Albania Urban Sector Shqip

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI
Raport Nr. 37277-AL

19 Janar 2007
Departmenti pr Zhvillim t Qndrueshm Rajoni i Evrops dhe Azis Qndrore Banka Botrore
Dokument i Banks Botrore
2 ii
SHQIPRIA VITI FINANCIAR QEVERITAR 1 Janar deri 31 Dhjetor VLERA E MONEDHS (Kursi i Shkmbimit n 7 Dhjetor 2006) Monedha = Lek Shqiptar US$1.00 = 97.8 lek
SHKURTIME DHE AKRONIME

MBVP OBK MEV TAB BERZH EAQ NJSHIE BE NSHSN SHKIH IRJM PBB FMN INSTAT ZRPP ZHEL TBVL AMSJ MPPTT OJF OBZHE RPPB TAP SZV EJL SME SMEA TTHF SWOT KRTRSH UBQV PMTU KB Mjedisi i Biznesit dhe Vlersimet e Performancs Organizata me Baz Komunitare Memorandumi Ekonomik i Vendit Tatim mbi t Ardhurat e Biznesit Banka Evropiane pr Rindrtim dhe Zhvillim Evropa dhe Azia Qendrore Njsia e Shrbimit Informativ Ekonomik Bashkimi Evropian Norma/raporti i Shfrytzimit t Siprfaqes s Ndrtimit (Tatimi baz) Shrbimi Kshillimor pr Investimet e Huaja Ish Republika Jugosllave e Maqedonis Produkti i Brendshm Bruto Fondi Monetar Ndrkombtar Instituti i Statistikave Zyra e Rregjistrimit t Pasurive t Paluajtshme Zhvillimi Ekonomik Lokal Taks mbi Bizneset e Vogla Lokale Analiza e Matjes s Standarteve t Jetess Ministria e Punve Publike, Transportit dhe Telekomunikacioneve Organizate Jo Fitimprurse Organizata pr Bashkpunim dhe Zhvillim Ekonomik Rregjistrimi i Prgjithshm i Popullsis dhe Banesave Tatim mbi t Ardhurat Personale Strategjia pr Zbutjen e Varfris Evropa Jug-Lindore Ndrmarrje e Vogl dhe e Mesme Agjensia e Ndrmarrjeve t Vogla dhe t Mesme Tatim i Thjeshtuar mbi Fitimin Pikat e Forta, Pikat e Dobta, Mundsit, Krcnimet Kshilli i Rregullim Territorit t Republiks s Shqipris Unioni i Bashkive dhe Qeverive Vendore Projekti i Menaxhimit t Toks Urbane Kombet e Bashkuara
3 iii
Shqipria Vlersimi i Sektorit Urban Tabela e Lnds

Prmbledhje ..............................................................................................................................viii Pjesa I. Dinamika demograke dhe ekonomike e zhvillimeve t fundme urbane.......1 Kapitulli 1.......................................................................................................................................2 Zhvillimet demograke dhe tendencat Shqipria vazhdon t bj progres ..............2 Fenomeni i migracionit.................................................................................................................2 Urbanizimi....................................................................................................................................4 Konkluzione lidhur me perspektivn demograke.....................................................................9 Kapitulli 2 Themelet e Dinamikave Ekonomike Mundsit e pritshme demograke ....................................................................................... 14 Shrbimet, sektori i ndrtimit dhe agrobiznesi n rritje..........................................................14 Sektort private dhe informal n pararoj..............................................................................15 Prqndrimi hapsinor i pritshm i aktiviteteve ekonomike...................................................16 Urbanizimi krijon mundsi pr uljen e varfris......................................................................22 Kapitulli 3 Kuzimet pr nj zhvillim efektiv urbanSdat prpara qeverive vendore.........................................................................................26 Qeverisja e dobt urbane kuzon zhvillimin e biznesit............................................................26 Mangsit e infrastrukturs urbane..........................................................................................28 Mungesa e nancimeve n infrastrukturn urbane dhe sigurimin e shrbimeve..................31 Konkluzionet e Pjess I...............................................................................................................39 Pjesa II: Planikimi Urban dhe menaxhimi i toks ...................................................... 40 Kaptulli 4 Tregu i pasurive t patundshme: ndrlikimet n eenc dhe mirqnie ............................................................................. 41 Procesi i Urbanizimit n Shqipri: kalimi n fazat e tranzicionit nga nj ekonomi e komanduar n nj ekonomi tregu.................................................................................................................. 41 Vlersim i gjendjes aktuale t zhvillimit t qyteteve shqiptare .............................................. 43 Procesi i zhvillimit t tregut t toks n Shqipri n vitin 2006: reagim nga sektori formal e joformal ndaj rregullave aktuale ............................................................................................... 46 Pengesat q kuzojn aktivitetin e sektorit formal t pasurive t paluajtshme n Shqipri....52 Parametrat e tregut: krkesa, oferta, mimet dhe fuqia blerse ............................................ 52
4 iv
Kapitulli 5 Zonat informale n Shqipri origjinat, kndvshtrimet/prqasjet e mparshme dhe tendencat e reja ........................................................................................... 63 Sfondi Historik dhe Situata Aktuale ........................................................................................ 63 Tipologjit e Zonave Informale .................................................................................................. 68 shtjet kryesore ....................................................................................................................... 70 Prpjekjet e Qeveris drejt rregullimit dhe legalizimit ........................................................... 72 Rekomandime pr legalizimin dhe integrimin e zonave informale......................................... 76 Kapitulli 6 Drejt rishikimit t kuadrit ligjor te planikimit urban dhe menaxhimit t toks............................................................................................................................................... 79 Preambula: shtje dhe mungesat ne kuadrin ligjor pr planikimin urban dhe menaxhimin e toks79 Rekomandime n lidhje me strategjin urbane, planikimin urban dhe legjislacionin pr zhvillimin e toks (ndrtimet) ................................................................................................... 86 Shtojca.......................................94 Referencat .................................................................................................................................. 118
Lista e Ilustrimeve
Figura 1.1 Rritja e popullsis u zvoglua gjat viteve 1990 ............................................. 3 Figura 1.2 Tirana dhe zona qendrore bregdetare jan destinacionet kryesore pr lvizjet e popullsis. Ndryshimi absolut dhe relativ i numrit t popullsis, 19892001. .................................................................................................................... 4 Figura 1.3 Zhvendosjet e Popullsis Urbane dhe Rurale, 1945-2001 .............................. 5 Figura 1.4 Zona e Tirans s Madhe ndr t parat q shfaq tendencat e urbanizimit....6 Figura 1.5 Shumica e bashkive n Shqipri jan shum t vogla .................................... 7 Figura 1.6 Shprndarja e popullsis sipas bashkive n Shqipri sht e ngjashme me at n Ish Republikn Jugosllave t Maqedonis (IRJM) ...................................... 7 Figura 1.7 dhe 1.8 Shprndarja sipas prmasave t qyteteve n Shqipri po i afrohet normave t ekonomis s tregut ....................................................................... 8 Figura 1.9 Popullsia urbane mund t vazhdoj t rritet ndjeshm edhe n dekadn e ardhshme ........................................................................................................... 11 Figura 2.1 Numri dhe xhiroja vjetore e ndrmarrjeve t regjistruara sipas sektorve, 2001-2004 .......................................................................................................... 16 Figura 2.2 Numri i rmave pr do 1000 banor n Shqipri sipas prefekturave, 2005..17 Figura 2.3 Dinamika e ndrmarrjeve rrethet me rritjen dhe humbjen m t madhe t siprmarrjeve ................................................................................................................... 20 Figura 2.4a dhe 2.4b Harta e migracionit neto dhe e varfris pr frym brenda Tirans, e shprehur n prqindje .................................................................................. 24 Figura 3.1 Tirana, Durrsi dhe Lezha jan pararoja e padiskutueshme n t ardhurat lokale pr frym. ............................................................................................... 34 Figura 3.2 Ndikimi n rritje i nancimeve t qeverisjes vendore evolucioni i t ardhurave t prshkallzuara prkundrejt t ardhurave totale t njsive t qeverisjes vendore n Shqipri 1998-2004. ..................................................... 35
v 5
Figura 3.3 T ardhurat e qeveris vendore vazhdojn t jen t varura nga vullenti i qeveris qendrore . ........................................................................................... 36 Figura 3.4 Qeverit vendore kan mungesa n drejtimin e burimeve t tyre tek investimet kapitale m t rndesishme ............................................................................. 37 Figura 4.1 Shprndarja e banesave sipas madhsis brenda do kuintile konsumi n rajonin urban Bregdetar .................................................................................. 44 Figura 4.2 Shprndarja e zons s prgjithshme t banesave sipas madhsis dhe kuintile t konsumit n zonat urbane bregdetare .......................................... 45 Figura 4.3 Vendbanimet tipike informale n Berat ........................................................ 46 Figura 4.4 Fier- Zonat e zna nga vendbanimet informale ............................................ 48 Figura 4.5 Prfaqsimi skematik i procesit t riciklimit t toks .................................. 50 Figura 4.6 Fuqia blerse pr lloje t ndryshme banesash t reja n zonat urbane n rajonet bregdetare (Durrs, Fier, Vlor).......................................................... 59 Figura 5.1 Vendbanimet Informale n Knet (Durrs)................................................. 69 Figura 5.2 Vendbanimet Informale n Shkodr.............................................................. 71
Lista e Tabelave
Tabela 1.1 Rajoni qendror-bregdetar sht pozicioni kryesor i preferuar nga migrantet..4 Tabela 1.2 Krahasimi i popullsis i vlersuar sipas rretheve para dhe pas rregjistrimit t prgjithshm t popullsis t vitit 2001 ....................................................... 9 Tabela 2.1 Prmbledhje e analizs SWOT nga planet strategjike pr ZHEL n 7 qytete .........................................................................................................................21 Tabela 2.2 Vlerat absolute t varfris (per frym) t shprehura n prqindje n nivel qarku, 2002-2005 .............................................................................................................. 23 Tabela 2.3 Ndikimi i shumave t parave t drguara nga jasht vendit n aktivitetet e ndrtimit dhe prmirsimit t banesave .......................................................... 25 Tabela 3.1 shtjet m problematike q pengojn veprimtarin dhe rritjen efektive t biznesit . ............................................................................................................. 27 Tabela 3.2 Objektivat kryesore t identikura n strategjit e ZHEL .......................... 30 Tabela 3.3 Funksionet dhe prgjegjsit e bashkive dhe komunave n Shqipri ........31 Tabela 3.4 Struktura e t Ardhurave t Qeveris Vendore para dhe pas decentralizimit nanciar t ardhurat e qeverive vendore n milion lek .............................. 32 Tabela 4.1 Siprfaqja mesatare e banimit pr frym e shprehur n m2 sipas kuintileve dhe rajoneve ....................................................................................................... 44 Tabela 4.2 Procesi i riciklimit t toks ............................................................................ 51 Tabela.4.3 Krahasimi i t ardhurave t familjarve bazuar n pagat tip .................... 57 Tabela 4.4 Tabela e Fuqis blerse e bazuar n raportin mim t Ardhura ............ 58 Tabela 5.1 Kostot e prllogaritura pr prmirsimin e vendbanimeve informale dhe sigurimin e infrastrukturs n Shqipri .......................................................... 75
Lista e Kutive
Kutia 1.1 Historik i shkurtr pr Urbanizimin n Shqipri ............................................ 5 Kutia 1.2 Parashikimet e INSTAT pr shprndarjen hapsinore t popullsis deri n vitin 2021 ........................................................................................................................... 12 Kutia 1.3 Shkaku pse qytetet relativisht t mdha mbeten pikat m t preferuara n aspektin ekonomik dhe social .......................................................................................... 13
vi 6
Kutia 2.1 Sdat dhe perspektivat e industris s agro-biznesit n Shqipri ................ 15 Kutia 2.2 Dinamika ekonomike e Tirans si zon metropolitane ................................. 18 Kutia 3.1 Planet pr investimet lokale i tejkalojn s teprmi burimet e disponueshme n nivelin lokal Raste Studimore: Elbasani dhe Shkodra ............................. 38 Shtojca Tabela A 1.1 Migracioni nga prefektura n prefektur. ................................................. 94 Tabela A 2.1 Frekuenca relative dhe sasia mesatare e t ardhurave nga jasht vendit n gjith rajonin .................................................................................................................... 98 Tabela A 2.2 Shqipria Rrethet dhe Prefekturat kryesore t bazuara n SMSJ 2002.....99 Tabela A 3.1 Analiza baz SWOT e planeve t qyteteve pr investime strategjike...101 Tabela A 3.2 Investimet prioritare t identikuara ne Planet Strategjike pr Zhvillimin Ekonomik Lokal ............................................................................................................. 104 Tabela A 3.4 Elbasan shpenzimet kapitale t veanta t planikuara dhe identifkuara n planin e ZHEL ............................................................................................................ 112 Tabela A 3.5 Shkodr - shpenzimet kapitale t veanta t planikuara dhe identikuara n planin e ZHEL ............................................................................................................ 112 Figura A. 3.1 N Shkodr dhe Elbasan shpenzimet kapitale lokale luhaten do vit..109 Figura A. 3.2 Strategji t ZHEL me ambicie t qarta por me fonde/nancime jo t sigurta ............................................................................................................ 109 Figura A. 3.3 T Ardhurat dhe Shpenzimet Lokale, Bashkia Shkodr ....................... 110 Figura A. 4.1 Shprndarja e Konsumit n vit pr do familje (zonat urbane bregdetare: Durrs, Fier, Vlor) ......................................................................................... 114 Kutia A. 4. 1 Krahasimi i shprndarjes s qyteteve sipas faktorit kategori-madhsi si krahasim mes ekonomive perndimore dhe vendeve n tranzicion. . . . . . 9 5 Kutia A. 5. 1 Klasikimi i vendosjes rajonale t Ndrtesave Individuale t Paligjshme..115 Kutia A. 6. 1 Master Plani dhe Plani i Vendosjes Rajonale t Varshavs ................... 116
vii 7
FALENDERIME
Ky raport sht prgatitur si nj analiz e prgjithshme informuese pr dialogun e vazhdueshm dhe programin operacional t Banks Botrore me Qeverin Shqiptare, pr shtjet e politikave dhe strategjit q lidhen me zhvillimin urban dhe qeverisjen lokale. Ministria e Punve Publike Transportit dhe Telekomunikacioneve ka qen institucioni homolog kryesor n kt punim. Raporti mbshtetet n diskutimet me nj sr institucionesh dhe n vizitat n disa bashki (Berat, Fier, Shkodr, Tiran dhe Vlor), s nj misioni n Mars 2006, si dhe n vizitat e mparshme t Drejtuesit t Grupit t puns n bashkit e Durrsit dhe Lezhs. Studimi u udhhoq nga Christine Kessides (drejuese e ekipit). Kreu I u shkrua nga Yan Zhang dhe Stefan Rattensperger. Kreu II u shkrua nga Alain Bertaud (konsulent pr tregun e pasurive t patundshme, planikimin dhe rregullimin urban) dhe Toru Konishi (zonat informale), me kontributin e Edesio Fernandes (Konsulent, shtje t kuadrit ligjor). Artan Guxho (Banka Botrore) dhe Gjergji Thomai (MPPTT) morn pjes dhe dhan kshillime pr misionin. Sanjay Sinha per hartat dhe ndihmoi n mbledhjen e t dhnave. Taras Pushak dhe Talip Kilic kontribuan n analizimin e t dhnave t grumbulluara nga sondazhet me familjart nn udhheqjen e Andrew Dabalen, si dhe Nand Shani ndihmoi me grumbullimin e t dhnave t ndrmarrjeve. Rozena Serrano dhe Poonam Rohatgi ndihmuan n prodhimin e dokumentacionit.
viii VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI 8
Vlersimi i Sektorit Urban n Shqipri. Prmbledhje
Deri para 15 vjetesh bota e njihte Shqiprin kryesisht si nj shoqri shum t izoluar, ku shteti kishte t prqndruar titujt e pronsis dhe kontrollin mbi pronn, e ngjashme me disa vende t tjera socialiste. Q nga ajo koh Shqipria ka prjetuar ndryshime t jashtzakonshme me pothuajse asnj ngjashmri me ekonomi t tjera n tranzicion. N vitet e fundit Shqipria sht dalluar n rajonin EAQ pr mbajtjen e nj ritmi t lart t rritjes ekonomike, pr suksesin n zbutjen e varfris, pr shkalln e lvizjes s popullsis, si n migracionin e brendshm, ashtu dhe n at t jashtm, si dhe pr energjin siprmarrse t shqiptarve, e treguar kjo n transaksionet formale dhe veanrisht n ato joformale. Ndikimet e nj transformimi t till, njkohsisht t mir dhe t keq, jan br shum t dukshme n kuptimin zik ose hapsinor dhe n jetn e pditshme t njerzve n zonat urbane, sidomos n ato zona q jan zgjeruar me shpejtsi. Ky raport fokusohet n tendencat dhe problemet q kan dal si rezultat i urbanizimit t shpejt, dhe decentralizimin e kohve t fundit q ja ka kaluar prgjegjsit kryesore qeverive vendore. Arritjet e vazhdueshme dhe trajtimi i problemeve do t krkojn ndrmarrjen e veprimeve prkatse nga qeverit vendore, dhe po aq t rndsishme, edhe veprimet e qeveris qendrore, e cila prcakton kuadrin ligjor dhe rregullator pr qeverisjen vendore, dhe po ashtu dhe i jep tonin e lidershipit politik. Sdat kryesore q hasin t dyja nivelet e qeverisjes prfshijn: rivendosjen e nj ekuilibri m t mir midis t mirave shoqrore dhe atyre private, si dhe midis interesave publike dhe private, si tregohet n menaxhimin urban dhe prdorimin e toks; krijimin dhe zbatimin e nj forme t zbatueshme t planikimit dhe rregullimit urban q i shrben ekonomis urbane dhe krkesave pr pasurit e patundshme t biznesit dhe banimit; kthimin e qeverive vendore n menaxher m efektiv t qyteteve t tyre, dhe me burime nancimi t qndrueshme. Kjo nnkupton q sektori privat t lehtsohet dhe t mos pengohet nga probleme t shmangshme, q lidhen me shrbimet e infrastrukturs lokale ose me detyrime t panevojshme ligjore e skale; si dhe, ndihmn pr qytetart, t mbetur relativisht mbrapa, pr t vazhduar prmirsimin e mirqnies s tyre, prfshi dhe asetet e tyre t banimit, n zonat urbane. Dinamika demograke dhe ekonomike e zhvillimeve urbane t kohve t fundit. Shqipria vazhdon t ec prpara. N dhjet vitet e para t tranzicionit, popullsia e Shqipris u ul me 3.6 prqind pr shkak se popullsia prtoi nga liria pr t udhtuar jasht shtetit, dhe ju largua krizave ekonomike dhe politike n vend. Periudha midis regjistrimeve t popullsis (1989-01) dshmoi nj rishprndarje t konsiderueshme t popullsis brenda vendit, me migracion nga rajonet veriore dhe malore, drejt qendrs
ix 9
dhe bregdetit, dhe sidomos n kryeqytet. Zona e Tirans s madhe dhe korridori Tiran Durrs jan kthyer n qendra t aktiviteteve t reja industriale, tregtare dhe t shrbimeve, ndrsa zonat prreth jan kthyer streha e dhjetra mijra migranteve. Treguesi m i dukshm i rishprndarjes s popullsis brenda vendit sht urbanizimi, me nj popullsi n qytete q u rrit nga 35 n 42 prqind n periudhn midis regjistrimeve t popullsis. Shumica e bashkive jan shum t vogla (me m pak se 25 mij banor) dhe vetm dy qytete dytsore kan rreth 100 mij banor (Durrsi dhe Elbasani). Vendosja e njerzve n zonn Tiran-Durrs dominon n shprndarjen e popullsis urbane. Megjithse, i prcaktuar nga shum faktor, zhvillimi urban dhe fenomeni i migracionit, q nga periudha e tranzicionit, kan vazhduar t korrigjojn at struktur hapsinore q u zhvillua nn planikimin qendror, dhe ju prshtat nga ana tjetr tregut n rritje. Dallga e migracionit, n dukje kaotike dhe spontane, ka reektuar kundrveprimin e natyrshm dhe praktik t shqiptarve drejt gjeogras s re t mundsive. Sa pritet t jet rritja urbane n t ardhmen n Shqipri, duke krijuar nj krkes t vazhdueshme pr investime publike, shrbime urbane dhe strehimi, si dhe krkes pr pun dhe krkes t konsumatorve ndaj ekonomis? Nj parashikim i mundshm tregon se n dy dekadat e ardhshme popullsia urbane mund t shkoj nga 1.7 deri n 2.0 milion, duke supozuar nj rritje t qndrueshme n shkalln e urbanizimit me rreth 54 prqind. N kt trajektore, pr 30 vjet, Shqipria mund t arrij mesataren (aktuale) t urbanizimit t Rajonit t Evrops dhe Azis Qendrore, me nj shkall urbanizimi 61 prqind, dhe popullsi urbane rreth 2.2 milion n vitin 2030. Ndrsa kto shifra prfaqsojn prllogaritje arsyeshme (te mundshme konservative) duke patur parasysh saktsin e pasigurt t migracionit, ato nnkuptojn q qytetet n Shqipri, n t ardhmen, mund t duhet t akomodojn 400 mij 700 mij banor t tjer, nse do t vazhdohet me modelin demograk tipik pr pjesn tjetr t Evrops. Jo t gjith banort e rinj t qyteteve do t lvizin nga vendbanimet e tyre rurale prderisa urbanizimi vjen edhe si rezultat i riklasikimit administrativ t zonave, duke reektuar ndryshimin e llojit t tyre, dhe po ashtu pr shkak t ritmeve t larta t rritjes natyrale t popullsis ekzistuese urbane. N ciln pjes t sistemit t qyteteve do t shfaqen shumica e zhvillimeve t reja urbane? Kjo do t varet kryesisht nga tendencat e aktiviteteve ekonomike t cilat do t trajtohen m posht. Megjithat ka shum mundsi q zona metropolitane TiranDurrs do t vazhdoj t dominoj sistemin ekonomik dhe hapsinor. Parashikimet e INSTAT tregojn nj prqndrim rajonal n rritje, ku pjesa e popullsis s vendosur n rrethet e Tirans dhe Durrsit do t rritet nga pak m pak se nj e katrta, n gati nj t tretn e popullsis s prgjithshme, ndrsa popullsia n rajonet e tjera t mdha (sidomos n veri dhe jug) do t ulet. Predominimi i vazhdueshm i grumbullimit t popullsis n rajonin Tiran/Durrs nuk duhet nnvleftsuar, por duhet marr parasysh n politikat urbane. Eksperienca mbarbotrore dhe krkimet pr gjeogran ekonomike konrmojn se qytetet relativisht t mdha t do vendi jan zakonisht me produktivet, sepse ato kapin dhe gjenerojn grumbullimin e ekonomive. Zonat metropolitane tentojn t jen vendi ku realizohen produktet m t diversikuara, vendi i rmave novatore me informacion intensiv dhe t siprmarrjeve t reja, t cilat ofrojn tregun m t madh t puns dhe mundsit m t mdha pr shkmbimin e njohurive dhe ideve. Disavantazhet ekonomike m t
x 10
zakonshme n zona me prqndrim t madh urban, si psh. traku rrugor i rnduar, mimi i lart i toks, ndotja e mjedisit, krimi dhe humbja e hapsirave t gjelbrta, nuk jan far t paevitueshme, sepse shpesh vrtetohet se ato jan pasoj e neglizhencs s politikave dhe investimeve t duhura. Nj program i posam pr t nxitur shprndarjen e popullsis urbane n Shqipri, prtej zons Tiran/Durrs, do t ishte shum i vshtir pr tu zbatuar me efektivitet, dhe do t ishte i kushtueshm, nse do t zbatohej nprmjet transfertave skale shtetrore, ashtu si sht provuar nga prpjekjet e shum vendeve pr zhvillimin rajonal, t cilat kan rezultuar me efekte t ndryshme, dhe shpesh her zhgnjyese. Me rritjen e t ardhurave dhe diversikimit t sektorit privat, disa nga qytetet dytsore bhen m t preferuara pr rmat dhe punonjsit, dhe bhen relativisht t rndsishme n aspektin ekonomik. Decentralizimi i autoritetit politik dhe lehtsimi i kontrollit rregullator pr sektorin privat, t cilat jan n zhvillim e sipr n Shqipri, do t synojn t nxisin kt proces n mnyr t natyrshme, duke zvogluar stimujt pr rmat, q qndrojn zikisht afr Tirans si nj qendr e fuqis ekonomike. Sigurimi i nj infrastrukture m t mir, brenda dhe ndrmjet qyteteve dytsore, sigurisht do ta lehtsonte kt proces. Do t ishte gjja m e mir sikur investime t tilla t vinin si rezultat i sinjaleve t lshuara nga vet kto qytete dytsore, si prov e krkess s tyre efektive ekonomike dhe iniciativs s tyre pr ta kthyer kt energji n burime lokale skale. Zgjerimi i gjeogras s mundsive ekonomike. Pas procesit epik t urbanizimit qndron nj transformim i plot strukturor i ekonomis shqiptare, larg bujqsis dhe industris tradicionale, dhe i orientuar drejt sektorve m tepr produktiv. Aktivitetet tregtare dhe shrbimet, t cilat n t gjith vendet shfaqen dhe lulzojn si pasoj e grumbullimeve urbane, kan qen kontribuesit kryesor t rritjes s PBB-s q nga llimet e viteve 1990. Turizmi sht nj komponent shum i rndsishm (z rreth 30 prqind) i sektorit t shrbimeve, duke treguar shenja t mundsive n rritje pr bregdetin, kulturn dhe eko-turizmin, duke lluar nga nj stad mjaft llestar. Me bumin e ndrtimeve, sidomos n zonat urbane, sektori i ndrtimit sht br nj nga sektort m dinamik t ekonomis s Shqipris. Vzhgimi i Matjes s Standarteve t Jetess (VMSJ) tregon se jo m pak se nj e katrta e ndrtesave pr banim jan ndrtuar pas viteve 1990. Megjithse sektori i ndrtimit z vetm 10 prqind t PBB-s, ai ka qen burimi kryesor i rritjes s prodhimit q nga viti 1998. Bujqsia ka luajtur tradicionalisht nj rol t rndsishm n ekonomi, duke zn 24 prqind t PBB-s dhe 58 prqind t punsimit n vitin 2004. Sdat e ktij sektori do t jen zhvillimi i produkteve me vler m t lart, pr t cilat krkesa vendase do t rritet s bashku me t ardhurat, vazhdimi i diversikimit n fushn e agro-perpunimit dhe rritja e mjaftueshme e cilsis pr t mundsuar konkurrencn n tregjet Evropiane. Prqndrimi hapsinor i aktiviteteve ekonomike pasqyron dhe shpjegon shprndarjen demograke, si shihet dhe n tre rajone t mdha/te zgjeruara. Rajoni Qndror, i prqndruar n Tiran dhe Durrs, prfaqson prqndrimin m t lart t rmave t rregjistruara (pjesrisht pr arsye administrative). sht ky rajon ku gjenden shrbimet moderne dhe aktivitetet prodhuese, shumica e kompanive me kapital t huaj, shumica e sektorit publik dhe bum-i i ndrtimeve, s bashku. Ky rajon sht po ashtu qendra e eksporteve dhe importeve, dominon t gjith portet, transportin ajror dhe trakun e pasagjerve n vend.
xi 11
Zona Bregdetare (n veri dhe jug t Durrsit) ka potenciale t pashfrytzuara pr turizmin dhe bujqsin/agro-biznesin, t cilat do t krkojn mbshttje t strukturuar pr ti zhvilluar, n mnyr q t arrihen standartet e larta dhe t perballohet konkurrenca e e nj Bashkimi Europian n zgjerim. Ekonomit lokale t ksaj zone inuencuara nga investimet Italiane dhe (n nj shkall disi m t vogl) nga ato Greke, ku t parat jan m t prqndruara n sektorin e ndrtimit dhe manifakturat pr konsum, ndrsa ato Greke jan t fokusuara kryesisht tek tregtia. Tregtia dhe traku i mallrave n rajonin Bregdetar perqndrohet s teprmi n qendrn e Durrsit, me pak lvizje drejt aksit veri-jug ose lindje-perndim q do ta integronin bregdetin m shpejt me pjesn tjetr t vendit. Perspektiva pr nj lvizje m t zgjeruar t trakut varet dhe nga fuqizimi i mundshm i fqinjve ekonomike t Shqipris (IRJM, Mali i Zi dhe Kosova). Pr kt arsye zona e Brendshme nuk ka shtysa/stimuj t rinj pr t mos lejuar rnien e sektorit bujqsor, dhe si rrjedhim vazhdon t mbetet mbrapa. Qytetet e Beratit dhe Kors prbjn nj prjashtim pozitiv dhe vazhdojn t ruajn nj dinamike rajonale dhe rritje t siprmarrjeve. Urbanizimi ka treguar potencialin e ndikimit t vet n zbutjen e varfris. Lvizja gjeograke e krahut t puns, duke prfshir edhe lvizjet e popullsis brenda zons urbane, sht nj nga mekanizmat rregulluese m t rndsishme q familjart q t mund t prdorin t prshtatin t ardhurat dhe asetet e tyre pr t prballuar varfrin, si dhe dhe prshkallzimin e papunsis. Nga viti 2005 deri n 2005 vzhgimet e LSMSs kan treguar nj rnie t theksuar t varfris n gjitha dimensionet, n katr rajonet kryesore t vendit. Varfria urbane sht zbutur m shpejt sesa ajo rurale, ku varfria urbane pr frym ka rn nga 19.5 n 11.2 prqind (nj ulje me 43 prqind), ndrkoh q varfria rurale pr frym ka shnuar nj rnie nga 29.6 n 24.2 prqind (me 18 prqind), gjat t njjts periudh. Ekzistojn gjithashtu prova t konvergjencs rajonale n shprndarjen e varfris. Zbutja e ndjeshme e varfris n rajonet malore, t cilat jan dhe origjina e shum migranteve vendas, si dhe numri i t varfrve t papun jan tregues t prtimeve nga t ardhurat q vijn nga emigracioni. Analiza e varfris konrmon se migracioni nnkupton largimin nga varfria - n veanti nga zonat me t varfra dhe m t largta t vendit n rrethet relativisht m t pasura t Tirans dhe t bregdetit. Ekzistojn gjithashtu dhe tregues t rritjes s varfris brenda Tirans n zonat me dendsi m t madhe t banorve t rinj. Si do t trajtohet edhe m posht, aksesi n infrastruktur dhe shrbimet publike themelore sht gjithashtu m i dobt n kto zona, se n prgjithsi n qytet. Pavarsisht nga kto xhepa t varfris n kryeqytet dhe faktit q papunsia n Tiran sht m e lart sesa mesatarja n t gjith vendin, qyteti ka arritur zbutjen m t madhe t varfris pr frym gjat periudhs 2002-2005 krahasuar me t gjitha rajonet (54.5 prqind), dhe madje ka arritur n nivelin m t ult t varfris (8 prqind n vitin 2005). Kryeqyteti karakterizohet nga mossuksese kryesisht n krijimin e mjedisit t duhur pr investimeve (e prshkruar m posht), e megjithat ai siguron tregun me aktiv pr vet-punsim dhe siprmarrje t reja, duke mbshtetur kshtu familjet e migruara me t ardhura t ulta. Pabarazia n sigurimin e t ardhurave n Tiran nuk ndryshon shum nga rajonet e tjera t Shqipris dhe ka mbetur relativisht e ult, megjithse, n vende t ndryshme, nuk sht i pazakonte fenomeni i pabarazis m t madhe n qytetet e mdha. Duke e prmbledhur, Tirana duket se prmbush premtimin e prmirsimit t mirqnies, e cila vazhdon t trheq banor t rinj drejt kryeqytetit.
xii 12
Pengesat dhe sdat me t cilat prballen qeverit vendore. Qeverit vendore jan forcat kryesore n menaxhimin e qyteteve. Por ende shum nga parametrat, q krkohen pr t siguruar performancn e bashkis n t mir t rmave dhe banorve, varen shum nga vet veprimtaria e qeveris qendrore. Procesi i decentralizimit sht n rrug t mbar, por ekziston nj shkputje e madhe ndrmjet burimeve t buxhetit dhe krkesave n nivel bashkiak. Vzhgimet e mparshme pr bizneset e karakterizojn mjedisin e biznesit nper qytete, duke prfshir administratn publike si dhe faktor t tjer soft, si jo nxits pr t shfrytzuar avantazhet relative Shqipris. Sipas vzhgimit t BEEPS-it t vitit 2005 Shqipria renditt m dobt se sa fqinjt e saj t Evrops Juglindore dhe rajonit t ECA-s n prgjithsi n shumicn e treguesve t mjedisit t biznesit. Vzhgimet e tjera n nivel qyteti prforcojn faktin se problemet vaiojn q nga praktikat antikonkuruese n vlern e taksave e deri tek mangsit n furnizimin me energji elektrike. Korrupsioni shfaqet si problem veanrisht i qyteteve t mdha, dhe sidomos n sektorin e ndrtimit. Koha dhe kostoja q nevojitet pr regjistrimin dhe liensimin e bizneseve, duke prfshir dhe dhnien e rryshfeteve, sht padyshim e ndryshme n qytete t ndryshme, dhe situata sht m e keqe n Tiran dhe Durrs. N mnyr t ngjashme, kostoja e transaksioneve pr blerjen e toks dhe koha e nevojshme pr t kryer proedurat administrative pr aktivitetet e ndrtmit jan gjithashtu shtje problematike pr siprmarrsit, dhe Tirana prsri merr nj nga vlersimet m t dobta. N pothuajse t shtat qytetet dytsore q kan zhvilluar strategji pr zhvillimin ekonomik lokal, mangsit e infrastrukturs jan subjekt i kritikave veanrisht, krahas sektorve t tjer, rrugt, furnizimi me uj dhe kanalizimet, shrbime kto q sigurohen n nivel lokal. Megjithse prgjegjsit m t mdha pr menaxhimin dhe mirmbajtjen zike t infrastrukturs lokale jan decentralizuar gjat viteve 2000-2002, qyteteve ju mungojn kapacitetet dhe mjetet nanciare t nevojshme pr t prmbushur rolin e tyre n sigurimin e ktyre shrbimeve. Me miratimin e reformave n fund t vitit 2002, t ardhurat e gjeneruara n nivel lokal (kryesisht pagesat e taksave dhe detyrimet e konsumit) jan rritur n mnyr t ndjeshme nga 4.2 prqind t buxheteve totale bashkiake pr vitin 1998 n 19.6 prqind n vitin 2004. Taksat e reja mbi biznesin e vogl dhe timet u prllogariten n 38 prqind t t ardhurave lokale n vitet 2003-04, ndrsa taksa e pronsis dhe infrastrukturs mbi ndrtimet e reja (e lvruar n kohn e miratimit t lejes) u rrit respektivisht me 10 dhe 16 prqind t totalit t t ardhurave lokale. Pjesa drrmuese e taksave t ndrtimeve dhe ato t biznesit mblidhen n Tiran dhe disa qytete t tjera t mdha, megjithat disa bashki t tjera gjenerojn m tepr taksa krahasuar me numrin e popullsis dhe dinamikn ekonomike lokale (si p.sh. Gjirokastra). N krahasim me vendet q kan hyr m par n Bashkimin Evropian, pjesa e t ardhurave lokale t pavarura n Shqipri mbetet e vogl. Prmirsimet n taksimin e prons dhe aktualisht shprndarja e taksave t ndrtimeve t reja, pr investime n infrastrukturn e nevojshme q lidhet me to, do t jen thelbsore n rritjen e eencs skale dhe ekonomin urbane. Shpenzimet e qeveris lokale kan mbetur t fokusuara n kostot baz operative dhe t mirmbajtjes, pavarsisht se reformat e decentralizimit u japin bashkive prgjegjsi m t madhe pr infrastrukturn lokale. Shpenzimet themelore jan luhatur n 17-20 prqind t buxhetit total q nga viti 1999, dhe nancimet nga qeveria qendrore zn dy-
xiii 13
te-tretat e ktij investimi, n vitet 2003-04. Strategjit e zhvillimit ekonomik lokal dhe planet e investimeve japin nj kuadr m t detajuar t disekuilibrit midis burimeve t vna n dispozicion dhe ato ka aktort lokal i konsiderojn si prmirsime t nevojshme n qytetin e tyre. N Elbasan dhe n Shkodr, pr shembull, projektet e propozuara shrbejn m shum si sinjalizim i shqetsimeve lokale se sa si nj udhrrfyes i prioriteve t investimeve, duke pasur parasysh q lista n do qytet do t krkonte nj dyshim jo real t t ardhurave totale dhe shpenzimeve vjetore t realizuara n vitet e mparshme. Decentralizimi dhe prfshirja e donatorve n planikimin lokal dhe reformat kan rritur ndrgjegjsimin dhe pritshmrit e elektoratit lokal. Megjithat mbetet shum pr t br pr ti sjell qeverit vendore n nj pozicion t till q t kaprcejn mosrealizimet e s shkuars dhe pr t plotsuar krkesat efektive t shrbimeve n zonat e tyre. Edhe n qoft se bashkit deklarojn rritje n t ardhurat lokale nga taksat mbi biznesin dhe pronn, kto nuk do t mjaftojn pr t nancuar projektet e investimeve, shum t rndsishme n planet afatmesme t qyteteve. Si rrjedhoj investimet kryesore n infrastruktur do t vazhdojn t jen n nj mas t madhe t varura nga transfertat e qeveris qendrore ose burimet e jashtme t nancimit. Kjo do t thot q nxitja e vendimmarrjes pr investime n infrastruktur mbetet faktikisht e prqndruar n nivelin e qeverisjes qendrore, nprmjet transfertave t kushtzuara t kapitalit. Sidoqoft, qeverit vendore mund t vn theksin n przgjedhjen e tyre pr planikimin e investimeve nga burimet e nancimit brenda kujve t tyre t varsis, dhe si rrjedhoj t ushtrojn nj autonomi m t madhe n investimet lokale. Eksperiencat dhe prioritetet n planikimin urban dhe menaxhimin e toks. Arritjet dhe pengesat n tregun n rritje t pasurive t patundshme. Urbanizimi n Shqipri ka kaluar nper tre faza t ndryshme q prej rnies s komunizmit. Faza e par u dominua nga sektori informal. Faza e dyt u karakterizua nga konsolidimi i sektorit informal dhe shfaqja e sektorit formal. Faza e tret dhe ekzistuese konsiston n forcimin e sektorit formal dhe rregullimin e zhvillimevet informale. Objektivi kryesor i qeveris gjat fazs s tret do t ishte legalizimi dhe integrimi i tregut t pasurive t patundshme. Nj shqetsim kryesor do t jet q t sigurohet q familjet me t ardhura t ulta t mos prjashtohen nga procesi i legalizimit. Ndrtimet e reja dhe urbanizimi n dy fazat e para kan qen spontane dhe kan ndodhur me shum pak ndrhyrje nga ana e qeveris qendrore. N t vrtet vet-prshtatja e sektorit privat, gjat dekads s par t tranzicionit, ishte shum e dukshme, duke pasur parasysh pikn e nisjes: nj shprndarje articiale hapsinore e popullsis (65 prqind n zonat rurale), pronsi shtetrore t 70 prqind t inventarit t shtpive t banimit, dhe krkesa shum e kuzuar pr strehim (shfrytzimi i siprfaqes s ndrtimit ishte vetm pes m2 pr person n zonat urbane, krahasuar kjo me 16 m2 n Bullgari n periudhn e tranzicionit). Duke pasur parasysh dobsit ekonomike dhe administrative n llimin e viteve 90, ndrtimet informale ishin e vetmja mnyr praktike pr strehimin e popullsis s zhvendosur. Si rrjedhoj, kjo faz e par e urbanizimit t Shqipris nuk duhet konsideruar si negative. Ajo kontribuoi n nn-ndarjen dhe n shprndarjen e toks, pron e shtetit, n parcela t vogla brenda nj koh t shkurtr, dhe krijoi nj inventar t madh t banesave t prhershme q m pas mund t shiteshin e bliheshin.
xiv VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI 14 Pavarsisht pesmbdhjet viteve t tronditjeve sociale dhe ekonomike, rezultati i nj procesi t zhvillimit urban n dukje kaotik n fakt sht pozitiv pr qytetet, pr sa i prket siprfaqes s ndrtimit dhe numrin e apartamenteve t reja t ndrtuara prtime t cilat u ndan jo vetm brenda shtress s mesme n rritje, por edhe brenda shtresave t popullsis me t ardhura t ulta.1 Aftsia e shtresave me t ardhura t ulta pr t arritur t blinin shtpi relativisht t mdha dhe t ndrtuara me cilsi t lart (edhe pse n zona periferike pa shrbime urbane) sht nj arritje e madhe. N shum vende me t ardhura mesatare pr familje t ngjashme me ato t Shqipris, sidomos ato q prjetojn nj migrim t prmasave t mdha drejt qyteteve, pjesa m e madhe e familjeve n grupin m t ult zakonisht mund t prballojn vetm banesa me siprfaqe m t vogl se 40 m2 n zonat pa shrbime urbane, dhe hendeku midis banesave t t pasurve dhe t t varfrve n zonat urbane sht m i madh. Mundsia e barabart n prdorimin e infrastrukturs dhe shrbimeve sociale, gjithsesi, mbetet nj shtje e rndsishme pr Shqiprin. Struktura hapsinore e qyteteve t Shqipris, q vjen si rezultat i nj zhvillimi t vrullshm e t paplanikuar, sht relativisht eciente, si duket dhe nga dendsia mesatare e ndrtimit q varion nga 80 deri n 200 persona pr hektar.2 Struktura tipike sht mjaft kompakte, n shumicn e rasteve monocentrike dhe q ekspozon nj model t qart t prqndrimit t lart n qendr dhe uljes progresive t dendsis n rrethina. Ky gradient n ulje i dendsis sht zakonisht i shoqruar me nj zhvillim t qyteteve t bazuar n krkesn, q kan nj tradit m t gjat n ekonomin e tregut. Ndrkoh q n zonat peri-urbane dendsia sht dukshm eciente (me kursime n krkesat pr truall), nj problem kryesor sht q rrjeti i qarkullimit lejon trakun e kmbsorve, por nuk sht i prshtatshm pr lvizjen e makinave dhe autobuzve, si dhe nuk ka hapsira t rezervuara pr mjedise publike komunitare ose parqe. Megjithse familjart dhe bizneset e ndrtimit kan luajtur nj rol t rndsishm n ndrtimin e shum lagjeve t reja brenda qendrs s qyteteve dhe periferive t tyre, sektori shteteror ka mbetur prapa n zhvillimin e infrastrukturs dhe n krijimin e nj kuadri t qart ligjor lidhur me tregun e pasurive t patundshme. Pr m tepr, bashkit nuk kan pasur mundsi t krijojn nj burim t ardhurash t vetat, q do t lejonin mirmbajtjen e duhur t infrastrukturs t krijuar tashm. Mungesa e mbrojtjes s mjedisit urban dhe natyror, veanrisht n zonat bregdetare ka qen nj nga dshtimet e mdha rregullatore. N disa raste, m dukshm n Tiran, bashkit kan mundur t rikuperojn nj pjes t hapsirs publike t humbur nga ndrtimet jo t ligjshme, n parqe dhe brigjet e lumenjve, gjat viteve 90. N t ardhmen nevojitet nj ndrhyrje m aktive pr t udhhequr zhvillimin urban t trojeve nprmjet planikimit dhe rregullimit. Q nga krijimi i tregut t ligjshm t pasurive t patundshme n mesin e viteve 90, n shum raste ai sht ngritur mbi themelet e ndrtimeve informale. Sipas ksaj mnyre
Pr shembull, mesatarja e shfrytezimit t siprfaqes s ndrtimit pr person shte rritur nga nj nivel shum i ult n kohn e tranzicionit n rreth 20m2 n qytetet e Zons Bregdetare si psh n Durrs, Fier dhe Vlor. Aktualisht tre t katertat e familjeve q i prkasin kuintiles s par zoterojn banesa me siprfaqe q variojn nga 40 n 100 m2 dhe vetm 18 prqind e familjeve t ktij grupi kan banesa me siprfaqe m t vogl se 40m2. Zona Bregdetare shte prmendur ktu sepse s bashku me Tirann shte rajoni q po prjeton rritjen m t shpejte urbane.
1 2 Bazuar n vzhgimet e kryera n Vlor n zonn bregdetare jugore dhe n Shkodr n veri. Kto jan dendsi relativisht t larta pr qytete me rreth 100,000 banor; n pjes t tjera t Evrops dendsia e qyteteve t ktyre prmasave zakonisht varion nga 40 deri n 60 persona pr hektar.
xv 15
t riciklimit t toks, nj kontraktues i ligjruar negocion me nj grup familjesh q ndodhen n nj zon t caktuar pr t marr tokn pr nj ndrtim shumkatsh nga i cili nj numr i caktuar apartamentesh do tu jepet prsri ktyre familjeve. Pjesa e tyre n kt ndrtim sht prafrsisht 35 prqind e siprfaqes totale t ndrtimit, dhe pothuajse e barabart me at q ndrtuesit duhej t paguanin pr truallin n nj treg normal. Kjo marrveshje ka nj sr ansh pozitive: lejon nj transferim t ndrsjellte t favorshm n kontekstin ku informacioni pr vlerat e tregut sht shum i varfr; on n prdorimin me dendsi t lart t parcelave t toks ku dukshm ka nj krkes n treg; dhe ofron integrim me infrastrukturn , si dhe status t ligjshm t banorve llestar. Origjinaliteti i ktij procesi n Shqipri qndron n negociatat ndrmjet pronarve informal dhe ndrtuesve ligjor pa ndrhyrjen e shtetit dhe pa prdorimin e nj prone t prcaktuar. Krijuar si nj reagim oportunist ndaj krkess pr strehim n nj boshllk ligjor dhe rregullator, kjo praktik gjithashtu nxjerr n pah rreziqe potenciale, serioze e kontraktuale pr palt e prfshira si rrjedhim, sht zgjidhja e dyt m e mir, krahasuar me transaksionet m ligjore t truallit/toks. Ndrkoh q pr momentin sektori ligjor i pasurive t patundshme duket q po zgjeron aktivitetin e tij m shpejt se sa sektori informal, progresi i tij kuzohet keqas nga tre faktor: Mungesa e nj plani rregullues (plani i prdorimit t truallit) t azhornuar dhe norma t aprovuara specike pr shumicn e qyteteve. Edhe kur planet ekzistojn ato i prkasin vetm disa lagjeve n qendrn e qytetit dhe fokusohen m shum n projektimin urban se sa n hartimin e udhzimeve t qarta pr prdorimin e toks dhe vendosjen e rrugve. Shum specikime si kuzimet, gjersia e rrugve kryesore, norma e shfrytzimit t siprfaqes s ndrtimit dhe lartsia maksimale, duhet t negociohen n veanti pr do projekt. Kjo praktik rrit koston e ndrtimit duke shkaktuar vonesa t gjata, dhe krijon pershtypjen e arbitraritetit dhe mundsive pr korrupsion. Sipas ndrtuesve i gjith procesi administrativ (pa prfshir projektimin dhe ndrtimin) pr zhvillimin e nj blloku apartamentesh mund t krkoj deri n dy vjet koh prpara fazs s projektimit. Pr momentin nuk duket t ket ndonj norm rregulluese pr nnndarjen e truallit.3 Dekreti ekzistues Nr. 722 (1998) mbi Normat e Urbanistiks ka nj pozicion jasht mase normativ dhe nuk lejon variacione n normat rregulluese t prdorimit t truallit n varsi t qyteteve dhe vendndodhjes. Mungesa e programeve t nancuara bashkiake pr t ndrtuar infrastrukturn parsore. Pa patur mundsi t pertojn nga planet aktuale t rrjetit t infrastrukturs, ndrtuesit jan t detyruar t ndrtojn dhe nancojn vet lidhjet e ndrtimeve t tyre me rrjetin ekzistues, ose shtesat e rrjetit. Kjo on n copzimin e sistemit duke e br at joekonomik dhe t kushtueshm pr tu mirmbajtur. Ndrtuesit paguajn n bashki nj taks pr lejen e ndrtimit (2-5 prqind t kostos s ndrtimit), e cila bashkohet me t ardhurat e tjera t prgjithshme t bashkis, n vend q t planikohet pr investime n infrastruktur. Vshtirsia pr t siguruar truallin e pashfrytzuar t ndrtimit, zyrtarisht dhe ligjrisht. Shum troje t lira rreth qyteteve jan ose e ngarkuar me konikte mbi titullin e pronsis ose krkesa pr rikthim, ose i takon qeveris dhe si pasoj nuk
3 Normat e nnndarjes t toks kan lidhje me ofrimin e hapsirs publike si rrug, hapsira t lira dhe ambjente t komunitetit, dhe infrastruktur; ato prshkruajn standartet q duhet t prdoren pr nj sr lehtesirash publike dhe mnyra me t ciln kto do tu transferohen faktikisht autoriteteve lokale ose kompanive t shrbimit.
xvi VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI 16 sht n treg. Parcelat e lira t trojeve, bile edhe brenda kujve ligjor urban (vija e verdh), krkojn nj leje nga Ministria e Bujqsis pr t ndrtuar n to, dhe nga ana tjetr proedura sht e gjat dhe e pasigurt. Gjat fazs aktuale t urbanizimit bashkit, me ndihmn dhe nn drejtimin e qeveris qendrore, do t duhet t marrin nj rol t rndsishm n hartimin e rregullave t duhura, n zbatimin e tyre, n monitorimin e urbanizimit dhe mimeve t tregut, n mobilizimin e nj baze t t ardhurave vendore pr t nancuar mirmbajtjen e infrastrukturs urbane dhe shrbimeve, dhe pr t gjetur nj mekanizm pr nancimin e investimeve n infrastrukturn parsore. Nj nga sdat kryesore n zyrtarizimin e sektorit t pasurive t patundshme sht tu siguroj bashkive burime skale, ndrkoh q realizohet nj struktur e thjeshte normash q nuk paralizojn tregun n rritje. Pr t arritur kt balanc, bashkit do t ken nevoj t kuptojn m t mir se si gjenerojn mimet e pasurive t patundshme dhe se si funksionojn tregjet, n veanti n ofrimin mundsis s strehimit pr familjet me t ardhura t ulta. Nj tjetr synim pr fazn aktuale do t jet krijimi i kushteve q ligjet dhe normat e reja t mundsojn q gjith pasurit e patundshme si ndrtimet e vjetra ashtu dhe ndrtimet e reja t legalizohen dhe formalizohen, si dhe t pajisen me infrastrukturn e duhur. sht e rndsishme t theksohet q kalimi nga informal n at formal n t shumtn e rasteve duhet jete mbi baza vullnetare n kushte q si familjet ashtu dhe rmat t mund ti prballojn. Mundsia/fuqia blerse po bhet gjithashtu nj problem ky. Pavarsisht reagimeve t shpejta t sektorve formal dhe informal, tregjet e pasurive t patundshme mbeten nn presion. Prve trysnis s rritjes s vazhdueshme n popullsin urbane, t t ardhurave, dhe furnizimit suplementar nga bankaret ardhurat e emigracionit, Shqipria po prballet me nj krkes kmbngulse pr troje urbane dhe ndrtime t nxitura nga mungesat e shkuara, t shtpive me cilsi t dobt, nevojat pr godina tregtare dhe zyra, si dhe uljes s numrit t pjestarve n familje. Industria e ndrtimit duket se sht pak a shum produktive dhe konkurruese, kshtu q pamundsia pr t ofertuar m shum duhet t vij si pasoj e mjedisit t politikave n t cilat ai operon. Vlersimi i mundsive pr strehim sht i vshtir pr arsye t t dhnave jo t plota mbi t ardhurat, kshtu q sht e nevojshme t bhen llogaritje t perafrta duke ju referuar pagave nominale, dhe duke br krahasime ndrmjet rrogave, si dhe konsumit t prgjithshm i vlersuar nga studimi i kryer mbi familjet. Duke prdorur t dhna mbi koston e strehimit nga qytetet n rajonin Bregdetar dhe nj ku t mundsis pr blerje t prcaktuar nga raporti mim-te ardhura nn 4 (nj nivel performance i vzhguar n tregje efektive t strehimit), rezulton se nj apartment me siprfaqe minimale prej 45 m2 n sektorin formal do t mund t prballohej nga nj familje q sht n kategorin e katrt t konsumatorve, ose m lart (80 prqindshi), n kt rast 20 prqindshi m i pasur i familjeve. Megjithat duke par kostot e ulta n sektorin informal nj shtpi me kt siprfaqe mund t prballohej nga familje q i prkasin kuintiles s dyt t konsumit (40 prqindshi m i varfr). Shum nga familjet e varfra t qyteteve po jetojn n apartamente t cilat ata nuk mund ti perballonin nis. do tju duhej ti blinin n ditt e sotme. Me m pak tok n dispozicion pr ndrtime informale oferta e shtpive q mund t prballohen nga t varfrit (m pak se 30 prqindshi) mund t vij duke u ulur. Sda me t ciln prballet qeveria sht t lejoj formalisht ndrtimin e vendbanimeve q imitojn n shum
xvii 17
aspekte vendbanimet informale t s shkuars, duke ofruar nga ana tjetr standarte t arsyeshme dhe eksibl. Ligji i ri mbi programet sociale pr strehim, miratuar n vitin 2004, krijon nj shumllojshmri instrumentesh q kan pr qllim promovimin e nj strehimi t prballueshm. Megjithat disa nga kto politika nuk jan t hartuara mir (si psh subvencionet me interes). Politika t tjera jan t hartuara mjaft mir n parim (psh fatura qiraje), por ndrlikimet administrative dhe skale mund t jen t konsiderueshme. Inkurajimi i nj tregu privat t dhnies me qera sht nj kusht paraprak i domosdoshm. Kujdes i veant do t nevojitet pr t siguruar zbatimin e parashikimeve t caktuara n ligj, si apartamentet sociale t nancuara publikisht pr disa tipe t caktuara familjesh, n mnyr q ato t mos kthehen n humbje skale ose nj burim shtrembrimi dhe nxitsish negativ pr nj treg strehimi q duhet ti prgjigjet nevojave, dhe politikave sociale t mir drejtuara ndaj grupeve t caktuara. N mnyr q t prfshihen familjet q i prkasin grupimeve me t ardhura t ulta, veprimi m i efektshm q duhet t ndrmarr qeveria do t ishte lejimi i ndrtimit t shtesave private formale q i prafrohen ligjrisht vendbanimeve informale aktuale. Sda e rregullimit dhe integrimit t vendbanimeve informale.4 T arrish t legalizosh kto vendbanime, dhe ti lidhsh ato me rrjetet urbane, mbetet nj nga sdat m kryesore pr Shqiprin kur bhet fjal pr modernizimin dhe integrimin e ekonomive t saj urbane. Ka disa shkaqe q krkojn t merren masa urgjente: (i) vendbanimet e paligjshme kan siprfaqe t konsiderueshme duke prfshir deri nj t katrtn e popullsis dhe 40 prqind t siprfaqes s ndrtuar t qyteteve kryesore n t cilat ato ndodhen; (ii) ato i prballin shum nga banort me vshtirsi t dukshme veanrisht si pasoj e mungess s shrbimeve t prshtatshme sociale dhe infrastrukturs, (iii) ato prjetojn nj form hapsinore t prjashtimit shoqror, q sht i dmshm pr shoqrin dhe sidomos pr brezin e ri; dhe (iv) mungesa e sistemit t duhur t kanalizimeve dhe kullimit rrezikon dobsimin e qndrueshmris mjedisore t zonave urbane. Megjithse vrulli i zgjerimit t tyre n dukje sht ngadalsuar, pikrisht brenda vendbanimeve informale po ndodh rritja hapsinore dhe demograke m e madhe, dhe ku koniktet ligjore dhe politikat przihen s bashku. Ka nj kuadr ligjor q ndikon n gjith aspektet e vendbanimeve informale n Shqipri. Ligje t ndryshme t miratuara n vitet 90 percaktuan q tokat urbane t pashfrytzuara mund t ishin subjekt i kthimit tek pronart e hershm, ndrkoh q pretenduesit e tokave bujqsore mund t merrnin nj kompensim n t holla, ose tok t ngjashme, por jo ngastrat e tyre t para. Prve kompleksitetit n prcaktimin e pronarve t hershm dhe t kompensimit t duhur, kto dallime ligjore kan ndrydhur zhvillimin e mtejshm n zgjidhjen shtjes s vendbanimeve informale. Familje t vendosura n troje brenda vijs s verdh urbane nuk kan mundur t sigurojn nj titull pronsie pr shkak t varsis nga krkesat pr rikthim prone, ndrkoh q familjet e vendosura n zonn periurbane nuk mund t sigurojn shrbime dhe infrastruktur prderisa zona sht akoma e prcaktuar si tok bujqsore dhe jo-urbane. Duke qen se qeveria nuk ka qen e aft t zgjidh gjith krkesat pr kthim dhe kompensim prone, nuk ka mundur t
Vendbanimet informale duhet t diferencohen nga ndrtime individuale ilegale si jan restorantet n zonat e mbrojtura dhe ndrtesat q nuk jan konform lejeve t ndrtimit.
4
xviii VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI 18 prditsoj planet urbanistike t nevojshme pr t miratuar ndryshimet n prdorimin e toks, nuk ka mundur t nancoj investimet n infrastruktur, n t njjtin hap me rritjen e popullsis urbane, vendbanimet informale jan kthyer n kuptimin e plot t fjals n tok e askujt n frontin lufts s menaxhimit urban n Shqipri. Problemet, dhe si rrjedhoj dhe zgjidhjet, pr vendbanimet informale variojn n natyr dhe zgjerohen n varsi t llojit t vendbanimit. N zonat periurbane shqetsimi m kryesor mes banorve sht mungesa e furnizimit t rregullt me uj dhe kanalizime, energji elektrike, ose transport publik, dhe mungesa, ose distanca nga shkollat dhe qendrat shndetsore. Brenda kujve urbane banort lidhen m leht me rrjetet e shrbimeve (qoft edhe n mnyr jo t ligjshme), por problemi kryesor n kt rast sht qndrueshmria nanciare. Bashkia nuk disponon burime pr investime n t mira materiale publike dhe ndrmarrjet e shrbimeve kan nxits t ult pr tu zhvilluar, pr t legalizuar lidhjet e reja, dhe pr t ulur kostot, si pasoj e administrimit t dobt t tyre. Orvajtjet e mparshme pr rregullimin e gjendjes, si n zonn e Bathores n Tiran, mbshtetur nga nj projekt i Banks Botrore, kan qn t pakta, t pjesshme, dhe t varura nga kushte t caktuara ligjore. N Maj 2006 u miratua nj ligj i ri pr lehtsimin e administrimit t pagesave pr titullin e pronsis mbi tokn dhe pr legalizimin e ndrtesave pa lejen prkatse t ndrtimit (duke prjashtuar ndrtesat n zonat e prcaktuara pr zona turistike). Ndrkoh q legjislacioni sht nj element thelbsor pr strukturn e legalizimit prfundimtar t vendbanimeve informale, ai prballet me shtje t pazgjidhura q kan lidhje me zbatimin e tij. S pari, ka akoma pretendime t prbashkta mbi t njjtn pronsi ose kompensim. S dyti, duke i dhn prioritet procesit t legalizimit ligji l pr nj koh t mvonshme urbanizimin e vendbanimeve informale (psh. prcaktimin e t drejts s kalimit mes pronave). Kjo sekuenc l t kuptohet q bashkive do tu duhet t riblejn prsri tok pr hapsira publike brenda lagjeve me mim m t lart se sa banort do t paguanin pr t marr titullin e pronsis. S treti, ligji nuk trajton nevojat e mdha nanciare pr infrastrukturn e ktyre vendbanimeve. Bazuar n eksperiencat e para t zhvillimit n Shqipri, dhe duke ju referuar krahasimisht vendeve t tjera, kto kosto do t vlersoheshin, pak a shum, n rreth 3000 USD pr familje, ose dhe m shum, n varsi t distancs nga rrjetet ekzistuese t infrastrukturs. Ndrkoh q prtimet ekonomike duket t jen atraktive, nj program i prshkallzuar do t krkonte dhnien e kontributeve nga burime t shumta, duke prfshir ktu prtuesit dhe t dy nivelet e qeverisjes, n nj periudh afat-mesme. Hapi i par n prcaktimin e prioritetit t programit t masave pr integrimin duhet t jet klasikimi i nevojave t llojeve t ndryshme t vendbanimeve informale (n mnyr t veant, ato q ndodhen brenda kujve urban e q kan lidhje me infrastrukturn, prkundrejt atyre q ndodhen jasht tyre dhe nuk jan t lidhura me rrjetet e shrbimeve). S dyti, procedurat praktike pr prmirsimin duhet t prpunohen nprmjet programeve pilote, n zonat e ndryshme. S treti, duhet t perpunohet nj grak kohor dhe plan i mundshm nancimi, duke ndar nevojat pr nancim pr kompensimin e ish-pronarve nga krkesat pr investime prmirsuese. Qeverit qendrore dhe vendore duhet t prfshijn t gjith banort informal n planikimin dhe parashikimet nanciare pr t tilla prmirsime. t identikosh prioritetet pr investim n prmirsimin e vendbanimeve informale duhet t marrsh n konsiderate nevojat pr investime pr
xix 19
t zgjeruar ose rehabilituar rrjetet e infrastrukturs parsore dhe dytsore pr lagjet e rregullta q jan dendsuar me shpejtsi n periudhn post-tranzitore dhe q kan zvogluar mundsit e shrbimeve ekzistuese. Drejt nj kuadri t riformuluar pr planikimin urban dhe menaxhimin e toks Pavarsisht reformave t shumta legjislative, ajo q ndodh n realitet n zonat urbane, si formalisht dhe informalisht, ka nj karakter ad-hoc. Ka akoma hapsira t konsiderueshme pr prmirsim n menaxhimin e zhvillimit urban, n veanti pr t gjetur nj zgjidhje m t prshtatshme t interesave publike dhe private n zhvillimin e toks dhe prdorimin e prons. Ky ekuilibr i ri ka nevoj t pasqyrohet n ndryshimet n ligjin pr planikimin urban (aktualisht t rishikuar) dhe n normat q rregullojn prdorimin e toks e pasurit e patundshme, si dhe n prpjekjet e bashkrenduara pr t integruar vendbanimet informale. Problemet dhe hallkat q mungojn n kuadrin ligjor urban. Pjesa m e madhe e debatit mbi ligjin e urbanistiks shqiptare sht fokusuar n tre probleme kye (rikthimi, regjistrimi dhe rregullimi), por programi i reforms ligjore sht shum m i gjer se kaq. Me pak fjal, Shqipria ka nevoj t shkputet nga trajtimi aktual q ja ka nnshtruar interesat publike t drejts private, e ka reduktuar zhvillimin urban vetm n fushn e ndrtimit, dhe e ka kuzuar planikimin urban n thjesht projektim zik. Tipari aktual i zhvillimit urban ka rrjedhur nga nj kndvshtrim ligjor thellsisht i pakualikuar, i cili v mbi do gj t drejtat mbi pronn private, duke kuzuar mundsin e shtetit pr t ndrhyr nprmjet menaxhimit dhe planikimit urban. Ndrkoh q n dekadn e par t tranzicionit Shqipria ka arritur n mnyr t uditshme t reagoj mir ndaj krkesave t menjhershme ekonomike dhe sociale, q qytetet i prballojn nprmjet prpjekjeve pothuajse t pakualikuara private, dekada n vazhdim krkon nj reagim krejt t ndryshm. Pr t siguruar suksesin e ardhshm t qyteteve mundsi banimi dhe qndrueshmri mjedisore, lehtsi n lvizje dhe integrim social t popullsis me t ardhura t ulta mund t jete nj sd akoma m e madhe, sepse kjo krkon nj ekuilibr m t mir mes iniciativave private dhe publike n zhvillimet e ardhshme urbane. N kt kontekst, rregulli/rendi ligjor urban n Shqipri duhet ende t zhvllohet n mnyr t ndjeshme, prtej qllimit vet Ligjit pr Planikimin Urban t vitit 1998, dhe amendamenteve t tij, n mnyr q t trajtohet statusi aktual i shtjeve urbane n nj shoqri n ndryshim t vazhdueshm. Si Kushtetuta e vitit 1998 dhe legjislacioni civil i vendit kan nj kndvshtrim konservator klasik ligjor pr tokn dhe t drejtat e pronsis, gj q t on kryesisht drejt nj sjellje laissez faire (lejoje ta bj) pr sa i prket zhvillimit urban. Me t drejtn pr t ndrtuar, e cila gjersisht perceptohet si nj aksesor i thjsht i t drejts s pronsis, ka shum pak vend/qllim pr nj ndrhyrje publike nprmjet planikimit regullues. Masa radikale pr shpronsim sht alternativa e vetme mundshme dhe ligjore, e njohur nga ana e qeveris. Duhet t krijohen os riformulohen mekanizma t reja ligjore (gjersisht t prdorura n shum vende t tjera) pr t ndrhyr n trojet urbane dhe tregjet e pasurive t paluajtshme, duke reektuar kshtu nocionin e funsionit shoqror t prons. Ligjet urbane duhet gjithashtu t perditesohen pr t mbshtetur rregullat lidhur me apartamentet e prbashkta dhe praktikat e qeramarrjes.
xx 20
Menaxhimi urban pengohet gjithashtu nga problematika e mardhnieve ndrqeveritare. Ministria e Punve Publike, Transportit dhe Telekomunikacioneve ka nj funskion koordinues, nprmjet departamentit t vet t planikimit urban, i cili nuk ka burimet e mjaftueshme, madje as krahasuar me njsite e planikimit t disa bashkive. Ka nj shkputje t dukshme midis Ligjit t Planikimit Urban t vitit 1998 dhe Ligjit pr Decentralizimin n vitit 2000, pr sa i prket qeverive vendore, t cilat nuk kan mjetet e duhura nanciare pr t vn n jete prgjegjsit e tyre t reja lidhur me planikimin urban, ndrkoh q qeveria qndrore vazhdon t ruaj nj rol t madh de jure n aprovim. Do t ishte e preferueshme q t reduktohet ky funksion mbikqyrs, perjashto rastet kur vrtet sht e nevojshme t mbrohen interesat kombtare, duke shkuar drejt nj vlersimi t shpejt t tipit nuk kam kundrshtim, dhe si rrjedhim t minimizohen vonesat dhe mundsit pr ndrhyrjet politike n planikimin e bashkive. Koordinimi n planin horizontal duhet gjithashtu t inkurajohet dhe lehtsohet , si midis bashkive t zons metropolitane t Tirans dhe midis shoqatave t bashkive, t cilat mund t shkmbejn praktikat dhe e m tej t ndajn interesat dhe kapacitetet e tyre vendore. Ka gjithashtu edhe nj boshllk midis rregullit ligjor urban q zbatohet n Shqipri dhe atij q prdoret n BE, pr sa i prket shtjeve sociale. Ndrkoh q ka nj mbrojtje t qart t t drejtave t individve, ka shum m pak njohje t t drejtave kolektive, dhe si rrjedhim qllimi pr nj shoqri civile t organizuar sht ende i kuzuar. Pjesmarrja publike n diskutime, dhe n formulimin e planeve publike, nuk krkohet por po rritet gjithnj e m tepr veanrisht n hartimin e planikimeve strategjike, e s fundmi dhe n iniciativat e hartimit t buxheteve. Kjo pjesmarrje do t duhet t bhet nj pjes kryesore/kye e zgjidhjes s problemeve t urbanizimit dhe rregullimit sidomos t vendbanimeve/ndrtimeve informale. Gjithashtu i rndsishm sht kuadri mbrojtes pr t drejtat e konsumatorve, me intesikimin e mtejshm t transaksioneve t prons/ave. Rekomandimet pr planikimin urban dhe politikat pr zhvillimin urban. Hapi i par themelor n reformimin e kuadrit udhzues sht qartsimi i vizionit dhe i strategjis q synon krijimin e nj karakteri mbshttes dhe gjithprfshirs t zhvillimit urban. Sugjerohet q pr prcaktimin e orientimeve/udhzimeve m t gjera t politiks mbi prdorimin e toks urbane (dhe pr kuadrin e prgjithshm rregullues) qeveria, ajo qndrore dhe lokale, duhet t percaktoj objektiva t qarta si m posht vijon5, t cilat do t jen kyi pr t realizuar nj sistem urban eient dhe t barabart pr t gjith: duhet t realizohet strehimi i ligjshm e i prballueshm pa nevojn e subvencioneve, pr pjesn m t madhe t popullsis (70 80 prqind sht % e pritshme n shumicn e ekonomive t zhvilluara t tregut); infrastruktura duhet tju vihet n dispozicion t gjith banorve, p.sh. furnizim i me uj dhe kanalizime, rrug t mira, sisteme t kullimit dhe shrbimeve sociale si jan shkollat; do vendbanim dhe ndrtim i ri duhet t jete i ligjshem/formal, ka do t thot se sistemi duhet t lejoje prdoruesve t toks t kene nje titull pronesie t ligjshm dhe leje ndrtimi; Kto pika nuk prfshijn sekuencen e prioriteteve, domethn nuk shte gjithmon e nevojshme t sigurohet pronsia para sigurimit t shrbimeve infrastrukturore.
5
xxi 21
qytetet duhet t zhvillojn hapsirat e tyre n mnyr kompakte, n mnyr q t lejojn prdorimin maksimal t transportit publik, dhe t sigurojn qndrueshmri ekonomike dhe mjedisore. Puna aktuale pr realizimin e ktyre objektivave duhet t ndrmerret nga sektori privat, por kjo duhet t jete e bazuar n kuadrin koherent t rregullimit urban, n investime publike dhe taksat q vendosin stimujt e duhur, dhe i bn rezultatet e dshiruara t prballueshme. S dyti, n prputhje me kto objektiva t gjera kombtare dhe me vizion lokal, do qytet ka nevoj t zhvilloj dhe t prditsoj planin rregullator (plani i prdorimit t toks) duke prfshir dhe planin e ndarjes s zonave. Krkesa kryesore sht nj dokument i thjesht, i prgatitur nprmjet nj diskutimi dhe vlersimi publik, i cili mund t jete gjersisht i disponueshm, i thjesht pr tu kuptuar, dhe i zbatueshm. Detyra kryesore sht prcaktimi i zonave ku ndrtimet duhet t kuzohen ose shmangen pr shkak t interesave mjedisore ose interesave t tjera publike, si dhe t siguroj kritere shum t qarta dhe t thjeshta pr prdorimin e toks, duke prfshir ktu t drejtat e kalimit pr rrugt kryesore pr pjesn e tjetr. Nj shembull i mir sht plani i ndarjes s zonave i Varshavs n Poloni, i cili mbron zonat delikate historike dhe mjedisore, dhe stimulon zhvillimin e orientuar drejt tregut, si dhe riprdorimin e pronave q ndodhen n qendr, n mnyr q t plotsohet krkesa e tregut duke mbajtur njkohsisht qytetin sa m kompakt q t jete e mundur. Planikimi urban dhe praktikat rregullatore n Shqipri duhet t jen gjithashtu ndryshe nga kan qn n t kaluarn, n nj sr aspektesh t rndsishme: (i) (ii) Planet lokale duhet t prfshijn nj prcaktim t qart t nnndarjeve t rregulloreve q promovojn standarte t prballueshme pr zhvillimin e ligjshm t toks. Theksi q i vihej n t kaluarn zgjerimit t kujve urban (vijs s verdh) duhet t zbutet, meqnse sht zbuluar se ky kndvshtrim ka qn shpesh, sipas eksperiencave ndrkombtare, antiproduktiv- kuj t till nuk paksojn presionet e krkess pr zgjerim urban dhe mund t sjellin kosto m t larta pr ndrtimet. Njsite bashkiake t planikimit duhet t monitorojn rregullisht mimet e toks dhe banesave, ashtu si duhet t monitorojn oferten dhe krkesn perkatesisht sipas grupeve me t ardhura t ndryshme. Ky funksion mund ti delegohet sektorit privat. Me ann e nj monitorimi m t mir t vlerave t tregut, bashkit mund gjithashtu t angazhohen m shum n menaxhimin e aseteve t tyre n pasuri t patundshme (si ndrtesat ashtu dhe tokn)kjo do t detyroj kryerjen e regjistrimit t tyre, dhe vlersimin e vlers s tyre potenciale pr prdorim, dhnie me qera, shitje, qira nanciare/leasing dhe t tjera si kto. Plane rregulluese m realiste dhe m t thjeshta do t jen mlehtsisht t tu zbatueshme dhe t realizueshme, duke zvogluar theksin q i v qeveria shkatrimit pas ndrtimit t objektit. Zbatimi i ligjit sigurohet m mir n kt rrug dhe nprmjet: (a) planikimit rregullues dhe ndarjes s zonave q i shrben m mir dinamikave t tregut, m shum se sa i pengon ato; (b) pjesmarrja e publikut n formulimin e planeve dhe rregulloreve, si
(iii)
(iv)
xxii 22 VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI dhe publikimi i tyre pas prfundimit, n mnyr q t sigurohet mbshttje e prgjithshme dhe transparence; si dhe (c) nj proces lejues i ravijzuar q redukton kostot e transaksioneve pr marrjen e aprovimeve dhe dekurajon sjelljet korruptive t zyrtarve. Ka nevoj pr nj riorientim domethns t sjelljeve dhe arsimit profesional t planikuesve urban. Pr t mundsuar kt transformim, dhe pr t prballuar krkesn pr aftsi/kualikime n aspektin e planikimit urban, do t duhen ndryshime n trajnimin formal dhe liencimin e planikuesve urban, nj ekspozim m t gjer ndaj praktikave m t mira ndrkombtare pr planikimin e thjshtzuar urban dhe t orientuar nga tregu, si dhe prfshirjen e ekspertizs s OJF-ve dhe rmave ndrkombtare, dhe mbshttjen e donatorve.
(v)
Kolona e tret e kuadrit ligjor urban perbhet nga mekanizmat jorregullator: investimet n infrastruktur dhe prdorimi i instrumentave skale dhe nanciare q mbshtsin zhvillimin e tij. Investimet n infratruktur jan t domosdoshme pr t mbajtur mimet e shtpive/banesave brenda mundsive t fuqis blerse me kalimin e kohs dhe pr ti shrbyer nj ekonomie private ekase. Edhe pse ja vlen t eksplorohet m tej partneriteti private-publik n sigurimin e infrastrukturs urbane, sidomos pr shrbimet e bazuara mbi tarifa t caktuara, si p.sh. furnizimi me uj, burimet q lejojn invesimet n t mira publike lokale (rrug, kanalizime, drenazhim e kullime dhe hapsira t gjelbra) pa os me potencial far t vogl pr t nxjerr t ardhura, do t duhet t mbulohen kryesisht nga taksat vendore dhe tarifat. Burimet e disponueshme nanciare mund t shfrytezohen edhe m shum, pr shembull duke aplikuar taksn mbi pronsin/pronn, tek ai q e ka znn rastet kur pronsia nuk sht e saktesuar, dhe me an t mbledhjes s vazhdueshme t ktyre . Tatimi mbi pronn mund t ket edhe prtime joskale, duke dekurajuar spekullimin dhe mosprdorimin e saj. Si sht vn re, t ardhurat nga tarifat mbi ndrtimet mund t menaxhohen m mir duke nancuar direkt infrastrukturn, sesa n mbulimin e shpenzimeve t tjera. N terma afatmesm, bashkit duhet t krjojn mundsin t nancojn kto investime nprmjet kreditimit. Kto jan mundsi t tjera, pr forma t reja t partneriteteve publike-private n nancim, q mund t eksplorohen n terma afatgjate, n Shqipri, pr t ndar n perpjestimin e duhur vlern e tuar nga rivnia n shfrytezim t toks. Si konkluzion Transformimet dramatike t Shqipris q nga tranzicioni, kan patur dimensione hapsinore territoriale shum t qarta. Prqndrimi n rritje i popullsis dhe i aktivitetit ekonomik kan sjell rritje t mirqnies pr banort e qyteteve dhe pr komunitetet e t ardhurve. Modeli gjeograk i ekonomis s Shqipris sht dukshm i qart dhe po konsolidohet gjithnj e m tepr, ndrsa rajoni metropolitan Tiran/Durrs, mund t vazhdoj t mbetet qendra e gravitetit pr gjith ekonomin. Rritja urbane do t vazhdoj, por n permasa m t vogla, e ,idhur kjo me rritjen e norms s urbanizimit n nivele t ngjashme me vendet e tjera Evropiane. Strategjit dhe politikat kombtare t zhvillimit, ku prfshihen dhe politikat pr t fuqizuar dhe prmirsuar klimn e investimeve t rmave pr do qytet, duhet t njohin dhe punojn me kto realitete territoriale hapsinore. Pergjigja spontane e tregut, q u krijua n 10-vjearin e par t tranzicionit, oi n rritjen masive t krkess pr prona urbane dhe n prmirsimin e cilsis s banimit, n
Matrica e Rekomandimeve thelbsore.

