meydana kmasn gsteriyordu.

TUKJS.LN IMTlrtAm Masann stnde, zmir'e ilk girmi olana verilmek zere Dou illerinden birinin gndermi olduu kl duruyordu. eitli birlikler ayn zamanda baka baka yerlerden ehre girmi olduklar iin, buna hak kazanan birden fazla insan vard. Fakat, zmir rhtmna ilk gelmi olan svari birliinin komutan Yzba erafettin buna hak kazanyordu. Sofann ortasnda ba sargl ufak tefek bir adam btn varlndan serven havas sezilen gen bir ocuk gibi bandan geenleri anlatyordu. Diyordu ki: Rhtm bombotu. Orada grdmz ilk adam bir Fransz amiraliydi. Uzun bir nutuk sylemeye ve Hristiyanlara iyi davranlmasn tlemee balad. Amirale rhtmn kendisi iin gvenilir bir yer olmadn syledim. Bu kehanet gibi bir ey oldu. Bu laflar azmdan karken, pencerelerden birinden bir bomba atld ve tfek sesleri gelmeye balad. Biz, hemen amirali bu tehlikeli alandan uzaklatrmak iin harekete getik. Basmdaki sarg o hareketin hatrasdr. Bir ngiliz subay, kapda ayakta duruyordu. ngiliz amiralinden Nurettin Paa'ya bir mesaj getirdiini sylyordu. Arkadalar: Onunla sen konu, Onba, biz ngilizce bilmeyiz. dediler. Ondan sonra, biz Karyaka'ya getik. Orada iki ev karargh olarak seildi. Ev sahipleri, iki tane yalca, gvenilir Trk kadnyd. Bizimle birlikte yemek yerler, Mustafa Kemal Paa'ya bir ana gibi bakarlard. Birdenbire evime dnmek iin iimde byk bir zlem uyand. 10 eyll Gzlerim denizde. Fakat zlemini ektiim Ankara civarnda bir ky evi. Ocanda, durmadan ktkler yanyor, nnde kurun kei postu ve ben stnde yatyordum. Mustafa Kemal Paa, o akam ok neeliydi. Latife Hanm adnda bir kadnla tanmt: Bu kk hanm sizden hocam diye sz ediyor dedi. Sonra Kolej'de bir yl kalm olduunu ve son zamanlarda hukuk derslerini izledii Fransa'dan dnm olduunu rendim. Mustafa Kemal Paa kulama fsldad: Boynunda kk bir erevede benim resmim var dedikten sonra, sevinle glmeye balad. Bu gen hanm. Paa'y TUKUUN ATELE MTHANI 245 evine davet etmiti. Paa, onun kendisine k olduunu tahayyl ediyordu. Geri, o gnlerde zmir'deki her kadnn gsnde Mustafa Kemal Paa'nn bir resmi var idiyse de, Paa'-nn bu duygulan kendi zerinde iyi bir etki yapacana inandm iin memnun oldum. 11 eyll Rhtmdaki yeni karargha tandk. Ortalk karkt. A-sayi daha kurulmamt. Garip tavrl bir sr insan ortalarda dolap duruyordu. zmirlilerin kenderi evlerine kapanmlard. Birok yama da oluyordu. 12 eyll Sabahleyin erkenden Mustafa kemal Paa'nn kararghndan biri beni uyandrd. Tercme edilmek gereken bir kt getirmiti. Bu, ngiliz amiralinden gelen resm bir ktt. Mustafa Kemal Paa'nn ngiliz konsolosuyla konuurken Trkiye'nin ngiltere ile sava halinde olduunu sylemi olmasndan dolay, Mustafa Kemal Paa'dan bunun yazl olarak pekitirilmesini istiyordu. nk, br tilf mmessilleriyle konumas gerekiyordu. Bu kd evirerek gtrdm. O gn le st ikdam gazetesinin muhabiri sfatyle Yakp Kadri geldi. Akam ve Vakit gazetelerinin muhabirleri de onunla beraberdi. Muhabirler, ehirde duman grdklerinden yangn olduunu tahmin ediyorlard. le yemeinden sonra, Mustafa kemal Paa'nn kararghna gittik. Amiralin mektubunu ok ak bir dille tartyordu. Glerek dedi ki: Hanmefendi, eer Yunanllar ngilizler tarafndan sevk edilmeselerdi zmir'e kabilir miydi? Yakn Dou'da onlarn eli olmayan bir kmldama olabilir miydi? Evet, tabi olarak onlarla sava halindeyiz.