Si: Ndrhyrjet/veprimet e nevojshme Kush (dhe n far niveli) Kur
far: Problemet/shtjet
Pse: Arsyet pr ndrhyrje
A. Perpunimi i Strukturs Ligjore pr Planikimin Urban dhe Menaxhimin e Toks.
Shkputja n vitet 2000 Ligji i decentralizimit dhe ligji i Planikimit Urban 1998 planikimi urban sht ende shum i centralizuar Periudhn afatshkurtr (12-18 muaj) dhe afatmesme (18 muaj deri n 3 vjet)
De jure ndrhyrja n planikimin e bashkive ka shkaktuar vonesa t panevojshme dhe rrjedhimisht rritjen e kostos s jetess dhe t biznes.
Rishikimi i Ligjit t Planikimit Urban, q t kordinohet me gjith procesin e decentralizimit. Decentralizimi i vendimmarrjes pr t minimizuar vonesat dhe ndrhyrjet e panevojshme n nivelin e planikimit bashkiak. P.sh. aprovimi pa objeksion nga MPPTT.
Qeveria qndrore (MPPTT), prmes veprimeve parlamentare, t rishikoj ligjin pr planikimin urban dhe t dekretoj udhzime kombtare q do t zbatohen dhe adaptohen nga ligje e rregulla normative n nivel lokal.
Nocioni i ekuilibruar i t drejtave individuale t prons dhe detyrimeve shoqrore ligji dominues privat on n t drejta t pakuzuara mbi pronn. MPPTT dhe Parlamenti Shqiptar.
Trajtimi aktual ka kuzuar mundsit pr ndrhyrjen e shtetit prmes planikimit dhe menaxhimit, duke ln vetm instrumentin e pronsis private/titujve t prons. Rishikimi i ligjit t planikimit urban dhe legjislacionit perkates q t vendoset nj ekuilibr ndrmjet interesave private dhe publike (p.sh. lejimin e marrjes se vlers s shtuar, partneriteteve publikeprivate pr zhvillimin e toks, etj.)
Afatmesm deri n afatgjat (m tepr se 3 vjet)per zbatimin e plot e ktyre opsioneve.
B. Formulimi dhe Zbatimi i mir-fokusuar dhe Market-Friendly i Planikimit Urban dhe Politikave Menaxhuese Zhvillimi i nj strategjie kombtare t sektorit urban. Artikulimi i vizioneve dhe strategjive pr zhvillimin urban n bashki. MPPTT duke udhhequr konsultime ndrqeveritare dhe duke siguruar pjesmarrjen e grupeve t interesit. Qeverit lokale ne nivel bashkie, prmes nj procesi lokal bashkpunues. I menjhershm deri n afatmesm (Strategjit lokale duhet t jen pjes e procesit t zhvillimit t planeve rregulluese)
mnyr dramatike. Por kontributi plotsues publik n sigurimin e t mirave publike dhe shrbimeve nuk pati t njjtin ritm me prpjekjet e sektorit privat. Menaxhimi urban mungoi pothuajse krejtesisht, n termat e rolit t nj qeverisje t afte n sigurimin e infrastrukturs s nevojshme dhe nj kuadri rregullator t mir-fokusuar dhe eksibl, q i prshtatt fuqis blerse dhe reagueshmrin e tregut informal. Sda pr qeverisjet qndrore dhe lokale do t jet t promovojn nj ekonomi urbane t integruar, q ruan shkathtesin siprmarrse t demonstruar n t kaluarn, ndrsa siguron q qytetet do arrijn t realizojn krkesat e qytetarve, pr nj shoqri t shndetshme n terma shoqrore dhe mjedisore.
Nevoja pr vizion dhe strategji me qllim arritjen e nj sistem urban eent, t drejte, mbshttes dhe gjithprfshirs.
Te siguroj rregulla udhzuese pr planet rregulluese urbane dhe legjislacion ose rregulla t tjera urbane pr tu zbatuar.
xxiii 23
Formulimi dhe zbatimi i: Planeve zonale dhe rregulluese. Rregullat e nnndarjeve zonale Zbut kujt e rritjes urbane N varsi t Ligjit t Planikimit Urban; mund t kryhet n baza eksperimentale n nivel bashkiak. Afatmesm
xxiv 24 VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI
Mungesa e planeve rregulluese t rifreskuara dhe t zbatueshme, dhe mungesa e zbatimit ligjor t tyre, q ojn n: De facto pamundesin e zhvillimit formal t tokave t lira, si pasoj e mungess s planit rregullues dhe /ose mungess s miratimit t kthimit t tokave bujqsore pr prdorim urban. Ngurtesia e vijave t verdha (kujt e rritjes urbane), q japin rezultate joproduktive dshtojn n reduktimin e presionit t krkess pr zgjerim urban duke uar n rritjen e kostove t zhvillimit. Zyrat e Regjistrimit t Pasurive t Paluajtshme (ZRPP) MPPTT Zyrat e Planikimit bashkiak dhe MPPTT Perfundimi i regjistrimit t tokave urbane. Perfndimi i inventarit t burimeve e aseteve publike t tokave (infrastruktura, toka publike, zonat e ndjeshme mjedisore dhe vendet me trashegimi kulturore, etj.) Monitorimi i mimeve t tokave dhe banesave duke e br informacionin t hapur pr publikun. Afatshkurtr deri n afatmesm Afatshkurtr deri n afatmesm Afatmesm deri n afatgjate Zyrat e Planikimit bashkiak Afatshkurtr deri n afatmesm
Reduktimi i kostove t mdha t transaksioneve n projektet urbane, lehtsimi me eenc dhe i organizuar i urbanizimit, mbrojtja e interesit publik dhe kuzimi i mundsis pr rryshfete dhe korrupsion Reduktimi i shtrembrimeve t tregut dhe edukimi me urbanizimin e organizuar, q nuk shkakton zhvillim urbanistik t jashtligjshm/joformal
Planikimi n nivel bashkie, prmes nj procesi lokal bashkpunues dhe nn udhheqjen e Departamentit t Planikimit Urban n MPPTT Afatshkurtr deri n afatmesm.
Mungesa e informacionit t hapur n dispozicion per: Pronsin dhe tokn. mimet e toks dhe shtpive t banimit Transaksioneve t pasurive t patundshme
Te vendosen themelet pr mirfunksionimin e nj tregu t pasurive t paluajtshme dhe toks. Publikimi vlers s toks dhe ndrtesave pr t informuar operatort n treg (per t ulur nivelin e riskut) dhe vendosja e parametrave zonale.
Pjesmarrje e ult e qytetarve n formulimin e planeve urbane
Prmirsimi i transparencs n procesin e planikimit, me qllim q planet t jen gjersisht t kuptueshm dhe gjithprfshirs dhe autoritetet publike t jen t gatshme pr zbatim.
Mbajtja e konsultimeve t hershme dhe t gjera me grupet e interesit, n prcaktimin e vizioneve dhe strategjive pr planet rregulluese. Mbajtja e diskutimeve publike dhe brja publike e planeve, kur ato t ken perfunduar.
Pjesmarrje e ult e qytetarve n formulimin e planeve urbane Zyrat e Planikimit bashkiak
Prmirsimi i transparencs n procesin e planikimit, me qllim q planet t jen gjersisht t kuptueshm dhe gjithprfshirs dhe autoritetet publike t jen t gatshme pr zbatim.
Mbajtja e konsultimeve t hershme dhe t gjera me grupet e interesit, n prcaktimin e vizioneve dhe strategjive pr planet rregulluese. Mbajtja e diskutimeve publike dhe brja publike e planeve, kur ato t ken perfunduar. Prmirsimi i menaxhimit t aseteve t pronave publike nprmjet alternativave t qera-djnjes, shitjes, Leasingu/qeras nanciare dhe transaksioneve t tjera aktive pr tokat. Zyrat e planikimit bashkiak nn udhzimet e aplikueshme n plan kombtar t MPPTT. Afatgjate.
Afatshkurtr deri n afatmesm
Mangsi n menaxhimin e aseteve t prons publike.
Mundsimi i sektorit publik pr t inuencuar zhvillimin urban dhe pr t rritur investimet privat.
C. Sgurimi i Invesitmeve n Infrastruktur dhe Stimujve, pr t Lehtsuar Zhvillimin Urban n Kndvshtrimin e Sektorit Privat. Zhvillimi i normave pr zbatimin e legjislacionit t ri (Ligji 9402); marrja e masave prioritare sipas tipeve t vendbanimeve joformale dhe/ose joligjore. Nisja e programeve pilot pr t zhvilluar proedura praktike pr integrim t plot. Investime n infrastrukturn bashkiake (uje, infrastruktur hidrosanitare, drenazhim, parqe) dhe shrbime sociale, nprmjet buxheteve bashkiake (duke prfshir tatimin pr infrastruktur t rezervuar pr kt qllim) dhe transferime kapitale nga qeveria qndrore. Bashkit duhet t vlersojn dhe t percaktojn prioritetet pr nevojat pr investime n infrastruktur, duke prfshir dhe planet e rrjetit t shrbimeve. MPPTT dhe Ministria e Drejtsis (ZRPP) t japin direktivat. MPPTT, n bashkpunim me bashkit e zgjedhura Afatshkurtr deri n afatmesm Afatshkurtr deri n afatgjat (per zbatimin e plot)
Ndrtimet jo formale duhet t integrohen n zonat urbane (me rregullat, urbanizimin dhe sigurin pr pronn)
Integrimi i vendbanimeve informale n sistemin m t gjer socialekonomik urban dhe strukturn ligjore-institucionale me akses n infrastrukturn normale dhe shrbimet shoqrore
Mangsit e infrastrukturs parsore dhe dytsore, pr t krijuar nj klim atraktive pr invesitmet urbane n inegrimin e vendbanimeve joformale
Eleminimi i pengesave kryesore pr zhvillimin sektorit privat n nivel lokal dhe integrimi i vendbanimeve joformale.
Ministria e Financs t bj m transparent procesin e planikimit dhe t realizimit t transfertave ndrqeveritare t kapitalit. Bashkit nn direktivat kombtare.
Afatshkurtr deri n afatmesm Afatshkurtr deri n afatmesm
xxv 25
Taksat dhe burimet e tjera t nancimit t zhvillimit urban jan t kuzuara. Sigurimi i shprndarjes s t ardhurave nga taksat e ndrtimit n investime esenciale n infrastruktur. Krkimi i mundsive pr partneritetin publikprivat n ndrtimin e infrastrukturs dhe realizimin e shrbimeve, sidomos atyre t tarifuara. Sigurimi i opsioneve pr nancim afatgjat prmes huamarrjes n nivel lokal. Qeveria qndrore t zhvilloj nj struktur ligjore pr PPP-te Bashkit
Eleminimi i barrierave kryesore t zhvillimit sektorit privat n nivel lokal Mobilizimi i m tepr burimeve nanciare dhe rritja e eencs Mundsimi q vendimmarrja t jete sa m afr prtuesve/prdoruesve t shrbimeve.
Prmirsimi i vlersimit t prons aktuale dhe taksimit t prons.
Bashkit me direktiva t MPPTT dhe Ministris s Financave
Qeveria qndrore t hartuar nj kuadr ligjor t prshtatshm pr kreditimin n nivel bashkiak, si dhe krkesa duiare q bashkit t arrijn t kualikohen
xxvi 26 VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI
D. Krijimi i Kapaciteteve Njerzore dhe Institucionale n Planikimin Urban dhe Menaxhimin e Toks. Rishikimi i arsimit pr planikimin; Sigurimi i trajnimeve profesionale; Vendosja nj sistemi liensimi pr urbanistet profesioniste. Rekrutimi i stat t duhur Sigurimi i trajnimeve t specializuara dhe asistenc teknike t prshtatshme Ri-orientimi i inspektoriatit kombtar t ndrtimit (policia e ndrtimit) dhe fuqizimi i aftsis pr inspektim n bashki Siguro trajnime t fokusuara dhe thjeshto direktivat dhe mjetet pr t ndihmuar n prgatitjen e planeve rregulluese. MPPTT MPPTT MPPTT, universitetet, institutet e krkimit dhe shoqatat profesionale
Trajtimi i planikimit si nj proces zik projektimi duke kuptuar far pak forcat q vn n lvizje tregun prve politikbrsve dhe planikuesve urbane
Rrnjosja e nj ndryshimi n mentalitetin e planikimit t politikbrsve, zyrtarve t planikimit dhe planikuesve urbaniste profesioniste.
Departamenti i planikimit urban n MPPTT ka kapacitete t pamjaftueshme.
Udhzimet e qeveris qndrore n planikimin urban dhe menaxhimin sht mse i nevojshm n nivelet qndrore, n prputhje me decentralizimin e funksioneve kryesore tek bashkit.
Mungesa e aftsive n planikim dhe kontrollin e zhvillimit n bashkit.
Permirso kapitalin njerzor ne planikimin urban dhe menaxhim, n nivel lokal.
MPPTT, universitetet, institutet e krkimit dhe OJF n bashkpunim me Bankn Botrore dhe donator t tjer.
Analiza e Politiks pr Sektorin Urban n Shqipri
Pjesa I. Dinamika demograke dhe ekonomike e zhvillimeve t fundme urbane