Bu ak konumadan sonra, Mustafa Kemal Paa, hkmet reisi olarak bambaka bir durum taknmak zorundayd. Bundan dolay hariciye vekilini artmt. Ermeni mahallelerinde yangn balamt. Orada oturanlar, ellerinde bohalar, srtlarnda eya, rhtm dolduruyorlar-d. Yangnn kzll ehre vurmu ve her yan sarmt. Rhtmdaki halkn yz korku iindeydi. smet Paa'nn karargh komutan itfaiye borularnn para para edilmi olduunu livrn/UNi TUKIS.UIN MTHANI 247 syledi. Anlattna gre, Yunanllar ehri yakmak iin her trl dzeni almlard. Geceye. doru, rhtmdakilerin korkusu artt. Kzllk oald. Kargaalk son dereceyi bulmutu. Bizim karargh ate alr almaz, Karyaka'ya getik. Gazete muhabirleri iin bir tat da saladk. Ben Yolda'la yalnz gittim. Yolda'n gzlerine bakarken, kendimi ona btn insanlardan daha yakn duydum. Yangn gn srd. Birka saat sonra yangn alanna yaklamak imkn kalmamt. Yunanllarn Aya Tria ile Foti kiliselerinin ve baz zel evlerin altna yerletirmi olduklar dinamitler patlyordu. Grn ve grlt korkuntu. zmir'in stndeki kzl sahne teki ehirlere de atlad. Allah'm! Ate ve kl imtihan daha ne kadar srecekti? Acaba, halk, politikaclarn oyunundan canlarn ve yurtlarn ve zaman kurtaracaklard? 16 eyll Karargh Bornova'ya geti. Mustafa Kemal Paa imdi artk Latife Hanm'm misafiriydi. nk, oras yangna en uzakt. Ben, smet Paa'dan, gazete muhabirlerine sava alann gstermek iin izin istedim. Son raporumu yazacaktm. smet Paa gereken hazrlklar iin emirler verdi. Ayn on sekizinde Latife Hanm, smet Paa'y, gazetecileri ve beni zmir zaferini kutlamak iin evine ard. Beni oraya Mustafa Kemal Paa otomobilinde gtrrken, hep Latife Hanm'dan sz ediyorduk. Sesinde, nihayet Mustafa Kemal Paa'nn bir yuva kurmak iin hazrlandn belirten bir ey vard. Ball ok iten grnyordu. Nihayet, koyun mavi sularna bakan ho bir bahenin nne geldik. Evin verandasna gtren merdivenler sarmak ve mor salkmlarla sslyd. Merdivenin banda siyahlar giyinmi, ufak tefek bir hanm bizi bekliyordu. O zaman Latife Hanm'm yirmi drt yanda olduunu biliyordu. Fakat, tavr daha ok olgundu. Halinde ve selm veriinde, eski dnyann arball vard. Sosyete kzlarnn gsterii hi yoktu. Bana sarm olduu siyah rtnn ortasnda yz ok hotu. nce dudaklarnda byk bir irade sezilmekteydi. ok gzel ve zeki gzleri vard. Bu kahverengi gzlerin evresine sat k ok ekiciydi. Mustafa Kemal Paa, bir sre ortadan kaybolduktan sonra, beyaz bir kostmle geldi. Mavi gzleri prl prl yanyor ve nmzde hazrlanm olan iki sofrasna bakyordu. Latife Hanm da, yanmda oturuyordu, hayran hayran Mustafa Kemal Paa'ya bakyordu. O akam enlendiren olay, bu iki kii arasndaki ak balangcyd. Paa dedi ki: zmir zaferini kutluyoruz. Siz de bizimle iersiniz. Ben mrmde azma rak koymadm. ampanya ile ben de kutlayabilim. Mustafa Kemal Paa rak kadehini dudaklarna gtrrken, eliyle beni gstererek dedi ki: Hanmefendinin yannda ilk defa olarak iiyorum. Ben de ampanyay dudaklarma gtrerek onlara mutluluklar diledim. Latife Hanm da yalnz ampanya iti. O akam, yalnz Mustafa Kemal Paa'nn szleini dinleyerek geirdik. En ok sevmi olduu Selanik hayatndan ve eitli cephelerdeki olaylardan sz ediyordu. lk defa olarak da, kimse ile alay etmedi. Hatta Mill Mcadeleye hizmeti gemi olan ve kendisinin sevmedii adamlar bile vd. O akam beni smet Paa karargha gtrd. Latife Hanm' nasl buldunuz? ok ekici. Her halde, Mustafa Kemal Paa'nn itenlikle balanm olduu Fikriye Hanm'la Latife Hanm, gerekten ekici kadnlard. O aralk, smet Paa'ya Mustafa Kemal Paa'nn benim

hakkmda vaktiyle Tahsin Bey'in evinde sylemi olduu laftan sz ettim. smet Paa dedi ki: Sizi temin ederim ki bu doru olamaz. O sizden hep sayg ile sz eder. Ondan sonra, Kzm Karabekir, Ali Fuat ve Refet Paalarn hizmetlerinden hararetle sz etti. Kzm Karabekir'in Do-u'daki zaferinin yzmz ak kardndan, Ali Fuat Paa'nn hizmetlerinden, Refet Paa'nn ihtill devrinde isyanlar bastrmaktaki baarsndan sz ettikten sonra, Refet Paa'y davet ettiini syledi. O gnlerde, smet Paa'nn bu Mill Mcadelede kahramanlk gstermi olanlar vmesi ilk defa grlmyordu. Her halde, Mustafa Kemal Paa'nn duygular ne olursa olsun, smet Paa'nn bu adamlar koruyacana emin bulunuyordum. O, koyun mavi sularna bakarken, memleketin hzla canlanacandan ve yurttaki bu korkulu rya getikten ' sonra, topraklarmzn yeni bir hayata kavuacandan sz ediyordu. Ertesi akam, Fevzi Paa ile yemek yerken: Seni Baavu yapyorum dedi. Teekkr ettim. Fakat benim tek sevdiim unvan halkn da bana yaktrd Onba unvanyd. izmir'den ayrlmadan nce, Bakomutan'a veda iin gittim. Latife Hanm'n evinin kapsnda Gl Hanm' buldum. Her zamanki gibi yznde o