N 15 vitet e shkuara Shqipria ka br nj perparim domethns n tranzicionin e saj nga nj ekonomi e ngurte me planikim qndror n nj ekonomi me baz tregu. Vendi ka ndrmarr reforma strukturore me ndikim t gjer dhe sht dalluar si nj nga ekonomit n tranzicion me rritjen m t shpejt, me nj rritje mesatare reale t PBB-s 7.5 prqind n periudhn 1998-2004 (FMN, 2006). Kjo rritje domethnse sht ushqyer nga drgesat e parave nga emigrantet, t cilat sipas Banks s Shqipris jan vlersuar n 2004 n 1 miliard USD, ose 13.5 prqind e PBB-s (Hernandez-Coss et al, 2006). Performanca e lart ekonomike dhe drgesat nga emigrantet, s bashku me nivelin e ult t pabarazis n t ardshura, kan kontribuar, gjat ktyre viteve, n reduktimin e nivelit t varfris m tepr se n vendet e tjera t Ballkanit Perndimor6. Tranzicioni ekonomik dhe social sht shoqruar me nj rritje t urbanizimit nga 36 prqind n vitin 1990 n 44 prqind n vitin 2003. Shqipria mbetet nj nga vendet m t varfra n Evropn Lindore7 dhe ka ende rrug t gjat pr t br n zevndsimin e strukturs ekonomike t socializmit me nj sistem produktiv formal t bazuar n bujqsin e produkteve me vler t madhe dhe t perpunimit, industrin e leht dhe shrbimet. Zgjerimi i popullsis dhe ekonomive urbane ka qen nj element ky n transformimet e deritanishme, duke mundsuar rritjen e transfertave t brendshme, stokut t kapitalit, industris s ndrtimit t banesave dhe rishprndarjes s forcs s puns n aktivitetet me produktivitet m t lart. Kto tendenca kan sjell rritje domethnse n prmirsimin e mirqnies dhe kan krijuar nj treg vibrant pr siprmarrjen e brendshme. Pjesa e Par e ktij raporti pershkruan disa nga kto zhvillime duke dhn karakteristikat e kontekstit t urbanizuar t ekonomis Shqiptare. Kjo analiz gjithashtu nnvizon nevojn urgjente pr modernizimin e qeverisjes, sidomos n nivel lokal, pr t arritur q qytetet t mund t funksionojn me eenc dhe mbi parimet e barazis. Decentralizimi skal dhe politik, q lloi n vitin 2000 krijoi kuadrin pr qeverisjen lokale, megjithat dimensione t rndsishme t kapaciteteve t nancimit nga bashkit jan ende duke u perpunuar. Vmendje e veant n politik, duhet ti kushtohet gjithashtu sdave t venanta, q prballojn qytetet n zonat e planikimit urban dhe menaxhimit t toks. Problemet n kto zona ndikojn n ngaterrimin e t mirave publike dhe private, ose t interesit publik dhe privat, n mjedisin lokal, q prcakton dhe cilsin e jetess s pditshme. Kto shtje jan fokus i Pjess s dyt t raportit.
Banka Boterore, Vlersimi Programatik i Progresit t Vlersimit t Varfris n Ballkanin Perndimor (2001-2005), Qershor 2006. 7 PBB pr frym shte ende vetm 6.5 prqind e mesatares s BE-s 15 antarshe (EIU proli i vendit 2006).
6
Kapitulli 1
Zhvillimet demograke dhe tendencat Shqipria vazhdon t bj progres

Fenomeni i migracionit Shqipria sht unike pr sa i prket situats s saj demograke, sepse sht i vetmi vend n Evrop q gzon nj norm t rritjes natyrore mbi 1 prqind pergjat gjith viteve 1990 (King dhe Vullnetari, 2003; INSTAT, 2002). Megjithat, n regjistrimet e prgjithshme t popullsis ndrmjet viteve 1989 2001, Shqipria ka psuar nj rnie prej 3.6 prqind n shtimin e popullsis.. Forca kryesore q ka ndikuar ka qen nj shkall e madhe e emigracionit ndrkombtar t popullsis q nga fundi i periudhs s veteizolmit. N vitin 2001, rreth 600,000 deri n 700,000, apo nj e pesta e popullsis vendase t Shqipris, u vlersua se jetonte jasht kujve t vendit, kryesisht n Greqi dhe Itali (Carletto et al, 2004). Eksodi post-komunist hapi nj seri t re etapash t lidhura me momente kritike t vshtirsive ekonomike dhe paqndrueshmris politike. Stampini at al (2005) identikoi katr faza kryesore n kt evolucion. Duke vazhduar rnien e regjimit komunist n vitet 1990 (regjim n t cilin emigraconi ishte i ndaluar zyrtarisht), trazirat e para politike, pasiguria sociale dhe rnia ekonomike nga viti 1990 deri n 1992 nxiti nj val t madhe emigracioni ndrkombtar. Periudha midis viteve 1993 1996 pa rikthimin e stabilitetit politik, rritjes ekonomike dhe rnies s papunsis. Pavarsisht nga kjo, migracioni ndrkombtar vazhdoi t rritej s teprmi, kryesisht si pasoj e pagave t ulta dhe diferencimit t pasuris ndrmjet Shqipris dhe vendeve fqinj, zvoglimit t sektorit publik, mangesive n infrastruktur dhe sigurimin e shrbimeve. N vitin 1997, rnia e skemave piramidale oi n kulmin e emigracionit t perkohshm dhe atij t perhershm. Q nga viti 1999 ekonomia sht prmirsuar n mnyr t qndrueshme. Rikthimi i stabilitetit politik dhe rigjallrimi i rritjes ekonomike kan ndihmuar n zvoglimin e uksit t migracionit, edhe pse ai vazhdon t mbetet n nivele t larta.
Figura 1.1 Rritja e popullsis u zvoglua gjat viteve 1990
Total Population in Albania (1945-2001) 3,500 3,000 Population ('000) 2,500 2,000 1,500 1,000 500 0 1945 1950 1955 1960 1969 1979 1989 2001 1,122 1,219 1,392 1,626
Total Population ('000)
3,182 2,591 2,068
3,069
Census Year
Figura 1.2 Tirana dhe zonat qendrore bregdetare jan destinacionet kryesore pr lvizjet e popullsis. Numri absolut i popullimit n qytet dhe % e rritjes s numrit t popullsis n baz rrethi, 1989-2001
Paralelisht me migracionin ndrkombtar, Shqipria post-komuniste ka dshmuar nj lvizje po aq t madhe t brendshme t popullsis. Rivendosjet e brendshme hapsinore t popullsis kan qen kryesisht nga rajonet e brendshme dhe ato malore drejt rajoneve qndrore dhe ato bregdetare, nga malsite drejt vendeve t ulta dhe nga zonat rurale drejt atyre urbane.
Ashtu si tregohet edhe n Figurn 1.2 dhe Tabela 1-1, ndrmjet dy Regjistrimeve t Prgjithshme t Popullsis dhe Banimit (RRPPB) n vitin 1989 dhe 2001, rajonet qndrore dhe bregdetare u bn destinacionet m t preferuara t migracionit t brendshm. Midis viteve 1989 dhe 2001, Tirana dhe Durrsi doln n krye t listes s prefekturave/rajoneve m t populluara q priten migrante, absorbuan afrsisht tre t katrtat e ukseve t prgjithshme t migracionit t brendshm. Fieri dhe Vlora n zonn bregdetare jugperndimore, e ndjekur nga Lezha n bregdetin veriperndimor dhe Elbasani n pjesn qndrore, t cilat gjithashtu priten emigrante por n sasi shum m t vogla. Vrshimi vinte si apsoj e prapambetjes ekonomike n rajonin veri-lindor (prefekturat e Dibrs dhe Kuksit), n at perndimor dhe s teprmi at t Jug-lindjes (prefekturat e Beratit, Gjirokastrs, Kors). Ka gjithashtu edhe vrshime n distanca t shkurtra (kryesisht kse nga zonat rurale n ato urbane) brenda Shqipris qndrore dhe brenda pjess s Malsis Veri Lindore.
Tabela 1-1 Rajoni qndror-bregdetar sht pozicioni kryesor i preferuar nga migrantet
Shprndarjet e migracionit ndr-rajonal(1989-2001), numri i personave dhe shprndarjes n prqindje Rajoni i prejardhjes Veri-Lindje Veri-Lindje N % Qndror/Bregdetar N % Jug-Lindje N % Totali 2,491 17.5 1,273 2.1 3,764 58,256 97.9 165,689 13,186 Rajoni i vendosjes Qndror-Bregdetar 107,433 98.7 Jug-Lindje 1,465 1.3 11,721 82.5 Totali 108,898 100 14,212 100.00 59,529 100 182,639
Burimi: INSTAT Regjistrimi i prgjithshm i popullsis 2001.
Urbanizimi I shumpritur por t paprgatitur pr te, urbanizimi sht br nj tendenc e dukshme dhe e pashmangshme q nga viti 1990, kur u hoqn pengesat pr lvizje t lir t popullsis. Nga viti 1989 deri n 2001, pjesa e popullsis urbane u rrit nga 35 n 42 prqind. Pr shkak se popullsisa totale ishte n rnie pergjat dekads, kjo pr shkak t emigracionit prfundimtar, rritja e numrit t banorve n zonat urbane (rreth 1 prqind n vit) nuk ishte afrsisht aq i madh sa pritej t ishte nga rritja e shkalls s urbanizimit. Shqipria mbetet nj nga vendet m pak t urbanizuara n rajonin e EAQ, ku nj mesatare prej 63 prqind e popullsis sht urbane.
Kutia 0.1 Kutia 1.1 Historik i shkurtr pr Urbanizimin n Shqipri

Nga viti 1945 deri n 1990, urbanizimi n Shqipri ishte n nj kontroll t rrepte nga shteti. N mnyr q t ndrtohej nj shoqri socialiste moderne dhe e industrializuar, deri n vitin 1960 udhheqja e Partis inkurajonte zhvillimin e industris dhe sektorit t ndrtimit. Kjo politik oi n rritjen e shpejt t popullsis urbane. Ndrmjet viteve 1950 dhe 1955, vendi regjistroi nj rritje vjetore t habitshme me 7 prqind t popullsis urbane. Megjithat, nga viti 1961 deri n vitin 1990, qeveria ndroi politikn dhe lloi t kuzonte me forc urbanizimin. Zhvillimi i qyteteve t vogla u kthye n prioritet dhe qytetet e mdha u detyruan t zhvilloheshin brenda vijave t verdha kujt e qyteteve t vendosura sipas Master planeve. Ky kuzim n urbanizim ishte pjesrisht pr shkak se banort e zonave urbane gzonin mirqnie m t madhe (per shembull, strehim dhe shrbime shndetsore) sesa banort e zonave rurale. N fakt, qeveria nxori pasaporta vendase ose karta identiteti dhe detyroi kuzimet e punsimit n ndrmarrje, n mnyr q t mbante njrzit n fshat. Kjo politik ishte e ngjashme me vendet e tjera t Bllokut Sovjetik.
Burimi: burime t ndryshme, prfshi KB (2002) Situata e Sektorit t Strehimit.
Figura 1.3 Zhvendosjet e pjesve t Popullsis Urbane dhe Rurale, 1945-2001

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1945 1950 1955 1960 1969 1979 1989 2001
21.3 20.5 27.5 30.9 32.3 33.5 35.5 42.1
Share of Total Population
78.7
79.5 72.5 69.1 67.7 66.5 64.5
57.9 % Urban % Rural
Census Year
Gjithsesi, rritja e popullsis urbane ishte shum e prqndruar. N qendr t fenomenit t urbanizimit sht rritja shrthyese e popullsis dhe zgjerimi urban i zons s Tirans s Madhe. Sipas regjistrimit t popullsis n vitin 2001, bashkia e Tirans ishte dshmitare e nj rritje dramatike t popullsis me 43 prqind, nga 238,057 banor n vitin 1989 n 343,078 n vitin 2001. Megjithat, afrsisht 850,000 banor jetojn n katr rrethet q formojn Zonn Metropolitane Tiran/Durrs8, pavarsisht se vlersimet dhe prllogaritjet jan t ndryshme. Nj studim i BE-s9 i vitit 2004 deklaron se popullsia n aglomeratin Tiran/Durrs llogaritet se i kalon nj milion banor, ose afrsisht 75 prqind t popullsis s prgjithshme urbane n vend. Ky rajon urban n rritje mund t dallohet m tej nga dy nn-zona kryesore/te mdha: (i) aksi Tiran Durrs, n t cilin jan prqndruar shumica e aktiviteteve industriale dhe tregtare; dhe (ii) zonat periurbane (rreth qendrs) ku jan vendosur dhjetra mijra migrante.
8 9
Kater rrethet jan Tirana, Durrsi, Kavaja, dhe Kruja. Programi PHARE i Komisionit Evropian (2005), Shqipri Plani Kombtar pr Transportin: Faza 2 e Studimit (ANTP), Raporti Prfundimtat, Louis Berger S.A., Paris dhe Shqipri
Figura 1.4 Zona e Tirans s Madhe udhheq tendencn e urbanizimit Dendsia e popullsis dhe qendrat kryesore urbane nper rrethe, 2001.
Burimi: INSTAT.
Nga pikpamja administrative, ka 65 bashki dhe 309 komuna n Shqipri 10. Shumica e bashkive jan shum t vogla, ku nj e treta (23) e kan nj mas popullsie n rangun e 5,000 deri 9,999 ( nj mesatare prej 7,184 banor), ndrsa nj e treta (22) kan nj popullsi n shkalln e 10,000 deri n 24,999 (nj mesatare prej 15,627 banor). N vtin 2001, Tirana ishte i vetmi qytet me nj popullsi mbi 100,000 banor, megjithse
Bashkia kuptohet si njsi administrative lokale, q qeveris nj qytet, e cila shte m e madhe se nj fshat dhe zakonisht prfshin m shum se 4000 njrz dhe ka industri. Gjate kohs komuniste, me qllim q t industrializohej m tepr vendi, disa vendbanime morn statusin e bashkis megjithse prqindja e punve jobujqsore ishte e vogl.
10
Komuna kuptohej si njsi administrative lokale, q prfshin disa fshatra, e cila qeverist nga nj kryetar, q zgjidhet nga banort e komuns pr 3 vjet.
Durrsi vlersohej ti ishte bashkuar ksaj tendence dhe Elbasani ishte drejt rrugs pr t arritur pragun prej 100,000 banor11. Figura 1.5 m posht tregon shprndarjen e bashkive prmes kuotave t ndryshme n permasat e popullsis.
Figura 1.5 Shumica e bashkive n Shqipri jan shum t vogla
400000 350000 300000 23 25 22 20 15 10 10 5 1 0
Population
250000 200000 150000 100000 50000 0 0 3 2 4
1, 00 04, 99 9 5, 00 09, 99 10 9 ,0 00 -2 4, 99 25 9 ,0 00 -4 9, 99 50 9 ,0 00 -7 4, 99 75 9 ,0 00 -9 9, 99 9 >1 00 ,0 00
<1 ,0 00
Number of municipalities
Population
Number of Municipalities
Range of Population Size
Burimi: 2001 Regjistrimi i prgjithshm i popullsis
Sipas regjistrimit t prgjithshm t popullsis n vitin 2001, afrsisht gjysma e popullsis urbane (47 prqind) sht prqndruar n pes bashkit m t mdha (me m shum se 75,000 banor) me 23 prqind t popullsis urbane q banon n Tiran. Qytetet m t vogla me 25,000 deri n 50,000 banor kishin 17 prqind t popullsis urbane.
Figura 1.6 Shprndarja e popullsis sipas bashkive n Shqipri sht e ngjashme me at n Ish Republikn Jugosllave t Maqedonis (IRJM)
35%
Share of Municpality Population
30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

2% 3% 5,000-9,999 10,000-24,999 25,000<49,999 50,000-74,999 75,000-99,999 1,000-4,999 11% 9% 6% 13% 11% 8% 23% 20% 17% 24% 23%
30%
> 100,000
Range of Population Size
Municipality Albania
Municipality FYROM
Burimi: Regjistrimi i prgjithshm i Popullsis n vitin 2001 nga INSTAT pr Shqiprin dhe Regjistrimi i prgjithshm i Popullsis n vitin 2002 pr IRJM. Vini re se rrethet, prefekturat, bashkite dhe qytetet shpesh ndajn t njjtin emr p.sh qyteti i Elbasanit drejtohet nga Bashkia e Elbasanit dhe ndodhet n rrethin dhe prefekturn e qarkut Elbasan. Nj qytet nuk shte nj klasikim administrativ zyrtar, ndrsa t tjerat jan. N kt raport qyteti dhe bashkia zakonisht prdoren si zvendsues. N kt rast, qyteti ka nj bashki qndrore (dhe 10 mini-bashki), ndrsa Tirana e Madhe, q shte nj njsi jozyrtare, mund t prfshij dhe 7 bashki fqinj.
11
Nj nga pyetjet m me interes pr kt studim sht nse sistemi urban n Shqipri sht anormal, n lidhje me at q mund t konsiderohet nj model normal i nj ekonomie tregu. Nj kndvshtrim i ksaj pyetje sht t ekzaminohet Shprndarja e prmasave t qytetit n Shqipri, prkundrejt t ashtuquajturit rregulli: renditje-permas (ligji i Zipt) pr permasat e qyteteve. Ashtu si pershkruhet dhe n Shtojc (Kutia A.1.1), rregullsia e zakonshme n shprndarjen e madhsis s qyteteve n kushtet e ekonomis s tregut, nuk gjendet n ekonomit e mparshme socialiste, t cilat prjetonin nj ndikim t fuqishm dhe t vazhdueshm t planikimit qndror. Federata Ruse sht nj shembull klasik ku qytetet m t mdha tentojn t zvoglohen m shum se parashikohet nprmjet renditjes mbi bazen e treguesve qytet-permas. Mund t pritet q edhe sistemi i qyteteve n Shqipri t reektoje gjithashtu nj shtrembrim pr shkak t kontrolleve ekstreme, t ushtruara kryesisht gjat periudhs s regjimit socialist. Duke prdorur teknikn e shprndarjes renditje-permas, jan hartuar dy grak t shprndarjes s qyteteve Shqiptare sipas madhsis s tyre, perkatesisht n vitin 1989 dhe 2001. Kjo sht br n mnyr, q t hidhet drite mbi dinamikn e ndryshimit t sistemit urban t ktij vendi n tranzicion. N vitin 1989, graku tregon se kryeqyteti, Tirana, dhe qyteti i dyt dhe i tret, m i madh, perkatesisht Durrsi dhe Elbasani jan shum t vegjl n kuptimin se ligji i Zipf-it do t kishte parashikuar shifra m t mdha pr popullsin. N vitin 2001, pas nj dekade t migracionit t brendshm dhe reformave strukturore, Shprndarja sipas renditjes s qyteteve duket se sht n nj linj me rregullin e renditjes sipas madhsis bazuar kjo mbi tregut. N veanti, Tirana i sht afruar m shum kurit t ligjit t Zipf-it, por nuk e ka kaluar kt ku12. Kshtu t pakten sipas ktij standarti, Tirana nuk sht qytet shum i madh. Dhe n krahasim me tre vendet e grupit (FYROM, Kroaci dhe Moldavia), Shqipria duket se i sht afruar m shum kurit (shikoni dy gurat 0.7 dhe 1.8 m posht, dhe Kutin A.1.1 n Shtojc).
Figura 1.7 dhe 1.8 Shprndarja e prmasave t qyteteve n Shqipri po afrohet me normat e ekonomis s tregut
13
Size Distribution of Albanian cities (1990)

13
Size Distribution of Albanian cities (2001)

cities > 5,000
cities > 5,000
12
slope = -1.0823
12
slope = -1.0807
Ln(Population)
11
Ln(Population)
11
10
10
0.5
1.5
2 2.5 Ln(Rank)
3.5
Ln(Rank)
Burimi: INSTAT, 1990 dhe 2001.
Ky ushtrim tregon nj tendenc t fuqishme, q zhvillimi urban dhe lvizjet e migracionit kan prcaktuar nj struktur, e cila sht zhvilluar sipas planikimit qndror dhe
12
Kjo analiz i referohet qytetit dhe jo popullsis s zons s madhe metropolitane.
reekton rregullime n tregun n zhvillim13. Lvizja dhe rivendosja e prmendur m sipr, megjithse duket kaotike dhe spontane, ka reektuar n fakt reagimin natyral dhe praktik t individve dhe familjeve shqiptare ndaj mundsive t pritshme demograke, ndrkoh q shpaloset tranzicioni epik social-ekonomik. Konkluzionet dhe lidhjet me prespektivn demograke Nj nga pengesat m madhore n analizimin e tendencave demograke, pas viteve 1990 sht se prllogaritjet e ndryshimeve t popullsis sipas rretheve, prefekturave ose bashkive, q nga regjistrimi i popullsis i vitit 2001 nuk jan t disponueshme dhe as t besueshme. Megjithse prllogaritje t tilla i jan siguruar INSTAT-it nga bashkit, nj shqyrtim i hollsishm i ktyre t dhnave nxjerr n pah anomali t mdha. Pr shembull, t dhnat q i jan siguruar misioneve t Banks Botrore pr popullsin n vitin 2005, tregojn se shumica e rretheve raportojn q popullsia e tyre perafrohet me nivelet e prllogaritura n vitin 2000, para regjistrimit t fundit t popullsis. Popullsia e prgjithshme n vitin 2000 ishte prllogaritur n 3.961 milion ndrsa regjistrimi i popullsis solli nj korrigjim t madh t ktij numri, n 3.069 milion pr shkak t shtimit t emigracionit. Prllogaritjet e vitit 2005, t raportuar s fundmi nga bashkit sugjerojn nj popullsi totale prej 3.820 milion, e cila do t prfshinte nj rritje prej 24 prqind, q nga regjistrimi i popullsis katr vjet m par gj q sht teorikisht e pamundur, prve rastit nse do t kishte nj rikthim masiv emigrantesh. Arsyet pr shifrat e larta nuk jan t qarta, megjithse ka mundsi, q ato t reektojn prpjekjet e qeverive vendore pr t tuar permasa m t mdha ktive, n mnyr q t mund t krkojn m shum fonde. Megjithse prcaktimi i sakte i shifrave pr popullsin n periudhn midis regjistrimeve
Tabela 1-2 Krahasimi i popullsis i vlersuar sipas rretheve para dhe pas regjistrimit t prgjithshm t popullsis t vitit 2001
Rrethi Berat Bulqiz Delvin Devoll Dibr Durrs Elbasan Fier Gjirokaster Gramsh Has Kavaj
13
Vlersimi paraprak 01.01.2000 161,772 57,409 28,063 42,143 104,790 222,768 265,192 254,137 72,806 50,250 22,788 105,346
Regjistrimi i popullsis 2001 127,837 42,968 10,765 34,641 85,699 181,662 221,635 199,082 35,750 54,647 19,660 78,179
Ndryshimi 2005/2001 24% 13% 176% 24% 3% 49% 11% 33% 115% -34% -2% 41%
Duhet pasur kujdes ndrsa prdoret kjo teknike pr parashikimin ekonomik dhe t ardhmen demograke t qyteteve t caktuara. Zhvillimi i qyteteve nuk ka t ngjar t diktohet vetm nga korrigjimi i pasaktesive t mparshme.
10
Kolonj Kor Kruj Kuov Kuks Kurbin Lezh Librazhd Lushnj Malsi e Madhe Mallakaster Mat Mirdite Peqin Permet Pogradec Puk Sarand Shkodr Skrapar Tepelen Tiran Tropoj Vlor Totali
29,484 196,969 71,010 45,985 81,377 70,078 81,149 82,517 171,844 53,213 50,596 76,373 50,113 37,378 41,388 86,727 46,203 79,947 233,127 53,797 50,808 626,821 42,317 214,715 3,961,400
17,161 142,909 63,517 35,338 63,786 54,392 67,734 72,387 143,933 36,692 39,529 61,187 37,056 32,964 25,780 70,471 34,386 35,089 185,395 29,845 32,404 519,720 27,947 147,128 3,069,275
17,179 143,499 64,357 35,571 64,054 54,519 68,218 72,520 144,351 36,770 39,881 61,906 37,055 32,920 25,837 70,900 34,454 35,235 185,794 29,874 32,465 523,150 28,154 147,267 3,087,159
27,617 180,673 67,077 42,997 62,637 70,393 92,785 72,782 181,219 53,492 44,367 66,756 41,252 34,600 37,473 89,538 39,016 82,864 222,191 39,342 40,817 630,668 28,117 178,823 3,819,567
61% 26% 6% 22% -2% 29% 37% 1% 26% 46% 12% 9% 11% 5% 45% 27% 13% 136% 20% 32% 26% 21% 1% 22% 24%
Burimi: Kolona e Regjistrimit paraprak nga t dhnat zyrtare PHC (2001). Vlresimet e mpasshme paraprake t raportuara n mnyr jozyrtare nga bashkit tek INSTAT dhe t mbledhura pr misionet e Banks n vitin 2006 (te siguruara nga Jolanda Trebicka, Konsulente e BB).
Edhe nse do t kishte nj perafrim t parrezikshm t popullsis n mes t ksaj dekade, do t ishte e vshtir t ngriheshin supozime t qndrueshme, n lidhje me tendencat e ardhshme t lvizjes s prgjithshme t popullsis, apo n veanti pr dimensionet e tyre hapsinore. Pr qllimet thelbsore t politikave t planikimit t zhvillimit urban dhe reagimit t qeverive vendore, sht e nevojshme t merren si t mirqna disa nocione t prgjithshme t luhatjes s rritjes s ardhshme urbane dhe vendosjes s saj n linja t prgjithshme. Nj shtje e rndsishme pr politikat e ardhshme, si rrjedhim sht n lidhje me sasin e pritshme t rritjes urbane, q krijon presion t vazhdueshm mbi investimet publike, strehimin dhe shrbimet urbane. Nj tregues i till mund t sigurohet nga parashikimet alternative t popullsis t bra nga INSTAT dhe Kombet e Bashkuara (Figura 1.9). sipas t dhnave t ofruara nga INSTAT dhe vlersimi mesatar i KB nprmjet 2020/21,
11
rezulton se popullsia urbane mund t rritet me 1.7 deri n 2.0 milion n dy dekadat e ardhshme duke supozuar se vlersimi prej 54 prqind pr urbanizimin sipas KB sht nj parametr i sakte. N kt trajektore, Shqipria mund t arrij urbanizmin mesatar t EAQ pr 30 vjet, me nj norm urbanizimi prej 61 prqind dhe popullsi urbane prej 2.2 milion n vitin 2030. Ndrkoh q kto shifra prfaqsojn vetm nj renditje t hamendsive t arsyeshme, duke marr parasysh sjelljen e paparashikueshme t migracionit, ato nnkuptojn se qytetet shqiptare duhet t sigurojn vendbanim pr 400 700,000 banor t rinj n brezin e ri, nse ky model demograk do t vazhdoj t jete i njjt me at t pjess tjetr t Evrops.
Figura 1.9 Popullsia urbane mund t vazhdoj t rritet ndjeshm n dekadn e ardhshme
Total population
Urban population
Urbanization rate
4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0

2000 UN/ DESA 2001 (Census base year) 2005 UN/ DESA 2010 UN/ DESA 2015 UN/ DESA 2021 INSTAT
3113
3063
3220
3335
3440
3,7273,216
3548
3680 61%
70% 60% 50%
42%
42%
45%
48%
51%
54%
54%
1306
1290
1448
1603
1762
2,0131,737
2233 1929
40% 30% 20% 10%
2020 UN/ DESA
2030 UN/ DESA
0%
Mesatarja e rritjes totale vjetore Mesatarja e rritjes urbane vjetore
-0.46
0.00
0.68
0.70
0.62
0.62
0.28
1.01
1.27
2.07
2.03
1.89
1.81
1.34
Shnim: Normat e rritjes ju referohen mesatares s pes viteve t kaluara.INSTAT jep prllogaritje pr vitin 201, mbi bazn e nj sr supozimesh n lidhje me migracionin, normn e lindjeve dhe vdekshmrin. Shifrat e INSTAT-it ju referohen 1 Janarit ndrsa t dhnat e KB deri n mes t vitit, prandaj krahasimet nuk mund t jen t sakta. Burimet: INSTAT (2004), KB (2004).
Jo t gjith kta banor do t lvizin nga zonat rurale. Prve migracionit, norma e urbanizmit n rritje gjithashtu reekton riprcaktimin e paevitueshm administrativ t kategorive rurale n ato urbane (p.sh. nga statusi komun n status bashki) duke reektuar kshtu rritjet n zmadhimin e dendsis t zonave ish rurale veanrisht ato n periferi t qyteteve dhe ndryshimet n strukturn e tyre ekonomike, n nj struktur me karakter m urban. Dhe rritja natyrore e popullsis urbane do t dominoj rritjen demograke, si pr shembull qytetet t cilat presin m shum banor t rinj me mosh riprodhuese.
12
Pavarsisht nga kjo, shtja q shtrohet sht se ku n sistemin urban do t ndodh rritja e re e qytetit. Seksioni q vijon shqyrton tendencat n aktivitetin ekonomik, t cilat jan percaktuesit m t afrt se ku do t zgjedhin puntort dhe rmat t vendosen. Ndrkoh q struktura e ardhshme ekonomike nuk mund t njihet saktesisht me siguri, ka shum t ngjar q zona metropolitane Tiran Durrs do t vazhdoj t dominoj sistemin ekonomik dhe hapsinor si njihet dhe nga parashikimet e INSTAT-it. (Kutia 1.2)
Kutia 1.2 Parashikimet e INSTAT pr shprndarjen hapsinore t popullsis deri n vitin 2021
Sipas INSTAT-it (2004), popullsia n rrethet e Tirans dhe Durrsit n njzet vitet e ardhshme do t rritet nga 700,000 n 1,200,000. Kjo rritje prej 70 prqind i dedikohet vendosjes s vazhdueshme t migranteve q vijn nga pjesa tjetr e vendit, e kombinuar kjo me nj rritje natyrore t popullsis ekzistuese n rajon. Popullsite n Jug dhe Shqiprin e mesme (pa prfshir Tirann dhe Durrsin) numruan rreth 1 milion banor n vitin 2001. Si pasoj e mungess s migracionit t brendshm, t dyja do t rriten n 1.2 milion banor m pak n Jug dhe m shum n Shqiprin e Mesme, si pasoj e riprodhimit dika m t vogl n ish-rajon. Veriu, nj rajon me nj numr t madh emigracioni, do t ket nj rnie n popullsin e tij deri n vitin 2021 n 340,000 banor, n qoft se emigracioni vazhdon me ritmet aktuale. Pjesa e popullsis n rrethet Tiran dhe Durrs do t rriten ndjeshm nga m pak se nj e katrta, n m shum se nj t tretn e popullsis s t gjith vendit. Rndsia relative e secilit prej tre rajoneve t tjer do t bjer; m pak n Shqiprin e Mesme, por m shum n Shqiprin e Jugut dhe akoma m tepr n at t Veriut. M tepr se kurr popullsia shqiptare do t perqndrohet n pjesn qndrore t vendit.
Megjith veantite e tipareve t Shqipris n migrimin e brendshm, pritet epersia e vazhdueshme e zons metropolitane Tiran-Durrs n sistemin e qytetit, dhe kjo pr arsye pozitive (shikoni Kutin 1.3 m posht) 1. Ky avantazh nuk duhet qortuar, por duhet njohur dhe trajtuar n politikn urbane dhe investimet. Fakti q n shum nga vendet n zhvillim dhe tranzicon qytetet e mdha si Tirana vuajn nga mos-ekonomizimet e mdha edhe pse gjith prtimet e mundshme t prmasave temund t mos jen kuptuar, sht shpesh nj tregues q vrteton neglizhimin e politikave urbane. Pr shembull, mangesite n shrbimet e transportit publik dhe mungesa e menaxhimit t trakut duhet t gjejn shpjegimin s pari tek mbipopullimin serioz dhe jo tek permasat e vet qytetit. N mnyr t ngjashme, neglizhimi i menaxhimit t mbetjeve t ngurta dhe hapsirat e gjelbrta publike ojn n nj humbje t parakohshme dhe t pashmagshme t pjesve t ambjentit. mimet e larta t toks bhen t paevitueshme kur oferta pr tokn sht shum e rregulluar dhe planikimi urban sht joefektiv.
Pr shembull, ajo thote se migrantet Shqiptare n Greqi, t anktuar n SMSJ e vitit 2005 raportojn se ata investojn t ardhurat e tyre kryesisht n Tiran, edhe kur ata nuk jan me origjin nga zona e Tirans; dhe ndrsa 13 prqind e ktij grupi jetuan n Korc (pjesa lindore e brendshme e vendit) para se t migronin, m pak se gjysma e tyre investojn t ardhurat e tyre n t njjtin rreth (Kotzamanis 2006).
1
13
Kutia 1.3 Shkaku pse qytetet relativisht t mdha mbeten m t preferuarat n aspektin ekonomik dhe social
Qytetet relativisht t mdha t do vendi jan zakonisht me produktivet pr t gjitha arsyet e ekonomive aglomerate. Zonat multi etnike metropolitane kan tendencn t jen pikat qndrore pr shumicn e prodhimeve t diversikuara, t industrive dhe shrbimeve risi dhe q krkojn shum informacion, si dhe t ndrmarrjeve sepse ato ofrojn tregun m t madh t puns dhe mundsit pr shkmbimin e ideve. (Henderson, Shalizi dhe Venables, 2001). Krkimet e kohve t fundit kan sugjeruar se pavarsisht nga ulja e kostove t transportit n dekadat e fundit, afrsia zike sht br jo m pak e rndsishme pr produktivitetin e rmave. N fakt, roli n rritje i teknologjive t informacionit dhe prodhimeve q krkojn shum njohuri n sektor t ndryshm, duket se favorizojn nj prqndrim m t madh t punonjsve dhe aktiviteteve q prdorin kto aftsi, n kundrshtim me zvoglimin e vlers s ndrveprimeve kok-m kok q ofrojn qytetet. (Gasper dhe Glaeser 1998, Glaeser 1998). Provat q dalin si nga teoria (duke prfshir Gjeogran e Re Ekonomike) dhe nga krkimet jan mjaft t bollshme n nxjerrjen n pah t faktit q mbipopullimi sht nj fenomen i fuqishm i zhvillimit t vet perforcimit, i cli inkurajon rmat t vendosen n afrsi t qyteteve. Shpeshher, rmat qndrojn aty ku ato kan mundsi t hyjn n treg madje edhe me shfaqjen e disekonomive si mbipopullimi dhe mimi shum i lart i toks dhe puns (Venables 2005). Krkimet e fundit institutcionale q jan fokusuar n rndsin e rrjeteve t dendura t shkmbimit personal dhe marrdhnieve q nxisin risite, konfrmojn se vlera e siprmarrsve dhe puntorve t arsimuar mbeten t lidhura n hapsir, dhe trheqja e tyre e vazhdueshme mbetet pr qytetet e mdha. (Storper dheVenables, 2004). Ndrkoh q globalizimi ka krijuar mundsi pr shprndarjen e prodhimit pergjat zinxhirit t furnizmit drejt vendeve t reja, ajo ka synuar t mos zvogloj rolin dominant t zonave t mdha metropolitane t do vendi si pika referimi pr investimet e brendshme, aktivitetet dhe shrbimet me vlera t mdha dhe magnetet pr krahun m t kualikuar/arsimuar t puns.
Nj politik e diskutuar pr nxitjen e mosprqndrimit t popullsis urbane n Shqipri mund t jete e vshtir t zbatohet n mnyr efektive dhe sht shum e kushtueshme nse ushtrohet nprmjet nancimeve publike, ashtu si provohet edhe nga politikat zhvilluese zhgnjyese t shum vendeve n rajon1. Me rritjen e t ardhurave dhe diversikimin e sektorit privat, disa nga qytetet dytsore kan mundsi q t rritin trheqjen pr rmat dhe puntort dhe t tojn nj rndsi relative ekonomike. Decentralizimi i kontrollit politik dhe lehtsimi i kontrollit rregullator pr sektorin privat, si po ndodh n Shqipri, do t tentoj t nxis kt proces n mnyr t natyrshme duke reduktuar stimujt pr rmat q t qndrojn zikisht pran Tirans si qendra kryesore. Sigurimi i nj intrastrukture m t zgjeruar dhe m t mir brenda dhe ndrmjet qyteteve dytsore, sigurisht q do ta lehtsonte kt proces. Kapitulli tjetr pershkruan se si disa nga qytetet dytsore e shohin t ardhmen e tyre ekonomike.
Gjetjet kryesore t studimeve t fundme t politikave rajonale t zhvillmit jan se ekonomite aglomerate dhe aksesi n tregje krjojn rikthime t fuqishme t timit, t cilat kan tendencn t prforcojn prqndrimin hapsinor t aktivitetit ekonomik n qytetet dhe rajonet dominante t vendeve. Ky model shte shum i vshtir t ndryshoj sipas politikave skale dhe nanciare. Shiko literaturn e Marianne Fay, editor, Zhvillimi Ekonomik n Brazil n nivel Shteteror(Disa) Leksione nga Eksprienca, Banka Boterore, Rajoni i Ameriks Latine dhe Karaibeve, Maj 2005 draft. Provat pr nj shkmbim tregtar mund t gjenden midis rritjes kombtare dhe shprhapjes rajonale n vendet prtuese t Fondit t Kohezionit t BE-s. Irlanda (deri tani) shte fokusuar n mnyr strategike dhe n investimet publike (duke prfshir edhe ndihmn rajonale t BE-s) n aglomeratet e saj m t mdha, t cilat kontribuojn n rritjen e madhe kombtare. N rastin e Spanjs (dhe t Portugalis), gjithsesi, ndihma rajonale e BE-s shte shprndar gjersisht prmes rajoneve duke cuar n nj nj arritje m t ngadalte drejt mesatares s 15-teshes Evropiane /BE. (Shikoni Davies, Sara, Hallet, Martin, (2002). Ndrveprimet midis Zhvillimit Kombtar dhe atij Rajonal.) N fakt, eksprienca n mbar BE-n me politikat rajonale tregon nj model t ngjashm: gjate 1980-2000, nivelet e PBB-s pr-frym midisVendeve Antare u prputhn, ndrkoh q ato u shfaqn t ndryshme prmes rajoneve administrative brenda secilit vend, duke nnkuptuar pabarazin n rritje. Andr Sapir, et al. (2003), Nj Axhend pr nj Evrop n rritje: Ta bsh Sistemin Ekonomik t BE-s t Ofroj/Funksionoj.
1
14
Kapitulli 2
Themelet e Dinamikave Ekonomike Mundsit e pritshme demograke

Shrbimet, sektori i ndrtimit dhe agrobiznesi n rritje N sfond t procesit epik t urbanizimit ka ekzistuar nj transformim i thell strukturor i ekonomis shqiptare larg nga bujqesia tradicionale dhe industria e leht n aktivitete t prodhimtaris s lart, q prfshijn sektorin e shrbimeve dhe ndrtimin (BB CEM, FMN 2006). Aktivitetet e tregtis dhe shrbimeve, sektori q n t gjitha shtetet zhvillohet dhe rritet nga aglomerimi urban, ka qen kontribuesi kryesor n rritjen e PBB-s q n llimet e viteve 90. N termat e numrit t bizneseve, shitja me shumic dhe pakic arrin m shum se gjysmn e gjith kompanive t regjistruara n Shqipri n vitin 2004 (INSTAT). Turizmi sht nj tjetr pjes e rndsishme (rreth 30 prqind) e sektorit t shrbimeve dhe tregon shenja potenciale rritjeje.1 Shqipria ka nj potencial t rndsishm pr t trhequr turistet e huaj pr turizmin bregdetar, kulturor dhe ekoturizmin. N baz t t dhnave zyrtare, numri i turisteve ka vazhduar t rritet me 49 prqind nga viti n vit n nnte muajt e par t 2005 duke arritur 622,000 (EIU, 2006). Ndrkoh q numri i turisteve sht rritur tre her q nga viti 2003 dhe investimet jan n rritje, industria e turizmit sht ende e vogl n krahasim me vendet e tjera t rajonit. Me bumin e ndrtimeve n zonat kryesore urbane (kryesisht apartamente dhe ndrtesa banimi), industria e ndrtimit sht kthyer n nj nga sektort m dinamik t ekonomis shqiptare, duke punsuar 17,000 puntor (INSTAT).2 Studimi i Matjes s Standartit t Jetess (SMSJ) t vitit 2005 tregon se jo m pak se nj e katrta e banesave n Shqipri sht ndrtuar pas vitit 1990. Megjithse regjistron vetm 10 prqind t PBB-s, sektori i ndrtimit ka qn burimi kryesor i prodhimtaris industriale (dhe i barabart ose m i rndsishm se bujqsia) q nga viti 1998. Sipas anketimit t biznesit lokal t br gjat planeve strategjike t zhvillimit ekonomik lokal (ZHEL) n disa qytete n vitet e fundit (shiko m posht), bizneset e konsiderojn sektorin e ndrtimit si sektori me rritjen m t shpejt n t gjitha qytetet. Sektori i ndrtimit renditt i pari gjithashtu edhe n termat se ku bizneset do t donin t investonin (DELTA 2004). Ky shperthim n industrin e ndrtimit mund t shpjegohet gjithashtu nga mungesa e alternativave t sigurta pr kursimet.3 Bujqsia tradicionalisht ka luajtur nj rol t rndsishm n ekonomi duke regjistruar 24 prqind t PBB-s dhe 58 prqind t punsimit n 2004 (FMN Raporti PRSP 2005). Disa strategji ZHEL, psh n Berat, Lezh dhe Kor, tregojn q zhvillimi i nj prezence m t fort t industrive t agro-perpunimit n qytete mendohet t kthehet si nj nxits i
Gjate 2004 vlersohet t kete gjeneruar $673 milion n t ardhura, shnuar me rritje t numrit t vizitorve dhe shpenzimeve pr person. 2 Kjo vler mund t jete e raportuar m e ult se realja. 3 Sistemi bankar ka akoma nevoj t toj besimin e shtetasve shqiptar, si pasoj e skemave famkeqe piramidale t viteve 1997
1
15
ekonomis lokale. t dhnat e fundit statistikore t siprmarrjeve konrmojn q industria agrare po jep rezultate (vlersohet t jete rritur me 10 prqind n 2005), megjithat vazhdon t mbetet e fokusuar n prodhime tradicionale me vler t ult (psh prodhime brumi dhe bulmeti) (INSTAT, EIU 2006). Sda pr kt sektor do t jet rritja e cilsis n mnyr t mjaftueshme pr t konkurruar n tregjet europiane, dhe t zhvillohet n produkte t fokusuara me elasticitet m t madh t t ardhurave t krkess.
Kutia 2.1 Sdat dhe perspektivat e industris Shqiptare t agrobiznesit. N shum qytete industria e agrobiznesit sht nxitsi kryesor i zhvillimit ekonomik lokal. pr shembull, n Berat agrobiznesi sht sektori m i zhvilluar dhe n t njjtn koh dhe m premtuesi pr zhvillim t mtejshm ekonomik. Rreth 42 prqind e forcs lokale t puns sht e punsuar n kt sektor q prfshin 49 prqind t numrit total t bizneseve. Qyteti i Beratit sht baza e m shum se gjysms s agribizneseve t rajonit dhe punson 59 prqind t punonjsve t ktij sektori. Investimet n kt sektor kan sjell prodhueshmri m t lart dhe rritje t t ardhurave n vitet e fundit. Megjithse shumllojshmria e produkteve sht ende e kuzuar, dy produktet kryesore, ullinjte dhe qte, jan shum t njohur n tregjet ndrkombtare, jan ngritur edhe linjat e reja t prodhimit t pijeve, ushqimeve t konservuara dhe gjithashtu dhe kantinat e vers. Kompanit lokale jan shperblyer me medalje ari n panairet ndrkombtare. Pavarsisht nga kto arritje, nj numr vshtirsish mbeten pr t lehtsuar nj zhvillim t shpejt t sektorit. Strategjia ZHEL n Kor, nj qytet q gjithashtu ka nj industri t rndsishme t agrobiznesit, nxjerr n pah sdat mbizotruese t agrobiznesit q t bhet konkurrues dhe i mir drejtuar si n tregun kombtar dhe at ndrkombtar: (i) Nj sektor modern agrobiznesi ka nevoj t mbshtetet nga agrikultur modern, nj sektor q ka ende vend pr t prmirsuar prodhimtarin. (ii) Ka nevoj pr nj ambjent t favorshm agrobiznesi me infrastruktur publike dhe shrbime t prshtatshme, si dhe nj park agrobiznesi. (iii) N ndryshim me industrin e agri-perpunimit n Shqipri, bizneset e huaja jan prballur me konkurrenc pr nj koh m t gjat dhe kan prirjen t ken nj epersi konkurruese. Bizneset kan nevoj t mbshtten dhe inkurajohen n mnyr q t jen m t orientuar drejt tregut. (iv) Strategjit e marketingut t prodhuesve t vers s vendeve fqinj jan shum m t sostikuara. Strategji m konkurruese t marketingut dhe shitjeve jan t nevojshme pr t foruar poziten e produkteve agrikulturore lokale. (v) Vlera t mtejshme duhet t shtohen me prpunimin e produkteve agrikulturore. Prve fuqizimit t aftsis operacionale ekziston potencial pr prezantimin e produkteve t reja, q do t vlersohej menjher nga konsumatort lokal.
Burimi: Strategjit ZHEL n Berat dhe Kor, 2005.
Sektort private dhe informal n pararoj Sektori privat gjithnj e m shum po kthehet n forcn drejtuese t ekonomis duke u zgjeruar dukshm nga vetm 5 prqind t PBB-s n vitin 1990 n 75 prqind n vitin 2002. Kompani me 10 ose m shum puntor vazhdojn t mbizotrojn ekonomin shqiptare. Ndrkoh q prfaqsojn vetm 4.7 prqind t totalit t siprmarrjeve t regjistruara, rmat e ksaj madhsie prfaqsojn 58 prqind t punsimit formal dhe 64 prqind t t ardhurave (INSTAT, 2004). Shteti, n mnyr t drejtperdrejte ose jo t drejtperdrejte nprmjet siprmarrjeve shtetrore, mbetet pundhnsi i vetm m i madh. 1 Shrbimet dhe ndrtimi jan dy sektort m t mdhenj private t punsimit.
1 Kjo prfshin punsimin n administraten shteterore dhe siprmarrjet shteterore q oprojn n sektorin jo tregtar (si telekomunikacioni, sigurimet, nafta dhe gazi q shte vetm pr konsumin e brendshm, dhe disa kompani n fushn e minierave).
16
Siprmarrjet e vogla, me 1-4 persona t punsuar, prfaqsojn 34.2 prqind t punsimit total, arrijn m shum se 90 prqind t siprmarrjeve aktive n total t cilat operojn kryesisht n sektorin e shrbimeve (INSTAT, 2004). Ashtu si dhe n vendet e tjera n tranzicion nj pjes t rndsishme t bizneseve n Shqipri operojn n sektorin informal, kryesisht t angazhuara n sektort e ndrtimit dhe shrbimeve n zonat urbane. N varsi t prcaktimeve t prdorura, aktivitetet ekonomike informale vlersohen n kujt nga 30 deri n 60 prqind t PBB-s (Muco et al, 2004). 2 Siprmarrjet e vogla dhe t mesme (SME-te) mund t jen m shum t ndrydhura nga rmat e mdha nga sektori nanciar ende i pazhvilluar. Sipas SMSJ t vitit 2005, familja dhe shoqria kan qn burimi i vetm m i rndsishm i t ardhurave (prfshir transfertat e parave) n mbshttjen e SME-ve q operojn n sektort formal dhe informal. Nj studim i emigrantve shqiptar n Greqi, t cilt n total prbjn 60 prqind t transfertave t parave nga jasht vendit, i zhvilluar n SMSJ e vitit 2005, zbulon q vetm pak nga t intervistuarit kan raportuar q jan perpjekur t krijojn bizneset e tyre n Shqipri. Pjesa kryesore e transfertave sht e drejtuar n ndrtimin e shtpive n Shqipri si dhe pr konsumin familjar (Kotzamanis 2006).
Figura 2.1 Numri dhe xhiroja vjetore e ndrmarrjeve t regjistruara sipas sektorve, 2001-2004
40,000
enterprise turnover in million leks
45,000
600,000 500,000 400,000 300,000 200,000 100,000

22,504 16,201 35,160 151,999 37,393 81,870 58,399 174,668 46,464 86,200 204,305 68,988 122,884 26,164 21,847 71,851 244,039 67,012
number of enterprises
35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0
6,685
5,567
7,288
5,190
7,484
7,953
Other Services
3,902
4,313
Transport and Communication
Trade
18,283
1,134
18,684
19,144
20,258
Construction
1,325
49,011 109,737
1,253
1,467
3,852
3,833
4,008
4,818
Industry total
2001
2002
2003
2004
0 2001
2002
2003
2004
Burimi: INSTAT.
Prqndrimi hapsinor i pritshm i aktiviteteve ekonomike N prgjithsi, aktivitetet ekonomike dinamike manifestohen n mnyr hapsinore n tre rajone t gjera, n kuadrin e tendencave dhe perspektivave t zhvillimit t prgjithshm. Rajoni qendror, i kryesuar nga kryeqyteti i Tirans, dhe ai i Durrsit q sht dhe porti kryesor i Shqipris, prcakton ritmin e aktivitetit ekonomik n vend. Figura 2.2 tregon ndryshimet n prqndrimin rajonal t siprmarrjeve t biznesit nper Shqipri. Aktiviteti m i fuqishm i biznesit gjendet n korridorin Tiran-DurrsFier, ku jan regjistruar perafrsisht 60 prqind e ndermarjeve, dhe ku vetm Tirana perbn 39 prqind t totalit t ndrmarjeve t regjistruara n gjith vendin. Rajone t tjera me prezenc t fuqishme jan Kora, Vlora dhe Elbasani. N veri dhe n jug t vendit aktivitetet e bizneseve jan veanrisht t ulta (INSTAT, SMEA 2005). 3
Ky nivel i larte i ekonomis informale ushqehet n pjesn m t madhe nga klima e paknaqshme e biznesit dhe investimeve. PNUD shte duke nancuar nj studim t ri t ekonomis informale n 2006-2007. 3 Dobsia e sektorit t siprmarrjes n veri ka disa origjina. Aktiviteti siprmarrs u ul ndjeshm gjate priudhs 1997-1999, kur shkmbimi ekonomik ndr-kutar ra n mnyr t dukshme pas mbylljes s kurit me Malin e
2
17
Figura 2.2 Numri i rmave pr 1000 banor n Shqipri sipas rretheve, 2005
Burimi: t dhna e INSTAT-it pr ndrmarrjet dhe popullsin, 2005.
Sektort modern t shrbimit dhe industris prpunuese po marrin zhvillim n zonn Tiran/Durrs. Ky rajon metropolitan i vetm ka trhequr pothuajse 67 prqind t kompanive me pjesmarrje dhe pronsi t huaj. Si pasoj e largimit n mnyr spontane t njerzve nga fshatrat e varfruar pr t krkuar pun, nivel m t lart arsimimi dhe shrbime sociale, dhe si pasoj e rikthimit t emigrantve nga jasht q krkojn
Zi. Kolapsi i rmave piramidale n vitin 1997 dmtoi m tej aktivitetin e bizneseve, ashtu si dhe kriza e Kosovs. Problematika shtohet edhe nga infrastruktura vecanrisht e shkaterruar n kt zon. Shkodra shte nj shembull i dukshm i nj kryeqyteti rajonal q prjetoi nj rnie t ndjeshme ekonomike n vitet 90. Numri i bizneseve t regjistruara ra befas nga 2,594 n 1995 n 944 n vitin 1999 dhe ka arritur vetm n 1,633 n vitin 2004 (Strategjia ZHEL Shkodr).
18
t ngren biznese n atdhe, bum-i i ndrtimeve q ka prfshir zonn qndrore dhe bregdetare ka qen veanrisht i fuqishm n jugun e Durrsit dhe si rezultat ka ushqyer ekonomit urbane dhe rajonale. N kto zona, sektori publik dhe industria e ndrtimit ofrojn mundsit m t mira t punsimit n Shqipri. Rajoni Tiran-Durrs sht gjithashtu qendra kryesore e tregtis s vendit ku n plan t par sht aeroporti i vetm ndrkombtar i vendit. Mbi tre t katrtat e volumit total t importeve dhe eksporteve t perpunuara n portet e Shqipris n vitin 2004 ka kaluar nprmjet Durrsit (EIU, 2006). Duke qen se 95% e eksporteve t vendit shkojn n drejtim t vendeve t Bashkimit Europian, ku Italia z vendin e partnerit kryesor t tregtis n lidhje me eksportet (81 prqind), dhe duke qen se vendet e BEs sigurojn dy t tretat e importeve, pozicioni i Durrsit si porte kryesore sht mjaft i sigurte (Banka e Shqipris, 2006). Kjo rrym ekonomike e zons urbane TiranDurrs sht gjithashtu e reektuar n nivelin e lart t udhtimeve t pasagjerve. N vitin 2004 rajoni regjistroi 63,700 udhtime pasagjersh n dite, ose 62 prqind t udhtimeve ditore t pasagjerve t raportuara. Norma e rritjes s automobileve n periudhn 2003-2013 parashikohet t jete 11.2 prqind, krahasuar me 9.6 prqind t rajonit bregdetar dhe 6.4 prqind n territorin e brendshm (ANTP, 2005). Ky momentum ekonomik tregohet n Figurn 2.2, ku rajoni Tiran-Durrs sht n krye n mnyr t padiskuteshme prsa i prket dendsis s siprmarrjeve n Shqipri. N prgjithsi sht shum e mundshme q rajoni metropolitan Tiran-Durrs do t ruaj rritjen m t madhe dinamike n vend. Kutia 2.2 Dinamika ekonomike e Tirans si zon metropolitane
Zona e madhe e Tirans vlersohet t perllogaris afrsisht gjysmn e ekonomis totale t vendit dhe t ofroj t ardhura pr frym t pakten 50 prqind m t larta se mesatarja e vendit (ANTP 2005). Sektori i ndrtimit t kryeqytetit sht duke u zhvilluar me ritme t shpejta dhe vlersohet t perllogaris deri n 25 prqind t punsimit metropolitan. Industria sht e mbizoteruar nga rma t mdha t sektorit formal q ndrtojn blloqe t mesme me apartamente me mime t larta n qendr t qytetit, dhe ndrtues informale q ndihmojn n zhvillimin e shtimit e shtpive t veuara n periferite urbane. Sektori i tregtis sht duke u rritur me qndrueshmri, dhe n mnyr m t rndsishme sektori i shitjes me pakic. Duke marr parasysh zgjedhjet e limituara pr punsim dhe kostot relativisht t ulta pr llimin e biznesit, vlersohet q tregtia perbn m shum se nj t dytn e gjith bizneseve dhe nj t tretn e punsimit n Tirann e madhe. Pothuajse 60 prqind e rmave t reja q nga viti 1990 gjenden n sektorin e tregtis. Rritja n sektorin industrial ka qen e ngadalte krahasuar me shitjen me pakic dhe sektorin e ndrtimit megjithse rajoni i kryeqytetit ka pertuar pjesn e luanit n investimet e brendshme dhe t huaja n industri (King dhe Vollnetari 2003). Siprmarrjet shtetrore t industris prpunuese u prishn, disa u kthyen n kompani t vogla t suksseshme, ndrkoh q t tjerat u mbylln perfundimisht dhe shum prej tyre kan mbetur prona t paprdorura brenda n qytet. Aktivitetet e montimit n industrite e veshmbathjeve dhe kpucve potencialisht mund t zgjerohen n lloje t tjera produktesh. Papunsia bazuar n t dhnat zyrtare vlersohet t jete 19 prqind e forcs s puns n Tiran, q sht n mnyr domethnse m e lart se mesatarja kombtare (13 prqind). (Banka Botrore 2005) Forca punonjse urbane raportohet t jete me nivele
19
m t ulta pjesmarrjeje krahasuar me forcn puntore agrikulturore q sht ende e zn me bujqsi me prodhimtari t ult si mjet jetese. Nuk sht plotsisht e qart nse ekonomia e siprmarrjes formale ne Tiran dhe qytete t tjera sht e paafte t thith forcn e disponueshme t puns apo shum siprmarrs preferojn m shum t operojn n sektorin informal. Vlersimi i Tregut t Puns nga Banka Botrore e shikon problemin me papunsin urbane n pamjaftueshmrin e krkess, q reekton klimn e dobt t investimit. Nuk ka dyshim q sektori informal (dhe vetepunsimi) jan pikat kryesore t hyrjes n ekonomin urbane pr familjet migruese me t ardhura t ulta n Tiran. Pavarsisht mangsive n klimn e investimeve sht evidente q tregu i puns n Tiran siguron mundsi t mjaftueshme pr t mbshtetur normat m t ulta t varfris, n do drejtim, ndrmjet gjith zonave urbane t vendit sipas SMSJ, dhe n t njjtn koh kryeqyteti ka arritur gjithashtu t ul kto norma t varfris akoma m shum n vitet 2002-2005 (shikoTabela 2-2). Pabarazia, nga tregues t ndryshm, nuk sht shum m e ndryshme n Tiran se n rajonet e tjera t Shqipris dhe ka mbetur relativitsh e ult, megjithse sht m e zakonshme pr pabarazin t jete m e lart n qytete t mdha se n zona t tjera urbane ose rurale t shum shteteve. Shkurtimisht, Tirana duket se po jep rezultate t premtimit t shtetit social t prmirsuar q vazhdon t trheq banor n kryeqytet.
Burimet: PADCO, 2001; ANTP, 2005; Banka Botrore (2005)
Zona Bregdetare1 tregon potencial n sektorin e turizmit dhe at bujqsor. Zona bregdetare prfshin Shkodrn, Malsin e Madhe, Lezhn dhe Kurbinin n veri si dhe prefekturat e Fierit (3 rrethe) dhe Vlor (3 rrethe)n jug dhe prefekturn e Elbasanit (3 rrethe) n ku me Tirann. Me nj baz t fuqishme agrikulturore, shumica e qyteteve n kt rajon t gjer t prcaktuar ka agrobiznesin si nj shtyll themelore t ekonomis lokale, me potencial t pashfrytzuar pr t furnizuar tregun e brendshm dhe at ndrkombtar. Rajoni ka gjithashtu nj potencial t fuqishm pr zhvillimin e turizmit, me nj kombinim t bukuris natyrore t vijs bregdetare n jug dhe me nj trashgimi arkeologjike q nga koht Greke dhe Romake. Zonat bregdetare veriore kan gjithashtu burime pr zhvillimin e nj industrie t rndsishme turizmi kur t krijohet infrastruktura e duhur dhe t ngrihet promocioni i strukturuar i turizmit. Ekonomit rajonale n zonn bregdetare jan drejtuar pjesrisht nga Investimet Direkte t Huaja. Investimet Italiane, kryesisht n formn e siprmarrjeve t vogla dhe t mesme, jan prqndruar n perndim t vendit, pran detit Adriatik.2 Investimet Greke mbizotrojn n jug dhe juglindje t vendit, pran kurit shteteror. Investitort Greke jan n m t shumtn e rasteve aktive n tregti (98 prqind), dhe pjesa tjetr n industri t tjera si tekstilet, veshmbathje, produkte lkure dhe duhan.3 Megjithse ka porte t tjer n zonn bregdetare jugore, mallrat e tregtuara n rajon hyjn pothuajse krejtesisht nprmjet portit t Durrsit, si sht prmendur dhe m lart. Tregtia e brendshme dhe e jashtme krijon pak trak n aksin veri-jug jasht
Duke prdorur klasikimin e programit PHARE t Komisionit Europian (2005), Shqipria Plani Kombtar i Transportit: Faza 2 Faza e Studimit (ANTP), Raporti Prfundimtar, Louis Berger S.A., Paris dhe Shqipri 2 Jan kryesisht t prfshir n ndrtim (35 prqind), industria prpunuese tekstile dhe e kpucve (21 prqind), tregti dhe shrbime (16 prqind), dhe industria e agroushqimit (8 prqind). 3 Banka Boterore (2004) Shqipria: Mbshtetja e Rritjes Prtej Tranzicionit. Memorandumi i Banks Boterore mbi Ekonomin e Vendit. Njsia e Uljes s Varfris dhe Menaxhimit Ekonomik, ECA.
1
20
rajonit qndror, dhe volumi i tregtis mes Shqipris dhe fqinjve ballkanike sht i ult duke perfaqsuar vetm 2 prqind t tregtis totale n vitin 2000, duke u ngritur nj 4 prqindsh modest n Janar t 2006 (Banka e Shqipris, 2006). Kjo do t thot q efektet potencial ekonomike t trakut tranzit veri-jug dhe lindje-perndim n ekstremitetet e vendit jan t parndsishme deri n ditt e sotme (ANTP, 2005). Strategjia ZHEL n Shkodr identikon nj vizion pr rajonin si nj porte hyrse pr n Malin e Zi, nj rol q ndoshta do t bhet m i rndsishm me pavarsin e re kombtare t ktij t fundit. Dinamika solide e ekonomis n rajonin qndor dhe pjes t zons bregdetare bhet veanrisht e dukshme duke par dinamikn e siprmarrjeve n vitet e fundit. Figura 2.3 m posht tregon evolucionin e rritjes s siprmarrjes n terma relative dhe absolute pr rrethet m pozitive dhe m t perkeqsuar ekonomikisht.
Figura 2.3 Dinamika e ndrmarrjeve rrethet me rritjen dhe humbjen m t madhe t siprmarrjeve Ndryshimi n sasi absolute dhe relative i ndrmarrjeve sipas rretheve, 1998-2004.
Tirane Vlore Durres Korce Lushnje Puke Mat Skrapar Kukes Diber
-2000 -1000 0
+35% +110% +49% +114% +349% -62% -50% -61% -84% -72%
Change in absolute num ber of enterprises
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
Burimi: INSTAT, shifrat e cituara pr ndrmarrjet prfshijn edhe tregtart ambulante
Dinamikat ekonomike t Zons s Brendshme1 vazhdojn t tregojn prapambetje. Zona e brendshme malore n veri dhe juglindje mund t karakterizohet nga pjellori m e varfr bujqsore/agrokulturore krahasuar me zonat bregdetare. Shum banor kan lvizur drejt rajonit qndror ose jasht vendit n dekadn e fundit, si sht prshkruar dhe n Kapitullin 1. Me shterimin e popullsis rurale dhe me kushte e burime natyrore t pavaforshme, zona e brendshme do t mbetet e pazhvilluar dhe do t vazhdoj t mbetet mbrapa nqs nuk do t merret nj vendim i menduar mir. Qytetet e Beratit dhe Kors jan nj prjashtim pozitiv q ende ruajn dinamikn rajonale dhe kan tregues t rritjes s siprmarrjeve t biznesit. N prgjithsi rndsia ekonomike e rajonit ka
Duke prdorur klasikimin e programit PHARE t Komisionit Europian (2005), Shqipria Plani Kombtar i Transportit: Faza 2 Faza e Studimit (ANTP), Raporti Prfundimtar, Louis Berger S.A., Paris dhe Shqipri: Prefektura n veri-lindje Kuks (3 rrethe) dhe Dibr (3 rrethe), s bashku me rrethin e Puks nga Shkodra dhe rrethin e Mirdites nga Lezha; Prefektura n jug-lindje Berat (3 rrethe), Korc (4 rrethe) dhe Gjirokaster (3 rrethe).
1
21
vazhduar t perkeqsohet dhe nuk luan nj rol domethns si nj rrug tranziti ndrrajonale prderisa tregtia me Kosovn dhe Maqedonin sht shum e kuzuar. Ky sistem mund ti atribuohet pjesrisht nivelit t ult t lidhjeve t transportit, por edhe krkesa efektive e dobt n kt zon gjithashtu sjell time t ulta pr investimet e reja t mdha t nevojshme pr sektorin e transportit (ANTP, 2005). far zbulojn strategjit ZHEL pr ekonomit rajonale urbane Perfundimet n kt seksion reektojn idete, objektivat, dhe veprimet strategjike t skiuara n strategjit e Zhvillimit Ekonomik Lokal2(ZHEL) pr shtat qytete dhe nj Studim Urban pr kryeqytetin Tiran (PADCO, 2001). N bashkpunim me aktort kryesor nj proces i strukturuar planikimi u ndrmorr nga t shtat qytetet n periudhn 2004-05. Qllimi ishte t vlersonin situatn social-ekonomike t do ekonomie lokale duke arritur t identikonin nj vizion dhe objektiva pr qytetet si dhe propozime pr zgjidhje t prbashkta pr problemet q shqetesonin komunitetin. Planet strategjike rrjedhin nga pikat e forta t perceptuara dhe mundsit e ardhshme t qyteteve ndrkoh q dobsit dhe rreziqet e identikuara kan nevoj t menaxhohen dhe lehtsohen. Nj numr i perbashkt vzhgimesh nper qyetetet shqiptare q morn pjes n kt analiz SWOT pr procesin ZHEL jan prmbledhur n tabeln e mposhtme.
Tabela 2-1 Prmbledhje e analizs SWOT nga planet strategjike pr ZHEL n 7 qytete
Kapitulli Tre shqyrton m tej disa nga perfundimet q kto qytete nxorrn nga ky
1. Pikat e forta dhe mundsit e qyteteve n pjesn m t madhe burojn nga gjendja natyrale dhe historike, vendodhja gjeograke dhe nj forc puntore relativisht e kualikuar mir. 1. Infrastruktura zike e dobt sht nj shqetsim i madh pr t gjith aktort e qytetit sidomos pr bizneset lokale. Furnizimi i pasigurt me energji elektrike ishte shqetsimi kryesor, por sistemet e paprshtatshme t kanalizimeve dhe furnizimit me uje jan shum t prhapura gjithashtu. Infrastruktura rrugore ka nevoj pr rehabilitim urgjent dhe ka munges t transportit publik n qytetet e mdha. Qytetet e Lezhs dhe Kors paraqiten nj vlersim m t mir t infrastrukturs lokale se sa t tjert. 2. Konkurrenca e biznesit informal paraqet nj penges madhore pr komunitetin e biznesit. Zhvillimi i sektorit privat frenohet akoma m shum nga nivelet e larta t korrupsionit dhe barra e burokracis s institucioneve publike lokale. Komunikimi dhe bashkpunimi mes qeverisjes vendore dhe biznesit mungon dhe kjo sjell faktin q bashkit shum shpesh shihen m shum si nj penges sesa promotore t biznesit. 3. Mungesat n ligjin mbi planikimin urban dhe plani kombtar hapsinor ishte nj pik e perbashkt kriticizmi, kapaciteti i institucioneve bashkiake n prgjithsi u konstatua si i pamjaftueshm, mungojn planet rregulluese urbane dhe regjistrimi i pronave private dhe publike ishte i pamjaftueshm. Qytete t mdha si Tirana, Durrsi dhe Elbasani raportojn t ken vendbanime t rndsishme informale q nuk jan integruar n qytet.
2. N shum qytete agrobiznesi sht nj shtyll themelore e ekonomis lokale dhe strategjit e qytetit identikuan nj potencial optimal n zgjerimin e volumit dhe marketingun e sektorit t agrobiznesit pr t furnizuar tregun e brendshm dhe at ndrkombtar.
3. Nj tjetr pik e fort u identikua n mjedisin e bukur natyror t vendit si dhe n trashgimin e pasur kulturore dhe arkeologjike q jan burime t mdha pr zhvillimin e nj turizmi ngazllyes kur t krijohet infrastruktura e duhur dhe t zhvillohet promocioni i strukturuar i turizmit.
Pr qytetet e Durrsit (Zona Qndrore/Bregdetare), Lezh, dhe Shkodr (Zona Bregdetare), dhe Berati dhe Kora (Zona e Brendshme), kto strategji u zhvilluan n kuadrin e programit DELTA me mbshtetjen e Banks Boterore,
2
22
4. Prgjithsisht u arrit n rezultatin q progreset specike n krijimin e mundsive pr biznesin, si nj kooperim m i ngushte dhe nj mbshttje m e mir nga bashkia, nuk do t prfshinin kosto t mdha pr tu vn n praktik 5. N lidhje me kapitalin njerzor, qytetet shqiptare n prgjithsi besojn q kan nj forc pune ekzistuese t kualikuar mir. t rinjte n prgjithsi kan nj nivel t mir arsimimi dhe qytetet e mdha shohin nj potencial n fuqizimin e nivelit t tyre t universitetit. Tabloja e prgjithshme e optimizmit u shfaq m e fuqishme n Lezh, Kor dhe Berat megjithse dy t fundit kan provuar emigrim neto n periudhn 1989-2001.
4. Nj rrezik i perbashkt pr kapitalin njerzor sht rrjedhja e trurit t profesionisteve q ln qytetet e tyre ose pr Tirann ose pr jasht vendit.
vlersim strategjik prsa i prket prioriteteve pr reformn institucionale dhe investimet e nevojshme pr t aktivizuar ekonomit e tyre lokale. Urbanizimi krijon mundsi pr uljen e varfris Migrimi dhe urbanizimi jan padyshim fenomenet sociale q kan pasur ndrlikimet me shtrirjen m t madhe pr jetn e shqiptarve n periudhn post-komuniste. Lvizja gjeograke e puns, prfshir lvizjen urbane t popullsis, sht nga mekanizmat rregulluese m t rndsishme q prdorin ekonomit shtpiake pr tu prballur me varfrin dhe papunsin. Kjo sht veanrisht kritike ndrkoh q varfria ne prgjithsi mungesat monetare dhe mundsit e pamjaftueshme pr t pertuar nga shrbimet baz si uji, shrbimi shndetesor dhe arsimimi mbetet e prhapur n shum pjes t Shqipris. Ndrmjet viteve 2002 dhe 2005 shqyrtimet e SMSJ kan zbuluar nj rnie t dukshme t varfris, n t gjitha drejtimet, n t katr rajonet kryesore t vendit (Tabela 2.2). Varfria urbane sht ulur m shpejt se varfria rurale, varfria urbane ka rn nga 19.5 prqind n 11.2 prqind (43 prqind zbritje), ndrkoh q varfria rurale ka rn nga 29.6 n 24.2 prqind (me 18 prqind) n kt periudh. Ekziston gjithashtu evidenca pr konvergjencn rajonale n shprndarjen e varfris, me pabarazite n nivelet e varfris q tkurret edhe n zonat rurale dhe ato urbane. Nj prmirsim veanrisht dramatik sht vn re n rajonin Malor3, i cili ka pasur nivelet m t mdha t varfris n vend n vitin 2002 por q n vitin 2005 sht afruar me mesataren kombtare rurale. Pr ta ilustruar, ndrkoh q n vitin 2002 varfria absolute e zons Malore Rurale ishte 50 prqind krahasuar me 30 prqind pr gjith zonat Rurale dhe 25 prqind pr vendin n vitin 2005 niveli i Zons Malore Rurale u reduktua n 28 prqind shum m afr prqindjeve t gjith zonave Rurale me 24 prqind dhe kombtare me 19 prqind.
Fondacionit Soros dhe FLAG. Strategjite ZHEL u ndrmorn nga bashkite e Elbasanit (Zona Qndrore/Bregdetare) dhe Fier (Zona Bregdetare) me mbshtetjen e konsultimit t CO-Plan-it dhe nancuar nga Qeveria Hollandeze. (Banka Boterore nuk mori n zoterim nj kopje t dokumentacionit t strategjis s plote ZHEL pr Fierin). 3 Klasikimi i mposhtem rajonal shte bazuar n shprndarjen gjeograke SMSJ (2002) dhe ndryshon nga klasikimi i prdorur pr t klasikuar dinamikat ekonomike rajonale. Pr klasikimin specik SMSJ (2002) shiko Shtojcn e Kapitullit Dy, Tabela A2.2.
23
Tabela 2-2 Vlerat absolute t varfris (per frym) t shprehura n prqindje n nivel qarku, 2002-2005
Rajoni BREGDETAR QNDROR MALOR TIRANA Totali Urban Totali Rural Kombtar *koecienti Gini, 2005
Shnim: Standarte t tjera t matjes s varfris, si hendeku i varfris dhe ashpersia e varfris, konrmojn renditjen gjeograke q sht marr nga varfria pr frym. Masa t tjera t pabarazis si Theil gjithashtu konrmojn nj renditje gjeograke t njjt me koecientin Gini. Burimi: SMSJ (Raporti i Vlersimit t Progresit t Varfris n Ballkanin Perndimor, 1 Qershor 2006)
2002 Urban Rural Urban Rural Urban Rural 20.2 20.9 19.3 28.5 24.7 49.5 17.8 19.5 29.6 25.4
2005 11.6 19.7 12.5 25.9 17.1 27.7 8.1 11.2 24.2 18.5
Ndryshimi n % -42.6 -5.7 -35.2 -9.1 -30.8 -44.0 -54.5 -42.6 -18.2 -27.2
Pabarazia* 0.293 0.278 0.254 0.286
Rnia e papritur e varfris n rajonin Malor mund t merret si nj tregues i fuqishm i prtimeve t transfertave t parave duke pasur parasysh, si sht par n Kapitullin Nj, q ky rajon ka qn nj drgues i rndsishm i migranteve t brendshm. t dhnat SMSJ (shiko Tabeln A.2.1 n Shtojc) tregojn q mesatarja e shums s dhuratave/ transfertave t parave drguar nga familjet n zonat urbane sht afrsisht dy her m e lart se n zonat jo urbane, dhe Tirana renditt si m e larta n mesataren e kryerjes s transfertave t parave. Rreth nj e treta e familjeve raportojn q jan marrs t transfertave t parave t kryera nga jasht vendit. Shpeshtesia relative sht shprehimisht m e ult n rajonin Malor, ku vetm 22 prqind e familjeve raporton marrjen e transfertave ndrkombtare t parave. Sidoqoft ndrmjet familjeve q marrin transferta parash, ato t rajonit Malor jan n krye me mesataren vjetore t shums s transfertave ndrkombtare t parave (217,000 Lek krahasuar me mesataren kombtare prej 160,000 Lek). 4 Nj tregues i mtejshem i rndsis s transfertave t parave n zhdukjen e varfris sht q numri i t papunve n varfri ra nga 51 prqind ndrmjet viteve 2002-05, pothuajse dy her sa ulja prej 28 prqind mes t punsuarve t varfr.5 Ky prmirsim i perpjestuar n grupin e t varfrve t papun ka mundsi ti atribuohet mundsis s prdorimit t transfertave t parave, prderisa transfertat zyrtare nuk jan nj burim shum domethns i t ardhurave sipas SMSJ.
Drejtimi i pagesave t remitencave kombtare dhe ndrkombtare mund t japin m shum prova pr supozimin se lvizjet migratore llestare ndrrajonale i remitecave kan qen n zonat urbane, ndrsa qytete si Tirana, Durrsi dhe Vlora kan shrbyer si nj trampolin pr migracionin ndrkombtar. 5 Pasqyra e Vlersimit Programatik Progresiv pr Vafrin n Ballkanin Perndimor, Prezantim n Powerpoint, 1 Qershor 2006
4
24
Ajo ka del n pah nga analiza t ndryshme sht ekzistenca e nj drejtimi t qart t migrimit n veanti, nga zonat m t varfra dhe t largta t vendit drejt rretheve relativisht m t pasur si Tirana dhe bregdeti. Carletto (2004) parashtron q migrimi i brendshm sht kryesisht i nxitur nga varfria, n kontrast t fort me migrimin ndrkombtar i cili shpesh prfshin personat m t talentuar dhe m t arsimuar (rrjedhja e trurit). Regjistrimi i prgjithshm i popullsis s vitit 2001 tregon q nj pjes e madhe e migrimit ndrkombtar nga Shqipria vjen nga rajoni qndror/bregdetar dhe zonat jugore kutare asnjra nga t cilat nuk sht veanrisht e varfr. Sidoqoft, edhe transfertat ndrkombtare t parave kan pasur nj ndikim t fuqishm n varfri. 6 Nj analiz e shperndar hapsinore (hedhja n hart/skicimi i varfris) tregon q xhepa t varfris s lart jan t shperndara n gjith vendin. Kjo vlen edhe pr rrethet q mesatarisht jan mes atyre m pak t varfra. Zonat ku varfria haset m shum brenda Tirans jan t lidhura ngushte me ato ku haset niveli m i lart i banorve t rinj. (Figurat 2.4a dhe b) (Zezza et al, 2005). Kto jan gjithashtu zonat n periferite e qytetit, ku infrastruktura urbane dhe shrbimet baz jan relativisht t dobta.7 Hasja e varfris mes banorve t rinj urban sht shum e lart krahasruar me at mes banorve m afatgjate.
Figura 2.4a dhe 2.4b Skicimi i migracionit neto dhe i varfris pr frym brenda Tirans i prezantuar n prqindje
Burimi: Zezza et al. (2005).
Studimi i Tregut t Puns t 2005 raporton n baz t gjetjeve t SMSJ se m shum se 60 prqind e individve q kan marr transferta parash nga jashte vendit do t ishin t varfr n mungesn e ktyre ose transfertave t tjera, dhe m shum se 40 prqind do t ishin shum t varfr. Tetedhjete prqind e transfertave t parave nga jashte shkuan drejt familjeve t cilat do t ishin t varfra pa kto transferta dhe dy t tretat e transfertave t tilla shkuan drejt familjeve q do t ishin shum t varfra. Familjet jo t varfra morn vetm 20 prqind t transfertave t parave nga jashte. (Banka Boterore 2005, fq. 48). 7 Skicimi i varfris prdor nj kombinim dhe prllogaritje t t dhnave t studimit dhe t regjistrimit t prgjithshm t popullsis pr t vlersuar varfrin e nngrupeve specike ose zona me popullsi t vogl. t dhnat e nivelit t shprndarjes s familjeve jan pr momentin t padisponueshme pr vendbanimet informale q krijohen rreth Tirans, megjithse zona u studiua n SMSJ e 2005. Pr m shum, t dhnat e SMSJ nuk lejojn vlersimin e shprndarjes hapsinore t varfris prtej nivelit makro-rajonal (Qndror, Bregdetar, Malor dhe Tirana). N vecanti vlersimi i varfris nuk shte i disponueshm pr zona t tjera specike urbane prvec Tirans.
6
25
Veorite e vzhguara t varfris nuk nxjerrin n pah q migrimi rural drejt zonave urbane thjesht ka uar n zhvendosjen e varfris n zonat urbane. N fakt, urbanizimi i menaxhuar mir mund t jete nj mnyr efektive pr t lehtsuar varfrin. Ndrkoh q migruesit urban mund t jen midis t varfrve t qyteteve, ata pertojn nga mundsit urbane q kan mbajtur nivelet e varfris t ulta dhe n zbritje dhe q gjithashtu kan mbajtur t ulur nivelin e pabarazis n qytete. Dhe jan transfertat e parave q rrjedhin nga punsimi (formal dhe informal) n qytete q ndihmojn familjet dhe individt e varfr n zonat marrse t prballen me varfrin. Evidenca nga SMSJ konrmojn q transfertat e parave prdoren n shkall t lart pr t paguar nevojat jetesore dhe t mirat materiale, veanrisht n zonat rurale. Pr m tepr, Tabela 23 m posht tregon ndikimin e konsiderueshm q transfertat e huaja kan pasur n aktivitetet e ndrtimit t banesave private. 37 prqind e gjith familjeve t cilat (1) kan bler ose ndrtuar nj banes (2) kan rikonstruktuar ose rinovuar banesn e tyre, raportuan q aktivitetet e tyre t ndrtimit u nancuan gjersisht nga transfertat e parave. t dhnat gjithashtu tregojn q trasnfertat e parave nga jasht vendit kan ndihmuar veanrisht n ndrtimin e shtpive n rajonet urbane.
Tabela 2-3 Ndikimi i shumave t parave t drguara nga jasht vendit tek aktivitetet e ndrtimit dhe prmirsimit t banesave
Rajoni Bregdetar % familjeve, q kan kryer ndrtime/rinovime t nancuara pjesrisht dhe nprmjet transfertave t parave % e kostos s ndrtimit/ rinovimeve t nancuara nga transfertat e parave Rajoni Qndror Rajoni Malor Tirana Totali Totali
44.45
37.41
44.40
18.27
47.18
27.15
36.83
85%
86%
79%
64%
79%
86%
Shnim: *Termi Ndrtime/Rinovime prfshin t gjitha familjet q kan bler ose ndrtuar nj banes si dhe ato q kan br rinovime/rikonstruksione t banesave t tyre private..
Lvizjet e msiprme t popullates dhe dinamikat themelore ekonomike jan nj rezultat i mundsive q qytetet i sigurojn qytetarve t tyre dhe komunitetit t biznesit. Pr t lehtsuar kto dinamika n zhvillimin e sektorit privat dhe gjithashtu pr ti br qytetet vende m trheqse pr t jetuar dhe si vend strategjik pr aktivitetin ekonomik, prodhueshmrin dhe mundsit pr punsim, sht e nevojshme t sigurohet cilsi e lart e qeverisjes vendore, sigurimi i shrbimeve publike efektive dhe klim e favorshme pr investimet. Kapitulli tjetr q vijon pershkruan kto sda duke i br ball qeverive vendore t decentralizuara s fundmi.
26
Kapitulli 3
Kuzimet pr nj zhvillimin efektiv urban Sdat prpara qeverive vendore

Ndrsa ekonomia Shqiptare ka patur shum sukses n dekadn e kaluar pr sa i prket rritjes, dhe zhvillimit t sektorit privat dhe reduktimit t varfris, mbeten ende nj sr mangsish dhe ekuilibrime t shumta. Ky kapitull llon me kndvshtrime mbi disa faktor te bute dhe te fort duke kuzuar rritjen e biznesit t sektorit ekonomik privat. Disa studime t mparshme, q vlersojn klimn e biznesit shqiptar dhe investimeve konrmojn se dobsit dhe krcnimet e identikuara n strategjit e zhvillimit ekonomik lokal pr qytetet q jan prmendur n kapitullin e mparshm (Tabela 2-1)1. Analiza m pas pershkruan pengesat madhore pr rritjen e biznesit dhe bn dallimet, ku t jete e mundur, ndrmjet kryeqytetit dhe qyteteve t mdha. Ndrsa qeverit vendore jan forcat parsore pergjegjse pr menaxhimin e qyteteve, shumica a asaj q krkohet pr t sigurar nj nivel performance n favor t rmave dhe familjarve, varet shum dhe nga veprimet e qeveris qndrore. Procesi i decentralizimit funksional dhe skal n Shqipri lloi n vitin 2000 me kalimin e legjislacionit t ri Mbi Organizimin dhe Funksionimin e Qeverive Lokale. Nj pjes e rndsishme prgjegjsis qeverisse, prfshi sigurimin e shrbimeve publike, u transferuan n nivelet e qeverisjes vendore. Megjithat, procesi n vazhdim i decentralizimit tregon pr nj numr t madh vshtirsish prfshi mosprputhjen ndrmjet prgjegjsive/kompetencave lokale dhe zrave t buxhetit, t diskutuara m posht. Qeverisja e dobt urbane kuzon zhvillimin e biznesit Studimet e ndryshme t biznesit t diskutuara ktu, karakterizojn tipare t zhvillimit t biznesit, q derivojn nga burime natyrore t qytetit, si mund t jen nga pozita gjeograke n vlerat turistike ose natyrore dhe burimet bujqsore. Megjithat, administrata publike dhe po ashtu faktor t tjer te bute, nuk japin mendime
Shiko pr shembull BEEP-in (2005): Studimi i Siprmarrjes dhe Mjedisit t Biznesit, nga BERZH dhe Banka Boterore, shte nj iniciativ e prbashkt e t dy institucioneve. BEEPs ishte zbatuar n m tepr rreth vitit 2005 dhe mbulonte virtualisht gjith vendet e Evrops Lindore dhe Qndrore dhe ish-Bashkimit Sovjetik, po ashtu dhe Turqia. Studimi mbulon nj sr shtjesh pr mjedisin e biznesit dhe tregon indikator t thjeshte pr t gjith zonat kyc.
1
Shembulli kryesor i BEEP sht e marr nga nj numr i madh rmash ndrmjet shum aktiviteteve ekonomike n rajone t ndryshme. ARCS (2004): Studimi mbi Koston Rregullatore dhe Administrative, prgatitur nn asistencn e Shrbimit t Kshillimit pr Investimet e Huaja (FIAS) t Banks Boterore shqyrton pengesat administrative t sektorit privat n Shqipri. Shembulli i studiuar prfshin 500 kompani t lokalizuara n t gjith Shqiprin, t cilat ishin grupuar n tre kategori vendndodhjeje: Tirana, 6 qytetet m t mdha dhe pjesa tjeter. Gjashte qytetet m t mdha prfshijn Durrsin, Elbasanin, Fierin, Korcn, Shkodrn dhe Vlorn. 82 prqind e bizneseve ndodhen n Tiran 6 qytetet m t mdha. DELTA Albania (2004): Studimi mbi Mundsite e Mjedisit Lokal t Zhvillimit t Biznesit u llua nga Banka Boterore dhe u zhvillua nga Fondacioni pr Autonomin dhe Qeverisjen Lokale (FLAG). Vzhgimi u krye n pes qytete Korc, Berat, Lezh, Shkodr dhe Durrs me qllim pr t marr informacion mbi prceptimin e biznesit urban pr kushtet dhe rregullat lokale, q ndikojn mbi to. Pes prqind e bizneseve t regjistruara n bashki u intervistua, nj total prej 353 biznesesh.
27
ndihmse, q mund t nxisin shfrytzimin e ktyre avantazheve. N prgjithsi, sipas studimit t fundit t BEEPs, Shqipria, n shum prej treguesve t mjedisit t biznesit, renditt m keq se fqinjt e saj t EJL dhe rajonit e EAQ n prgjithsi (BEEPs, 2005). N nivel rajonal, mjedisi i mundsimit t biznesit n prgjithsi sht prmirsuar ndjeshm n Kor dhe Lezh, ndrsa siprmarrsit n Shkodr dhe Berat tregojn se ai ka ndryshuar pr keq n vitet e fundit (Delta, 2004). Tabela 3-1 shtjet m problematike q pengojn veprimtarin dhe rritjen efektive t biznesit Prqindja e t anktuarve q rendisin shtje t caktuara sipas problematiks
shtjet Problematike Tirana Praktikat anti-konkurruese Norma e taksave Energjia elektrike Korrupsioni Paqndrueshmria Makroekonomike, ndryshim frekuent i ligjeve Pasiguria e politikave ekonomike dhe politikave rregullatorve Informimi n koh mbi ligjet dhe rregullimet Krimi, vjedhjet dhe mungesa e rendit 79% 78% 65% 66% 65% 57% 47% 30% Vendndodhja Qytete dytsore 79% 74% 81% 75% 76% 66% 66% 47% Qytete t vogla 77% 56% 53% 58% 56% 47% 34% 27% Totali 79% 72% 70% 69% 68% 59% 53% 37%
Burimi: ARCS, 2004. Shnim: pr do shtje problematike vendi me prqindjen m t lart sht shnuar me ngjyr t perforuar
Problemet m t prmendura pr aktivitetin e biznesit dhe rritjen jan praktika antikonkurruese (konkurrenca n sektorin informal), norma e taksave, furnizimi me energji elektrike dhe po ashtu korrupsioni (ARCS, 2004). Konkurrenca nga bizneset, q operojn n sektorin informal sht faktori m shqetesues, pergjegjs pr nj mjedis t pafavorshm biznesi. Ky sht nj problem i veant pr ndrmarrjet e vogla dhe t mesme (82 prqind), sektori i tregtise (87 prqind) dhe bizneset shtpiake (84 prqind). Korrupsioni shfaqet si nj shtje shum m problematike pr bizneset, q operojn n gjasht qytetet m t mdha, sesa ato q operojn n qytete m t vogla. Mnyra sesi korrupsioni perceptohet varet shum dhe nga sektori, pr ato q operojn n sektorin e ndrtimit korrupsioni sht m problematik (78 prqind) 2.
Nj sondazh publik prceptimi mbi korrupsionin n Shqipri, q u zhvillua n vitin 2004 dhe 2005 tregoi se ndrmjet zyrtarve t pyetur mbizoteronte mendimi se, inuencimi i politiks n punsimin dhe promovimin e punonjsve civil ishte m e ult se ai n sektort e arsimit dhe t shndetit. Studimi me qytetart tregoi se krimi n 10 qytete, ka rn gjysm pr gjysm nga viti 2004 n vitin 2005 dhe norma measatare pr qytetit ishte m e ult se norma mesatare kombtare (3.6 prqind kundrejt 5.2 prqind, respektivisht). Raporti i reagimeve mbi shrbimet bashkiake shte prmirsuar lehte n vitin 2005 kundrejt vitit 2004. (USAID 2006)
2
28
Koha dhe kostot q duhen pr t procesuar dhe br regjistrimin e nevojshm pr t krijuar dhe vn n funksionim nj biznes ndryshon shum ndrmjet qyteteve dhe industrive. N vitin 2004, proedura e regjistrimit n Tiran zgjaste t pakten 36.5 dite, shum m tepr se 6 qytetet m t mdha (22.2 dite). Megjithat, kosto mesatare totale pr regjistrimin e nj biznesi n kryeqytet sht sa gjysma, krahasuar me 6 qytetet m t mdha (US$304 kundrejt US$598). N vazhdim, Tirana ka nj raport t lart t rryshfetit n procesin e regjistrimit (31.8 prqind) krahasuar me sondazhet n 6 qytetet e mdha (6.9 prqind). Kjo sht konrmuar gjithashtu nga sondazhi i BEEP n vitin 2005. N prgjithsi pika m e kushtueshme e procesit t regjistrimit sht kostoja pr asistencn e jashtme. Nuk ka dallime t dukshme prsa i prket kohs dhe kostos mesatare pr marrjen e nj lienc biznesi sipas vendodhjes, por Tirana sht prsri e karakterizuar nga normat m t larta t mitmarrjes (ARCS, 2004). Nj rast i veuar sht Durrsi, ku koha pr t marr gjith liensat e nevojshme dhe lejet do vit sht mesatarisht sa dyshi i qyteteve t tjera t vzhguara. Qyteti gjithashtu renditt m i keqi prsa i prket siprmarrjeve, duke gjykuar se duhet nj numr shum ditesh t harxhuar me burokraci si dhe si pasoj t papranueshm (Delta, 2004). Procesi dhe kostoja pr t bler tok, po ashtu dhe koha e nevojshme pr t prmbushur proedurat administrative pr aktivitetin e ndrtimit sht nj tjetr shtje problematike pr siprmarrsit, ku shkalla e problemit varion sipas madhsis s qyteteve. Koha dhe kostoja mesatare e harxhuar pr t bler tok dhe ambjente n Tiran sht m e lart se ne do vend tjetr. Sasia mesatare e pagesave zyrtare pr rrethin e Tirans sht 14 prqind e kostos totale, ndrsa pjesa m e kushtueshme e kostos sht rryshfeti dhe ndihma e jashtme. Duhet t pakten nj muaj me nj kosto mesatare prej US$142 pr t regjistruar nj titull pronsie, ndrkoh q rryshfetet q prdoren pr t br regjistrimin jan shum t prdorshme (39 prqind), me nj vler mesatare prej US$161. Rryshfetet n Tiran jan m t larta se kudo tjetr. Koha e prgjithshme pr t prmbushur proedurat administrative pr aktivitetin e ndrtimit vet sht rreth 8 muaj mesatarisht, megjithse proedura administrative sht m e ngadalte n Tiran (274.5 dite krahasuar me 203.4 dite n gjasht qytetet m t mdha). Mangsit e infrastrukturs urbane Prmirsimi i infrastrukturs shpesh sht konsideruar si faktori ky pr prmirsimin e klims s biznesit n qytetet ku jan zhvilluar vzhgimet. Me t njjtn simptom, nevoja n rritje pr rehabilitimin e infrastrukturs lokale t rrnuar sht par si nj shqetsim kryesor nga t gjith pjesmarrsit n strategjit e ZHEL t qyteteve. Prgjegjsit m t mdha pr menaxhimin dhe mirmbajtjen e infrastrukturs zike lokale jan decentralizuar n vitet e fundit. Si do t dal m von n vlersimet e mundsive nanciare t bashkive, qytetet aktualisht kan mungesa t burimeve dhe nancave pr t prmbushur me sukses rolin e tyre n sigurimin e infrastrukturs dhe shrbimeve. Furnizimi me energji elektrike mbetet nj penges kryesore n zhvillimin e aktivitetit t sektorit privat. Prmes gjith studimeve t klims s biznesit, furnizimi me energji elektrike sht nj problem shum shqetesues. Ai shfaqet shum problematik n qytetet e mdha, ku 81 prqind e bizneseve e konsideron kt si nj problem t rritjes s biznesit dhe efektivitetit, krahasuar me Tirann dhe qytete t tjera m t vogla. Megjithse mungesat n furnizimin me energji elektrike shihet si nj problem kombtar, pjes t ktij problemi shihen dhe si shtje rajonale dhe lokale. Pergjat shumics s
29
qyteteve q kan marr pjes n strategjit ZHEL, mungesa e vazhdueshme e energjis elektrike perceptohet si strumbullari i pengesave t zhvillimit t biznesit dhe plotsimit t nevojave t qytetarve. Ndrprerjet jan br t zakonshme, ndrkoh q vitet e fundit jan br disa prmirsime. N nivel bashkiak ka nj munges n rehabilitimin dhe prmirsimin e infrastrukturs elektrike (transmetim dhe shprndarje), gj q redukton ndjeshm mundsin e furnizimit t konsumatorve. N do qytet, prve Lezhs, jan planikuar n vitet n vazhdim, aktivitete t rndsishme pr prmirsimin e furnizimit me energji elektrike. Cilsia e infrastrukturs n sektorin e transportit dhe rrugve urbane sht gjithashtu n nevoj t ngutshme pr prmirsim. Infrastruktura e rrugve shihet si nj problem tjetr madhor pr rritjen dhe efektivitetin e biznesit. Ajo sht konsideruar si nj problem i madh pr 95 prqind t bizneseve n Shkodr, 90 prqind t bizneseve n Kor dhe 83 prqind t bizneseve n Durrs (Delta, 2004). Cilsia e rrugve e cila konsiderohet m e keqe n Shqipri, se n do vend tjetr t rajonit3, sht nj penges madhore pr zhvilimin e biznesit lokal vendas dhe konkurrencs (turizm, tregti dhe sigurim shrbimesh). Sistemi lokal i transportit sht pothuajs i ngecur dhe ka nevoj pr rehabilitim t menjhershm. N qytetet e mdha si Durrs, Elbasan apo Tiran prmirsimi i menaxhimit t trakut urban dhe po ashtu vendosja e nj sistemi t mir transporti jan prioritetet baz. Liensimi i transportit publik sht decentralizuar dhe do t menaxhohet nga qeverit vendore. S fundi, rehabilitimi i ndriimit t rrugve sht shum i nevojshm dhe i krkuar. Furnizimi me uj dhe trajtimi i ujrave t zeza njihen si t pamjaftueshme/ jocilsore dhe prfaqsojn nj nevoj emergjente pr prmirsim. Rehabilitimi i rrjetit t vjetruar ujor dhe po ashtu mungesa e trajtimit t mbetjeve ujore jan identikuar si sda madhore n strategjit ZHEL. Megjithse jan vn re disa prmirsime t mundsis pr akses n infrastruktur dhe nj vlersim pozitiv pr kushtet lokale n qytete si Kora dhe Lezha, uji dhe higjena mbeten prioritete kryesore pr pjesn m t madhe t qyteteve t mdha Shqiptare. Shrbimet komunale t ujrave jan decentralizuar dhe jan vn re disa prmirsime koht e fundit n shrbime, por cilsia sht e dobt n krahasim me vende t tjera t EAQ dhe krahasues t tjer me t ardhura t mesme dhe t ulta. Furnizimi me uj t pijshm pothuajse n t gjitha qytetet mbetet i parregullt, dhe vetm Kora rezultoi nga sondazhi se ka mundsi pr 24-or uj. Nj tjetr kritik q mund t bhet sht eenca e ult e shrbimeve komunale me nj nivel t lart lidhjeve q nuk paguajn far fatur uji. Pr m tepr, pothuajse do strategji ZHEL prfshin planin specik pr prmirsimin e trajtimit t ujrave t mbetura, meq niveli i cilsis s ujit sht i ult dhe kanalet e zeza zakonisht derdhen n lumenj t patrajtuara (Strategjit ZHEL dhe Raporti i Ujit-Higjens pr Shqiprin). Menaxhimi i mbetjeve t ngurta sht vrejtur si nj problem n shum prej qyteteve. Prmirsimi dhe dendsimi i zonave urbane informale dhe po ashtu integrimi tyre n sistemin urban sht nj tjetr sd jetesore q identikohet n disa prej strategjive ZHEL t qyteteve q do t diskutohen m tej n Kapitullin Pes.
Sipas ANTP (2005), rrjeti i rrugve t shtruara t Shqipris duket se shte m i dobt se vendet e tij fqinj (12.4 prqind e rrugve kombtare t shtruara kundrejt 63 prqind t Srbi-Mali i Zi dhe FYR Maqedoni). Kushtet e rrugve ln shum pr t dshiruar: n vitin 2000 vetm 32 prqind e rrjetit kombtar t rrugve u klasikua si gjendje normale e rrugs dhe 60 prqind e rrjetit t rrugve urbane u klasiskuan si t kqia.
3
Prmirsimi i Infrastrukturs Fizike
Zhvillimi i Sektorit Privat
Adminitrimi Publik
Tabela 3-2 Objektivat kryesore t identikura n strategjit e ZHEL-it