garip beyaz maskeye benzeyen rt vard. Mustafa Kemal Paa balkondayd. Ali Fuat Paa ile, o zaman kaine reisi olan Rauf Bey de yarandaydlar. Gl Hanm'-dan sz ederek onu kabul etse iyi olacan syledim. Ben onun orada olduunu biliyorum. Fakat kabul etmeyeceim dedi. Sonra konuyu deitirerek: Siz hl onba iareti tayorsunuz diye ekledi ve sonra gitti, baavuluk iaretlerini getirdi. Latife Hanm da oturdu, onlar koluma dikti. Yola kmadan nce: Hava ok souk. Paltonuz var m? diye sordu. Olmadn sylediim zaman: Biraz durun, ben pelerinimi size vereceim dedi. Gitti, bugn hl ok iyi hatrladm, uzun kurun pelerinini getirdi. Bunu, idama mahkm olduu gnlerdeki didimeleri srasnda hep giyerdi. Bazen btn gece atein karsnda herhangi dakika lm beklerken, buna sank olduunu hatrlarm. Pelerin yerde srnerek giderken, merdiven banda Latife Ha-nm'la birlikte beni uurladlar. Ben de Pelerini miras olarak ocuklarma brakacam. Sonra da mzeye gidecek diye seslendim. Kapnn nnde Gl Hanm'n beklemekte olduunu grdm. im yand. Fakat, teki komutanlar kendisine iltifat etmilerdi. Her halde mkfatsz hizmet ok daha deerli bir eydir. BLM XIV ZMR'DEN BURSA'YA Ykntlar zerinden geerken evsiz barksz dolaan, memleketi kurtarmak iin insanst emek harcam olanlarn grn iimi yakt. deta kendi evimin hayali dnmekten utanyordum. Bazen de, halkn sabr ve insanca davranlar beni avutuyordu. Bu ykntlar zerinde garip ve yabanc yzl insanlar oalm, halk almaya srklemee alyorlard. Ne var ki, intikam, bir milleti kalkndrmaz. Eer byk savatan sonra, tilf devletlerinin basn Almanlara kar kulland dili kullanmam olsalard, dnya o zaman daha ne kadar baka olabilirdi. Eer, Versailles'm o ad ve kk duygusu olmasayd, Avrupa o gnlerde daha ne kadar kuvvetli olabilirdi! zmir'den yola kmadan nce, birka olay bende, geleceimiz iin beslediim inanc glendirdi. Bunlardan biri, zmir'den Karyaka'ya geerken, gelip beni kolumdan ekip konuan gen yzbadr. Dedi ki: Ben senin Sultanahmet sylevinden sonra orduya girdim. Orada hkmetler dmanmz, milletler dostumuz, demitin. Rumlar savundurmak iin git Paa'ya syle! te, bu adam, Yunanllarn Trk kadnlarna yaptklar baz ok ackl davranlar bilmekle birlikte, daima Rumlar savunmutu. Bu adsz yzba, Trk milletinin kurtarclar arasnda benim iin bata gelir. Baka bir olay, Manisa'da konutuum bir kadnla belleimde yerlemitir. Manisa'nn yklm durumunu ve orada geen korkun olaylar tahayyl etmek bile gtr. Bu kadnn evi yanmam. Bahesindeki aalar altnda bana geen olaylar anlatmaya balad:

Bizim ordumuz zmir'e girince, evime dndm. Bahede, iki kadnn lsn buldum. Bir tanesi, gebe. Karn sngyle delinmi. Ama ben gene de Rumlarn lin edilmesine dayanamyorum. Biz Mslmanz. ntikam ve zulm bize yak UKJ\UN MTHANI 251 maz. Bunu dedikten sonra, kollarn svad. Bahedeki emede abdest ald, akam namazn klmaya hazrlanyordu, ite, din duygularn insancl yola eviren bir rnek. ster Batl ister Doulu olsun, insanl intihardan koruyacak srekli bir insancl iliki kuracak bir rnek. Ancak byle bir iliki insan cinsini kendi kendine kymaktan koruyabilir. Alaehir'de, bir okul retmeni olan Nedime bana Trk kzlarnn Rum erleri tarafndan nasl tecavze uradklarn anlatt. Bu rezalete engel olacak subay olup olmadn sorduum zaman: Evet, dedi, iki Yunan subay erlere ate atlar. Onlar sayesinde ben de kurtuldum. dedi. te, Yunanistan bugn yayorsa, bu iki subayn dncesinde olan adamlar sayesinde yayor. Uak'a iki saat uzaklkta olan Inay'da durduk. Ky yoktu. Halk talar arasnda dolayordu. Bir yandan not alacaktm,:, bir yandan da gezecektim. Bir rehbere ihtiyacm vard. Gece j ok souktu. Kyn imam geldi. Souktan titriyordu. Ellerini outurarak dolayor, bir yandan da konuuyordu. Ona notj alacam syledim. Dedi ki: Gemii yazmak neye yarar? Olan biteni gryorsun ya J Bizim ihtiyalarmz not et. smet Paa'nn ayan ptmz ve bize yardm etmesini syle. Anlattna gre, Uak depolannda hem buday, hem yap malzemesi varm. Halk alktan, evsizlikten lp gidiyordu. Imam: Geriye deil, ileriye bakyoruz. Gemii unutmak istiyoruz. Yaayacaz. Bu, bir imam iin inanlmaz bir anlayt. Sonra, bize Himmet adnda bir rehber gnderdi. Kk bir oland bu. Yanmzda ne kadar ekmek varsa hepsini ona verdim. Himmet, kamyonun basamanda durdu, bize yol gsterdi. Ben ofrn yerinde oturmu, kamyonu kullanyordum. . On iki yandaki bu olan, parlak gzlyd. Fakat ok kckt yavrucak. Bununla birlikte, bin tane yalya bedeldi. Bana hayatn anlatt. Yedi yanda yetim kalm. Miras bir ift kz, bir kulbe, bir bykanne, bir de abladan ibaret-mi. kzleri kira ile kyllere vermi. Dokuz yanda, ablann eyizini dzm, onu evlendirmi. Sonra