Tirana* Kor Elbasan Lezh Durrs Berati Shkodra
30
Rehabilitimi/sistemimi i rrjetit rrugor
Krijimi i nj transporti publik me cilsi t lart
Prmirsimi i furnizimit me energji elektrike
Prmirsimi i furnizimit me uj t pijshm
Ndritmi i impianteve pr trajtimin e mbetjeve
Ndrtimi i vendgrumbullimeve t reja t mbetjeve urbane
Integrimi i vendbanimeve informale
Rehabilitimi i fasadave publike
Zgjerimi i zonave t gjelbrta
Ndrtimi i nj One-Stop-Shop (te gjitha shrbimet n nj vend)
Prmirsimi i infrastrukturs s turizmit.
Zhvillimi i aktiviteteve marketing pr turizmin
Zhvillimi i parqeve industriale
Krijimi i panaireve lokale
Prmirsim i mjeteve t planikimit urban
Prmirsim i proedurave administrative
Modernizim i shrbimit t regjistrimit civil
Per t ilustruar mnyrn se si qytete t ndryshme kan karakterizuar kuzimet ekzistuese pr zhvillimin e nj sistemi urban efektiv, tabela e mposhtme permbledh reformn urbane dhe planin e veprimeve t investimeve pr qytetet e prfshira n procesin e strategjive ZHEL, dhe po ashtu kryeqyteti Tiran4.
N dallim nga rasti i qyteteve t tjera, q kan ndrmarr planikimin strategjik ZHEL, informacioni pr Tirann u morr nga nj studim strategjik investimesh i realizuar n vitin 2001 nga nj rm konsultuese, PADCO, me nancim t Projektit t Banks Boterore mbi Menaxhimin t Toks Urbane.
* Objektivat kye pr Tirann jan bazuar tek PADCO (2001) dhe jan t fokusuar mbi infrastrukturn dhe planikimin urban
31
Mungesa e nancimeve n infrastrukturn urbane dhe ofrimin e shrbimeve t tjera Gjendja kryesore e decentralizimit skal dhe funksional. Duke patur parasysh, dhnien e prgjegjsive m t mdha pr qeverit vendore dhe po ashtu identikimin e nevojave t tyre pr investime dhe rehabilitim n infrastruktur dhe pr rritje t shrbimeve bashkiake t ofruara, kapaciteti nanciar i qeverive lokale sht nj shtje ky pr zhvillim. N kt kontekst, mund t vzhgohet pabaraizia e madhe ndrmjet prgjegjsis mbi shpenzimet nanciare lokale dhe gjenerimit lokal t t ardhurave. Nj varsi nga pushteti qndror do t vazhdoj t ekzistoj pr shumicn e bashkive, marrdhniet ndrqeveritare duhet t bhen m t parashikueshme dhe t ken tipare nxitse, q inkurajojn mobilizimin e t ardhurave lokale n mnyra, q t fusin frymn e eencs ekonomike. Decentralizimi i infrastrukturs dhe sigurimit t shrbimeve publike ka avanuar dukshm n vitet 2001 dhe 2002, kur nj numr investimesh, prgjegjsi t veprimit dhe mirmbajtjes, pr infrastrukturn dhe pr shrbime t tjera publike, iu kaluan autoriteteve lokale. Tabela e mposhtme tregon funksionet eksluzive, q iu transferuan qeverive lokale n vitin e kaluar. Tabela 3-3 Funksionet dhe prgjegjsit e bashkive dhe komunave n Shqipri
Kuadri Kohor Ligjor pr Zbatimin e decentralizimit Fiskal Fillon n 1 Janar 2001 (Neni. 72, Ligji # 8652, 31 Korrik 2000) Funksionet Ekskluzive t Bashkive/Komunave Infrastruktura dhe Shrbimet Publike Leje ndrtimi Rehabilitim dhe mirmbajtje e rrugve lokale Trotuare dhe sheshe publike Ndriimit publik Transporti publik Varrezat dhe shrbimet funerale Dekorimi i qytetit/fshatit, Parqet dhe hapsirat publike Menaxhimi i mbetjeve urbane (grumbullimi, transporti, hedhja/trajtimi) Lshimi/dhnia e lejeve t ndrtimit
Fillon n 1 Janar 2002 (Neni. 72, Ligji # 8652, 31 Korrik 2000)
shrbime t furnizimit me uj kanalizimet dhe drenazhimi (prfshi kanalet pr mbrojtjen nga vrshimet/ prmbytjet) n zonat e banuara planikimi urban, menaxhimi i toks strehimi
Burimi: Banka Botrore. 2004. Shqipria: Decentralizimi n Tranzicion (Vllimi II): Raporti Analitik.
Megjithse t gjith kto funksione duhet t merreshin plotsisht nga qeverit vendore, disa ligje ky si rishikimi i Ligji mbi Planikimin Urban, Ligji mbi Borxhin Lokal jan vonuar dhe shtyr. Vetm disa bashki kan marr persipr prgjegjsin e plot mbi furnizimin me uj dhe higjenn nga mesi i vitit 2006. Tendencat pr grumbullimin e t ardhurave. t ardhurat e qeverisjes vendore luajten nj rol shum t vogl si burim nancimi i buxhetit bashkiak, deri sa nj pakete
32
e rndsishme reforme skale u miratua n fund t vitit 2002. t ardhurat lokale ishin vetm 4.2 prqind e buxhetit total t bashkis n vitin 1998 dhe u rrit n 9.3 prqind n vitin 2002. Me nj shtim t rndsishm t autoriteteve vendore mbi taksat dhe tatimet prkatse vendore, qeverit vendore kan burime t reja nancimi, q nga llimi i vitit 2002. Paketa e re skale e decentralizimit prfshiu disa taksa kombtare, si taksa e pronsis1 s ndrtesave dhe toks bujqsore, taksa e biznesit t vogl dhe taksa e regjistrimit t automjeteve n nivel qeverisjeje vendore. N vazhdim, u krijuan burime t reja t ardhurash pr t perforuar bazn skale t qeverisjes vendore. Kjo prfshinte, ndrmjet t tjerave, dhe taksn e kalimit t pronsis dhe tatimin mbi timin e thjeshtuar (TFT). Megjithse ligji mbi qeverisjen lokale paraqiti dhe taksat kombtare t racionuara, q prfshinin tatimin mbi t ardhurat personale (TAP) dhe taksn mbi timin (taksa mbi t ardhurat e korporates TAC), asnj nga kto taksa nuk sht ndar me qeverit vendore deri m sot, nn argumentin se kjo do t rriste disbalancn e t ardhurave midis juridiksioneve (Banka Botrore, 2004). Tabela 3.4 m posht tregon zhvillimin dhe perbrjen e t ardhurave t qeverisjes vendore n vitin e kaluar. Tabela 3-4 Struktura e t Ardhurave t Qeveris Vendore para dhe pas decentralizimit nanciar t ardhurat e qeverive vendore n milion lek
Te ardhurat Totale I. Totali i t Ardhurave t Gjeneruara Lokalisht a. Taksat e mbledhura lokalisht, nga t cilat - Taksa mbi pronn - Taks ndikimi n infrastruktur pr ndrtimet e reja - Tatimi pr biznesin e vogl - Tatim i Thjeshtuar mbi Fitimin - Taksa t tjera pr aktivitete tregtare - Taks pr Rregjistrimin e Mjeteve - Taksa t tjera b. Totali i Taksave Vendore, nga t cilat - Taks pastrimi dhe grumbullimi mbetjeve t ngurta - Kuote regjistrimi pr aktivitete t ndryshme - Taksa t tjera c. t ardhurat jo nga taksat, prej t cilave - Shitje t pronave - Qera pr pronn - Privatizimet - Gjoba dhe kundravajtje - Donacione/dhurime II. t ardhura nga Totali i Burimeve Kombtare a. Transferta t Pakushtzuara b. Transferta t Kushtzuara prfshi pagat - Transfertat e Prcaktuara pa pagat I. Totali i t Ardhurave t Gjeneruara Lokalisht a. Taksat e mbledhura lokalisht, nga t cilat
1
1999 34,745 2,269 327 177 60 83 7 683 117 153 413 1,259 430 98 82 2 646 32,477 32,477 20,949 6.5 0.9
2000 33,716 2,344 633 185 332 81 35 838 151 194 494 872 361 126 262 13 110 31,372 31,372 18,437 7.0 1.9
2001 2002 39,343 41,544 2,911 768 326 302 121 19 1 1,461 465 157 839 681 377 106 137 5 56 3,833 1,231 340 732 117 22 20 1,544 495 127 921 1,058 322 160 26 45 506
2003 2004 46,494 52,811 9,242 10,363 6,080 7,311 728 1,069 1,762 1,606 1,376 1,204 1,568 2,687 66 62 462 494 119 188 2,144 648 219 1,276 1,018 455 154 14 37 359 2,548 751 128 1,669 505 206 169 5 29 95
2005*
1,218 2,298 1,062 2,538 502 2,670 906 335 1,429
36,432 37,712 5,659 9,276 30,774 28,435 17,465 14,426 7.4 2.0 9.2 3.0
37,252 42,448 6,554 6,611 30,698 35,837 15,748 19,824 19.9 13.1 19.6 13.8
7,300 18,904
Si pjes e t ardhurave totale lokale n prqindje
Taksa Vjetore mbi pasurin aplikohet brenda zonave urbane, jo pr tokn; ajo paguhet nga pronart dhe llogaritet sipas madhsis/prmasave t prons me disa variacione mbi bazn e llojit t prdorimit, moshs dhe kategoris s zons urbane. Vlerat treguese t specikuara n ligjin aktual jan t ngjashme n natyr me taksn e sheshte. Normat e mbledhjes s asaj takse jan t ulta dhe taksa nuk aplikohet n t gjitha bashkite njsoj. Nj projekt i Banks Boterore planikohet t mbshtes prmirsimet n administrimin e ksaj takse dhe kalimin n nj vler baz pr t gjith.
33
Taksa mbi pronn Taks ndikimi n infrastruktur pr ndrtimet e reja Tatimi pr biznesin e vogl Tatim i Thjeshtuar mbi Fitimin Taksa t tjera pr aktivitete tregtare Taks pr Rregjistrimin e Mjeteve Taksa t tjera
0.5 0.2 0.0 0.0 0.2 0.0 0.0 2.0 0.3 0.4 0.0 1.2 3.6 1.2 0.3 0.2 0.0 1.9 93.5 0.0 93.5 60.3
0.5 1.0 0.0 0.0 0.2 0.1 0.0 2.5 0.4 0.6 0.0 1.5 2.6 1.1 0.4 0.8 0.0 0.3 93.0 0.0 93.0 54.7
0.8 0.8 0.0 0.0 0.3 0.0 0.0 3.7 1.2 0.4 0.0 2.1 1.7 1.0 0.3 0.3 0.0 0.1 92.6 14.4 78.2 44.4
0.8 1.8 0.0 0.0 0.3 0.1 0.0 3.7 1.2 0.3 0.0 2.2 2.5 0.8 0.4 0.1 0.1 1.2 90.8 22.3 68.4 34.7
1.6 3.8 3.0 3.4 0.1 1.0 0.3 4.6 1.4 0.5 0.0 2.7 2.2 1.0 0.3 0.0 0.1 0.8 80.1 14.1 66.0 33.9
2.0 3.0 2.3 5.1 0.1 0.9 0.4 4.8 1.4 0.2 0.0 3.2 1.0 0.4 0.3 0.0 0.1 0.2 80.4 12.5 67.9 37.5
b. Totalii Taksave Vendore, nga t cilat - Taks pastrimi dhe grumbullimi mbetjeve t ngurta - Kuote rregjistrimi pr aktivitete t ndryshme - Taks pr marrjen e lejes s drejtimit t automjetit - Taksa t tjera c. c Shitje t pronave Qera pr pronn Privatizimet Gjoba dhe kundravajtje Donacione/dhurime
II. t ardhura nga Totali i Burimeve Kombtare a. Transferta t Pakushtzuara b. Transferta t Kushtzuara prfshi pagat - Transfertat e Prcaktuara pa pagat
Burimi: t dhnat e Ministris s Financave dhe prllogaritjet e stat t Banks Botrore. t dhnat pr vitin 2005 t paplota nga ky botim
Duke lluar nga viti 2003 vihet re nj rritje e madhe n t ardhurat lokale, e cila i dedikohet s teprmi rritjes s taksave lokale t biznesit dhe taksave pr infrastruktur t ndrtimeve t reja. Megjithat, qytetet shqiptare ndryshojn shum n aftsin e tyre pr t pertuar nga mundsit e reja t gjenerimit t t ardhurave. Rritja n taksat e biznesit dhe atyre t ndrtimit percaktohet nga dinamika ekonomike e diskutuar n Kapitullin Dy dhe sht m e pranishme n korridorin Tiran-Durrs, si dhe qytetet e tjera bregdetare. Pr shembull, pjesa m e madhe e taksave t gjeneruara nga ndrtimi dhe biznesi mblidhen n Tiran dhe qytete si Durrs, Elbasan, Fier dhe Lezh, ku sht prqndruar pjesa kryesore e aktivitetit ndrtimor dhe ku ka patur rritje m t madhe pr biznesin. Figura 3.1 e mposhtme tregon dinamikn e ktyre t ardhurave lokale pr frym dhe tabela 3.3 n Shtojc tregon nj pasqyr m t detajuar t perbrjes s t ardhurave lokale dhe po ashtu divergjencn e qyteteve Shqiptare n aftsin pr t mbledhur taksat e biznesit dhe ato n lidhje me ndrtimin.
34
Figura 3.1 Tirana, Durrsi dhe Lezha jan udhheqsit e qart n t ardhurat lokale pr frym. Rritja e t ardhurave lokale pr frym n qytetet m t medha/kryesore t Shqipris, 2004.
T iran e Du rres Lezh e Gjiro kas ter Fier Vlo re Ko rce Pes h ko p i Berat Elb as an Sh ko d er Ku kes 0 2 4 6
i n l e k th ou san ds
Pro p erty tax

In fras tru ctu re imp act tax*
Simp lified p ro fit tax
Small b u s in es s tax
Oth er lo cal taxes
Lo cal fees an d o th er s o u rces o f in co me
10
12
Shenim: t ardhurat lokale pr frym bazuar n shifrat pr popullsin sipas INSTAT 2001. *Taksa e ndikimit n infrastruktur sht paguar pr miratimin/dhnien e lejeve t ndrtimit. Burimi: t dhnat e Ministris s Financave dhe prllogaritjet e stat t Banks Botrore.
N prgjithsi t ardhurat e gjeneruara lokalisht u rriten dysh n vitin 2002 dhe shnuan rreth 19.6 prqind t totalit t buxheteve lokale n vitin 2004.1 Rritja n sasin e t ardhurave t gjeneruara lokalisht sht nj tendenc pozitive sepse fonde m t mdha diskrete nnkuptojn se bashkit kan m tepr autonomi n shpenzime dhe si rrjedhim m tepr mundsi pr t plotsuar nevojat e qytetarve t saj duke supozuar, sigurisht, se vendime t tilla merren prgjegjsisht n harmoni me mirqeverisjen lokale. Megjithat, ndikimi i taksave specike sht nj shtje e rndsishme. Taksat lokale per biznesin e vogl mund t jen nxitse t regjistrimit formal t biznesit t ri. Ndikimi i takss pr ndrtim sht nj burim i mundshm shum i rndsishm pr t nancuar infrastrukturn q u nevojitet ndrtimeve t reja, por vetm nse kto t ardhura prdoren pr kt qllim dhe jo pr mbshttjen nanciare t administrimit n prgjithsi.
Kur prllogariten shifra relative, u prdor shuma totale e buxheteve lokale duke prfshir transfertat e prcaktuara pr pagat. Nse buxhetet lokale do t ishin reduktuar pr transferta specike t kushtezuara (p.sh. pagat pr arsimin), shifrat relative do t shfaqeshin m t larta.
1
35
Figura 3.2 Ndikimi n rritje i nancimeve t qeverisjes vendore zhvillimi i t ardhurave t prshkallzuara prkundrejt t ardhurave totale t njsive t qeverisjes vendore n Shqipri 1998-2004
60,000,000 50,000,000
current lek thousands
19.88% 19.62%
25.00%
20.00%
40,000,000 30,000,000 20,000,000 10,000,000 0

4.18% 6.95% 7.40%
15.00%
9.23% 6.53%
10.00%
5.00%
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
0.00%
Locally Generated Revenues Total Conditional Transfers
Unconditional Transfers Locally Generated Revenues in % of total
Burimi: t dhnat e Ministris s Financave dhe prllogaritjet e stat t Banks Botrore
Figura 3.2 tregon tendencn domethnse n rritje pr t ardhurat e gjeneruara lokalisht pas futjes s paketes skale n vitin 2003. Megjithat, pavarsisht nga rritja e buxhetit t bashkive me afrsisht 20 prqind, pjesa e t ardhurave t gjeneruara lokalisht (n mnyr diskrete) mbetet n nivele t ulta. Pr m tepr, sasia e pjess s transfertave t pakushtzuara1 pr tek qeverit vendore sht ulur q nga viti 2002. Pjesa e transfertave qeveritare t kushtzuara (ose t paracaktuara ) mbetet burimi m i madh i t ardhurave totale 68 prqind n vitin 2004.2
Sistemi i transfertave korrente t pakushtezuara i futur n vitin 2002 lejon qeverite vendore t shpenzojn kto fonde sipas prioriteteve t tyre. Shuma totale vjetore pr transfertat e pakushtezuara prcaktohet n procesin e hartimit t buxhetit q bn qeveria dhe kryesisht shte nj formule e bazuar n sistemin shprndars. Shuma totale vjetore pr transfertat e pakushtezuara vihet n dispozicion t qeverive vendore (kshillave rajonale, kshillave bashkiake dhe komunave) mbi bazn e nj procesi me shum faza. (i) shuma e grantit shte ndar s pari n tre nndarje - pr rajonet/qarqet, bashkite dhe komunat (83% e totalit n vitin 2004), dhe nj fond kompensimi (ii) pjesa e vn n dispozicion t bashkive dhe komunave ndahet m tej n dy nndarje, ndrkoh q pjesa kryesore e pagesave duhet shprndar sipas nj formule specike (93% n vitin 2004); (iii) formula e shprndarjes bazohet mbi nj sr faktorsh t ndryshm: nj ndarje e barabarte pr t gjitha komunat dhe bashkite - 4%, sipas prmasave relative t popullsis t juridiksionit - 62.5%, sipas zons ku ndodhet komuna - 9%, bashkite e tjera prvec Tirans t shprndara pr popullsin relative t ktyre bashkive, pjesa e Tirans 18%, nj rregullim i kapacitetit t taksave, i cili krahasohet me mbledhjen e taksave pr frym n cdo bashki dhe komun nga kater taksat vendore me nj mesatare t arktimit t taksave pr frym pr t gjith vendin shte nj e vetme. (Schroeder, 2004). 2 Pjesa e transfertave t kushtezuara n dispozicion t investimeve kapitale shte rritur n vitet e fundit. Rregullat e vnies n dispoziciont e ktyre fondeve, gjithsesi, kan mbetur disi jo trnasparente dhe ndjekin nj kndvshtrim t zhvillimit t barabarte rajonal, m shum sesa t prforcojn rritjen potenciale t ekonomive n qytete dytesore dhe fokusimin mbi nevojat e prqasjes s investimeve n infrastruktur me prmirsimin e planikimit urban dhe menaxhimin e toks.
1
36
Kur sheh nevojat pr shpenzime, mund t vsh re se rritja e t ardhurave t veta nuk sht n asnj mnyr e mjaftueshme pr t mbyllur boshllqet dhe moskuadrimet nanciare ndrmjet kompetencave funksionale dhe bazs s t ardhurave. N prgjithsi, kjo duhet par veanrisht n dritn e nj rregullimi t ri q deklaron se shpenzimet kapitale jan t destinuara t bhen n mnyr autonome nga autoritetet lokale. Qeverit vendore n Shqipri jan gjithashtu shum t varura nga transfertat e qeveris qndrore krahasimisht me t ngjashmit e tyre n vendet e sapopranuara n BE (Figura 3.3).
Figura 3.3 t ardhurat e qeveris vendore vazhdojn t jen t varura nga pjekuria e qeveris qndrore Struktura e t ardhurave lokale n endet e EAQ ne % t PBB-s.
Slovenia 2002 A lbania 2 2004 Albania 004 Lit huania 2002 Estonia 2001 Lat via 2002 Cz ech Rep ublic 2002 H ungary 2002 P oland 2002
0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% Gran t s 14% 16%
T ax es o n P ro p ert y
T ax es o n In co m e
Ot h er T ax es
Ot h er Rev en ues
Burimet: t dhnat e Ministris se Financave dhe prllogaritjet e stat t Banks Botrore (per Shqiprin) dhe Dillinger, 2005.
Shpenzimet e qeverive vendore. Pjesa thelbsore e shpenzimeve t qeverive vendore shkojn pr shpenzime operacionale. Nuk vihet re ndonj rritje relative n shpenzimet kapitale, me normn e kapitalit t shpenzimeve totale q luhatet rreth 20 prqind. Me pjesn m kryesore t shpenzimeve lokale q shkojn pr pagat aktuale, kontributet shoqrore dhe mirmbajtjen baz t ambjenteve ekzistuese, sht e qart se autoriteteve vendore ju kan mbetur vetm pak burime pr t prmirsuar infrastrukturn zike lokale dhe shrbimet publike.
37
Figura 3.4 Qeverit vendore kan mungesa n drejtimin e burimeve t tyre tek investimet kapitale themelore Permbajtja dhe zhvillimi i shpenzimeve t qeverive lokale 1998-2004
60,000 50,000
current million leks
Total Operating Expenditures Capital Expenditures national origin Capital Expenditures locally funded
40,000 30,000 20,000 10,000 0

23,571 5,711 1998 1999 4,040 2000 6,815 2001 5,472 2002 5,046 2003 6,995 2004 28,295 28,518 30,519 33,663 37,566 41,598
Shpenzime Kapitale, origjin kombtare Shpenzime Kapitale, t nancuara lokalisht Totali i shpenzimeve kapitale lokale
8.3% 0.8% 9.1%
16.6% 1.2% 17.8%
12.1% 2.2% 14.4%
17.8% 2.3% 20.2%
13.5% 3.7% 17.1%
11.2% 5.7% 16.9%
13.5% 6.1% 19.6%
N % t totalit t shpenzimeve lokale

Burimi: t dhnat e Ministris s Financave dhe prllogaritjet e stat t Banks Botrore.
Ashtu si mund ta shihni edhe n Figurn 3.4, pjesa e kontributit t qeveris qndrore n shpenzimet kapitale lokale ka qen pak a shum e paqndrueshme n vitet e fundit. Paketa e re e decentralizimit skal ka lejuar nj rritje mjaft t madhe t kontributit t vet qeveris vendore n shpenzimet kapitale q nga viti 2001, por ai mbetet nj kontribut shum modest gjithsesi. Megjithse llogarit nanciare pr ndrmarrjet e ujsjellsit dhe kanalizimeve nuk jan t prfshira n t dhnat e msiprme t qeveris vendore, nj studim i kohve t fundit pr sektorin e ujit dhe kanalizimeve konrmon se shpenzimet publike n kt fush jan t drejtuara pothuajse trsisht drejt kostove korrente (operative dhe t mirmbatjes). Pr momentin, nancimet e vet ndrmarrjeve nprmjet tarifave n mnyr tipike nuk mjafton pr t mbuluar qoft edhe kostot e tyre t vazhdueshme operacionale dhe t mirmbajtjes. Efektiviteti i veprimtaris s ktyre ndrmarrjeve dhe performanca nanciare ka nevoj t permirsohet ndjeshm pr t rritur perspektivn pr nancimin e disa investimeve kapitale. Shumica e shpenzimeve kapitale urgjentisht t nevojshme pr t prmirsuar infratrukturn e vjetruar t furnizmit me uj dhe kanalizimeve do t vazhdoj t rezultoj n mnyr ekskluzive nga qeveria qndrore pr t ardhmen e parashikueshme (Banka Botrore 2006).
38
Kutia 3.1 Planet pr investime lokale i tejkalojn s teprmi burimet e
disponueshme lokale Raste Studimore: Elbasani dhe Shkodra
Boshllku nanciar midis shpenzimeve t vazhdueshme kapitale dhe nevojave pr investimeve n infrastruktur ilustrohet m s miri nga Bashkit e Shkodrs dhe Elbasanit. S pari, kontrasti midis nivelit t lart t shpenzimeve operacionale dhe shpenzimeve t pamjaftueshme kapitale mund t vihet re duke vlersuar/shqyrtuar buxhetet bashkiake t t dy ktyre qyteteve. Shpenzimet kapitale lokale kan qen t luhatura n mnyr t konsiderueshme n shtat vitet e fundit (shikoni Figurn A 3.1. ne Shtojc). N vitin 2005 ato perbnin respektivisht vetm 11.6 prqind (173.7 milion lek USD 1.74 milion) t shpenzimeve t prgjithshme lokale n Shkodr, dhe 11.7 prqind (171.7 milion lek USD 1.72 milion) n Elbasan. S dyti, niveli i shpenzimeve kapitale sht veanrisht i ult n perpjestim me projektet pr investimet kryesore kapitale t identikuara n stragjite e zhvillimit t ktyre qyteteve pr vitet q vijojn. Duke ndjekur strategjit ZHEL, bashkit kan hartuar nj plan ku specikohen t gjitha projektet n infrastruktur, gj q ishte nj rezultat direkt i investimit si dhe nevojat pr reforma t identikuara pergjat analizs SWOT. N prgjithsi, projektet synohet t zbatohen brenda harkut kohor 2005 2009 dhe variojn nga rehabilitmi dhe zgjerimi i rrejtit rrugor, furnizmimi me energji elektrike dhe rrjeti shperndars ujor deri tek sigurimi i lehtsive n mbshttje t biznesit si dhe infrastruktura e turizmit dhe e fushs kulturore.1 Shuma e prgjithshme e projekteve pr investime kapitale e skiuar n strategjin ZHEL pr qytetin e Elbasanit sht 4.36 miliard lek (USD 43.6 milion).2 pr periudhn 2006 2009, pergjat t cils mendohet se do t zbatohen investimet, vllimi i buxheteve totale t qeverive vendore (1.47 miliard lek n vitin 2005) sht tejkaluar disa her dhe nuk ka lidhje me shpenzimet kapitale t realizuara n vitin 2005. Figura A 3.2 n Shtojc tregon zhvillimin e buxhetit t bashkis dhe nevojat pr investime n t ardhmen pr qytetin e Elbasanit, duke e br tepr t dukshme boshllkun nanciar. N rastin e Shkodrs, mosperputhja midis investimeve kapitale t propozuara dhe shpenzimeve kapitale n vazhdim sht edhe m i dukshm (shiko Figura A. 3.3 n Shtojc). Nse strategjit ZHEL indentikonin burime potenciale nanciare t jashtme pr projektet e infrastrukturs t parashikuara (nga qeveria qndrore ose donatort), kontribut lokal n planet e buxhetit mungon se teprmi. Pr projektet e infrastrukturs me prtime imediate t komunitetit t biznesit, mund t vihet re nj far gatishmrie pr pjesmarrjen private n investime, megjithse koncepti i partneriteteve private-publike sht ln pothuajse far mnjan.
Burimi: t dhnat e Ministris s Financave dhe prllogaritjet e stat t Banks Botrore.
Edhe nse qeverit vendore ruajn trashgimin e tyre dhe vazhdojn t rritin t ardhurat lokale nga bizneset apo burime tatimore si taksat mbi pronsin, vllimi i t ardhurave nuk do t mjaftoj n asnj mnyr pr t kontribuar ndjeshm n nancimin e projekteve pr investime kapitale esenciale/shum t rndsishme t parashikuara n axhendat/ planet e qyteteve pr vitet e ardhshme. Investimet m t rndsishme n infrastruktur si rrjedhim vazhdojn t jen t varura nga transferimi i fondeve qeveritare ose nga nancimet e burimeve t jashtme. Kjo nnkupton se megjithse n teori kompetencat jan decentralizuar, fuqia vendim-marrse pr investimet n infrastruktur mbetet efektivisht e prqndruar n nivelin e pushtetit qndror. Pr kt arsye sht veanrisht e rndsishme q sistemi i trasnfertave kapitale t kushtzuara t siguroj stimuj pr
Pr nj liste t detajuar t shpenzimeve kapitale pr projektet shikoni Tabela A 3.4 dhe Tabela A 3.5 n Shtojcn pr Kapitullin tre.
1
Ky shte nj rregullim i prioriteteve dhe nevojave profesionale t aktorve lokale, dhe si rrjedhim shte subjektiv dhe ka karakterin e nj liste dshirash. Megjithat, projektet e identikuara u miratuan bashkarisht nga aktort e tjer t qytetit dhe prfaqsojn thelbin e tij plani veprimi pr shprndarjen e strategjis s zhvillimit lokal.
2
39
investime eente. Qeverit vendore mundet gjithashtu t mprehin seleksionimin e tyre n planikimin urban, brenda limiteve t varsis s burimeve t tyre nanciare dhe si rrjedhoj ato ushtrojn disa masa t autonomis pr investimet lokale. Konkluzionet e Pjess I Me maturimin e ekonomis s tregut n Shqipri dhe llimin e reformave strukturore n disa nga dekadat e ardhshme, rritja urbane do t vazhdoj, por me nj ritm t kuzuar pr shkak se ndryshimet demograke m t mdha t periudhs s post-tranzicionit do t zvoglohen. Migracioni i brendshm nga zonat rurale n ato urbane do t vazhdoj rritjet graduale n pjesn urbane t popullsis s Shqipris (44 prqind) e shoqruar me zhvillimin ekonomik duke kapur nj norm/gjendje t qndrueshme prej t pakten 65-70 prqind, n mnyr t ngjashme me vende t tjera t Evrops qndrore/lindore. Disa nga rritjet e shnuara n urbanizim do t shfaqen nga riklasikimi i ish zonave rurale duke reektuar dendsin e tyre t rritur ndjeshm dhe ndryshimin e karakterit ekonomik. Por meqnse rritja e popullsis absolute sht e ult (0.5 prqind n vit), dhe pr sa koh q nuk do t ket nj uks t madh t emigrantve t kthyer n atdhe, normat e rritjes urbane n prgjithsi do t vazhdojn t qetsohen. Lvizjet e brendshme t popullsis, prfshi ato ndrmjet/prmes zonave urbane dhe peri-urbane, pritet t vazhdojn n funksion t evoluimit t aktiviteteve ekonomike dhe rritjes s krkess pr tok dhe mjete. Rajoni metropolitan Tiran/Durrs ka ngjashmri t mbetet pika m e fort trheqse dhe kshtu t vazhdoj t ket dhe rritjen m t madhe, sepse ekonomia e tij vazhdon t rritet dhe t trheq investime vendase dhe t huaja n industri. Eksperienca globale ka treguar se kryeqytetet dhe qytetet parsore rrall e humbasin dominimin e tyre dhe shpesh tojn me rritjen e rndsis s aktiviteteve tretsore, q lulzojn n aglomeratat e mdha. Zonat bregdetare n Jug dh Veri do t ken nj urbanizim t mtejshm, veanrisht n aktivitetet e agrobiznesit dhe ato turistike. Qeveria Shqiptare, e zn me reformat ekonomike dhe strukturore, n llim t viteve t tranzicionit, nuk ishte e prgatitur pr tu prballur me lvizje t tilla hyrse dhe dalse prmes rajoneve. Autoritetet lokale nuk ishin n gjndje apo t pajisura pr t ndaluar kt rrym t migranteve t rinj. Kshtu q kto ukse migrimi u zhvilluan n nj mnyr t tensionuar dhe t paplanikuar, duke i ln zonat e reja peri-urbane t veuara nga qndrat e qyteteve dhe duke i ngarkuar s teprmi n infrastruktur dhe shrbime urbane. Duke lehtsuar nj shmangie t vazhdueshme n prodhim, nga aktivitetet prodhuese t ulta n aktivitete m produktive, duke prfshir shrbimet moderne dhe turizmin, industrin e leht prpunuese t orientuar nga tregu dhe prpunimin bujqsor me vler t shtuar, t gjitha kto do t krkojn nj menaxhim urban m t fuqishm. N veanti, eksibiliteti m i madh do t duhet n riorganizmin e prdorimit t toks dhe vnien n dispozicion t pasurive t patunshme urbane, t cilat t mund t jen t prballueshme nga rmat dhe sigurimi i mundsis/fuqis blerse t toks dhe strehimit nga ana e banorve. Pjesa II e ktij raporti do t trajtoj kto shtje me m shum hollsi.
40
Pjesa II:
Planikimi Urban dhe menaxhimi i toks
Dy nga eksperiencat percaktuese t Shqiptarve n pesmbdhjet vitet e fundit kan qen hapja e ekonomis ndaj sektorit privat dhe rivendosja hapsinore e popullsis. Nj nga ndrlikimet m t mdha t ktyre ndryshimeve shum t rndsishme ka qen rritja e krkess pr tok urbane pr strehim dhe pr ambjente biznesi, si dhe shmangia radikale n prdorimet e toks brenda ose jasht zonave urbane. Qeveria e vendit n mnyr t dukshme e kishte t pamundur t manovronte me rritjen e shpejt t qyteteve gjat viteve 1990. Me decentralizmin, shumica e kompetencave pr planikimin urban dhe menaxhimin e toks urbane i jan kaluar formalisht qeverive vendore, t cilat ende nuk jan pajisur n mnyrn e duhur me burime nanciare apo njerzore, pr t prballuar sdat dhe as nuk kan mbshttjen e nj kuadri t qndrueshm dhe udhzues ligjor dhe administrativ pr planikimin urban dhe menaxhimin e toks. Mundsit q ekzistojn pr t trajtuar kto shtje inuencohen s teprmi nga historiku i kohve t fundit jo vetm trashgimia nga periudha e socializmit, por gjithashtu edhe eksperiencat e viteve t hershme t tranzicionit. Kapitulli Katr merr n shqyrtim disa nga zhvillimet m kryesore n procesin e urbanizimit dhe zhvillimit t toks urbane n kontekstin historik, duke u fokusuar n rritjen e tregut t toks dhe disa nga ndrlikimet e dukshme pr ekasitet dhe mirqnie. Kapitulli Pes pershkruan zhvillimin e vendbanimeve/ ndrtimeve informale n terma m specik dhe jep alternativa dhe rekomandime pr rregullimin e ktyre vendbanimeve apo ndrtimeve, duke prfshir edhe sigurimin e nevojshm t infrastrukturs. Kapitulli Gjasht propozon prioritetet pr reforma n sektorin e planikimit dhe rregullimit urban si dhe identikon disa nga shtjet ligjor q mbeten pr tu zgjidhur, ndrkoh q Shqipria ecn drejt nj kuadri m t gjer e strategjik pr menaxhimin e toks urbane. Kjo perspektiv e ardhme fokusohet mbi qllimin e prgjithshm pr sigurimin q qytetet do t zhvillohen n mnyra q mbshtsin tregjet formale t toks dhe nj ekonomi formale vibrante me shrbime dhe pajisje t disponueshme dhe t prballueshme nga t gjith banort dhe rmat.
41
Kapitulli 4
Tregu i pasurive t patundshme: ndrlikimet n eenc dhe mirqnie

Urbanizimi n Shqipri ka kaluar n tre faza t rndsishme q nga rnia e komunizmit. Faza e par ishte dominuar nga sektori informal. Faza e dyt pa zhvillimin e sektorit informal dhe lindjen e sektorit formal. Faza e tret dhe aktuale perbhet nga konsolidimi i sektorit formal dhe disiplinimi i sektorit informal. Objektivi kryesor i qeveris gjat ksaj faze t tret sht formalizmi i funksionimit t tregut t pasurive t patundshme. Hartimi i rregulloreve t reja dhe proedurat e urbanizimit, prfshi dhe planet pr prdorimin e toks duhet t marrin n konsiderate kt proces historik n dy fazat e para. Nj shtje kye sht q t sigurohet prfshirja e familjeve me t ardhura t ulta n procesin e formalizmit. Ndrtimet e reja dhe urbanizimet n dy fazat e para jan br shpesh n mnyr spontane dhe jan br shpesh pa ndrhyrjen e qeveris. N kontrast me te, gjat fazs aktuale, qeverit vendore duhet t luajn nj rol t rndsishm n hartimin e rregulloreve t duhura, zbatimin e tyre, monitorimin e urbanizimit dhe mimin e tregut, krijimin e nj baze takse lokale pr t nancuar funksionimin dhe mirmbajtjen e infrastrukturs dhe shrbimeve urbane dhe s fundmi, krijimi i nj mekanizmi pr t nancuar infrastrukturn primare. Nj nga objektivat kryesore pr formalizimin e sektorit t tregut t pasurive t patundshme sht sigurimi i burimeve nanciare pr bashkit duke zbatuar nj set rregulloresh q nuk paralizon funksionimin e tregut formal q po lind t pasurive t patundshme. pr t prmbushur kt rol, bashkit duhet t kuptojn si gjenerohen mimet e tregut t patundshm dhe si funksionojn tregjet, veanrisht n sigurimin e strehimit pr familjet me nivel t ult t ardhurash. Ky kapitull krkon t pershkruaj, n mnyr t perafrt dhe paraprake (duke patur parasysh kuzimet n t dhna), mnyrn e funksionimit t tregut urban t pasurive t patundshme, se si i sht pergjigjur krkess efektive brenda nj mjedisi ku nuk zbatohen plotsisht tiparet institucionale dhe ligjore t ekonomive t tregut m n zhvillim. Qllimi i analizs sht t identikoj dhe t lloj t vlersoj, t pakten ne meyre t supozuar, disa nga implikimet e praktiks pr eencn dhe mirqnien ekonomike. Nj mesazh kryesor i kapitullit sht se zhvillimi spontan dhe informal i pasurive t patundshme ka arritur t vlersoj me perafrsi se si nj treg duhet t kishte ecur n nj ekonomi formale. N t njjtn koh, sht shum e rndsishme pr nj vend q t nxis nj sistem m t matur me m shum mbrojtje dhe mundsi pr prdorimin e toks q mund t perballohet nanciarisht, n prputhje me integrimin formal t ekonomis. Procesi i Urbanizimit n Shqipri: kalimi n fazat e tranzicionit nga nj ekonomi e komanduar n nj ekonomi tregu Per t kuptuar strukturn aktuale hapsinore t qyteteve shqiptare - prfshi mundsit dhe problemet e tyre- sht e nevojshme t rishikojm fazat pasuese t urbanizimit
42
q u kan dhn form qyteteve pr t arritur aty ku jan sot. Alternativat e politiks praktike pr zhvillimin e mtejshm urban percaktohen nga strukturat ekzistuese urbane dhe mundsit q ofrojn pr zhvillim. Faza e par e urbanizimit: roli i padiskutueshm i sektorit informal n krijimin e tregut t pasurive t patundshme. Faza e par e urbanizimit, mes vitit 1991 dhe vitit 1997, u dominua nga migrim i brendshm masiv nga zonat verilindore dhe fshatare t vendit drejt zons perndimore dhe atyre bregdetare, ashtu si sht prmendur n Pjesn I. Prpara vitit 1991, kontrolli i rrepte ligjor mbi migrimin e brendshm rezultoi n nj shprndarje joeente territoriale t popullsis. N llim t tranzicionit, popullsia e Shqipris ishte 75 % fshatare nj prqindje tepr e lart pr nj popullsi fshatare n fund t shekullit t XX. Regjimi socialist kishte shtypur ashper nevojat pr strehim. Deri n vitin 1991, apartamentet me qera pron shtetrore perbnin 70 % t ofertes urbane pr strehim. Shfrytzimi/konsumi i siprfaqes s banimit ishte rreth 5 m2 pr person n zonat urbane (n krahasim me, p.sh, 16 m2 pr person n Bullgari n kohn e tranzicionit). Migruesit nga zonat rurale u vendosn shpejt rreth qyteteve kryesore n pjesn perndimore t vendit. Pasiguria e zoterimit t toks dhe boshllqet n kornizn ligjore t krijuar nga rnia e regjimit komunist e bri m t leht t krkonin menjher nj pjes toke t pazn n periferi t qyteteve. Dhe vrtet, n munges t rregullave dhe ligjeve, e vetmja mnyr pr t zhvilluar tokn dhe pr t ndrtuar shtpi ishte q ta bnin at n mnyr informale. Migruesit e rinj solln me vet pak aftsi/profesione q mund ti prdornin n zonat urbane, me prjashtim t aftsis pr t ndrtuar shtpi me hapsir dhe t forta, me fardolloj materialesh q mund t gjenin n vend. Nuk ishte pr tu habitur q qytetet q prisnin uksin e migruesve t mos ishin gati t zhvillonin tokn n sasi t mjaftueshme pr t pritur t ardhurit e rinj. Brenda vet qyteteve, po bheshin ndryshime drastike n prdorimin e toks pr t pritur ekonomin e re t tregut. Zona t mdha t nj hapsire t re ndrtimi duhet t ndrtoheshin pr t akomoduar bizneset dhe shrbimet q duheshin pr t hapur vende t reja pune. Gjithashtu, nj numr familjesh urbane q jetonin n apartmente t vegjl, n shtpi q ishin pron e shtetit, lluan t krkonin apartamente me m shum hapsir ose shtpi t ndrtuara me standarte m moderne. Nj uks i ri pagesash emigrantesh e nxiten kt bum ndrtimesh. Zhvillimi dhe ndrtimi i toks gjat ksaj faze t par t zhvillimit ishte praktikisht e gjitha informale. Bashkit nuk kishin autoritetin e duhur, burimet apo personelin pr t zhvilluar rregulloret e duhura dhe institucionet pr t ofruar infrastrukturn e duhur dhe kuadrin ligjor pr t mbshtetur ose drejtuar urbanizimin. Kjo faz e par n urbanizimin e Shqipris n periudhn postkomuniste nuk duhet nnvlersuar. Ajo ka kontribuar n nndarjen dhe shprndarjen e toks shtetrore n parcela t vogla menjher dhe krijoi nj rezerv t madhe strehimi me shtpi t forta, q m pas do t shiteshin, duke krijuar embrionin e tregut t pasurive t patundshme. Faza e dyt e urbanizimit: konsolidimi i sektorit informal dhe lindja e sektorit formal. Faza e dyt pa konsolidimin dhe rregullimin e pjesshm t zonave t sektorit informal (te diskutuar n kapitullin 5). Bashkit lluan t organizoheshin m mir dhe kishte mundsi t rimerreshin disa parqe publike dhe brigje lumenjsh, t cilat ishin
43
zn dhe ishin zhvilluar n mnyr t paligjshme si toka publike. Faza e dyt pa edhe lindjen e sektorit formal t pasuris s patundshme, pas krijimit t profesioneve t reja q varionin nga komisionert/brokerat e pasurive t patundshme q nuk ekzistonin n Shqipri, nn ekonomin e komanduar. Gjat fazs s dyt, sektori formal lloi t operonte kryesisht n qendr t qyteteve duke rizhvilluar tokn e zn nga ndrtesa t vjetra. Shumica e ndrtesave t ndrtuara nga sektori formal ishin apartamente shumkateshe ose ndrtesa me zyra dhe biznese. Ndrkoh, sektori informal vazhdoi t rriste rezervn pr shtpi n formn e shtpive t ndara n periferi t qyteteve. Deri m sot, sektori formal i pasurive t patundshme sht akoma n vshtirsi akoma pr shkak t natyrs s pjesshme t ligjeve dhe rregulloreve urbane dhe zbatimit t pamjaftueshm. Faza e tret e urbanizimit: formalizimi i zhvillimit t pasurive t patundshme. Qytetet shqiptare jan tashm n llim t fazs s tret t urbanizimit, gjat s cils ligjet dhe rregulloret duhet t zhvillohen de t zbatohen n mnyr q e gjith pasuria e patundshme rezerv ekzistuese apo n ndrtim do t bhet krejtesisht formale. Hartimi i rregullave t reja t prshtatura pr Shqiprin do t jet sd. Vetm kopjimi i rregulloreve dhe proceseve t planikimit urban nuk mjafton. do rregullore e re urbane duhet t marr n konsiderate t ardhurat familjare dhe rezerven/pjesn e madhe t sektorit informal ekzistues. Nse nuk merret n konsiderate specika e urbanizimit shqiptar, veanrisht duke hartuar apo miratuar rregullore q nuk marrin n konsiderate t ardhurat e familjarve do t rezultoj n rritje t sektorve informal dhe nj kthim/tim t mundshm t gjithkaje falas q karakterizoi fazn e par t urbanizimit. sht e rndsishme t vihet n dukje q tranzicioni nga statusi joformal n formal duhet t bhet kryesisht n mnyr vullnetare. Asnj qeveri nuk mund t zbatoj ligje q krkojn kosto n koh dhe para dhe q shumica e familjeve dhe kompanive nuk mund ti prballojn. Pr shumicn e familjarve dhe rmave duhet t ket nj mjet nxits pr t zgjedhur sektorin formal ndaj atij joformal. Vlersim i gjendjes aktuale t zhvillimit t qyteteve shqiptare Qytetet shqiptare n 15 vjearin e fundit kan prjetuar nj faz zhvillimi t vrullshm ekonomik dhe social. Kuptohet se transformimi hapsinor i ktyre qyteteve nn presionin e tronditjeve politike dhe ekonomike nuk ka ndjekur nj rrug tranzicioni t planikuar si duhet. Megjithat, rezultati i ktij procesi m t dukshm kaotik, ishte shum pozitiv. Qytetet shqiptare duken pa dyshim m mir sesa para 15 vitesh; sasia e hapsirs s re banuese t ndrtuar dhe numri e cilesia e banesave t reja qe iu shtuan tregut t shtpive n nj koh tepr t shkurtr, ishte i mahnitshm. Pr shembull, konsumi mesatar i hapsirs s banimit pr person sht rritur nga minimumi prej 5 m2 pr person n kohn e tranzicionit, n rreth 19.62 m2,1 n qytetet n zonn bregdetare, si Durrs, Fier dhe Vlor2. (Table 4-1) m pak se 10 prqind t t gjith familjeve t intervistuara n zonn bregdetare banojn n banesa m t vogla se 40 m2, ndrsa rreth nj e treta jan n kategorin e mass 40-69 m2 ose 70-99 m2 (Figura 4.2 m posht).
SMSJ (Studimi pr Matjen e Standarteve t Jetess) 2005. N kt kapitull analiza e toks dhe strehimit n raport me mirqnien do t fokusohet kryesisht n zonn urbane bregdetare (e cila prfshin kryesisht qytetet e Vlors, Durrsit dhe Fierit). t dhna nga SMSJ jan gjithashtu t disponueshme n zonat urbane si prmbledhje agregate n pjesn qndrore (vecanrisht duke prfshir Shkodr, Elbasan, Berat, Korc) dhe zonn malore, si dhe pr Tirann. Meqnse zona Malore nuk ka zona t rndsishme, nuk prfshihet m tej ktu. Zona bregdetare q ka prjetuar rritjen m t madhe (prfshi Tirann), kshtu duket
1 2
44
Table 4-1 Siprfaqja mesatare e banimit pr frym e shprehur n m2 sipas kuintileve dhe rajoneve
Kuintile Rajoni Bregdetar Qndror Malor Tiran 1 11.24 13.09 10.17 10.80 2 17.18 16.95 14.14 14.82 3 17.50 20.01 16.61 19.66 4 23.78 23.15 21.76 23.10 5 28.42 29.53 25.08 32.13 mesatare 19.62 20.54 17.55 20.10
Burimi: 2005 LSMS
Cilsia e shtpive dhe sasia e konsumuar e hapsirs s banimit sht prmirsuar pr t gjitha grupet e t ardhurave, edhe pse nuk disponohen t dhna t hollsishme n hark kohor. Shprndarja e hapsirs mesatare t banimit n qytetet e zons bregdetare tregojn se pjesa m e madhe e familjeve t varfra, brenda kategoris s par t shprndarjes s konsumit urban, kan mundur t marrin nj sasi t konsiderueshme t hapsirs s banimit pr shtpi. Pr shembull, si tregohet edhe n Figurn 4.1, tre t katrtat e familjeve n kategorin e par kan banesa mes 40 dhe 100 m2 dhe vetm 18 prqind t familjarve n kt grup kan banesa nn 40 m2. Kjo tablo sht shum e ngjashme n zonn Qndrore, ndrsa Tirana, pjesa e kategoris s par n njsite me mase m t vogl sht disi m e madhe (26 prqind). pr pasoj, sektori informal ka qn shum i suksesshm n shprndarjen e toks dhe strehimit n mnyr t barabart.
Figura 4.1 Shprndarja e banesave sipas mass pr do kategori konsumi me do rajon urban bregdetar
100%
80%
60%
Mbi 130 m2 100-130 m2
40%
70-99 m2 40-69 m2
20%
Less than 40 m2
0% 1 2 3 4 5
Burimi: 2005 LSMS
Graku n gurn 4.2 tregon shprndarjen e kategoris s konsumit brenda do kategorie banesash. Edhe pse banesat m t vogla jan zn kryesisht nga dy kategorite m t varfra dhe banesat 100+ m2 nga dy kategorite m t pasura, si mund t pritet, ka
se shte e dobishmja n debatin pr tregun e pasuris s patundshme pr tu fokusuar n kto zona urbane. Si qytete dytesore, ata prballen gjithashtu edhe me sda ekonomike dhe institucionale deri diku t ndryshme nga ato t kryeqytetit. Fokusi tek kto tre qyetete bregdetare ktu, pr pasoj, nuk ka pr qllim t sugjeroj q ato jan domosdoshmrisht qytetet m tipke mes qyteteve t rangut t dyte, por ato shrbejn si shembull dhe jan me interes t veante pr qllime analizash dhe politikash.
45
nj shprndarje m t barabart t kategorive t mesme (dhe dominuese) t shtpive. Modeli grak sht thuajse i njjt pr zonn qndrore urbane dhe pr Tirann. Dy variabla t tjer t kushteve t strehimit pr LSMS jan me interes ktu. S pari, prsa i prket moshs s baness, shtpit shum t vjetra (te ndrtuara prpara vitit 1945), jan kryesisht n kategorin m t varfr, m shum n qendr dhe n Tiran. Banesat e ndrtuara n kohn e tranzicionit (pas viteve 90), priren drejt grupeve m t pasura, veanrisht n Tiran, ku kategoria 4 dhe 5 prbjn m shum se gjysmn e totalit dhe kategoria e par perbn vetm 8 %. Megjithat, ndarja e konsumit t banorve n shtpit e reja n zonn bregdetare sht shum m proporcionale, sesa n Qendr. S dyti, sistemi i kanalizimeve sht i perbashkt pr kategorite n zonn bregdetare dhe qndrore, por sht m i prqndruar n kuintilet me t larta n Tiran. Nuk sht pr tu uditur se tre t katrtat e shtpis me sistem kanalizimesh t jashtm jan n kuintilet m t ulta n t gjitha zonat urbane. Ndrsa thuajse t gjitha ndrtesat jan t perbra nga materiale t forta e t qndrueshme, cilsia e infrastrukturs pr shtpit me mas identike nuk sht aq e njtrajtshme. Familjet m t varfra mund t ken shtpi relativisht t mdha, por n zona pa shrbime n periferi t qytetit, ndrsa grupet me t ardhura m t larta kan mesatarisht ndrtesa pak m t mdha, por n zona ku ofrohen shrbime t plota. Aftsia e grupeve m t ardhura m t ulta pr t patur akses n ndrtesa relativisht t mdha, t ndrtuara mir, - edhe pse n zona pa shrbime sht nj arritje e rndsisshme. N shum vende me t ardhura familjare t ngjashme me ato t Shqipris, pjesa m e madhe e familjarve n quintile m t ult zakonisht mund t prballojn banesa vetm nn 40 m2 n zonat pa shrbime dhe hendeku mes banesave t varfrve dhe t pasurve sht shum m i thell. Ndrsa sht rritur pabarazia n asetet e e strehimit/shtpive q nga tranzicioni n krahasim me nivelin shum t ult n kohn e socializmit, prtimet e nj hapsire m t madhe jetese jan pertohen n shkall t gjer gjersisht nga familjet urbane edhe gjat ksaj periudhe t nj rritje shum t vrullshme, e cila sht shum e ndjeshme.
Figura 4.2 Shprndarja e hapsirs totale t ndrtimit sipas kategoris quintile t mass dhe konsumit n zonat urbane bregdetare
40%
Housholds' income range
35%
more than 750,000 lek/year - 5 th quintile

from 475,000 to 750,000 lek/year - 4 th quintile
from 375,000 to 475,000 lek/year - 3 rd quintile
from 275,000 to 375,000 lek/year -2nd quintile
less than 275,000 lek/year -1 st quintile
30%
% of total stock
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Less than 40 sq meters
40-69 sq mtrs
70-99 sq mtrs size of dwelling (m2)
100-130 sq mtrs
More than 130 sq mtrs
Burimi: 2005 LSMS
46
Sasia e cilsia e zyrave t reja e ndrtesave t bizneseve, tepr t pakta n kohn e tranzicionit, po i pergjigjen qart krkess. Struktura hapsinore n rritje e qyteteve t Shqipris q rezulton nga kjo rritje krejt e paplanikuar sht kompakte dhe shum eente, ashtu si shihet nga dendsia mesatareve e ndrtimeve mes 80 deri n 200 p/ha.1 Merita/Shkaku pr kt zhvillim pozitiv, veanrisht pr rritjen n numr t njsive t banimit urbane, ishte shpirti siprmarrs i sektorit privat shqiptar formal dhe joformal q u lirua pas rnies s ekonomis s centralizuar n 1991. Ndrsa familjart dhe ndrtuesit kan luajtur nj rol kryesor n ndrtimin e lagjeve t reja brenda qendrs s qytetit dhe periferis, sektori publik shpesh ka mbetur pas n zhvillimin e infrastrukturs dhe n krijimin e nj kuadri ligjor t qart pr industrin e pasurive t patundshme. Gjithashtu, bashkit nuk kan qn t afta t krijojn nj uks t ardhurash q do t mundsonin mirmbajtjen e duhur t infrastrukturs s krijuar tashm. Mungesa e mbrojtjes s mjedisit natyror dhe urban, ka qn nja nga defektet m t mdha rregullatore. Megjithat, disa ndrhyrje nga bashkia ishin t suksesshme; qyteti i Tirans arriti me sukses t rimkmbej dhe t mirmbante tokn publike t humbur nga privatet q kishin pushtuar parqet publike dhe n brigjet e lumit n vitet 90. Gjat viteve 90. Pr shkak t kuadrit ligjor t paqart q vinte si pasoj e tranzicionit nga ekonomia e komanduar n ekonomin e tregut, sektori informal sipas prkuzimit funksiononte n kujt e ligjit ka luajtur rol ky n zhvillimin e qyteteve shqiptare. Ndrsa disa parcela toke ende zhvillohen n mnyr joformale n nj numr qytetesh, siprmarrsit formal po luajn rolin kryesor si ofrues t hapsirs s re pr strehim dhe biznes. Kta siprmarrs gjithnj e m tepr po prdorin burimet e ofruara nga sektori i ri nanciar dhe si rrjedhoj jan t nxitur t operojn brenda nj kuadri ligjor pr t siguruar garanci t forta kolaterali. Problemi kryesor sht pasja e nj aksesi ligjor n tokn e re urbane lidhja me nj rrjet infrastrukture primare urbane q nuk mund t zhvillohet n mnyr private. Pas 15 vjet rritje t paplanikuar, struktura territoriale e qyteteve shqiptare sht relativisht kompakte, kryesisht monocentrike dhe shfaqet nj model i qart me dendsi t lart n qendr dhe progresivisht me ulje t dendsis n periferi. Kjo rnie graduale e dendsis, e konsideruar eente dhe e nxitur nga krkesa, zakonisht shoqrohet me struktura urbane n qytetet me nj tradit m t gjat n ekonomin e tregut. (Bertaud dhe Renaud, 1997) Kombinimi i nj procesi t zhvillimit spontan informal me riciklimin e toks t br nga biznesmen private, si sht prshkruar m posht, po imiton efektin e nj tregu q funksionon mir. Procesi i zhvillimit t toks n Shqipri n vitin 2006: reagim nga sektori formal e joformal ndaj rregullave aktuale Lagjet e zhvilluara n mnyr joformale gjat fazs s par t urbanizimit ende prbjn nj pjes t rndsishme t rezervs ekzistuese. Nj pjes e madhe e ndrtimeve t reja gjat viteve 90 ishin informale dhe perbheshin nga shtpi
Prshembull, dendsite mesatare t zonave t ndrtuara, n baz t imazheve t satelitit t zonave t ndrtuar, jan 128 persona/ha pr Fierin (me nj zon t ndrtuar prej 642 ha) dhe 84 person/ha pr Vlorn (zona e ndrtimeve n 834 ha), n zonn Bregdetare; dhe 161 person/ha pr Shkodrn (me nj zon t ndrtuar n 683 ha), n Qendr. Kto dendsi jan shum t larta pr qytete t ksaj madhsie, me rreth 100,000 banor; n pjes t tjera t Evrops, dendsia e qyteteve t ksaj mase zakonisht varion nga 40-60 persona/ha (Burimi: vlersime t misionit).
1
47
individuale t ndrtuara nga migrues t rinj nga zonat rurale ose nga familje, q jetojn tashm n apartamente, t cilt donin nj shtpi t veten. N at koh zhvillimi i toks s pazn n mnyr formale dhe ligjore ishte dhe n nj mas t madhe sht ende praktikisht e pamundur. Toka urbane bosh n periferi t qyteteve ose ishte zyrtarisht pron e qeveris dhe pr pasoj nuk ishte pr shitje, ose ishte e ngrir deri n momentin pretendimet e bra nga familjet q u ishte marr toka n regjimin e kaluar, t vlersoheshin dhe t zgjidheshin n gjykate. Familjet e reja t migruesve i zun kto zona t lira n periferi t qytetit dhe menjher lluan t prcaktonin kujt e parcelave dhe lluan t ndrtonin shtpi me gur, tulla ose blloqe imentoj. Pamja e nj ndrtimi informal n Berat tregohet n Figurn 4.3.
Figura 4.3 Nj ndrtim tipik informal n Berat
Shnim: Harta e msiprme tregon nj paraqitje tipike t nj zone me ndrtime informale n Shqipri. Dendsia sht rreth 100 njrz pr hektar, e cila sht nj dendsi efektive normale (duke kursyer krkesat pr truall/tok). Megjithat, ndrsa rrjeti spontan i rrugve q prfaqson rreth 13% t zons totale t zhvilluar sht i prshtatshm pr qarkullimin e kalimtarve dhe pr t siguruar infrastrukturn baz, sht i paprshtatshm pr makina dhe qarkullim t autobuzve. Pr m tepr, nuk sht rezervuar asnj hapsir pr mjediset e komunitetit dhe hapsir. Nj zone e madhe rezidenciale brenda ksaj shkalle dendsie do t krkonte rreth 18 % t toks s rezervuar pr rrug dhe 10 % pr ndrtesa t komunitetit, pr t siguruar nj akses minimal pr makinat, autobuzt dhe kopshtet dhe shkollat llore.
Kto shtpi informale, shpesh me m shum se 100 m2 hapsir n t dy katet, ishin shum m t mdha dhe t ndrtuara m mir sesa apartamentet ekzistuese ku jetonin shumica e banorve urban. Madhsia e parcelave t toks varionte nga 300 deri n 600 m2. Sasia e toks e pretenduar nga do familje ishte e kuzuar n zonn e toks q mund t rrethonin dhe t ndrtonin me burime shum t kuzuara. E vetmja mnyr pr t mbajtur kt pretendim pr tokn ishte q t jetonin mbi at vend dhe t ndrtonin aty. Ky proces siguronte q asnj familje nuk mund t krkonte m shum tok sesa mund t ndrtonte dhe t zinte. N nj far mnyre, procesi informal ishte i ngjashm me nj sistem racionimi ose nj mekanizm vetrregullues pr t shperndar tokn secilit sipas nevojave. Meqnse sigurimi i posedimit t toks de facto po rritej me t njjtin proporcion me ndrtimin e shtpive dhe dendsia e komuniteteve t reja po rritej, kjo
48
krijonte nj nxitje t fuqishme pr zhvillimin e shpejt t toks s re dhe pr rritjen e furnizmit/ofertes pr shtpi t reja. P.sh., n Tiran, zonat me ndrtime u rriten m shum se dy her mes vitit 1990 dhe 2000 (PADCO 2001)1. Shum e kan dnuar karakterin anarkik dhe ilegal t zhvillimeve t reja urbane q kan shperthyer n mnyr spontane rreth qyteteve shqiptare. N fakt, ky proces spontan mund t ket qen mnyra m e mir dhe efektive e shprndarjes s toks n mnyr t shpejt e t barabart mes banorve. Ndrtesat q u ndrtuan n mnyr informale ishin t forta dhe perbnin nj shtes pr rezervn e strehimit urban, i cili ishte shum i nevojshm pas vitesh mungesa investimi n regjimin e kaluar. Strukturat ishin ndrtuar duke prdorur punn e fqinjve, e cila, n at koh, kishte kosto t ult oportune. Figura 4.4 m posht tregon nj tjetr shembull n Fier, ku zonat informale perbnin rreth 38% t zons totale t ndrtimeve. Duhet patur parasysh q pjesa m e madhe e zons informale sht ndrtuar n mnyr kompakte brenda kujve zyrtar t bashkis, e ashtuquajtura vij e verdh. Megjithat, n zonat informale, shumica e rrugve, nuk jan shtruar dhe disa shtpi nuk kan lidhje me rrjetin e ujsjellsit. Megjithat, shtpit e ndrtuara n zonat informale jan t forta dhe prbjn nj aset t vrtet pr qytetin. Gjat kalimit nga ekonomia e komanduar n at t tregut, do t ishte shum e vshtir t zhvillohej formalisht kjo zon toke dhe t ndrtoheshin kaq shum shtpi n nj periudh kaq t shkurtr kohe.
Figura 4.4 Fier- Zonat e zna nga ndrtimet informale
Dendesia minimale e prdorur pr t identikuar nj zone urbane ne reporting e PADCO 2001 ishte was 1 deri ne 2 njsi banimi pr hektare, e cila ishte ndoshta me e ulet sesa ajo e prdorur ne vitin 1995. Kjo mund t oje ne mbivleresim t zonave t ndertuara. Zona administrative e Tiranes ishte 10.6km2 ne vitin 1950 dhe shte bere 31km2 qe prej vitit 1970 (te dhena t Prgjithshme pr Qytetin e Tiranes,http://www.tirana.gov.al/?cid=2,74).
1
49
Mungesa e infrastrukturs dhe hapsira e pamjaftueshme pr rrugt dhe ambientet e komunitetit jan problemet kryesore pr kto lagje informale. Ky ndrtim me faza i rrjetit baz t infrastrukturs nga qeveria lokale, si n Bathore (rrethi i Tirans), i diskutuar n kapitullin pasues, ka treguar se kto zona t reja informale mund t bheshin komunitete funksionale me nj minimum investimesh publike. t drejtat e kalimit t rrugve kryesore mund t zgjerohen me pjesmarrjen e komunitetit dhe tokat e godinat e ndrtuara pr shkolla dhe mjedise t tjera t komunitetit. Shkurtimisht, kto zona t zhvilluara n mnyr informale kan sjell si rezultat nj model shum efektiv zhvillimi urban prsa i prket investimeve private, edhe pse mungon nj program i mirplanikuar dhe i mirnancuar i infrastrukturs publike q n vitin 1990 ishte i pamundur. Sasia e madhe e hapsirs s banimit t ndrtuar nga t ardhurit e rinj e rriti ndjeshm konsumin mesatar t hapsirs s ndrtimit pr person n qytetet shqiptare, si dhe si, u tha m lart, n lehtsimin e problemeve n strehim. N mnyr paradoksale, n rastin e Shqipris, migrimi masiv ka kontribuar n rritjen e hapsirs banuese pr person n vend q ta uli ate, si sht rasti i vendeve me lvizje t lart migruese. Shprndarja spontane e toks n periferi n parcela t vogla ishte nj mnyr e shpejt e shprndarjes s aseteve reale pr migruesit e varfr, duke br t mundur q ata t integroheshin m shpejt n ekonomin urbane. Kjo shprndarje informale e aseteve t toks bie ndesh me ata ka ndodh n vendet me t ardhura mesatare ku migruesit mbesin n streha t perkohshme dhe nuk arrijn t akumulojn asete reale pr dekada t tera. N vitin 2006, zonat e zna nga ndrtimet informale formonin nj pjes t rndsishme t zonave t ndrtuara t qyteteve shqiptare, edhe pjes t ktyre lagjeve informale jan t pajisura me infrastruktur. Kto zona informale kan dendsi q varion nga 80 deri n 120 njrz pr hektar. Kjo sht nj dendsi shum e lart pr zonat periferike, duke treguar q kto, q tregon se zonat informale e kan shfrytzuar tokn me efektivitet. Kjo shkall dendsie do t bj t mundur q transporti t operoj n mnyr efektive n t ardhmen. Ashtu si mund t shihet n hartn e Fierit) zona e ndrtuar ktu, ashtu si shumica e qyteteve m t vogla dytsore n Shqipri, sht shum kompakte. Pasi t rregullohen/permirsohen, dendsia e lagjes informale do t jet disi m e vogl sesa kur rrugt kryesore t zgjerohen dhe t ofrohen hapsir dhe mjedise pr komunitetin. Dendsia pas zhvillimit, mund t jete mes 70 dhe 100 p/ha1, nj dendsi ende efektive q do t ndihmoj q qytetet shqiptare t mos cnojn tokn bujqsore ose zonat natyrore. Sektori formal i pasuris s paluajtshme n vitin 2006. N pak vitet e fundit , ka lindur nj sektor i ri strehimi dinamik formal. Aktualisht, zhvilluesit formal prballen me t njjtat probleme me t cilat jan prballur migruesit n vitet 90: si t kishin akses ligjor pr tokat e pazhvilluara. Edhe n vitin 2006 sht praktikisht e pamundur pr t bler ligjrisht tok t pazn n qytete ose periferi t tyre pr shkak t pasiguris n zotrimin e toks ose pr shkak t mungess s infrastrukturs n afrsi t saj. Nj numr rregulloresh gjithashtu kontribuojn n pamundsin e zhvillimit t toks s pazn ligjrisht. Pr shembull, toka q ishte caktuar si tok bujqsore nuk mund t ndahet m tej dhe t zhvillohet pa lejen e Ministris s Bujqsis n Tiran, edhe kur toka ndodhet n periferin urbane, brenda vijs s verdh.
Pr t bere krahasim, periferite amerikan kan nj dendesi tipike qe varion nga 5 deri 20 persona/hektare, nj dendesi shum me e ulet sesa limiti qe lejon oprimin ecent t transportit publik.
1
50
Zhvilluesit formal kan ndrtuar shumicn e godinave me apartamente nga 4 deri n 6 kate t larta. Zhvilluesit formal normalisht nuk konkurojn me zhvilluesit informal, t cilt ndrtojn shtpi t shkputura n periferi n toka me status t paqart ligjor. Por, duke qen se zhvilluesit formal nuk kan mundsi t blejn tok t pazn, ata duhet t blejn tokn e nevojshme pr t ndrtuar apartamente nga pronart e shtpive t ndara, mbi zona q dikur kan qen informale. Zoterimi i toks, nse nuk sht e familjarve q kishin zhvilluar tokn n mnyr informale, legalizohet prpara se t kaloj nga familjart informal tek zhvilluesit. Zhvilluesit, arrijn, disa her, t riciklojn, zonat e zna nga blloqe publike banimi t privatizuara, por n gjndje t keqe, t ndrtuara n kohn e komunizmit. N shum raste, toka kmbehet me hapsirn e re t apartamentit, me negociata mes zhvilluesit dhe familjes q ka n pron shtpin informale. Objekti i shkmbimit sht prqindja e zons totale t dyshemes s zhvilluar q do t kthehet tek pronart e banesave informale. Shembulli i thjesht i treguar n Figurn 4.5 dhe tabeln 4.2 ilustrojn procesin e riciklimit t toks. N kt rast t thjeshte, nj grup parcelash individuale, q zinin nj siprfaqe totale prej 2025 m2 dhe, q prmbanin pak shtpi t ndara me nj siprfaqe totale prej 500 m2, shkmbehet me nj ndrtues/zhvillues n kmbim t 11 apartamenteve n nj ndrtese t re me nj siprfaqe t prgjithshme prej 1417 m2, q perbn 35 % t siprfaqes totale t banimit t ndrtuar mbi zonn prej 2025 m2. N kt shembull, familjet informale e rrisin m shum se dy her siprfaqen e banimit q kan n pron (nga 125 n 354 m2) dhe tojn apartamente t reja me nyje sanitare dhe kuzhin moderne. Zhvilluesi nuk disburson cash pr t bler tokn, por kostoja e prfshir e toks, q perbn 35% t hapsirs s banimit, sht gati e barabart me at q do t paguante nj zhvillues/ ndrtues pr tokn urbane n nj vend ku tregu i toks funksionon n mnyr efektive (n shumicn e ekonomive t tregut kostoja e toks urbane t zhvilluar perbn 25 deri n 50% t mimit total t shitjes s shtpive t reja).
Figura 4.5. Paraqitja skematike e procesit t riciklimit t toks
Figura 4.5 ofron nj shfaqje skematike t transformimit t nj zone informale me dendsi t ult n nj zon formale me dendsi t lart. Pronart e shtpive origjinale n zonat informale jan rivendosur n apartamente t reja dhe jan kompensuar me an t apartamenteve t reja pr shtpin dhe tokn me t ciln ata kontribuan pr projektin. Zhvilluesi/ndrtuesi gjithashtu fut infrastrukturn formale dhe t drejtn e kalimit, n
51
marrveshje me bashkin. E veanta e ktij procesi n Shqipri sht se ai ndodh me an t negociatave mes pronarve informale dhe zhvilluesve/ndrtuesve formale, pa ndrhyrjen e qeveris dhe pa prdorur zoterime t caktuara.
Tabela 4-2 Procesi i riciklimit t toks
Tabela 4-2 m sipr ilustron transformimin n prdorimin e toks edhe m n detaj. N kt shembull, zhvilluesi formal kompenson familjet q kan zn t katr shtpit llestare q duhet t shkatrrohen duke u dhn atyre 1417 m2 siprfaqe n kmbim t 500 m2 q ato kishin zn n llim. Fitimi i biznesmenit vjen nga shitja e 18 apartamenteve shtes t ndrtuar mbi t njjtin vend. Kjo tabel tregon se ky operacion riciklimi sht nanciarisht i mundur vetm brenda kujve t parametrave t prdorimit t toks. P.sh., n kt shembull konkret, nse rregulloret e prdorimit t toks do t kuzonin raportin e siprfaqes s banimit, (FAR) 1 n 2.0, riciklimi i toks nuk do t ishte nanciarisht i mundshm, ose banuesit informal do t detyroheshin q t pranonin nj kompensim shum m t vogl pr tokn e tyre.
Raporti i siprfaqes s ndrtimit (FAR) shte raporti i pjess s truallit ku shte ndrtuar nj ndrtes me hapsirn e prgjithshme t truallit/zons s ndrtimit. Pr shembull, nse projekti i ndrtess do t zinte 50 prqind t truallit t ndrtimit t t njjtit projekt, ateher pjesa prpjestimore FAR do t ishte 2.5. Rregullat e prdorimit t toks mund t prcaktohen pr sa u prket raporteve t truallit t projektimit (0.5 n kt rast), ose pr sa i prket numrit t kateve t lejuara apo lartesis s ndrtess, ose vet FAR. Sidoqoft , FAR e lejueshme ka ndrlikime shum t mdha pr kostot e ndrtimit/zhvillimit t toks dhe fuqin blerse/prballuese.
1
52
Sistemi i rizhvillimit t toks nga informale n formale i prshkruar m sipr, ka tre avantazhe kryesore: a. Kapitali: Ai shmang informacionin asimetrik i cili ekziston rndom kur nj biznesmen blen tok nga nj pronar i vogl toke i pasostikuar. N kt rast, nuk sht e rndsishme t dish mimin e toks n zon pr t br pazar, vetm t negociosh nj prqindje t kapitalit n ndrtese. Ky kapital sht totalisht likuid; sapo ndrtesa t perfundohet, ish pronari i toks mund ta shes apo ta jap me qera apartamentin e teprt. Gjat ndrtimit, ndrtuesi, paguan qeran e familjeve toka e t cilve po prdoret. b. Efektiviteti n prdorimin e toks: toka riciklohet me nj prdorim dhe me dendsi m t lart n kt shembull dendsia llestare neto ishte 100 p/ha dhe bhet 700 p/ha pas ndrtimit2.. c. Rregullimi i pronsis informale: s fundmi, ky operacion formalizon pronsin e toks pr t gjth ata q kan zn apartamentet e ndrtesave dhe si rrjedhoj, pronart formal t shtpive informale marrin nj tapi/titull pronsie formal pr apartamentet e tyre. Ky proces riciklimi i zonave informale nga ndrtuesit private duke i dhn nj pjes t kapitalit t zhvillimit formal banuesve informal duket se sht unik pr Shqiprin. N shumicn e vendeve t tjera, ndrtuesit e riciklojn tokn duke bler prona formale dhe duke i rizhvilluar/ndrtuar ato. ka sht unike pr Shqiprin sht se transformimi nga informaliteti n formalitet sht br nga ndrtuesit private pa ndrhyrjen e qeveris. Kjo praktik nuk nxitet nga qeveria, por sht zhvilluar n mnyr spontane dhe sht iniciuar nga marrveshje kontraktore private mes ndrtuesve formal dhe banorve informal. Sistemi i riciklimit ka lehtsuar procesin formal t ndrtimit n Shqipri si e vetmja mnyr ligjore e mundshme q ndrtuesit formal t gjejn tok. Ndrsa ka shum avantazhe, ka gjithashtu shum kuzime, ashtu si shihet m posht. Ajo mund t prfshij disa rreziqe kontraktuale pr familjet, veanrisht n rastin e nj ndrtuesi t paskrupullt ose dikujt q del nga biznesi prpara sesa t kryhet kalimi i pronsis s toks. Pengesat q kuzojn aktivitetin e sektorit formal t pasurive t paluajtshme n Shqipri Ndrsa sektori i pasurive t patundshme duket se po zgjerohet aktualisht m shpejt sesa sektori informal, zgjerimi i tij, gjithsesi, sht i kuzuar nga tre faktor kryesor: Mungesa e nj plani rregullues pr shumicn e qyteteve (n terminologjin shqiptare, nj plan pr prdorimin e toks, q njihet n vende t tjera si Master plan) dhe rregullore t miratuara n nivel lokal. Mungesa e programeve t nancuara nga bashkia pr t ndrtuar infrastrukturn parsore.
Dendsia rezidenciale neto, numri i njerzve t ndar sipas zonave t banimit. Kjo nuk duhet ngaterruar me dendsin e larte t prmendur m sipr. Dendsia e rritur articialisht shte prllogaritur duke pjestuar numrin e njerzve me totalin e zonave urbane, duke prfshir rrugt, parqet e vogla, ambjentet e prbashkta e komunitetit dhe zonat jo t banuara.
2
53
Pamundsia reale pr t gjetur tok t pandrtuar, n mnyr zyrtare dhe ligjore pr ndrtim.
Mungesa e nj kuadri ligjor rregullues. Procesi i rizhvillimit i prshkruar m sipr n mnyr t thjeshtuar sht n t vrtet shum m kompleks. N fakt, n shum raste (p.sh. n Shkodr dhe Vlor), n munges t nj plani rregullues, ndrtuesit i krkohet q t prgatis nj plan pr t gjith bllokun, edhe nse ai/ajo nuk ndrton t gjith bllokun, planikuesit urban n bashki mund madje ti krkojn ndrtuesit t prgatis disa plane alternative, nga t cilat t zgjedhin. Ky sht nj rregullim i uditshm; ndrtuesi punon si konsulent pr autoritetin lokal t cilit ai/ajo i krkon leje ndrtimi! Ato pak Master plane q ekzistojn datojn q n kohn e komunizmit dhe nuk prputhen me krkesat e kohs pr prdorim toke si dhe i jan keqprshtatur ekonomis s tregut. Kur ekzistojn planet, ato jan vetm pr pak blloqe n qendrn e qytetit dhe jan t fokusuara kryesisht n planet urbane sesa permbajn rregulla t sakta pr prdorimin e toks dhe pozicionin e rrugs. Pr shkak se rregulloret pr prdorimin e toks nuk prfshihen n planin e aprovuar dhe t botuar, shum rregullore si pengesa, gjersia e rrugve kryesore, raporti i siprfaqes s banimit dhe lartsite maksimale duhet t negociohen pr do projekt. Kjo praktik rrit kostot e ndrtimit duke krijuar vonesa t gjata dhe krijon pershtypjen e arbitraritetit dhe ndoshta korrupsionit. Sipas ndrtuesve, i gjith procesi adminstrativ (prfshi dizenjimin dhe ndrtimin) pr zhvillimin e nj blloku apartamentesh mund t krkoj deri n 2 vjet prpara fazs s dizenjimit. Aktualisht, nuk duket se ka rregullore pr nnndarjen e toks3. Nnndarja e toks sht thelbsore pr zgjerimin urban n periferin e qytetit. Standardet e prdorura n rregulloret pr nnndarjen duhet t jen t lidhura ngushte me faktin se sa i prballueshm sht nanciarisht blloku i ri q po ndrtohet dhe sa afr ndodhen lagjet e reja me transportin publik. Nj kuadr ligjor pr prgatitjen e planeve urbane sht prcaktuar me Dekret t Kshillit t Ministrave, nr. 722 ( 19 Nntor 1998). Ky dekret prcakton permbajtjen e nj Master Plan, Studim pr Planikimin Urban Rajonal dhe Mjedisor, Studim i Prgjithshm pr Planikimin Urban, Studim i pjesshm i Planikimit dhe Planit t prgjithshm t Shesheve t Ndrtimit. Megjithat, duket se ka pak ose asnj plan t prgatitur n baz t prkuzimeve n kt dekret, i cili duket m i prshtatshm pr nj ekonomi t komanduar sesa pr nj ekonomi tregu si Shqipria. Dekreti ka nj prqasje normative ndaj Shqipris n lidhje me planikimin dhe nuk lejon ndryshime n rregulloret pr prdorimin e toks n baz t qyteteve dhe vendeve. Pr shembull, dekreti vendos 14.5 m2 pr person pr hapsir konsumi hapsira pr ndrtim n zonat e banuara dhe nj indeks prdorimi uniform t toks mes 0.70 dhe 0.85 pr zonat e banuara n qendrat e qytetit.4 pr fat t mir, duket se asnj planikues n Shqipri nuk po i merr parasysh kto norma kur jep leje ndrtimi.
Rregulloret pr nndarjen e toks ndryshojn nga rregulloret e zons, sepse prfshijn dispozita pr hapsira publike, si rrugt, hapsir, hapsirave t lira/te hapura dhe mjedise pr komunitetin, dhe infrastrukturn , t cilat m pas u jepen autoriteteve lokale. Rregulloret pr nndarjen e toks prshkruajn standartet qe do t prdoren pr ambjente t ndryshme publike dhe mnyrn se si ato do ti transferohen autoritetit lokal ose kompanis s shrbimeve 4 Ajo q quhet me dekret indeks i prdorimit t toks shte norma baz/dysheme e nj ndrtese mbi tokn e vet. Pr ndrtesat njkateshe, indeksi i prdorimit t toks shte FAR-i (norma e siprfaqes totale t banimit n ndrtes me token ku shte ndrtuar ndrtesa), si shte shpjeguar m sipr.
3
54
Duhet t prgatitet sa m shpejt nj kuadr i ri ligjor pr t prcaktuar planet rregulluese n Shqipri, mundsisht me nj dekret t ri. Ky kuadr duhet t jete shum m i thjesht sesa Dekreti nr. 722, i cili madje specikon edhe numrin e hapsirave t parkimit q duhen ofruar n qendrat tregtare/te biznesit dhe kinemate. Ai duhet t marr parasysh faktin q Shqipria sht nj ekonomi tregu dhe planet rregulluese duhet t percaktojn vetm kuadrin e gjer rregullues territorial hapsinor, brenda t cilit sektori privat mendohet t zhvilloj dhe t rizhvilloj qytetet ekzistuese. Normat e konsumit t toks ose siprfaqes s ndrtimit, nuk duhet t percaktohen asnjher n nivel kombtar. Dokumenti m i rndsishm q ndodhet brenda nj plani rregullues sht ai i planikimit t ndarjes n zona, q prcakton rregulloret q duhet t zbatohen nga sektori privat n ndrtimin mbi tok private (asnj plan i ndarjes zonale nuk sht prmendur n Dekretin Nr. 722). N prgatitjen e planeve t ndarjes s zonave, bashkit duhet t percaktojn nivelin maksimal t raportit t shfrytzimit t siprfaqes s ndrtimit (FAR), q duhet t lejohet brenda nj zone t caktuar. Brenda t njjtit qytet, FAR mund t varioj nga 0.2 deri n 10. Vendndodhja, mimi i toks, infrastruktura dhe ndonjher faktort mjedisore dhe historike mund t ndikojn n vlern e FAR n nj zon t caktuar. Lidhja e FAR-it t caktuar me koston dhe faktin se sa perballohet nanciarisht nj tok e ndrtuar, duhet t monitorohen si pjes e zbatimit dhe rishikimit t implementimit t planikimit. Mungesa e infrastrukturs baz/primare. Qytetet shqiptare nuk kan burime pr t nisur nj program afatgjat pr zhvillimin e rrjetit t infrastrukturs. Pr shkak se projektet e ardhshme jan t pasigurta dhe varen nga qendra, aktualisht nuk ka nj mnyr sistematike t rikuperimit t kostove t tyre prmes prmes zhvillimit apo rizhvillimit t toks. Pr shembull, nj ndrtues/zhvillues q parashikon t rris dendsin shtatsh, si n shembullin e msiprm, duhet t lidh projektin e tij me rrugt ekzistuese, kanalin e ujrave t bardha dhe t zeza. Meqnse linjat ekzistuese t rrjetit mund t mos jen afr prons ku po ndrtohet, n shumicn e rasteve nuk jan ndrtuesit jan shpesh t detyruar q t ndrtojn me koston e tyre nj infrastruktur informale q t lidh projektin me rrjetin ekzistues. Kjo kosto e rregullimit t territorit rrethues mund t shrbej n t ardhmen pr nj zon m t gjer sesa projekti q po zhvillohet, por n munges t nj plani t infrastrukturs dhe kostos s rikuperuar, kostoja e infrastrukturs s ambjentit rrethues do t perballohet direkt nga ndrtuesi. Pr kt arsye, ndrtuesit ndrtojn vetm pr kapacitetin q kan nevoj pr projektin. N rast se ka nj projekt tjetr n tokn ngjitur, duhet t lidhet me infrastrukturn ekzistuese me nj linj shtes. Kjo praktik sht joekonomike dhe do t rezultoj, me kalimin e kohs, n nj rrjet q sht i shtrenjte pr tu mirmbajtur, veanrisht rrjeti i ujsjellsit. Ndrtuesit aktualisht po ju paguajn bashkive nj tarif ndikimi q varion nga 2 deri n 5 % t kostos s ndrtimit. t ardhurat nga kjo tarif shkojn n buxhetin e rregullt t bashkis, por mund t prdoren pr t nancuar nj fond t investimeve kapitale pr t paguar infrastrukturn baz. Pamundsia de facto e zhvillimit formal t toks s pazn. Ashtu si kemi par, zhvilluesit formal n mnyr ekskluzive e rizhvillojn tokn q ka qen e zhvilluar me par n mnyr informale, ose q ka qen e zhvilluar ligjrisht n t kaluarn n regjimin komunist. N Shqipri, zhvilluesit formal nuk mund t gjejn tok bosh pr ta bler e zhvilluar sepse shumica e toks bosh rreth qyteteve sht ose mbytur nga
55
mosmarrveshjet pr t drejtn e pronsis ose krkesat pr rikthim, ose i prket nj ministrie/organizate dhe nuk shitet. Nse zhvilluesit/ndrtuesit nuk mund t gjejn tok bosh n mnyr ligjore, ata do prballen me dy pengesa t tjera, (i) pjesa m e madhe e toks s pazn edhe brenda vijs s verdh krkon leje nga Ministria e Bujqsis q t zhvillohet dhe procedura sht e zgjatur dhe e pasigurt dhe (ii) bashkit nuk kan rregullore pr nnndarjen. Si rrjedhoj, n rastin kur toka mund t blihet dhe t merret dhe leja, zhvilluesit prballen me pasigurin e t negociuarit t standarteve t zhvillimit me planikuesin urban t bashkis. N munges t standarteve t botuara dhe realiste t zhvillimit, p.sh., dimensionet minimale t toks, gjersis s rrugs, norma e shfrytzimit t siprfaqes s banimit, etj., mimi i toks s pazhvilluar do t ishte i vshtir pr tu prcaktuar. Shpallja e rregulloreve t qarta t prdorimit t toks, prfshi dhe rregulloret pr nnndarjen e toks, do t reduktonin shum pasigurin dhe riskun n tregun e toks, duke mundsuar nj treg m t integruar dhe duke eliminuar mundsin pr korrupsion. Parametrat e tregut: krkesa, oferta, mimet dhe fuqia blerse Krkesa dhe oferta pr tok dhe strehim. N shumicn e qyteteve jasht Tirans, popullsia sht rritur ngadal q nga viti 2000. P.sh., Shkodra, sht rritur me nj ritm 1.2 % n vit, ndrsa popullsia n Berat ka qndruar konstante. Megjithat, ka ende nj krkes t lart pr tok urbane dhe ndrtimi, e nxitur kjo nga nj kombinim faktorsh: cilsia historikisht e dobt n vite e strehimit, krkesa pr zyra t reja dhe pr ambiente biznesi n qendr t qyteteve dhe s fundmi, rnia n numrin e antarve t familjeve (e cila ra nga 3.98 to 3.92 persona pr t gjitha zonat urbane n vitet 2002-2005 LSMSs5). Pagesat e emigrantve gjithashtu po nxisin aktivitetet n sektorin e ndrtimit dhe krkesa pr strehim sht normalisht elastike/e varur nga t ardhurat. N kt moment, oferta pr shtpi t reja sht thuajse e gjitha private dhe vjen kryesisht nga sektori formal dhe ai informal. I vetmi prjashtim pr oferten private sht shkalla tepr e ult e ndrtimeve t shtpive shtetrore, n baz t programit t Shtpive sociale, n baz t Ligjit pr Strehimin Social t vitit 2004, t diskutuar m posht. Sektori formal, i shpjeguar m sipr, sht i kuzuar n rizhvillimin e toks ku sht ndrtuar tashm nga sektori privat, ose mbi tok e cila sht zn nga ndrtesa t vjetra. Ky riciklim i toks nga sektori privat sht i mundur vetm kur dendsia e raportit t shfrytzimit t siprfaqes s ndrtimit e lejuar sht shum m e lart sesa ato t ndrtuara. Pr pasoj, sektori formal po shton hapsirn e banimit, siprfaqja e ndrtimit kryesisht n vendndodhje qndrore. Sektori informal nuk zhvillon aq tok sa zhvillonte m par n vitet 90, kur kishte ende nj lvizje t madhe migruese; megjithat, n vitin 2006 ka ende tok q zhvillohet/ ndertohet dhe shtpi q ndrtohen nga sektori informal, zakonisht n periferin e qyteteve. Nuk ka t dhna pr pjesn relative t shtpive t reja t ofruara do vit nga t dy sektort. Kostot dhe mimet. Kostoja e ndrtimit pr apartamentet formale sht 30,000 lek pr m2. Ky sht nj mim relativisht i ult, duke patur parasysh cilsin aktuale
Madhsia mesatare e familjeve shte m e ulta n zonat urbane qndrore dhe ka rn edhe m shum, mes anketimeve, nga 3.84 ne 3.79, dhe n zonn bregdetare ka rn nga 3.90 n 3.84. Masa mesatare e familjeve n Tiran u rrit lehte, nga 3.81 n 3.83.
5
56
t ndrtimit n sektorin formal dhe PBB-n e Shqipris dhe sugjeron/tregon q kjo industri po bhet produktive dhe konkuruese. mimi i shitjes n apartamentet formale sht rreth 60,000 lek pr metr katror.6 Diferenca mes kostos s ndrtimit dhe mimit total perbhet nga rreth Lek 20,000 pr tokn dhe 10,000 Lek pr dizenjimin, mbikqyrjen, shpenzimet e prgjithshme koston kse, kostot nanciare dhe timin e ndrtuesit. Norma e komponenteve t ndryshm t mimeve sugjeron gjithashtu q industria e ndrtimeve operon n nj mjedis konkurrues. Rrjedhimisht, problemet e leverdisshmris nanciare t diskutuara m posht nuk kan t bjn me pamundsit e industris n pjesn e ofertes, por m shum me mjedisin e politikave ku ajo operon. Kostot e ndrtimit n sektorin informal jan t vshtira pr tu vlersuar sepse shum familje punojn vet ose marrin t afrm pr t punuar me mime q nuk jan t tregut. Ktu mund t supozohet q kostot e ndrtimit mesatarisht n sektorin informal jan gati sa gjysma e atyre n sektorin formal kjo jo pr shkak t inferioritetit strukturor, por pr shkak t diferencs n instalimet sanitare dhe riniturat. Fuqia blerse/Perballueshmria ekonomike. sht e vshtir t vlersosh perballueshmrin ekonomike t rezervs aktule t strehimit dhe t shtpive dhe apartamenteve t ndrtuara n vitin 2006, n lidhje me t dhnat pr pagat, pr shkak t efektit t drgesave t emigrantve dhe mbizoterimit t t ardhurave nga sektori informal. Si praktik standarte n shumicn e analizave t standarteve t jetess dhe varfris, shifrat e vlersuara t konsumit familjar nga LSMS 2005 shrbejn si tregues mirqnieje n fushn e t ardhurave. Nj pik q ia vlen t theksohet sht q masat e konsumit t LSMS bazohen n t ardhurat familjare pa prfshir vlern e strehimit, pr t ciln shum familjar nuk bjn pagesa qeraje apo hipoteke dhe nuk atribohet asnj vler pr konsumin e strehimit. Shifrat e moshfrytzimit t siprfaqeve t banimit, pr pasoj, mund t nnvlersojn mirqenien ekonomike t familjeve q jan te pasura n pronsi shtpish, por te varfra n t holla/kesh, nj status jo i pazakonshm n ish vendet socialiste ku strehimi jepej n baz t kritereve politike dhe administrative. Meqnse analiza e perballueshmris ekonomike do t ishte pa dyshim e perafrt, pr shkak t mangsive n t dhnat q disponohen, ktu ofrohen dy alternativa t mundshme. (Tabela 4.3). Metoda e par lidh kostot e strehimit me nivelet e supozuara t t ardhurave urbane, n baz t disa standarteve t pagave q i korrespondojn aftsive t ndryshme. Pr qllime ilustruese, kto standarte jan marr si rrog baz e nj msuesi shkolle, nj puntori t pakualikuar,nj punonjs i nivelit t mesm dhe puntori me aftsi. Kemi supozuar se nj familje me kto kategori pune do t marr 1.5 paga baz n vit ( nj i rritur q punon me kohe t plot, nj i rritur tjetr q punon me gjysm orari). Pr qllime studimi, mendohet se kto nivele t pags zbatohen n mnyr t barabart n zonn urbane bregdetare ashtu si dhe n Tiran ose n zonat kryesore urbane. Metoda e dyt i lidh kto nivele standarte t ardhurash me prqindjet e shprndarjes s konsumit t marr nga LSMS7 2005 (shih Figurn A.4.1 n Shtojc).
Parashikimet e bra n mars 2006 varionin nga rreth L60,000/m2 n qendr n Durrs dhe Vlor, ose rreth L50,000/ m2 pran detit; n rreth L70,000/m2 n mesin e unazs s Tirans (rreth nj km larg nga qendra, edhe pse mimet n qendr pr apartamente cilsore mund t jte dysh m i larte). Madhsia mesatare e nj aprartamenti n tregun formal n Tiran shte rreth 125 m2, me minimum prej 70 m2. 7 Shprndarja e konsumit shte llogaritur nga kuintilet e grupit t SMSJ , por duhet t kontrollohet.
6
57
Kjo nuk do t thot q standartet e perafrta t pags ktu perkthehen menjher n nivele konsumi pr shkak t kualikimeve t vna re m sipr ( t ardhurat nga familjet mund t jen m shum sesa pagat formale dhe nivelet e konsumit mund t mbivlersohen duke mos ia atribuar komponentet e strehimit). Megjithat, t lidhsh t ardhurat e perafrta dhe konsumin me kostot e strehimit ndihmon n mbshttjen e eksperimentit t menduar/supozuar t mposhtm.
Tabela.4-3 Nivelet e t ardhurave t familjeve n baz t rrogave tipike
Shnim: Kolona e katrt i referohet shprndarjes s parashikuar t konsumit vjetor t familjeve t dhn n Shtojc, n Figurn A4.1 dhe Figura 4.6, nga t dhnat LSMS 2005.
Nj shifr e prballueshme ekonomike pr rezervn aktuale t strehimit sht llogaritur n mnyr t ndar pr strehimin informal dhe formal pr madhsi t ndryshme toke, shtpi dhe apartamente n Tabela 4-4 m posht. Kjo perballueshmri bazohet n raportin: mim i shpis/ t ardhurat vjetore familjare. Nj raport mim/te ardhura nn 4 konsiderohet i prballueshm dhe tregues i nj tregu ecent t strehimit. (Banka Botrore 1993). Rezultatet e llogaritjeve t leverdisshmris jan paraqitur n Figura 4.6.
58
Tabela 4-4 Tabela e Fuqis Blerse e bazuar n raportin mim t Ardhura
59
Figura 4.6 Fuqia blerse e llojeve t ndryshme t strehimit n zonn urbane n zonn bregdetare (Durrs, Fier, Vlor)
100%
90%
45 m2 apartment in a newly developed formal 5 story high apartment block
80%
75 m2 house on a 250 m2 plot in an informal settlement