kzler lm. Kendisi sene tarlada altktan sonra, iki manda satn alm. Mandalarn hl duruyor mu? Hayr. Hanm teyze, Kuzgundere'de Yunanllar elimden aldlar. Anlattna gre, mandalarn alnmasndan ok, Yunan askerlerinin onu yere yatnp kesmek istemeleri iine dokunmutu. Fakat, bir Yunan avuu: Kk, brakn! diyerek onu kurtarm. imdi ne yapacaksn, Himmet? yl sonra, bir ift manda alacam. ocuun sesi, Anadolu'daki hayatn gelecei iin bana byk bir umut verdi. Kendimi deta onun orta gibi hissediyor-:! dum. Hl da iimde ayn inan var. l Bursa'ya giden son yokuu trmanrken, ihtiyar bir kylye rastgeldik. Bir elinde yalnz kyde giyecei pabular vard. br eliyle ihtiyar bir kadn tutmu, gidiyordu, iki ocuk gibi el ele yryorlard. Nereye gidiyorsun, baba? Hi bir yere, kzm. Bir yldr kmese kapanm tavuklar gibiydik. Kyden kamadk. Tuz almaya bile arya giderken hep beraber gidiyorduk. ok kr, artk kurtulduk. Benim ihtiyar hatunu aldm. Dolamak istiyorum. yi gnler ve kt gnler, nbet nbet gelir. imdi iyi gnlerdeyiz. Buruuk yzndeki gzleri hayata glerek bakyordu. Yunan istils srasnda anladm ki, btn Bursa ayn durumday-m. Yerliler artk sokaa frlam, gece yarlarna kadar evle252 TUKJVUIN

IMTUIAM rinin nnde oturuyorlar. Bursa yaylalarnn sonsuz yeillii ve mimarisinin esizlii gzleri alyor. Basn temsilcileri Bursa'da kaldlar. Durumu incelediler. Bursa yaknlarndaki kasabalar yanmt. Bursa'y Trnaksz adnda bir ete reisi kurtarmt. Yunanllar ehri yakmaya baladklar zaman, hcum etmi, onlar korkutmutu. Gazeteciler, sk sk Mudanya'ya gidiyorlard. Mudanya'da toplant vard. Lozan Konferansnn hazrlklar yaplyordu. Franklin-Bouillon ile General Harrington tilf Kuvvetleri adna ban meselesinde nemli rol oynadlar. Franklin - Bouillon Trkiye'de zaten ileriyi gren bir Fransz siyaset adam olarak tannmt. General Harrington ise, ilk defa olarak, ngilizlerin bar isteini belirtiyordu. Bu general, yalnz sava alannda cesur bir asker deil, ayn zamanda, memleketine bar sorunlarnda hizmet etmi bir adamd. Daha sonralar, onu stanbul'da grdm. smet Paa ve Dr. Adnan'la konumalarnda tercmanlk ettim. Mudanya'dan sonra, Lozan Konferans balad zaman bile hayli tehlikeli akmlar vard. Trk ordusu, anakkale'de ngiliz ordusuyla kar karyayd. Trk kamuoyu, Anadolu faciasndan ngilizleri sorumlu tutuyor ve anlara kar ilerindeki acl daha unutamyordu. Buna karlk, ngiliz ordusu da, siyasetlerinin iflsndan ok zgndler. Yeni bir sava nlemek iin, iki tarafn da ok serinkanl olmas gerekiyordu. General Harring-ton'a o zaman stanbul'da ngiliz temsilcisi olan Mister Henderson ok yardm etmiti. Her halde, Trkiye'deki deiiklii anlamt. Beyolu'ndaki ngiliz okulunda verdii bir sylevi iyi hatrlarm. Orada, Trkiye'nin Trklerin mal olduunu, kendilerinin bir misafir saylmalar gerektiini sylemiti. Dndm ki eer 1918'de stanbul'da Harrington ve Henderson kafasnda adamlar olsayd, birok zc sorunlar nlenebilirdi. ; BLM XV SAVAA PAYDOS Ben Bursa'dan ayrlrken, Mustafa Kemal Paa'y karlamak m hazrlklar yaplyordu. Mudanya Mtarekesi daha imza edilmi deildi. Kamyonla hareket ettim. Bursa mebusu Dr. ^ Emin, Ankara trenine bindirmek iin bir hastasn Kara-ky'e kadar gtrmemi istemiti. Gece saat onda lokomotifte bir bozukluk oldu. Biz darya l ktk. Birtakm otomobiller geliyordu. Durdular. Batakinden ; Mustafa Kemal Paa kt: j Dnyor musunuz Hanmefendi? Kzm Karabekir Paa'y size tantaym. Kzm Karabekir, Doudan dnd vakit ben cephede olduum iin onu ilk defa gryordum. ok arbal ve iradeli bir adama benziyordu. Mustafa Kemal Paa dedi ki: Ben Fikriye Hanm' sanatoryuma gtryorum. yi deil. Fikriye Hanm veremdi. Doktorlar sanatoryum tavsiye etmilerdi. Fakat, bu acele gidite zmir'in etkisi vard. Veda edebilir miyim dediim zaman, Mustafa Kemal 254 TRKN ATELE MTHANI Paa, arkasndaki otomobilin kapsn at. Kendisi geri ekildi. Fikriye Hanm, krklere sarlm, oturuyordu. Ellerimi yakalad. Krknn iinde ok zayf grnyordu. Deimiti. Hasta olduu anlalyordu. Glmsemek iin glk ekiyordu. Bu yz bir acnn maskesiydi. Daha sora, Ankara'da Hayati Bey'in anlattna gre, sanatoryuma gtrlmesine karar verildii andan itibaren alamaya balamt. Ben Avrupa'da bir sanatoryuma gideceim. Doktorlar, iyi olursun diyorlar. nallah Fikriye Hanm. Keke bu kadar uzatmasayd-nz. Ben gitmek istemedim. Fakat Paa direndi. Bir iki gn stanbul'da kalacam. Ondan sonra sanatoryuma, deil mi? Birka gn de Paris'te kalp, daha nce kendime esvap yaptrmak istiyorum. Zavall nasl bir kayg ile yzm inceliyor, Paris modeli esvaplarla tekrar gze gireceini umuyordu. O kadar acdm ki, gz yalarm zor tutabildim. Boynuna sarldm.