70%
Cumulative % of Households
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
100,000
200,000
300,000
400,000
500,000
600,000
700,000
800,000
900,000
1,000,000
Yearly consumption in Lek/Year/Household
Burimi: LSMS, 2005. mimi i shtpive n baz t t dhnave t mbledhura nga misioni.
Duket se n vitin 2006, kostoja1 (rreth 1 milion lek) e nj shtpie m t vogl informale prej 45 m2 mbi nj tok rreth 150 m2, do ishte n limitin e perballueshmris pr nj familje mesuesish dhe pr nj familje punonjsish t pakualikuar, ose do t ishte e prballueshme pr familjet me t ardhura mbi 350,000 lek n vit ( 35 % n kurbn e shprndarjes s konsumit). Nj familje me punonjs t nivelit t mesm mund t perballoj nj shtpi prej 90 m2 n nj tok 300 m2 (madhsia m e zakonshme e shtpive dhe ngastrave t toks q ndeshen n nndarjet informale, ndrsa nj familje me punonjs t kualikuar/me aftsi mund t perballonin nj shtpi prej 120 m2 mbi nj tok prej 400 m2. N t kundrt, n sektorin formal, nj apartament me madhsi minimale prej 45 m2 nuk do t ishte i prballueshm as pr msuesin e shkolls, pr puntorin e pakualikuar dhe as pr npunsin e nivelit t mesm dhe do t prballohej me zor nga nj punonjs i kualikuar (te ardhurat 900,000 lek/vit ose 86 prqind). Pjesa m e madhe e apartamenteve n tregun formal urban duket se jan t prballueshme pr familjet mbi nivelin 80 % ( ose rreth 15 % t familjeve t pasura).
Ne bazojm llogaritjen e prballueshmris n baz t kostos, meqnse nuk ka t dhna aktuale pr transaksionet n ndrtimet informale. mimet e tregut sigurisht duhet t jen m t larta se kostot e ndrtimit.
1
60
Edhe pse shifrat e msiprme jan t perafrta, shum t perafrta ndoshta jan t vrteta.2 Shtpit n sektorin informal jan t vetmet, standartet e t cilave jan aq eksibl sa t prballohen nga grupet me t ardhura m t ulta. Masa mesatare e apartamenteve n sektorin formal sht rreth 80 m2 nuk perballohet nga asnj nga grupet baz dhe apartamentet minimale zakonisht nuk jan nn 65 m2. sht e mundur q kur sektori privat t arrij ngopjen, tregu pr grupin me t ardhura m t larta do t lloj t ndrtoj apartamente m t vegjl. N shembujt e riciklimit t toks t diskutuara m sipr, ndrtuesi privat kompenson familjet informale duke i dhn atyre 50-100% m shum hapsir ndrtimi sesa kan aktualisht, por kjo teknike nuk sht pergjigja kryesore ndaj krkess pr shtpi t ktij grupi t popullsis. Anketimi LSMS 2005 pa se hapsira mesatare e banimit pr familjet sht ne grupin e par kuintile t konsumit (275,000 lek/vit, d.m.th. shum m pas sesa standarti i t ardhurave t msuesit t shkolls) sht rreth 56 m2. Me mungesn e toks s disponueshme pr ndrtime t reja informale rreth qyteteve kryesore, kostoja e strehimit mund t rritej pr familjet me t ardhura t ulta. Rritja spektakolare n konsumimin e siprfaqes s banimit pr rritjen e ndrtimeve informale n dekadn e kaluar, po paksohet pr t varfrit. Nj numr i madh familjesh t varfra kan zn shtpi q nuk mund ti kishin prballuar ti blenin nse do ti kishin marr/bler n vitin 2006. Duke patur gjithnj e m pak tok t disponueshme pr zhvillim informal dhe me nj rritje n prqindjen e zhvillimit formal, rezerva e shtpive t prballueshme ekonomikisht pr t varfrit (nn 30 % ose nn 325,000 lek n vit), rrjedhimisht po bie. Sda me t ciln prballet qeveria sht t lejoj n mnyr formale zhvillimin e ndrtimeve t cilat imitojn n shum aspekte, banesat informale n t kaluarn. Strehimi pr familjet me t ardhura t ulta. Nj nga problemet kryesore pr familjet me t ardhura t ulta n Shqipri dhe pr familjet e reja n prgjithsi sht prqindja shum e vogl e shtpive me qera n treg.3. Kjo prqindje e ult mund t shpjegohet nga mungesa e ligjeve q mund t lejojn pronart t nxjerrin qeramarrsit jasht n rast mospagese t qeras. N t ardhmen, politika e qeveris duhet t nxis m shum dhnien me qera t shtpive, duke siguruar kuadrin e plot ligjor. Ligji i kohv t fundit pr strehimin social (Ligji 9232, Mbi Programet Sociale pr Strehimin e Banorve Urban, 2004) ofron nj gam t gjer t subvencioneve pr strehim dhe masat mbshttese, prfshi zhvillimin e toks publike, (shpesh e quajtur sheshe dhe shrbime - investime publike n infrastrukturn baz pr t prgatitur sheshet pr ndrtim vete-ndihmse), vrtetime apo fatura t shtpive, pagesa pr strehim, subvencione t normave t kmbimit dhe strehimit social. Ndrtimi i shtpive i nancuar n mnyr publike (i nancuar nga grante shtetrore pr bashkit), perbhej n vitin 2005 nga nj ndrtese me 24 apartamente n Berat dhe Vlor 4, p.sh., me nj kosto prej L 25,000-35,000/m2 (duke marr nj minimum prej 70 m2).
Disa burime t mundshme gabimi mund t anullojn njri-tjetrin: si shpjegohet m sipr, me shifra t t ardhurave apo t konsumit mund t kete shifra t nnvlersuara, ndrsa prdorimi i t dhnave t kostos mund t mbivlersoj prballueshmrin ekonomike. 3 Nuk njihet raporti i sakte, por disa burime citojn shifra rreth 5% t rezervs s strehimit n Shqipri. N pjesn m t madhe t ekonomive t tregut, pjesa me qera shte mes 30 dhe 50%- t t gjith strehimit total. Shum ekonomi tranzicioni aktualisht nuk kan mundsite e duhura pr qeradhnie pr shkak t theksit q i vihet privatizimit dhe pronsis (Dubel, Brzeski dhe Hamilton 2006). 4 N krahasim me kriteret e vlersuara t kualikimit pr 1400 familje n Vlor dhe 1100 n Berat, sipas bashkive.
2
61
Duke marr eksperiencn e tregjeve t vendeve t tjera, disa instrumenta t prcaktuara ktu kan provuar t jen m efektiv i fokusuar n nevoj, i prballueshm nga ana skale, deri n nj far mase i imitueshm, mosshtrembrues i tregut t strehimit sesa t tjerat. Kshtu, sheshet dhe shrbimet dhe faturat e strehimit jan menduar nga shum eksperte t politikave t strehimit si t preferueshme ndaj subvencioneve t normave t interesit ose strehimit social me kto kritere (Banka Botrore 1993). Ligji social i strehimit n Shqipri sht ende i ri dhe ka t ngjar q edhe pr nj far kohe, nuk do prmbushen kriteret administrative apo skale pr zbatimin e masave, veanrisht prsa i prket pjesmarrjs s bashkive. Shum dispozita t ligjit t hartuar jan t shndosha n parim, p.sh.m kushtet baz pr kualikimin e familjeve bazohen n vlersimin e aftsis pr t paguar pr strehimin n treg me nj limit t arsyeshm (normalisht 25 % t t ardhurave familjare). Megjithat, bashkit e vizituara nga misioni dukeshin se i kuptonin nevojat e strehimit social, m shum n aspektin e t dejtave n baz t karakteristikave apo rrethanave t familjes, si familje t prekura nga vendimet pr rikthim pronash. N nj vend me PBB-n e Shqipris, strehimi social i dhn nga qeveria duhet t jete i kuzuar n raste sociale familje me shum pak mundsi timi pr shkak t moshs apo paaftsis. Qeverit nuk kan mundsi t subvencionojn strehimin pr nj segment t gjer t popullates i cili sht nn nivelin e t ardhurave kse, ashtu si sht br n disa vende m t pasura t Evrops. Duke patur parsysh mimet konkuruese pr shtpit n sektorin formal dhe joformal n Shqipri, zgjidhja e dukshme pr strehimin social do t ishte nj sistem faturash/kuponash, ashtu si n Kili dhe n shum vende t Evrops Perndimore (Boelhouwer 1997). N baz t ktij sistemi, prtuesit marrin nj pages qeraje q prfaqson nj pjes apo t gjith qeran dhe jan t lir t prdorin kt pages pr t bler apo pr t dhn me qera kt banes n treg. Kjo sht nj zgjidhje shum m racionale sesa programi tradicional i programit social, ku qeveria qndore ose bashkit ndrtojn dhe menaxhojn blloqe shtpish pr familjet me t ardhura t ulta. Megjithat, nj treg privat i dhnies me qera duhet t nxitet llimisht, pr t lejuar funksionimin e sistemit t faturave. sht e qart se ligji pr strehimin social nuk mund t jete pergjigja kryesore n masat pr tiu pergjigjur problemeve t perballueshmris pr pjesn m t madhe t familjeve me t ardhura t ulta. Duhet kujdes pr tu siguruar se zbatimi i disa dispozitave, si investimet publike n nj numr t vogl apartamentesh, ose subvencionet pr interesat e hipoteks (te cilat m mir t shmangen plotsisht), nuk do t shteroj fondet apo t bhet nj burim shtrembrimi dhe politikash nxitse negative ndaj nj tregu t strehimit q reagon mir dhe nj politike sociale e fokusuar si duhet, ashtu si ka qn eskperienca e hidhur e shum vendeve t tjera. Per t shkuar/shqyrtuar tek familjet n grupin e t ardhurave m t ulta, si msuesit e shkolls dhe punonjsit e prmendur m sipr, qeveris i duhet t lejoj zhvillimin e nndarjes formale private, e cila do t jet nj kopje ligjore e ndrtimeve aktuale informale. Kjo nuk do t krkonte subvencione, por standarte t nnndarjes s toks t prshtatura me t ardhurat e familjeve me t ardhura t ulta. Kjo pik sht e zhvilluar m tej n seksionin e rekomandimeve n Kapitullin 6. Per t perfunduar, ky kapitull ka prshkruar dhe vlersuar funksionimin e tregut t vrtet t pasurive t patundshme me karakterin e tij informal dhe formal q
62
nga tranzicioni. Vlersimi sht, n thelb shum pozitiv, dhe konkludon se nj treg siprmarrs dhe n pjesn m t madhe t tij, i parregulluar, ka arritur t thith nj rritje masive t krkess pr prona urbane dhe t permirsoj cilsin e produkteve t strehimit n mnyr t ndjeshme. Megjithat, sht e qart se roli publik, n pjesn m t madhe t tij, ka munguar si prsa i prket investimeve n infrastrukturn publike dhe kuadrit rregullues t mir-fokusuar dhe jo t ashper, por me takt, gj q do t lejonte nj treg m t integruar t prons, nj ndarje m t madhe t beneteve dhe mbrojtje t interesit publik. Kapitulli tjetr shtjellon m me hollsi sdat e veanta q ndeshen n zgjidhjen e nevojave t ndrtimeve informale. Kapitulli i fundit paraqet disa nga pikat baz dhe elementet t propozuar pr nj rol t rishikuar, por t fokusuar mir t rregullimit dhe planikimit publik. Duke e angazhuar n kt rol qeverin (qndrore dhe lokale), mund t ndihmohen m mir qytetet pr tu br m t qndrueshm nga pikpamja mjedisore, shoqrore dhe skale, dhe t afte pr t mbshtetur suksesin ekonomik t vendit.
63
Kapitulli 5
Zonat informale n Shqipri origjinat, kndvshtrimet/prqasjet e mparshme dhe tendencat e reja