yi olacaksnz dediim zaman, nallah diye o da boynuma sarld, yanaklarmdan pt. Ben de veda ederek ayrldm. te bu Fikriye Harum' son grmdr. Onunla Munich sanatoryumunda bulunan bir kadn, bana Paa'nn evlendiim orada haber aldktan sonra, pek ok alam olduunu syledi. Durmadan gz yalar iinde, deta hummal bir ekilde ak hikyesini tekrarlar dururmu. M-nich'ten iyi olmadan ayrlm. Onu trenle karlayan kadnlar, Paa'nn evlenmi olduunu haber alnca ondan yz evirmisler. stasyona yalnz bir tek kadn onu uurlamaya gelmi. 1923'te Ankara'dan gelen resm bir teblide, Mustafa Kemal Paa'nn uzaktan akrabas olan Fikriye Hanm adnda bir kadn Paa'nn evine girmeye alm ve basan salayamaynca, kendini vurmu olduunu yazyordu. Sakarya ve zmir muhabereleri srasnda Dr. Adnan Byk Millet Meclisi ikinci bakanyd ve bu sfatla Mustafa Kemal Paa adna hareket etmekteydi. Yorgunluktan bitkin dmt. ksr artmt. Sk sk stma nbetlerine tutuluyordu. Meclis'te herkesin zihnini kurcalayan sorun zmlenir MTHANI 255 zmlenmez, Byk Millet Meclisinden izin istemeye karar verdik. Bu sorun, iki hkmetin varlndan doan glkt. Namuslu ve tannm kimselerden kurulu olmasna karn, stanbul'daki hkmetin banda vatan haini bir padiah vard. Mill Mcadele srasnda, kudreti stanbul snrlarndan teye gememiti. Kocam, ypranm ve kuvvetten dmt. te yandan, milletin iradesinden domu, Byk Millet Meclisi Hkmeti vard. Meclis canl, yaama isteiyle dolu ve kudretliydi. Ordusu Trk snrlarm dirlik ve gven iinde tutacak gteydi. Koskoca bir mill buhran baaryla atlatmt. Ayrca bu hkmetin banda, Mustafa Kemal Paa gibi gl bir kii vard. Bu canl, din hkmetin, kocam, ypranm olan hkmeti ortadan kaldraca doald. Fakat, bunu nasl yapacakt? O gnlerin olaylarn okuyacak olan tarih rencileri iki yoldan birini semek gerekmi olduunu greceklerdir. Bu yollardan biri udur: Ankara Hkmeti stanbul'a gidebilir, kraln (bizde padiahn) bir mill denge belirtisi olduu ngiliz usul bir merutiyet kurabilir ve Mustafa Kemal Paa da, hayat kaydyle, kudretli bir babakan olurdu. Bu ihtimal, Mustafa Kemal Paa tarafndan ta eskiden, yaknlarna, aa yukar: Beni kendine (padiah) sadrazam semeyi aklna koyarsa ne yaparz? eklinde belirtilmiti. Fakat 1918'de padiahtan yeni bir kabine kurmasn istemi olan Mustafa Kemal Paa, artk en yksek iktidan eline almak iin padiaha ba vurmak ihtiyacnda deildi. Vahdettin, Sultan Osman torunlarnn birer glge padiah olarak saltanat tahtnda kalmalarn salamay dnecek kadar kurnazlk gsterse bile, byle bir eyi teklif edemeyecek kadar milletin gznden dm olduunu biliyordu. Padiah hkmetini ortadan kaldrmaktan baka are yoktu. Bu imkn, birka gn sonra, Vahdettin'in son sadrazam Tevfk Paa salad. Ankara'ya geldiimin ikinci gn, eski ordu genel kararghnn karsndaki yolda yrye kmtm. Ankara tarafndan, hakiler giyinmi on kadar ocuk gelmekteydi. ocuklara asker elbisesi giydirmeye kar olmama ramen, bu ocuklarn hali dikkatimi ekti. Bunlar, asker admlaryle rap rap yryen, makinelemi ocuklar deillerdi. kierlik erlik gruplar halinde, konua konua yryorlar, en kklerine gz kulak oluyorlard. Hepsi, ilerinde, pembe yanakl tombalak o^.tjv cua byk bir zen gsteriyor, karargha giden dik yokuu kmasna yardm ediyorlard. Dr. Adnan'a bu ocuklardan sz ettiim zaman, gld ve Bunlar Kzm Karabekir Paa'nn ocuklardr. Onunla birlikte kararghta oturuyorlar. Bu ocuklarn krk tanesini okulda okutuyor. dedi. Kzm Karabekir Paa, ana babalan Erzurum ve Erzincan blgelerinde ldrlen iki bin kadar yetim Trk ocuunu evlt edinmiti. Bunlar, drtle on drt arasnda ocuklard. zerlerinde asker elbisesi olmasna ve Paa'nn setii subaylann gzetimi altnda olmalarna karn, asker terbiyesi grmyorlard. Kzm Karabekir Paa, ocuklarda, ok ackl gnlerinin anlarn silmek iin ne gerekirse yapmaktayd. Onlarn eitiminde en byk rol mzik oynuyordu. Bu ii, bir Rus kadnla birlikte kendisi zerine almt. ocuklar zellikle birer sanat ve meslek sahibi olacak ekilde yetitiriyordu. Bunlardan bazlar gayet

iyi marangozluk renmiti. Gzel resim izme-, sini, ocuka fakat sanatkrca oymalar yapmasn biliyorlard. Kzm Paa, ceza usuln kaldrmt. Bununla birlikte, ocuklarn kiiliklerinin serbeste gelimesini nlemeyecek bir disiplin kurmutu. Kt hareketi grlen ocuu karsna alp onunla tek bana konuurdu: Paa Baba nn bir kenara ekip t verdii ocuun bir daha kt bir ey yapt olmazd. Kzm Karabekir Paa'nn, ocuklar ynetme yetenei sanyorum, anadan doma bir yetenektir. Trkiye'nin drt bir yanndan kendisine ocuklardan mektup yaar. Kzm Karabekir Paa, Trkiye'de ocuk dostu olarak tannmtr. Ordular teftie kt zaman, ilk ii okullara uramak olur. Hemen bir snfa dalar ve saatlerce ocuklarn arasnda kalrd. Kararghtaki sk disiplin yanllar bundan ikyetidirler. Komutanlarnn bu yzden alay konusu olmasndan korkmaktadrlar. Ama, dnya yznde hangi gerek sevgi vardr ki, anla varnca bir mizaha konu olmu olmasn? Ama, Kzm Paa'nn kendisi hi bir zaman dayankszlk gstermemitir. Kzm Paa'nn efkat hareketlerinin ardnda bir fikir yaamaktayd. Kzm Paa'ya gre, Trk milleti deerli niteliklerinden bazlarn kaybetmiti. Salkl ve dayankl bir millet olmas iin yeni nitelikler, stnlkler kazanmas gerekti. ocuklara salk bilgisini, bir din bilgisi kesinliiyle TUKKUN ATELE MTHANI 257 retmiti. Hepsi okumu byk kimselerden daha ok mikrop ve Trkiye'deki belli bal hastalklar zerine bilgi edinmilerdi. ki aylk tatil gnlerinde, hayatta kalm akrabalar olan ocuklar kylerine gnderiliyordu. ocuklardan birkacyle konutuktan sonra, onlar zerinde ne derece gayretle alldn anladm. ocuklardan biri bana dedi ki: Bizim kyllere mikrobun ne kadar tehlikeli bir ey olduunu anlattm. Mikroplarn cin, peri gibi birey olduunu ve bunlardan korunmak iin tek arenin temizlik olduunu syledim. Her sene eski psk ne varsa hepsini yakyor, evleri badanalyoruz. Yemeklerden nce, Mslman deti zerine ellerimizi ykyoruz.. Bu ocuk ileride bakteriyolog olmak niyetindeydi. Bu yetimlerin eitiminde, makine kullanmann gerei ve yaran zerinde de duruluyordu. Makinelerin yararn belirten piyesler oynanmakta, makineyi ven iirler okutulmaktayd. ocuklarda en ok gze arpan ey, drstlk, doru szllkt. Bu zellikleri tlerle deil, iinde yaadklar evreden, havadan almaktaydlar. Buna karlk onlarda kadnlara kar kaytsz artsz bir sevgi duygusu uyandrlyordu. Her kadnda bir eit kutsallk bulunduu dncesi alanyordu. Bu, zerinde en ok durulan zelliklerden biriydi. Ama, Anadolu erkeklerinde kadna kar sayg ve sevgi duygusu uyandrmak, bu duyguyu kuvvetlendirmekti. Anadolu kadnlarnn genel hayatta oynadklar roln ne kadar hayat olduunu ve ne byk angaryalara koulduunu biliyorlard. Nihayet, kk ocuklara, ihtiyarlara, zayflara bakmak, onlarca din bir grev saylyordu. Bunu anlamak iin, onlan bir kadnla konuurken veya herhangi bir i yaparken grmek elverir. Elinde boha veya herhangi bir eya olan bir kadn grdler mi, hemen koup ona yardm ederlerdi. Bir kede, bir gn Kzm Paa ile ay ierden, bu ocuklarn bir ksmiyle konutum. On yalannda, kara gzl bir olan Kzm Paa'nn yannda nasl yaadklanndan, neler yaptklarndan sz ediyordu. Ana babasn kesmiler ve cesetlerini l ynlar zerine atmlar. Kendisi akn bir durumda saa sola komu, S9nunda, bir aacn altna dp baylm. Kendisini Kzm Karabekir Paa bulup kurtarm. Kk yatan beri iyi ellerde bym bir aile ocuu izlenimini veriyordu. imdi, bunca serbestlik ve sevgi havas iinde yaayan bu ocuun ask suratl bir okul hayatna almasnn zorunluunu dndm. F: 17 UKVUN ATJJUE; 259 O gn Kzm Paa'dan ayrldm vakit, dncelerinin birok kuaklan yetitirip besleyecek gte bir insan olduunu anladm. nk o bana, Trkiye'deki byk olaylarn meydana kard mstesna simalardan biri gibi grnd. Mudanya Mtarekesi 22 eyll 1922'de imzalanmt. tilf Kuvvetleri, stanbul Hkmetini Lozan Konferansna armlard. Tevfik Paa Byk Millet Meclisine ba vurarak, ortak bir tutum ve davran nerisinde bulunmutu. Bu neri, Meclisi, bir baka Trk hkmetinin

varln hatrlatma suretiyle sinirlendirmekle kalmyor, ayn zamanda, bir memlekette iki hkmetin varl gibi anormal bir duruma son vermeye de deta onu zorluyordu. Byk Millet Meclisi 24 saat iinde, muhalefet mebuslar da dhil, kesin bir karar almaya hazrlanmt. 1922 yl ekim aynda, Mustafa Kemal Paa, Dr. Adnan'n bu tarih celseye bakanlk etmesini rica etmiti. Mebuslarn byk bir ksmnn imzaladklar ve padiahlkla halifeliin birbiriden ayrlmas, saltanatn kaldrlmas, hkimiyetin kaytsz artsz millete ait olduu prensibini ve dolaysy-le Byk Millet meclisi Hkmetinin bu hususta sz sahibi olduu esasn tayan bir nerge kabul edildi. Akam saat sekizde Dr. Adnan bana telefon etti. Alo, Halide. Saltanat kaldrp Ankara Hkmetini ku-duk. Paa ile arkadalar bunu kutlamak iin bu geceyi ankaya'da geirmemi istiyorlar. Haberin olsun. Sessiz ve ssz vadimle ben derin uykumuzdan bir otomobil grltsyle uyandk. Gzlerimi atm ve saate baktm. Saat sabahn drdyd ve Dr. Adnan kapdan ieriye girmiti. Halide, gzlerini a da beni dinle! dedi. Gzlerimi atm ve dinledim. Son kukularn ve o gece Mustafa Kemal Paa'nn evinde bunlardan nasl kurtulduunu anlatt. Pek sevinliydi. Yeni hkmetin erefine bir hayli ampanya imiti. Yeni hkmetin adn azna alnca, hararetle nallah uzun mrl olur dedi. O zaman, bunun kendisi iin ne kadar deerli olduunu anladm. Bu hkmetin kuruluunda halka kar sorumluluk tayanlardan biri olarak kabul ediyordu kendisini. Byk an ve erefli bir gemii olan alt yzyllk bir Trk messesesini ortadan kaldrm bulunuyorlard. Bu messesenin bandaki padiah soysuzla-m ve halka ihanet etmi olduu iin yok olmutu. imdi, yeni bir hkmet, yalnz halkn kanyle kazand bamszln korumakla deil, ayn zamada, btn hrriyetleri, halkn hrriyet haklarn da, her ne pahasna olursa olsun, elde bulundurmakla ykmlyd. Bir zaman iin istikll, hrriyet olmadan da ayakta durabilirdi. Ama, kt bir ynetim ve her eyden nce istibdat, halkn gelimesine ve mutlu olmasna engel olurdu. Bu sefer, eski tarihin yinelenmesi gerekti. Adnan, Mustafa Kemal Paa'nn evresindeki baz adamlarn Ali Fuat Paa ve Rauf Bey gibi kimselere kar el altndan yaptklar menfi propagandadan, byk bir znt duyuyordu. Bunlar, smet Paa dnda, ahlk ve siyas meziyetleri olan mill kiileri ktlemeye alyor gibiydiler. Ona yle geliyordu ki memleket, btn deerli kimselerin bir yana atld ve eski gnlerdeki gibi dalkavuklarn milleti smrd bir diktatrlk rejimine srkleniyordu! Adnan korkularn, kukularn Mustafa Kemal Paa'ya ak yreklilikle, dpedz sylemiti. Ona: Yannzdaki adamlarn Ali Fuat ve dierlerine kar byle uluorta konumalarna nasl izin verirsiniz? Bu deersiz adamlarla ne eit bir hkmet kurmay dnyorsunuz? demiti. O zaman, Mustafa Kemal Paa ok iten ve ak olarak konumu, bunlarn dediklerine kulak asmadn sylemiti. Onlar birer maadr, hi bir zaman benimle gerek arkadalarm ve kardelerim arasna giremezler demiti. Adnan, Paa'nn szlerini bir senet olarak almt. Anlamazla, her eit zprlay ve iddete, istibdada yer verilmeyeceine inanmt. smet Paa'y zaten bir ermi olarak gryordu. Doru yolda kalacakt ve Paa gemiin hatalarn tekrarlamayacak kadar yetenekli ve akllyd. Bu, mutlu bir geceydi. Adnan'n hayatnn en mutlu gecesiydi. yle bir an geldi ki, ben de onun bu inancn paylamak istedim. Elbette ki bunca yoksulluk ve korku sahnelerinden sonra, gelecek hi bir zaman gemi kadar kt olamazd. Adnan'n kar gzetmeden, pir akna altm, rpndn, en yksek drstlk ve namus basamanda tutunup durduunu yakndan grmtm. Dirlik dzenlik iinde, kendi anavatannda yaayp ihtiyarlamay, memleketin yeni hayatna, mutluluuna katlmay hak etmiti. nce, Ankara'nn Trakya Yksek Komiseri Refet Paa stanbul'a geldi. stanbul onu hareretle, cokun bir gsteriyle candan karlad. Atele imtihandan sonra, bu, Trk milleti260 TRKN ATELE MTHANI

nin balay idi. Trk milleti, knden byne kadar kendisine hizmet etmi olanlara minnettarln cmerte gsteriyordu. Refet Paa bu gei devresinde, istanbul'da, tabi olarak beliren glklerin hepsiyle, byk bir baar ve beceriklilikle baa kyordu. Fakat, aralk aynda Trakya'ya gitmesi gerekiyordu. Meclis'ten ay izin alm ve bakan vekilliinden istifa etmi olan Dr. Adnan'a stanbul'da bulunan yabanclara kar Ankara hkmetinin temsilcilii teklif olundu. Tatilini, nasl olsa istanbul'da geirecei iin, bu grevi kabul etti. Bylece, nihayet, doup bydmz ehre gidecektik. zmit krfezini ve zeytinliklerin mavi sulara vurmu yansmalarn, krfezi evreleyen o gzelim yeil tepeleri grnce, iki yl nce buralardan ayrlm hatrladm. imde sanki iki yzyllk bir ac ve hasret yer etmiti. Bayraklar, iekler, alaylar, mzka ve halk gelip geti. Bu halkn kendi gn, kand zaferiydi. Bunu kutsal bir ey olarak kabul ettik. Onlarla birlikte Babli'ye kadar yrdk Babli'de ay itik ve onu izleyen sahne benim iin deta bir snama eridi gibiydi. Nihayet, evimiz, Mahmure Abla'nm evi, iki yl nceki ev. O da bambakayd. Duvarlar badanal, ortalk iekler dolu, klar yanyor. Oradaki son sahneyi g-znne getirmek iin derin derin dnmek gerekti. Odann pencerelerine battaniyeler aslyd, klar snkt ve orada idama mahkm bir kadn vard. Fakat, o kadn artk gemie karmt. Mahmure Abla'nm boynuna kollarm doladm. ocukluk gnlerinde olduu gibi birbirimize sarldk. EPLOG Bal olduum millet, bamszln tarihin en soylu ve zor bir ate imtihanndan sonra kazanmt. Fakat teki ideale de kavumas gerekti. Byle bir ideale kavumak iin, insanlar tarihte sehpalarda, zincirler iinde lp giderler, srgnlerde mrlerini geirirler. Onlarn imtihann yalnz ekenler bilir. Onlarn savan hi bir zaman alk izlemez. Dmdz, gsterisiz askerler gibi gelip geerler. Bu, tek bana kazanlmak iin savalan ama hrriyet imtihandr. Kurtulu Savann imtihannda en bata kabul edilen ve sembol olan Mustfa Kemal Paa vard, ite bundan dolay onun devrinde eziyet ekmilerin bile, kalplerinde her zaman bir yeri vardr. O, sonu gelmeyen hrriyet alanndaki abala-malann bir semboldr. Trk milleti de teki dnya milletleri gibi hr olacaktr. Burada Henry W. Nevinson'un u szlerini alyorum: Hrriyet denilen ey, biliyoruz ki, tpk ak gibi her gn yeniden kazanlmas gereken bir eydir. Nasl her gn ak istersek ve ak kaybedersek, hrriyeti de yle ister ve kaybederiz. Hrriyet kavgas hi bir zaman bitmez, alan hi bir zaman skn bulmaz. SON HSEYN RAHM GRPINAR VE ESERLER Hseyin Rahmi Grpnar Trk romanclar arasna kendisine zg mizah slbu ile ok parlak ve yksek bir yer sahibidir. Altm yla yakn sren yazarlk hayatnda evirileri, makaleleri, eletirileri dnda 54 tane nl eser meydana getirmitir. Atlas Kitabevi, bu birbirinden gzel 54 kitab kapak resimleri de birer sanat eseri olan bir dizi halinde yaynlam bulunuyor. Her Trk aydnnn kitaplnda yer almas gereken bu diziyi okuyucularmza kvanla sunuyoruz. 1. Ac Gl, 2. Ak Bata, 3. Ben Deli miyim?, 4. Billur Kalp, 5. Boanm Kadn, 6. Cad, 7. Can Pazan, 8. Cehennemlik, 9. Deli Filozof, 10. Dinlen iskelet, 11. Dnyann Mihveri Kadn m, Para m?, 12. Efsuncu Baba, 13. Ekya ininde, 14. Eti Senin Kemii Benim, 15. Gnl Bir Yeldeirmenidir, 16. Gnl Ticareti, 17. Gulya-bani, 18. Hakka Sndk, 19. Hayattan Sayfalar, 20. Hazan Blbl, 21. ffet, 22. iki Damla Ya, 23. ki Hdn Seyahati, 24. nsanlar Maymun muydu?, 25. Kaderin Cilvesi, 26. Kadn Erkekleince, 27. Kadnlar Vaizi, 28. Kaynanam Nasl Kudurdu?, 29. Kesik Ba, 30. Kokotlar Mektebi, 31. Kuyruklu Yldz Altnda Bir Evlenme, 32. Me-leH Sanmtm eytan, 33. Metres, 34. Meyhanede Kadnlar, 35. Mezarndan Kalkan ehit, 36. Muhabbet Tlsm, 37. Mrebbiye, 38. Namusla Ahk Meselesi, 39. Namuslu Kokotlar, 40. Nimetinas, 41. ldren pck, 42. ller Yayor mu?, 43. lm Bir Kurtulu Mudur?, 44. Sevda

Peinde, 45. Son Arzu, 46. eytan i, 47. k, 48. psevdi, 49. Tesadf, 50. Tokuan Kafalar, 51. Toraman, 52. Tutumu Gnller, 53. Tnelden lk k, 54. Utanmaz Adam. ' ' ' * APTULLAH ZYA KOZANOLU'NUN BYK TRK ROMANLARI Atlas Kitabevi, Aptullah Ziya Kozanolu'nun eski, yeni btn byk Trk romanlarm basarak, aziz okuyucularna sunduunu bildirmekle eref duyor. 18 kitaptan meydana gelen ve her biri defalarca baslm olan bu esiz romanlar 4 renkli kapaklar iinde, ok gzel resimlerle bezenmi olarak yepyeni bir seri halinde yaynlanmtr: 1. Arena Kraliesi, 2. Atl Han, 3. Battal Gazi Destan, 4. Dalar Delisi, 5. Fatih Feneri, 6. Gltekin, 7. Hill ve Ha, 8. Kzl Kadrga, 9. Kzl Tu, 10. Kolsuz Kahraman, 11. Kubily Han'n Gelini, 12. Malkoolu, 13. Patronallar, 14. San Benizli Adam, 15. Savc Bey, 16. Sencivanolu, 17. Seyit Ali Reis, 18. Trk Korsanlan. * BR ALGICININ SEYAHAT Almancadan eviren: Mehmet Tevfik Bu esiz roman sizden nce kuak byk bir zevk ve heyecanla okudu. Kitabn iki kahraman Alfred Mller ve Fridrih ller onlann kafalarnda ve gnllerinde yer ederek yllarca yaad; hl da yayor. Bu iki gen, sizi de candan balayacak, eskilerin olduu gibi, sizin de kafanzda ve yreinizde yaamaa devam edeceklerdir. 500 sayfa, nefis bir cilt, 5 renkli miz. Kitaplnz ssleyecek bu gzel kitap, lmez Eserler dizimizin birinci kitabdr. MEHED LE DEVRALEM Yazan: Ercment Ekrem Talu Bu roman, mizah edebiyatmzn en byk yazannn en nl .eseridir. Balca kahramanlan, yazarla birlikte dnya gezisine kan Mehed Cafer ve Torik Necmi'dir. Mehed, dnk toplumumuzun en renkli simalarndan biri. Torik Necmi de temiz yrekli bir stanbul kopuu. Onlann bandan geenleri ve romanda yer alan tiplerin taklitli konumalann byk bir zevkle okuyacak, okurken glmekten katlacaksnz. 239 sayfa, nefis bir cilt, 5 renkli miz, lmez Eserler dizimizin bu ikinci kitab da kitaplnzn en gzel kitab olacaktr. AYRILIK YILLARI Yazan: Denie Robins ki erkek arasnda kalan evli bir kadn. Kalpleri ayn kadnn sevgisiyle dolu iki erkek. Kendine gre planlan olan bir kaynana... Bu byk ak romannn balca kiileri ite bunlar... Bu romanda kendinizi, kendi duygu ve dncelerinizi okuyacaksnz. Hele siz!... RAKIM ALAPALA'NIN ESERLER: KYE GDEN GELN Hrriyet gazetesinde yaynlandktan sonra kitap eklinde baslm olan bu byk ak ve ihtiras roman stanbul'da ve ukurova'da geer. Filme de alnm ve byk basan kazanmtr. AK NSANI GZELLTRR Bu kitapta Rakm alapala'nn birbirinden gzel 50 tane mizah hikyesi vardr. Kahkahalarla okuyacanz ve ok beeneceiniz bir kitap. IIKLI PENCERE Rakm alapala'nn 50 seme hikyesi de bu kitapta toplanmtr. evrenizdeki insanlann yaayn alayl bir grle sunan 50 mizah hikye. HAN DUVARLARI Faruk Nafiz amlbel'in en gzel iirlerinin topland bu kitapta Memleket iirleri blmnde 41, Ak iirleri blmnde 51, Adalar'dan Ktalar blmnde 34 iir vardr. Ayrca, Nihad Sami Banarl'nn byk airimizin biyografisini ve sanatn anlatan deerli bir incelemesi ile airin gzel bir potresi bulunuyor. TRK SAZI Mehmet Emin Yurdakul'un bu nl kitabnda birbirinden gzel 73 iir yer almtr. Trk milliyetiliinin ilh mjdecisi olan Mehmet Emin Yurdakul konulan, dili ve dncesi bakmndan halka dnk, milliyeti edebiyatn ncs olmutur. Kitapta, aynca airin edeb

kiilii hakknda Agh Srn Le-vend'in ok geni bir incelemesi; hayat ve hususiyetleri hakknda da airin torunu Doan Yurdakul'un yazd bir makale vardr. Halide Edib Advar _ Trkn Atele mtihan Kurtulu Sava Anlar