Kapitulli paraardhs shpjegonte se n kontekstin e nevojs s Shqipris pr t prballuar me shpejtsi ndryshimin ekonomik dhe masiv n llim t viteve 90, ndrtimet informale ishin nj pergjigje natyrale, praktike dhe tepr e suksesshme. N krahasim me vendet e tjera n t njjtin nivel t t ardhurash dhe zhvillimi institutcional, ndrtimet prbjn nj investim m solid/te qndrueshm t strehimit dhe nuk shfaqet ndonj prov e qart e rritjes s problemeve mjedisore apo sociale prve zhvillimeve spontane informale n kto vende. Edhe pse ritmi i zgjerimit ka rn dukshm, rregullimi i ktyre ndrtimeve, si ligjrisht ashtu edhe nprmjet lidhjes me sistemet urbane, mbetet nj nga sdat kryesore pr Shqiprin. Si qeveria qndrore dhe lokale jan t ndrgjegjshme pr nevojn e gjetjes s zgjidhjes pr ndrtimet informale pr disa arsye: ato prbjn nj pjes t rndsishme t popullsis dhe hapsirs urbane (prbjn deri n nj t katrtn e popullsis n disa nga qytetet ku jan vendosur), ato kan vshtirsi t mdha pr shum banor, veanrisht pr shkak t mungess s shrbimeve sociale dhe t infrastrukturs, Ato krijojn/sjellin si pasoj nj form t prjashtimit/marxhinalizimit territorial q dmton shoqrin dhe veanrisht brezin e ri, dhe n munges t higjens s duhur, ata rrezikojn t dobsojn qndrueshmrin mjedisore t zonave urbane. Rritja demograke dhe territoriale po ndodh pikrisht n ndrtimet informale dhe aty permblidhen/bashkohen politikat dhe koniktet ligjore. Sfondi Historik dhe Situata Aktuale Trashgimia ligjore q ndikon mbi vendbanimet urbane. N Shqipri, ndrtimet informale n dhe perreth qendrave urbane lluan t lindin menjher pas rnies s komunizmit n vitin 1991, me heqjen e kuzimeve pr lvizjet e brendshme. Ashtu si tregohet dhe n Kapitullin nj, shum njrz n zonn veriore/verilindore, kryesisht Kuks, Puk, dhe Tropoj, migruan n qytetet bregdetare-qndrore, veanrisht n Tiran. Ndrsa industria socialiste kishte krijuar nj numr t vogl industrish, si minierat n verilindje, pjesa m e madhe e tyre nuk funksiononin m n vitin 1991. Pr shkak t kushteve t rnda/ashpra t klims dhe pozicionit malor, ky rajon nuk sht i pershatshm pr bujqsi dhe mundsit pr pun ishin shum t kuzuara. pr pasoj, njrzit u shpernguln drejt qyteteve m t mdha, kryesisht n kryeqytet, pr t krkuar mundsi ekonomike.
64
N baz t forms ekstreme t socializmit shqiptar, i gjith strehimi urban ishte pron shtetrore. Me privatizimin e plot t shtpive urbane n vitin 1992, n zonn urbane nuk kishte oferte/rezerv shtpi t reja t ofruara n zonn urbane, sepse zhvillimi i sektorit privat t ndrtimit t shtpive nuk ekzistonte pr shkak t mungess s kapitalit. Qeveria krijoi nj Agjenci Kombtare t Strehimit (AKS) n vitin 1992, pr t nxitur rezervn e ndrtimeve urbane, por AKS ndrtoi afrsisht 500 shtpi n zonn e Tirans gjat periudhs 1992-1995, e cila ishte vetm nj pjes e vogl e krkess pr shtpi t krijuar nga t ardhurit e rinj. Kapitulli 4 shpjegon se ndrtimet informale ishin nj reagim i pashmangshm, dhe tepr i suksesshm i krkess spontane t tregut ndaj ksaj mungese t ofertes. Por ndrsa dispozitat pr ndrtimet informale jan t kudondodhura/ t njohura n vendet me t ardhura t mesme dhe t ulta q prjetojn rritje t vrullshme urbane, zhvillimi n Shqipri ka nj histori komplekse prsa ligjore n vitet e para t tranzicionit, i cili vazhdon t kuzoj mundsit pr zgjidhje. N vitin 1991, toka bujqsore u transferua n dy mnyra t ndryshme (ligji Nr. 7501, Mbi tokn): fermat e koperativs u privtizuan nga ish-punonjsit, ndrsa ish-punonjsve t fermave shtetrore iu dha vetm e drejta e prdorimit t tyre. Ndrkoh q qllimi ishte t rikuperohej prodhimi bujqsor sa m shpejt q t ishte e mundur, probleme t tjera teknike dhe institutcionale n kt sektor ishin penges pr kt objektiv dhe shum njrz (q kishin zn kt tok) lluan t hiqnin dor nga puna n ferm dhe lluan t ndrtonin shtpi dhe t krkonin nj mjet tjetr jetese. S shpejti, shum nga personat q kishin zn tokn bujqsore e transferuan tokn e tyre, si at ish t koperativs dhe ato shtetrore, tek t ardhurit e rinj n zonat perreth zonave urbane q po terhiqnin t ardhurit,; kta t ardhur e ndan m tej tokn dhe ndrtuan shtpi m solide dhe m t forta. N disa raste, toka iu dha bashkive dhe u caktua si zon urbane. N vitin 1993, doli n pah shtja e rikthimit t toks t ish pronarit parasocialiste, q rezultoi n miratimin e dy ligjeve t reja.1 N baz t ligjit, toka e pazhvilluar urbane mund t rikthehej t pronart llestar, ndrsa ata q krkonin toka bujqsore do t merrnin kompensim n para dhe tok me t njjtn produktivitet, por jo tokn origjinale. Ky dallim rezultoi t ishte shum problematik. Ai i nxiti m tej mosmarrveshjet mbi at q mund t quhej tok urbane dhe tok bujqsore (kur prdorimi aktual ishte larguar shum nga klasikimi formal i toks), dhe nse prkuzimi urban apo bujqsor vlente pr kohn e transferimit llestar t toks, n kohn kur u zbatua ligji, apo kur u b krkesa pr rikthim. Ligji i rikthimi t tokave prmbante gjithashtu boshllqe q lejonin t ngriheshin pretendime t pakuzuara n t ardhmen. Kto defekte krijuan konfuzion t madh mbi pronsin/posedimin e toks t ndrtimeve informale si n zonat urbane, ashtu edhe n ato peri-urbane. N zonat peri-urbane, ku toka ishte caktuar si tok bujqsore, ish-pronart e interesuar kan zgjedhur t mos bjn krkesa pr rikthim deri n momentin q toka bujqsore t klasikohet si tok urbane, sepse perndryshe atyre do tu jepej tok bujqsore n nj vend tjetr me t njjtn prodhimtari (dmth tok dhe kodr) diku tjetr brenda vendit. Ndrkoh, qeveria nuk ka mundur t siguroj pr banort e qendrave informale shrbime t infrastrukturs pr sa koh q kjo tok sht destinuar/ caktuar si tok bujqsore. N fund t vitit 1995, pati disa incidente dhe viktima mes policve dhe banorve t banesave informale kur policia
Ligji Nr. 7698, Mbi Rikthimin dhe Kompesimin e Pronave pr Ish-Pronart (1993); dhe Ligji Nr 7699, Pr Kompensimin n Vler pr Ish Pronart e Toks Bujqsore (1993)
1
65
u perpoq q t shembte disa shtpi n Bathore, zon jasht Tirans. Pas ksaj, qeveria hoqi dor nga do prpjekje pr t kuzuar ndrtimet informale. Pas vitit 1995, ndrtimet informale kan vazhduar t rriten vazhdimisht, por m shum n ish fermat shtetrore jasht zonave urbane, ku toka ende sht caktuar pr prdorim bujqsor dhe me m pak mundsi pr konikte pr rikthim pronash. Megjithat, qeveria dhe bashkit nuk jan t afta t sigurojn shrbime infrastrukture pr kto toka, sepse ato jan prcaktuar si bujqsore. Shkurtimisht, migruesit ishin n mes krcnimeve dhe rreziqeve dhe konikteve mes rikthimit t mundshm nse jan t vendosur n zonat e caktuara urbane dhe pamundsis pr t patur shrbime infrastrukture nse vendosen n zona t caktuara si bujqsore. Banort ekzistues t ndrtesave informale kan nj gam t gjer t statusit t pronsis q varion me origjinn e toks s tyre si ferm shtetrore apo kooperativ, mnyrn e timit dhe llojin e dokumentacionit t tuar, nse ka. Meqnse qeveria nuk ka mundur t zgjidh krkesat pr rikthim apo kompensim, as t prditsoj t gjitha planet urbane t duhura pr t njohur ndryshimet n prdorimin e toks, dhe as t nancoj investimet n infrastruktur n prputhje me rritjen n pupullsin urbane, ndrtimet informale jan br nj tok e askujt, n kujt e sds s menaxhimit urban n Shqipri. Iniciativat n t kaluarn pr t rregulluar dhe prmirsuar ndrtimet informale. N mes t viteve 1997, ky bllokim krijoi tension t madh social n ndrtimet informale n periferi t zonave urbane, veanrisht n Bathore. Deri n at koh, popullsia e Bathores kishte arritur n rreth 10,000 persona, shumica e t cilve kishin akses tepr t kuzuar n infrastruktur si dhe shrbimet sociale. Me an t politiks s dialogut mes Banks Botrore dhe Qeveris, Qeveria vendosi t llonte rregullimin (urbanizimin) e ndrtimeve informale duke siguruar akses pr infrastrukturn urbane dhe shoqrore, kryesisht n Bathore, dhe nisi zbatimin e Projektit t Menaxhimit t Toks Urbane (ULMP), t nancuar nga Banka Botrore. N llim t vitit 1998, si nj parakusht pr kto prmirsime, u kalua nj ligj i veant n Bathore dhe n nj zon tjetr t rrethit t Tirans, Lapraka, pr t prjashtuar kt zon nga rikthimi i toks t ish-pronart.2 Projekti pati nj sukses modest. N aspektin pozitiv, ai luajti nj rol katalitizator n urbanizimin dhe n integrimin e mvonshm t Bathores prmes prcaktimit t s drejts s toks brenda ndrtimeve informale, dhe duke mundsuar zgjerimin e rrjtetit t infrastrukturs si rrugt, kanalin e ujit t pijshm dhe t ujrave t zeza. N t njjtn koh, projekti s donator t cilt dhan fonde pr shkollat dhe kopshtet. Projekti gjithashtu siguroi nj demonstrim n praktik t zhvillimit t ndrtimeve informale dhe zhvilloi nj baz t dhnash pr banort aktual pr ti ndihmuar ata me legalizimin e saj n t ardhmen. Megjithat, nga ana tjetr, projekti nuk mundi ti ndihmoj banort e zonave informale pr t marr nj titull t qart pronsie t toks, sepse u pa q kishte shum lloje t okupimit t toks dhe nuk mund t miratohej nj udhzim/ prkuzim i vetm pr ti legalizuar ato. Kostot e civilizimit dhe integrimit, kryesisht pr pun civile pr rrjetin e infrastrukturs, ishin t rndsishme, por jo jasht modelit t eksperiencs s vendeve t tjera n kt lloj investimi (e diskutuar m posht). Me prfundimin e projektit t vitit 2005, shtja m e mpreht urbane e identikuar n t gjith palt e interesit, ishte pajisja me shrbime t infrastrukturs. Ndrsa e gjith
2
Ligji mbi Bathoren dhe Laprakn, Ligji Nr. 8398, shtator 1998
66
popullata e Bathores ka vazhduar t rritet, (aktualisht, n shifrn 30,000 banor), duke rritur dhe prgjegjsin prkatse t Bashkis s Kamzs pr pajisjen me kt shrbim, baza skale e bashkis nuk sht rritur me t njjtin ritm. Gjithashtu, n baz t decentralizimit t vazhdueshm, qeverit vendore, prfshi edhe Bashkin e Kamzs, kan prgjegjsin pr ofrimin e arsimit dhe shrbimeve mjeksore. Niveli i shrbimit t ofruar sht tmerrsisht i ult, dhe nse nuk ka nj mekanizm q t lidh popullaten me burimet skale, sht e qart se bashkia nuk do t arrij t jap shrbimin e duhur pr banort e saj. Kjo shtje do t dikutohet m n detaj n seksionin pasardhs. Zona t tjera t mdha informale. Prve Bathores, zona t tjera informale gjenden ne t gjith qytetet e tjera t mdha, si Durrs, Shkodr, Elbasan, Fier dhe n nj shkall m t vogl, Vlor.3 Banort n kto zona informale jan relativisht t varfra n krahasim me ata n zonat formale urbane. Nuk ka t dhna anketimi zyrtare pr familjet e zonave informale,4 por disa t dhna jo shum t sakta/prgjithshme t mbledhura pak OJF si dhe disa anketime t shpejta t bra nga ULMP sugjeronin q: (a) ndrsa niveli i t ardhurave varionte nga pagesat e emigrantve n familje, antart e tjer t familjes kan pun jo t qndrueshme dhe marxhinale, shpesh her n pun nj ditore q u ofroheshin nga rmat e ndrtimit n qytet5, dhe (b) likuiditeti i aseteve t familjes sht i ult, sepse kto familje shpesh e kan vn t gjith pasurin n shtpit e tyre dhe jan shum t ekspozuar/ n raste krizash q mund t krkojn para. Vendbanimet m t mdha informale jan prmbledhur si vijon. Kneta (Durrs). Zona e Knetes ka lluar von (1997), kur u pa se nuk kishte m tok bosh q nuk kishte konikte t pazgjidhura tok diku tjetr. Kjo zon ka qen nj moal i that jasht Bashkis s Durrsit dhe historikisht nuk ka patur pronar origjnal toke6. Kshtu q edhe pse kjo tok ka tendenc t preket nga rreziqe natyrore (prmbytje), shpernguljet informale u bn atje pr t shmangur rreziqe t tjera (rikthimin). Deri n kt moment, kur shifra e raportuar e personave q jetojn atje sht mbi 10 mij, ata kan akses shum t kuzuar n shrbimet e infrastrukturs, sepse zona e tyre nuk sht klasikuar si zon urbane. Aksesi n infrastruktur sht shum i kuzuar sepse t drejtat e kalimit nuk jan prcaktuar qart. Brenda ksaj zone nuk ka asnj shkoll dhe rreziku i veimit social/marxhinalizimit sht i konsiderueshm. Duhen ndrmarr hapa t menjhershm pr t integruar ndrtimet informale prmes rregullimit/ formalizmit. Ksamil (rrethi Sarand). Zona informale n Ksamil lloi n llim t viteve 1990, mbi ish fermn shtetrore me ullinj, e vendosur ngjitur me parkun Kombtar t Butrintit. Situata ktu sht tepr komplekse. Ligji Nr. 7501, nuk e privatizoi kt tok, sepse toka u konsiderua me vler. Ndrkoh, me nj vendim t padiskutueshm t qeveris,
Bazuar mbi nj studim t br nga Instituti I Krkimit t Tokave, llogaritet se ndrtimet informale kan zn rreth 20,000 ha n total n nivel kombtar (Bardhi burim i sakte). 4 Duhet patur parasysh q SMSJ 2005 prllogariti familjet urbane/priurbane n Tiran, kshtu q shpresojm se analiza q ktij burimi duke prcaktuar sa m afr kushtet e disa ndrtimeve informale, do t dal n fund t vitit 2006. 5 Norma pr pun ditore n Durrs n muajin mars 2006 u raportua t ishte 1000 lek /dite. Duke supozuar 20 dite/ muaj pune, vetm t ardhurat vjetore nga ky burim do t ishin 240,000 e cila shte (teorikisht) nn 20% t kurbs s shprndarjes s konsumit (shiko Figura 4.6). Sigurisht, kta familjar nuk varen domosdoshmrisht nga t ardhurat e pags s nj personi. 6 Ka probleme t rikthimit t tokave pr pjesn e Knetes q jan pran detit.
3
67
rreth 350 familje, kryesisht nga Tepelena, kishin marr tok dhe kishin ndrtuar shtpi. Toka shtetrore rrjedhimisht ishte rikthyer. Aktualisht ka konikte t rnda mes ish pronarve, ish puntorve t ferms dhe banorve/pushtuesve. Shumica e banorve kan t pakten nj antar familje q punon n Greqi, q i drgon para familjes. Numri aktual i banorve n zonat informale vlersohet t jete 4,000 njrz. Ndrsa bashkia, e cila numron nj shifr prej 4,000 banorsh t tjer n zonn formale, ka lluar t urbanizoj pjes t zons informale, legalizimi do t jet tepr i vshtir pr shkak t problemit kompleks t pronsis s toks. Zonat informale jan prkeqsuar prsa i prket shrbimeve t infrastrukturs, t cilat, pr shkak t mungess s mirmbajtjes dhe riparimeve n linjn kryesore t infrastrukturs, ishin q m par t dmtuara prpara se t krijoheshin zonat informale. Shkodra. Rreth 5,000 familje (ose 25% t popullsis s prgjithshme n qytet), q zn nj hapsir prej 7 zonash dhe 150 hektarsh, kan status informal. Pjesa m e madhe e zonave informale jan zhvilluar mbi ish tok t fermave shtetrore os ishkooperativave gjat llimit t viteve 90 dhe kto ndrtesa iu bashkuan qytetit n llim t vitit 1994. T shtat zonat informale n ku/ q rrethonin zonn formale, duket se jan asimiluar nga ajo. Dendsia ka arritur nivel t njjt me at t ndrtimeve formale (rreth 40 shtpi pr hektar), dhe jan prcaktuar t drejta t qarta t kalimit. Ndrsa mungon infrastruktura sociale brenda zons informale, ka nj akses normal/arsyeshm t infrastrukturs. Megjithat, shrbimet e infrastrukturs, t ofruara nprmjet lidhjeve t jashtligjshme, jan rreptesisht t kuzuara. Bashkia nuk ka informacion pr situatn e mbajtjes /pronsis s toks. Fieri. Ndrtimet informale lluan n vitin 1992 dhe jan prqndruar n t dy ant e rrugs kryesore kombtare. Ka m shum ndrtime t paligjshme n hyrjen e qytetit dhe n ann tjetr t tij, kur shkon pr n qytetin e Vlors dhe Patosit. Llogaritet se ndrtimet informale n kt zon mbulojn rreth 250 ha ose 38% t zons totale t ndrtuar. Elbasani. Rreth 5,000 familje (ose 20% t popullsis totale t qytetit), mbi dy zona me siprfaqe totale 180 hektar, konsiderohen si zona me status informal. Ashtu si n Shkodr, zonat informale kan nisur n llim t viteve 1990 dhe jan br pjes e Bashkis. Megjithat, ndryshe nga Shkodra, zonat informale jan zhvilluar gjersisht pergjat nj zone t gjer. Pr kt arsye, aksesi n infrastruktur sht n prgjithsi m i keq, sesa p.sh, Fieri dhe nuk ka rrjete kryesore aty pran. Ndrsa bashkia synon t zgjeroj infrastrukturn e rrjetit, kjo gj do t ishte e kushtueshme. Bashkia nuk ka informacion pr situatn e zoterimit/pronsis t toks. Duhet t theksohet se sht ngadalsuar zhvillimi i ndrtimeve t reja informale, veanrisht pas vitit 2003, kryesisht sepse nuk ka tok bujqsore n zonat periferike urbane pr tu zn. Urbanizimi ka hyr n nj faz t vshtir nprmjet (a) dendsimit/ rritjes s ndrtimeve ekzistuese informale, (b) zhvillimi i vrullshm i ndrtesave t larta n qendrn e qytetit (i prshkruar n Kapitullin 4), dhe (c) ndrtimet sporadike mbi tok bujqsore. Pjesa e mbetur e ktij kapitulli fokusohet mbi zhvillimin e ardhshm t ktyre zonave informale. Ashtu si sht shpjeguar m sipr, shum nga vrshimet n tokn bujqsore ndodhen pr shkak t politikave t shtrembruara nxitse t krijuara nga kuadri i rikthimit/
68
kompensimit t pronave. Por me urbanizimin dhe rritjen e qyteteve, t cilat, ashtu si thuhet dhe n kapitullin 1, ashtu si n rastin e Shqipris, presioni ekonomik pr shndrrimin n periferin urbane pr t prmbushur krkesat pr tregjet komerciale dhe rezidenciale, u rrit. sht shum e rndsishme q ky transformim t bhet nprmjet nj plani modern q sht eksibl, q i prgjigjet tregut dhe transparent, ashtu si diskutohet dhe n Kapitullin 6. Tipologjit e Zonave Informale Ka disa ose pak tipologji t zonave informale n Shqipri nga pikpamja e madhsis, pozicionit dhe posedimit t toks. Ndrsa kto tipologji kan sfonde dhe implikime/ ndikime t ndryshme sociale dhe ekonomike, sht e rndsishme t kuptojm tipologjit pr t zhvilluar masa realiste dhe praktike pr t vijuar legalizimin. Ky seksion jep nj prshkrim t shkurtr t do tipologjie t identikuar t ndrtimit informal. S pari, ndrtimet informale duhet t diferencohen qart/prer nga ndrtesat individuale t jashtligjshme (shih Shtojcn 5.1), si shtpit mbi toka bujqsore, restorante n zonat e mbrojtura dhe ndrtesat q nuk jan konform lejeve t ndrtimit (p.sh. ndrtesat me m shum kate sesa lejohen). Ndrtimet informale n Shqipri jan m shum nj fenomen social dhe sistematik, me pasoja t konsiderueshme sociale, ekonomike dhe mjedisore dhe krkojn vmendje serioze. S dyti, nga pikpamja e vendndodhjes, ndrtimet informale mund t klaisikohen gjersisht n dy kategori9: (a) peri-urbane (n rrethinat e qendrs), dhe (b) brenda zonave urbane, q kan pasoja t ndryshme n lidhje me zotrimin e toks dhe shtjet e infrastrukturs. Kshtu, rruga pr legalizimin dhe integrimin prfundimtar sht e ndryshme. Shkurtimisht, problemet kryesore pr ndrtimet informale peri-urbane jan mungesa e infrastrukturs dhe integrimit social, ndrsa problemet pr ndrtimet urbane pronsia e komplikuar e toks problemet (e rikthimit ) t cilat jan dukshm pengesat kryesore pr legalizimin. M posht vijon nj prshkrim i detajuar i secils kategori. Vendbanimet Informale n zonat periurbane (rrethinat e qendrs). Deri n Mars 2006, ka ende pak zona informale n zonat peri-urbane kryesisht n qytetet kryesore, si Kamz, Selita dhe Shkoza (Tiran), Durrs, Fush Kruj, Kurbin, Lezh, Elbasan, Shkodra, Fier, Vlor dhe Sarand. Kto ndrtime u ndrtuan mbi ish-tokat e fermave shtetrore dhe t ish koperativave, por dendsia nuk sht aq e lart sa ato t urbanizohen zyrtarisht. Megjithat, ka patur nj rritje n dendsi, nprmjet veprimeve informale (kryesisht me familjet n fars ose me bashkfshatart) veanrisht gjat pes viteve t fundit. Sot shumica e ndrtesave n kto zona informale, jan struktura t qndrueshme betoni, me shum kate, zakonisht mbi nj hapsir toke 300 400 m2. Megjithat, pr shkak t faktit q ndrtimet jan pran atyre q quhen zona urbane, dhe q ende quhen si bujqsore, kto zona kan akses t limituar n shrbimet e infrastrukturs. Meqnse kto zona nuk kan rrjet t afrt infrastrukture, zgjerimi do t ishte shum i kushtueshm pr bashkit. Pr shkak t distancs nga zonat formale
Ligji aktual 9402 Mbi Legalizimin, Planikimin Urban dhe Integrimin e Ndrtesave t Paligjshme (miratuar n maj 2006) prkuzon ndrtimet informale si m poshte: (Neni 3): (a) zon informale zon me m shum se 5 hektar e mbuluar me ndrtime t paligjshme (b) bllok informal banimi (nga 1deri n 5 hektar, prfshi ), dhe (c) ndrtesa informale t izoluara (m pak se 1 hektar).
9
69
urbane, kto komunitete nuk mund t prballojn t bjn lidhje t paligjshme, ashtu si mund t shihet shpesh n ndrtimet informale brenda zons formale. Aksesi n infrastrukturn sociale (p.sh. shkollat) sht gjithashtu i kuzuar, sepse nuk ka shkolla apo kopshte brenda ksaj zone dhe fmijve u duhet t ecin nj far kohe deri n ambientet m t afrta n zonat formale urbane. Pr kt shkak, shkalla e frekuentimit t shkolls sht shum m e ult sesa n zonat formale. Problemet e pronsis s toks ndryshojn nga rasti n rast, por n prgjithsi, kto probleme jan m pak t komplikuara sesa pr zonat informale brenda zonave urbane. Ndrsa ekzistonte nj diferenc n proedurat llestare t privatizimit mes ish fermave t kooperativs dhe fermave shtetrore n baz t ligjit 7501 si u shpjegua m lart, pronsia e t dy tipeve t toks u privatizua m pas me Ligjin 8053 n vitin 1995.10 Megjithat, ka raste kur ish punonjs kooperative kan marr m shum sesa i takonte me ligjin Nr. 7501. Kjo situat sht komplikuar me shum nse kto shit-blerje/ transaksionet jan br q n privatizimin e par (si ndodh shpesh), me blersit me mirbesim Vendbanimet Informale brenda zonave urbane. Ndr zonat e para ku u shperngulen t ardhurit nga zonat verilindore pas vitit 1991, ishin fermat shtetrore dhe t kooperativs q ishin n ku me qytetin. N Tiran, kto ishin ferma shtetrore dhe koperativa t mesme, si Alias, Mihal Grameno, dhe Selita. Kto ferma u urbanizuan menjher brenda pak vitesh dhe shum zona jan kthyer formalisht n zona urbane n 1994. N shum qytete dytsore , rreth 2025 % t banorve vlersohet se jetojn n zona t tilla informale. N shumicn e ktyre ndrtimeve, jan prcaktuar t drejtat e kalimit dhe aksesi i nevojshm n infrastruktur, prfshi edhe prmes lidhjeve informale (te jashtligjshme). Pr kt arsye, problemet kryesore n kto zona nuk jan akses n infrastruktur, por: (a) mungesa e kontributeve skale t banorve pr bashkit dhe (b) shtja e pazgjidhur e pronsis s toks, e komplikuar nga krkesat pr rikthim prone.
Figura 5.1 Vendbanimet Informale n Knete (Durrs)
Ligji 8053, Mbi Transferimin e Toks Bujqsore n Pronsi pa Kompensim (dhjetor 1995) lejonte kalimin nga t drejta t prdorimit n pronsi pr ish fermat shteterore jashte zonave urbane.
10
70
Ndrsa banort jan akses n shrbimet e infrastrukturs, shumica prej tyre nuk kan lidhje formale dhe nuk paguajn pr kompanit e shrbimeve. N munges t nj sistemi funksional t taksave pr zhvillimin e infrastrukturs, bashkit prkatse nuk kan burime t mjaftueshme nanciare pr t zgjeruar rrjetet e infrastrukturs dhe t nalizojn aksesin n infrastruktur. sht shum e rndsishme t krijohet nj mekanizm q siguron kontributin e banorve pr investimin, operimin dhe mirmbajtjen e rrjetit t infrastrukturs. Pronsia e toks mund t jet shum koniktuale brenda zonave urbane. Ndrsa Ligji 8053 u jepte ish punonjsve t fermave shtetrore t drejta t plota pronsie pr tokn e ish fermave shtetrore brenda zons urbane, ai gjithashtu parashikonte q rikthimi ishte i mundshm pr ish fermat shtetrore brenda zons urbane. Ky ligj ka krijuar konikte serioze mes atyre q kan zn tokn dhe pronarve llestar1 n t njjtn koh, ky ligj ka nxitur gjithashtu lulzimin/shtimin e ndrtimeve informale jasht kurit urban, ku problemi i prons s toks sht i qart. Gjithashtu, jan disa zona t caktuara ish-industriale, n zonat e caktuara si urbane, ku ndrtimet informale jan zhvilluar n mnyr krejt t jashtligjshme n llim t viteve 1990. Kto zona nuk u privatizuan me ligjin 7501 dhe iu kthyen m pas ish pronarve, duke uar n konikte dhe mosmarrveshje mbi pronsin e toks. Ligji Nr. 9402, Mbi Legalizimin, Planikimin Urban dhe Integrimin e Ndrtesave t Paligjshme n maj 2006, mund t komplikonte m tej shtjen tashm t komplikuar t pronsis, pr shkak se n tekst nuk prmendet se si do zbatohet ligji n rastet e ktyre mosmarrveshjeve.2 shtjet kryesore Ashtu si u tha dhe m lart, ndrtimet informale n zonat peri-urbane dhe urbane po shkaktojn probleme primare serioze urbane, kryesisht: (a) akses shum i kuzuar n infrastruktur dhe prjashtim i mundshm social dhe (b) barr skale pr bashkit. Gjithashtu, n munges t nj tregu formal t toks dhe t shtpis, prdorimi i toks s pakt urbane sht shpesh nn optimalen.
P.sh., n Mihal Grameno (Tirane), 46 familje po jetojn n tok q i shte kthyer 28 pronarve prmes vendimit t komisionit t kthimit t pronave. Ka gjithashtu edhe 124 familje q jetojn n toka pr t cilat jan br krkesa pr rikthim. 2 Drafti u hodh poshte nga Presidenti n mars 2006, sepse ligji mund t konsiderohej si antikushtetues, sepse do t shpronsonte tokat q ishin pron e pronarve origjinale t toks n prtim t banorve aktuale. Kushtetuta shqiptare parashikon se t drejtat e prons mund t kuzohen vetm pr prtim t prgjithshm publik.
1
71
Figura 5.2 Vendbanimet Informale n Shkodr
Akses i kuzuar n infrastruktur. Ky sht nj problem serioz mes banorve. Shumica e zonave informale n zonat peri-urbane kan prcaktim t kuzuar/jo t plot t t drejtave t kalimit dhe nuk kan akses formal n shrbimin e ujsjellsit apo elektricitetit. Rezidentet shpesh koordinohen me fqinjt pr t ndrtuar linja t lidhjeve t paligjshme me infrastrukturn m t afrt. Kjo ka shkaktuar probleme t tjera t kostove t prgjithshme t ulta t riparimit dhe rnie t standarteve t shrbimit pr kompanit e shrbimit. Duhet t theksohet se kto lidhje t paligjshme jan t lidhura edhe m menaxhimin e dobt t rms prkatse t shrbimit, sepse ato bhen shpesh n bashkpunim m vet punonjsit apo kompanit. Mungesa e aksesit t duhur t shrbimeve shoqrore, kryesisht, arsimimit, sht nj tjetr shtje. N Bathore, ku mendohet se jetojn 20,000 banor, shkolla e par u hap vetm n vitin 2,000. Shkolla e dyt u hap n vitin 2005 dhe t dyja jan t mbipopulluara. N Bathore nuk ka shkoll t mesme dhe nxnsve u duhet t shpenzojn m shum se nj or pr t shkuar deri n shkolln m t afrt t mesme, t cilat jan gjithashtu t tejmbushura. Shifrat e braktisjes s shkolls jan m t larta se n zonn urbane, por nuk sht br nj studim konkret. Shum familje kan jetuar n zonat formale pr nj koh t gjate, shpesh pr m shum se 10 vjet, gj q mbart nj risk serioz t veimit social pr brezin tjetr t t ardhurve, q tani jan t rinj dhe fmij. Ngarkes/barr skale pr bashkit. Ndrtimet informale kan pushtuar buxhetet e bashkive prkatse q jan pergjegjse pr ofrimin e shrbimeve bashkiake. N Shqipri, bashkit nuk kan ende t krijuar nj baz t fort skale si taksa mbi pronn dhe pjesa m e madhe e buxhetit bashkiak, prfshi kostot e operimit dhe mirmbajtjes, bazohen ende n transfertat nga qeveria qendore (shih Kapitullin 3). Ndrsa ka patur nj rritje t ndjeshme n banort e disa bashkive gjat 10 viteve t fundit (si Kamza, e cila prfshin Bathoren, ku numri i banorve sht rritur nga 5,000 deri n 100,000), transfertat nga qeveria qndore jan rritur shum m pak. Aktualisht, Bashkia nuk ka burimet e duhura pr t zhvilluar rrjetet e reja t infrastrukturs ose madje dhe t operoj dhe ti mirmbaj ato. T tjera Bashki si Durrsi, nuk kan shum politika nxitse skale apo politike pr t alokuar burimet e tyre t pakta njerzore dhe monetare pr
72
t prgatitur nj plan urban, pr t zgjeruar rrjetin e infrastrukturs dhe prmirsuar dhnien e shrbimeve, pa siguruar m par timin e duhur nga taksat. Munges e tregut formal t toks dhe strehimit. Duke gjykuar nga vzhgimet mbi dendsin dhe nivelet e rritura t investimeve n strehim, sht e qart q tregu i toks informale ka disa vite q sht krijuar dhe ka nj far sigurie t pronsis s toks. pr pasoj, zhvillimi i nj tregu toke dhe strehimi nuk sht shqetsim kryesor i banorve apo bashkive. Megjithat, zona peri-urbane do t bhet nj pjes integrale e qytetit sapo t sigurohet investimi i infrastrukturs dhe zhvillimi i nj tregu formal toke dhe strehimi do t ishte i nevojshm pr t siguruar prdorimin ekonomik t toks urbane. Gjat viteve t fundit, zyrat e regjistrimit t toks kan br rreth 30,000 veprime/ transaksione, nga t cilat 3,000-3,500 ishin pr toka bujqsore dhe pjesa tjetr pr tok urbane. Prpjekjet e Qeveris drejt rregullimit dhe legalizimit Rregullimi dhe legalizmi i ndrtesave informale ka benete/prtime t konsiderueshme pr zhvillimin urban.1 Kto benete prfshijn: (a) integrimin e ndrtimeve informale n strukturn e qytetit dhe parandalimin e prjashtimit social (b) promovimin e prdorimit ekonomik t toks urbane, (c) forcimin e bazs skale pr bashkit prkatse dhe (d) zgjidhja e krkesave t prapambetura pr rikthim t toks. Kjo pjes hedh nj vshtrim t shkurtr n prpjekjet e bra n t kaluarn, t ndjekura nga hapat konkrete q duhen br pr rregullimin dhe legalizimin e plot. N fakt, nuk ka patur prpjekje serioze nga qeveria pr t legalizuar ndrtimet informale deri n vitin 1998. E para prpjekje e rndsishme ishte miratimi i ligjit Nr. 8398, Mbi kompensimin e ish-pronarve t toks bujqsore n Laprak dhe Bathore n shtator 1998, i cili jep t drejta t znies s toks pr banort e ndrtimeve informale n Bathore Laprak dhe parashikon kompensimin monetar pr pronarin origjinal t toks. E par pozitivisht, ku ligj u ka dhe banorve besim n sigurin e pronsis s toks duke shmangur mosmarrveshjet e mundshme mes ish pronarve dhe banorve. Me investimet n infrastruktur t ofruara nga projekti i nancuar nga Banka Botrore, kjo zon sht urbanizuar n nj pjes t madhe t saj. Megjithat, ky ligj sht konsideruar nj rast i veant dhe prpjekje t ngjashme nuk jan br pr zona t tjera t ndrtimeve informale. Gjithashtu, pjesa e Ligjit q i jep t drejte pronarit origjinal t toks t marr kompensim monetar nuk sht zbatuar kurr pr shkak t mungess s fondeve n buxhetin e shtetit. N t njjtn koh, qeveria nuk sht futur kurr n dialog me pronart e tokave ose me banort pr t prcaktuar nj sasi kompensimi n para dhe mimin e toks q duhet t paguhet nga banort aktual pr legalizimin. N tetor t vitit 2004 u miratua Ligji 9304 pr Legalizimin dhe Planikimin Urban t Zonave Informale, me qllim pr t vn n zbatim projektin e nancuar nga Banka Botrore. Ligji ka si qllim n prgjithsi legalizimin e ndrtesave t paligjshme, duke prfshir edhe ndrtesat n zonat informale, me kusht q pronart e ndrtesave t paguajn mimet e tregut. Ligji parashikon pr legalizimin proedurat e mposhtme:
Pr nj grup strategjish dhe politika t suksesshme q kontribojn n sdn e integrimit ecent t ndrtimeve informale n strukturn urbane, duke prmirsuar jeten dhe mundsite e t varfrve shih, p.sh, Projektin e Mijvjecarit UN Millennium Project (2005).
1
73
Dorzimin e nj deklarate nga ana e pronarve pr ndrtesat e paligjshme; Shqyrtimin dhe marrjen e vendimit pr legalizimin e do rasti nga bashkit prkatse; Prgatitjen e nj plani urban, n rast se sht i zbatueshm, nga bashkit prkatse; Vlersimin e toks dhe vendosjen e mimit t tregut pr tokn; Pagesa e mimit t toks nga pronart. Ndrkoh q jan dorzuar afro 57,000 krkesa, pjesa m e madhe e krkesave jan br ose nga ata persona t cilt nuk kan pronsi t toks (p.sh. kan ndrtuar n tokn e pronarit, por pa leje ndrtimi) ose zotrojn ndrtesa komplet t paligjshme p.sh. kan ndrtuar n pronn publike). Shum pak banor t zonave informale kan paraqitur kt krkes2. Ligji nuk u prgatit duke u konsultuar me palt e interesuara, veanrisht me banort n zonat informale (te cilt do t jen prtuesit kryesor t ligjit). Banort ishin veanrisht t interesuar pr detyrimin q kan pr t paguar tokn sipas mimit t tregut. Hartimi i metodologjive n shkall kombtare pr vlersimin e mimit t toks u konsiderua nga ana politike shum i ndjeshem dhe subjektiv dhe perfundimisht prpjekja u ndrpre pr shkak t mungess s burimeve. N vern e vitit 2005, prpjekja pr t vn n zbatim ligjin dshtoi si shkak i zgjedhjeve dhe ndryshimeve pasuese n qeveri. N shtatorin e vitit 2005, Qeveria e re tregoi nj angazhim t spikatur pr ta ndryshuar ligjin, me qllim pr t lluar zbatimin e legalizimit, veanrisht pr vendbanimet informale. Ligji u rishikua dhe u riemrtua si Ligji Nr. 9402 (per Legalizimin, Planikimin dhe Integrimin Urban t Ndrtesave t Paligjshme) dhe u miratua n maj t vitit 2006 si u tha edhe m sipr. M posht jepet nj prmbledhje e ndryshimeve kryesore nga ligji i mparshm: prjashtimi i ndrtesave t paligjshme brenda zons s prcaktuar turistike (kryesisht zona bregdetare) nga legalizimi; lehtsimi i administrimit t pagess pr tokn e prcaktuar dhe rritja perballimit nga ana e pronarve t ndrtesave pa leje, duke thjeshtuar jasht mase metodologjit dhe duke zvogluar mimin n fuqi pr metr katror. Ligji nuk krkon me vlersimin e tregut pr tokn prkatse ose nj studim t detajuar pr tokat e zaptuara. Ligji parashikon nj liste t pagesave totale pr banort, gj e cila varet edhe nga zona (urbane/periferike-urbane) dhe permasat e toks (e madhe, mesatare, e vogl). mimi pr metr katror sht zvogluar shum n krahasim me ligjin e mparshm.3 Per t specikuar pagesn sipas nj tarife t prcaktuar, ligji i ri nuk ka si qllim prputhjen me mimet e tregut dhe n lidhje me kt mund t duket se i fal ndrtesat e paligjshme. Sidoqoft, tarifa e prcaktuar u zgjodh pr ti br pagesat pa debate pr vlersimin e toks, dhe pr t zvogluar n maksimum rastet e korrupsionit gjat procesit.
Pr shembull m pak se 10 prqind e familjeve n Bathore i kan dorzuar krkesat. Pr shembull, pronari i nj ndrtese t paligjshme me 500 m2 n Bathore do t paguaj 400,000 Lek t barazvleshme pr legalizimin, duke prdorur mimin e toks prej 800 lek/ m2, ndrtesa vlera e tregut do t varionte nga 4,0005,000 Lek /m2.
2 3
74
Ndrkoh q ligji i ri mund t jet nj kuadr i mundshm pr legalizimin prfundimtar t banesave informale, ai prmban edhe t meta, t cilat mund t shkaktojn vshtirsi serioze n zbatimin e tij. T metat mund t jen si m posht vijon: Pranimi i dats s ndrtesave t paligjshme. Meq ligji parashikon se ndrtesat e paligjshme t ndrtuara pas miratimit t ligjit nuk do t legalizohen, realiteti do t jet i vshtir pasi shum nga ndrtesat e paligjshme kishin ngritur vetm themelet n kohn e miratimit t ligjit. N fakt, nj sr zyrtarsh treguan nj rritje t ndjeshme t ndrtimeve t paligjshme, pasi personat shpresonin pr legalizimin e mundshm t tyre sipas ligjit. Kontributi i pamjaftueshm nanciar nga pronart e ndrtesave t paligjshme ndaj kompensimit t pronarve t vrtet t toks. Meqnse ligji i ri e ka zvogluar shum pagesn e pronarve t ndrtesave, kjo gj do t krijoj shum m pak fonde t mundshme pr kompensimin e pronarve t vrtet t toks. Nj analiz ilustruese e kryer pr Bathoren (13 hektar) tregon se kontributet nga familjet nuk do t arrijn m shum se 1.3 milion dollar, duke marr parasysh edhe t drejtn e rrugs (rreth 20 prqind e zons s prgjithshme), duke nnkuptuar 10 dollar pr hektar. Kjo sht nj shtje e diskutueshme, nse pronari i vrtet i toks do t jet i knaqur me kt nivel kompensimi, edhe n rastin kur banort aktual e paguajn menjher tarifn. Rastet me mosmarrveshje ndrmjet banorve dhe pronarve t toks. Ligji i ri nuk i trajton rastet, n t cilat ekzistojn konikte ndrmjet pronarve t dmshperblyer t toks dhe banorve. N fakt, ligji parashikon se banorve duhet tu jepet prioritet. Pavarsisht refuzimit nga ana e Presidentit pr raste t mundshme anti-kushtetuese, ky seksion ka mbetur i paprekur. Ekzistojn nj sr rastesh t tilla brenda vijs s verdh (zona urbane) dhe n realitet, pr bashkit, t cilat do t jen prgjegjse pr zbatimin, do t jet e vshtir legalizimi i ktyre rasteve, pr shkak t presioneve sociale dhe politike. Rendi i urbanizimit dhe legalizmit. Ndryshe nga ligji i mparshm, i cili parashikonte si llim kryerjen e urbanizmit dhe s dyti legalizimin, ligji i ri parashikon legalizmin e ndrtesave t paligjshme n llim. Kjo gj do t oj n hasjen e vshtirsive n lidhje me sigurimin e t drejts s rrugs pr infrastrukturn dhe facilitetet publike, ku sipas ligjit mund t jete e nevojshme edhe shpronsimi i toks. Bashkit prkatse do t ken nj nxitje negative pr legalizimin, pasi atyre do tu duhet n llim t legalizojn ndrtesat e paligjshme me nj mim jasht mase t ult, dhe m pas ta prvetsojn tokn me mimet e favorshme t tregut. Sigurimi i infrastrukturs dhe fuqia blerse/prballimi. S fundmi, ligji nuk parashikoi nevojat e mdha nanciare pr ofrimin e rrjeteve t infrastrukturs s bashku me legalizimin. Vlersimi social i kryer pas prfundimit t ULMP sugjeron se banort n zonat informale jan shum t shqetesuar pr mungesn e infrastrukturs, dhe presionet e tyre do t rriten edhe m shum me legalizimin. Kostoja tipike e infrastrukturs pr prmirsimin sht prcaktuar duke u bazuar n analizimin e rasteve aktuale n ULMP (Tabela 5.1).
75
Tabela 5-1 Kostot e prllogaritura pr prmirsimin e vendbanimeve informale dhe sigurimin e infrastrukturs n Shqipri
Elementet e Kostos Skicimi/projektimi Urban Rrugt me akull Furnizimi me uj (prfshi bazn) Drenazhimi/kanalet e ujrave t zeza (prfshi bazn) Energjia elektrike (dytsore) Ndricimi i rrugve TOTALI pr hektar Permasat e toks (metra katror) Dhnia e t drejts s kalimit Kosto pr familje
Shnim: e bazuar n koston aktuale sipas ULMP.
Kosto pr hektar (US$) 2,000 3,000 15,000 25,000 15,000 35,000 20,000 30,000 15,000 20,000 7,000 10,000 74,000 123,000 300 20% 2,664 - 4,428
Si tregohet edhe n Tabela 5-1 prmirsimi i zonave informale dhe sigurimi i infrastrukturs s nevojshme do t kushtoj 74,000 deri n 123,000 dollar pr hektar. Pr nj shtpi prej 300 m2, kostoja e parashikuar do t arrij n afrsisht 3,000 dollar ose 300,000 lek (me nj mesatare prej 25 shtpi/hektar). Gama e gjer e kostos vjen si rezultat i faktit se rrjetet e infrastrukturs kryesore jan t domosdoshme pr disa zona si pr shembull pr Bathoren dhe Kneten. Kto shifra prkojn me gamn e prgjithshme t ktyre kostove pr projektet e fundit t prmirsimit n vendet e tjera, duke patur parasysh edhe dendsin e shtpive/zons s toks.4 sht parashikuar se shum shtpi n zonat informale nuk do t ken likuiditete t mjaftueshme, n rast se do tu krkohet t kontribuojn pr zhvillimin e infrastrukturs n kohn e legalizmit. Gjithashtu, prvoja sipas ULMP sugjeron se pr zhvillimin e infrastrukturs do t duhen shum vite, pasi kjo gj krkon konsensusin dhe kontributin e komunitetit, edhe n rastet kur kjo gj do t kuzohet pr tu nancuar nga banort (per shembull 20 prqind). Gjithashtu, sht e dukshme q bashkit nuk zotrojn kapacitetin e duhur skal pr investime kaq t mdha (shikoni Kapitullin tre). Pr shembull, kjo gj do ti kushtoj Shkodrs afrsisht 10 milion dollar pr t urbanizuar krejtesisht zonat informale dhe pr t siguruar infrastrukturn, ndrsa buxheti i qytetit pr investimet ka qn afro 1.5 milion dollar n vit. Meqnse kostot pr prdorimin dhe mirmbajtjen e rrjeteve t furnizimit me uj dhe energji elektrike do t mbulohen nprmjet pagesave t prdoruesve (me prjashtim t disa shtpive, t cilat mund t jen shum t varfra
Bazuar n komunikimet me stan teknik t Aleancs s qyteteve, maj 2006, dhe t dhnat krahasuese t projektit.
4
76
pr t paguar dhe krkojn asistenc), athere bashkit prkatse do t nanojn pr prdorimin dhe mirmbajtjen e rrugve, rrjetit t ujrave t zeza dhe drenazhimit, t grumbullojn mbetjet e ngurta, si dhe t ofrojn shrbimet kryesore sociale (d.m.th. edukimin 8-vjear). Aktualisht, n munges t nj sistemi taksash pr pronsin, i cili do t lidh zaptimin (ose pronsin) me bazn skale t bashkive prkatse, bashkit nuk jan n gjendje t marrin persipr sdn nanciare pr integrimin e zonave nprmjet prmirsimit. Duket qart se ekziston nevoja pr t krijuar nj vizion t prgjithshm pr rregullimet e planikimit dhe nancimit, me qllim pr t lejuar legalizimin dhe integrimin e zonave informale sipas shkalls s krkuar. Rekomandime pr legalizimin dhe integrimin e zonave informale N Shqipri, pavarsisht prpjekjeve t shumta nga qeverit e mparshme dhe ajo aktuale, ecuria e procesit t legalizimit dhe integrimit t zonave informale ka qn i ngadalte. Zonat informale, t cilat prfaqsojn afro nj t katrtn e ss urbane n disa qytete dytsore, nuk jan n gjendje t kuptojn kontributin e tyre t mundshm n jetn shoqrore, skale dhe ekonomike, si dhe n produktivetin e ardhshm t qyteteve n Shqipri. Integrimi i zonave informale do t sjell shum prtime pr vendin. Prvoja sipas ULPM sugjeroi jo vetm ndikime t konsiderueshme sociale dhe ekonomike5, por potencial pr prtimet skale nprmjet sistemit t pronsis. Sidoqoft, ashtu si sht trajtuar edhe n seksionin e mparshm, sht e dukshme se ligji aktual do t has vshtirsi n zbatimin e tij. Ligji u hartua pr t zgjidhur t gjitha shtjet e diskutueshme n lidhje me zonat informale: kompensimin e ish-pronarve, ndrtesat e paligjshme, koniktet e ndrlikuara pr pronsin e toks, mungesn e infrastrukturs pa u dhn prioritet apo kaluar kto shtje. Pr fat t keq, nuk ekziston asnj ila pr t gjitha t kqijat. Duket se mnyra e vetme e zgjidhjes sht kryerja e nj studimi pr shtjet aktuale urbane, krijimi i nj vizioni pr menaxhimin urban n t ardhmen, pastaj dhnia prioritet e shtjeve dhe renditja e zgjidhjeve. Gjithashtu rekomandohet t miratohet nj projekt-pilot pr t testuar hipotezat dhe ujdite e ligjeve dhe normave themelore. Seksioni i fundit ofron disa rekomandime pr t ndihmuar iniciativat dhe angazhimet e qeveris n lidhje me legalizimin e zonave informale. Hapi 1: Zhvillimi i Vizionit dhe Strategjis pr nj Zhvillim t Qndrueshm Urban. S pari, pr qeverin sht e rndsishme t hartoj nj strategji pr t arritur nj zhvillim t qndrueshm urban. Nj nga shtyllat kryesore do t jet pa dyshim integrimi i zonave informale, por ekzistojn edhe elemente t tjera t rndsishme, t tilla si fuqizimi i kapacitetit skal t qeverisjeve lokale, vendosja e rregulloreve urbane t mbshtetura nga ana sociale dhe ekonomike, si dhe thellimi i qeverisjes lokale nprmjet pjesmarrjes s komunitetit. Kto pika trajtohen m gjer n kapitullin tjetr. Hapi 2: Vendosja e Veprimeve Prioritare sipas llojit t Vendbanimeve Informale ose t Paligjshme. Integrimi i zonave informale sht nj nga shtyllat kryesore pr vizionin e prmendur m sipr. Gjithashtu, ai sht i rndsishm pr hartimin e plan-veprimeve t prioritetit. N kt proces, sht e rndsishme t dihet se pr legalizimin do t vihen n zbatim prqasje t ndryshme pr tipologjit e ndryshme
Nprmjet vlersimit t shpejte t kryer n prfundim, shte zbuluar se urbanizimi prfshin hyrje t prmirsuar n vendet e puns dhe shkollat, prve shrbimeve m t mira t infrastrukrurs. Norma ekonomike e kthimit t urbanizimit, duke prfshir investimin n infrastruktur, shte llogaritur 20-22 prqind pa prfshir prtimet dytesore nga prmirsimi i rrjeteve kryesore t infrastrukturs.
5
77
t zonave informale dhe ndrtesave t paligjshme (kjo gj shtjellohet m tej n Shtojcn 5.1), pasi ato kan pika t ndryshme llimi si dhe nevoja sociale dhe ekonomike: Zonat informale t mdha t vendosura n zonat periurbane/n rrethinat e qndrs. Prioritet i duhet dhn sigurimit t shrbimeve t duhura t infrastrukturs si dhe shrbimeve sociale brenda nj kruadri t arsyeshm kohor, madje edhe para legalizimit prfundimtar. N kt drejtim, duhet kryer nj inventar pr zonat e mdha informale n zonat periferi-urbane, si dhe duhet siguruar e drejta pr ti ln rrug t hapur ndrtimeve t infrastrukturs dhe institucionet publike duhet t hapen menjher. Zonat informale t mesme brenda zonave urbane. Ktu prioritet do t jet thjesht prmirsimi i shrbimeve t infrastrukturs (p.sh. legalizimi i zonave lidhse, prmirsimi i rrjeteve), por procesi i legalizimit duhet t llohet aty ku nuk ekzistojn konikte pr pronsin e toks, me qllim pr t br t mundur mbledhjen e taksave t pronsis. Ky n fakt sht rasti i Bathores dhe i Lapraks, ku jan br disa investime pr infrastrukturn sipas ULMP dhe ku nuk ekzistojn konikte n lidhje me pronsin e toks. Ndrtesat e paligjshme pa konikte pronsie. N pjesn m t madhe t rasteve kto ndrtesa duhet t legalizohen pa vonesa. Sidoqoft, do t vihen gjoba pr ndrtesat e jashtme dhe nevojn pr t zhvilluar infrastrukturn. Ndrtesat e paligjshme n pronat e palve t treta pa konikte ose t ndrtuara n toka me pronsi publike. N parim, ligji pr legalizimet nuk do t vihet automatikisht n zbatim. N rastin e pronsis ekzistuese private, zbatimi i ligjit nuk do t jet n prputhje me Kushtetuten. N rastin e ndrtesave t paligjshme t ndrtuara n pronn publike, legalizimi mund t ket prjashtime serioze negative (prsa i prket t drejts pr rrugn apo ndikimeve mjedisore), ose mund t shkaktoj rrezik moral duke cnuar m tej pronn publike. Hapi 3: Zhvillimi i Proedurave Praktike nprmjet Programeve Pilot. Menjher sapo t percaktohet prioriteti, pr do kategori t identikuar do t jet e dobishme hartimi i nj programi pilot pr t prcaktuar proedura m konkrete n lidhje me zbatimin e ligjit. Hartimi i nj programi t till pilot do ti nxis bashkit e interesuara pr ta vn n zbatim projektin me ndihmn e qeveris qndrore dhe OJQve lokale (dhe donatorve t mundshm), do t ofroj mundsi pr t provuar metoda inovative, do t lehtsoj vendosjen e proedurave standarte dhe ndarjen e proedurave ndrmjet bashkive. Pr do kategori t identikuar m sipr, do t hartohet nj program pilot bashk me bashkit e interesuara, si dhe me kt rast do t percaktohet qllimi, kostot, kohzgjatja dhe prgjegjsit e zbatimit t projektit. Hapi 4: Zhvillimi i nj Kuadri Kohor Praktit dhe nj Skem Kompensimi t Prballueshme Financiarisht dhe nj Skem Zhvillimi Infrastrukturor. Prvoja e kaluar sugjeron se do t jet jasht mase e vshtir pr ti arritur t gjitha objektivat e mposhtmekompensimi i ish-pronarve, legalizmi i banorve aktual, si dhe n t njjtn koh investimi n rrjetet e reja t infrastrukturs. Nprmjet programeve pilot do t jet m praktike zhvillimi i nj sekuence midis ktyre tre objektivave. Pr shembull, si llim Qeveria mund t fokusohet n legalizimin e ndrtesave t paligjshme dhe integrimin e zonave informale, ndrkoh q ajo duhet t angazhohet n zgjidhjen
78
e krkesave pr dmshprblim kryesisht nprmjet kompensimit n nj kuadr t prcaktuar mir dhe afat-mesm (deri n 10 vjet). Ndrkoh q zgjidhja e problemeve t zonave informale sht tepr e domosdoshme, duhet pranuar gjithashtu q ekzistojne dhe nj sr lagjesh t tjera urbane q kan pun t pambaruara nga investimi publik, duke krijuar kshtu nj pikpamje negative pr pjesn tjetr t qytetit. Identikimi i prioriteteve t shpenzimeve publike pr prmirsimin e zonave informale duhet t marr parasysh edhe nevojat pr investime, me qllim pr t zgjeruar apo rehabilituar rrjetet kryesore t infrastrukturs n lagjet e zakonshme, t cilat jan populluar shum n periudhen e post-tranzicionit dhe i kan shtuar s teprmi facilitatet e tyre ekzistuese. Teorikisht, prmirsimi i zonave informale duhet t planikohet n konteksin e vlersimeve t gjera n lidhje me rrjetet e infrastrukturs dhe ndrlikimeve mjedisore.
79
Kapitulli 6
Drejt rishikimit t kuadrit ligjor t planikimit urban dhe menaxhimit t toks

Prve prpjekjeve t shumta pr reformn legjislative, t cilat kan prekur aspekte t ndryshme t planikimit urban dhe menaxhimit t toks n Shqipri nga periudha e tranzicionit deri n ditt e sotme, ajo q po ndodh kryesisht n t vrtet pr sa i prket zhvillimit t pasurive t patundshme vazhdon t ruaj nj natyr spontane dhe ad hoc. Kjo sht e vertete si pr zhvillimin e toks q sht formale (sipas ndrtuesve t sektorit formal), ashtu dhe ajo e konsideruar/njohur si informale. Ky kapitull do t debatoj mbi faktin se edhe pse rregullimi ligjor n vend sht zhvilluar/prmirsuar n mnyr domethnse dhe shum institucione ligjore jan krijuar n shum fusha brenda nj periudh t shkurtr, deri m tani pr sa i prket kontrollit t zhvillimit urban, ka ende shum pun dhe prmirsime pr tu br. N veanti, rregulli ligjorurban n Shqipri ka nevoj t gjej nj ekuilibr m t mir ndrmjet interesave publike dhe private pr sa i prket zhvillimit t toks dhe prdorimit t prons. Ashtu si do t diskutohet n kapitujt m posht, ky ekuilibr i ri ka nevoj t reektohet n ndryshimet e ligjit pr planikimin urban dhe rregulloret q s bashku rregullojn/qeverisin prdorimet e toks dhe pasurive t patundshme, dhe n nj prpjekje t perbashkt pr t rregulluar ndrtimet/vendbanimet informale. Po aq me rndsi sht fakti q nj przierje me m shum nuanca t interesave publike dhe private n planikimin urban dhe menaxhimin e toks ka nevoj t futet n sistemet e mir-qeverisjes, duke patur nevoj pr disa adoptime t roleve si pr qeverit vendore ashtu dhe pr at qndrore dhe nj pjesmarrje m t madhe t publikut. Preambula: shtje dhe mungesat n kuadrin ligjor pr planikimin urban dhe menaxhimin e toks 1 N Shqipri debatet mbi tokn dhe politikat dhe veprimet pr zhvillimin urban kan qen t dominuara nga t ashtuquajturat tre R-te rikthim, regjistrim dhe rregullim (ose legalizim) duke ln mnjan nj sr shtjesh t tjera t komplikuara. Ka disa autoritete kombtare dhe ndrkombtare, t cilat merren me kto tre shtje tashm, prfshi ktu edhe Bankn Botrore dhe megjithat, pavarsisht nga arritjet e bra deri tani, sht i mirnjohur fakti q mbeten ende dhe shum probleme ligjore dhe pengesa t tjera, t cilat ndikojn kto procese prkatse (Banka Botrore 2006c). sht gjithashtu i dukshm fakti se n Shqipri pavarsisht nga ndryshimet e vazhdueshme n disa pjes t legjislacionit ekzistues (p.sh. versionet e shumshta t ligjeve t miratuara/ aprovuara n lidhje me privatizimin, rikthimin/kompensimin e toks dhe legalizimin e ndrtimeve informale dhe t paligjshme), n t kaluarn jan shfaqur oroditje dhe
Studime plotesuese t konsultuara pr kt seksion, t cilat hyjn n detaje t hollsishme mbi kt subjekt, prfshijn McAuslan, Patrick, Ligji pr Tokn dhe Burimet Natyrore n Shqipri Pjesat 1; Vlersimi i Ligjeve, dorshkrim i pabotuar, 2003; Valetta, William Analiz Ligjore e nj Plani t Propozuar pr Prdorimin e Toks pr Liqenin e Ohrit dhe Rajonin Ujndars n Shqipri, dorshkrim i pabotuar, 2003; Kelm, Katherine, Rast Studimor mbi Shqiprin, Seminare Rajonale mbi shtjet e Toks n Evropn Qndrore dhe Lindore, Budapest, Hungary, 3-6 Prill 2002.
1
80
paqndrueshmri, t cilat kan lejuar dhe ndoshta kan nxitur sjellje t caktuara q pertonin nga kjo pasiguri dhe madje rrezikonin/vinin bast pr ndryshime t ardhshme t favorshme n kuadrin ligjor. Meqnse dokumenta t tjer kan trajtuar shtjen e rikthimit dhe regjistrimit, kto shtje nuk jan diskutuar n kt raport. Kapitulli i mparshm trajtoi sdat n lidhje me rregullimin e vendbanimeve/ndrtimeve informale. sht fakt i mirnjohur n Shqipri se ka nj axhend shum m t gjer ligjore, e cila ka nevoj t trajtohet/rishikohet n lidhje me zhvillimin e toks, veanrisht n lidhje me zhvillimin e toks urbane dhe planikimit urban. pr ta prmbledhur, ajo q mungon n terma t prgjithshme: sht e rndsishme q Shqipria t ec prpara nga ky kndvshtrim aktual, q n t gjitha mnyrat ka br t varur interesin publik ndaj t drejts/interesave private, ka zvogluar zhvillimin urban n thjesht ndrtim dhe ka kuzuar planikimin urban n projektim zik. Modeli aktual pr zhvillimin urban ka ardhur si rrjedhim i nj kndvshtrimi ligjor civil t pakualikuar mbi t drejtat e pronsis, dhe si e till ka kuzuar qllimin pr ndrhyrje t shtetit nprmjet planikimit urban dhe menaxhimit. Ashtu si shpjegohet edhe n Kapitullin katr, n vrullin e fuqishm t investimeve private q nga viti 1990, qytete Shqiptare aktualisht jan zhvilluar uditrisht shum n thithjen e migranteve t rinj, duke ju kundrpergjigjur krkess s ndryshuar pr hapsir banimi, dhe duke arritur dendsi m ecente. Mungesa virtuale e planikimit urban n vitet e hershme t tranzicionit ishte ndoshta e paevitueshme, duke marr parasysh trashgimin ekstreme t socializmit, e cila kishte shkatrruar ekonomin dhe institucionet. Dhe duke njohur kostot e mdha t mirqnies, t cilat shum vende i kan provuar pr shkak t rregullimit urban jo t duhur dhe t tepruar (Buckley dhe Kalarickal 2005), prova q jepet n Kapitullin 4 sugjeron fuqimisht se Shqipria ka qen shum m mir gjat dekads s par t tranzicionit duke lejuar zhvillimin e toks t ndiqte rrymn e rritjes s krkess private, n vend q t kontrollohej dhe drejtohej gabimisht n aspektin administrativ. Por pas pesembdhjet vjetesh n ekonomi tregu dhe duke prballuar nj t ardhme me nj integrim m t madh n praktikat Evropiane, ka ardhur koha q vendi t ripercaktoj dhe rivendos rolin e publikut n zhvillimin urban. Ndrkoh q qytetet e Shqipris prfaqsojn nj histori vrtet t suksesshme duke u vn n shrbim t nj transformimi t paparashikuar demograk dhe ekonomik, duke siguruar suksesin e tyre t ardhshm ashtu si n nj mundsi banimi/prshtatshmri dhe qndrueshmri mjedisore, liri lvizjeje dhe integrim social t shtresave t popullsis me t ardhura t ulta ka mundsi q ende t jete nj sd e madhe, sepse ajo do t krkoj t zbuloj m shum nj ekuilibr ndrmjet iniciativave publike dhe private n zhvillimin e ardhshm urban. shtje konceptuale n ligjin pr planikimin urban. N Shqipri po vazhdon nj debat i zjarrt/gjall mbi paradigmat ligjore n lidhje me shtjen e kontrollit t zhvillimit urban. Ndoshta si nj reagim i natyrshm ndaj historis s gjat t mohimit total t prons private, i gjith sistemi ligjor nuk ka gjetur ende nj ekuilibr t duhur publik-privat. Ashtu si ka ndodhur n shum vende ish- komuniste, n Shqipri koncepti i t drejtave t prons private sht asimiluar n kuptimin e vetm t drejtave individuale dhe jo detyrime individuale dhe shoqrore. Problemi q rrjedh nga ky fakt sht hapsira tepr e kuzuar pr ndrhyrjen e qeveris n procesin e zhvillimit urban, perball prkuzimeve aktuale kushtetuese dhe ligjore t t drejtave t prons private.
81
Theksi aktual tek ndrtimet pr banim dhe t krijimi i nj tregu toke dhe prone, ka shkaqe t forta historike, sociopolitike dhe ekonomike, por sht rrjedhoj e mnyrs se si funksionon rendi ligjor-urban mbizotrues. Tokn, procesi i zhvillimit urban sht i shkputur nga kushtet dhe Shprndarja e prgjegjsive pr nancimin e zhvillimit urban. Edhe pse ka qen ky n rritjen e ekonomis s vendit, sistemi aktual i ndrtimeve t pakontrolluara ka gjeneruar vlera m t larta t toks dhe prons, me nj tim/ kthim shum t vogl t dhn nga pronar, n nj proces n zhvillim t privatizimit t timeve dhe socializimit t kostove, t zhvillimit t toks. Prpjekjet e bra pr planikimin urban nuk kan shkuar deri n thelb t problemit, duke u kuzuar n modele zike/te jashtme dhe ndrhyrje dhe politik specike, si zbukurimi i qendrs s Tirans dhe shembja e shum ndrtesave t paligjshme t ndrtuara mbi tok publike n qytet.2 N prgjithsi, sistemi i planikimit sht kapitalizuar nga interesa private, t ligjshme dhe t paligjshme. N fakt, deri n nj shkall t gjer, formimi i kapitalit sht br i mundur nga transferimi i kostove, Meqnse nuk ka mekanizma ligjore n fuqi pr t mundsuar rikuperimin e vlers s shtuar t krijuar nga zhvillimi urban dhe ndrhyrja publike n zonat urbane.3 Kosto t tilla jan t t gjitha llojeve, territoriale, mjedisore, sociale, kulturore si dhe ekonomike, duke qen se disa nga asetet m t rndsishme zike t Shqipris jan rrezikuar n kt proces. N kt kontekst, rendi ligjor-urban n Shqipri duhet t zhvillohet m tej prtej Ligjit t Planikimit Urban t 1998 dhe ndryshimeve t tij4 pr t zgjidhur gjndjen aktuale t shtjes urbane n nj shoqri q zhvillohet me ritme t shpejta. Mbi t gjitha, kuadr ligjor pr planikimin urban, i cili lejon mbrotjen e t drejtave t drejta pr pronsin q ende mbizotrojn n Shqipri. Si Kushtetuta e vitit 1998 dhe legjislacioni civil i vendit ende shprehin/kan nj qndrim konservator, klasik ndaj t drejtave t toks dhe prons, q sht tepr i favorshm pr nj qndrim laissez faire (lejo t ndodh) deri m sot prsa i prket zhvillimit urban.5 Gjithashtu, duke qen se e drejta pr t ndrtuar perceptohet gjersisht si nj aksesor i thjesht i t drejtave t prons, sht krijuar baza e nj procesi t pakontrolluar spekulimesh. Nj kultur e fort, e vjetr ligjore e individit t pakualikuar/pa t drejta, u krijua dhe u prhap n opinionin publik, me heqjen e prgjegjsive shoqrore q jan pjes e nj qndrimi m aktual ndaj t drejtave t prons. Nj rend i ri-perkuzuar ligjor urban duhet t frymezohet nga parimet baz ligjore q jan n themel t ligjeve t vendeve t BE-s, ku interesat individuale publike prputhen m shum me ato private n prcaktimin e mundsive t shfrytzimit ekonomik t toks dhe prons, ku komunitetet e organizuara kan t drejta ligjore t marrin pjes n nj proces vendimmarje n fardo niveli q zhvillohet.
Shembja e ndrtesave t paligjshme mbi tok private dhe publike shte natyrisht edhe e i ndrlikuar; ndrsa toka bregdetare shte prjashtuar nga Ligji i Legalizimit 2006, 2,400 ndrtesat prgjat bregdetit jugor kan identikuar pr shembje nga Drejtoria e Prgjithshme e Policis Ndrtimore (Tirana Times, 10 Mars 2006, f. 14). 3 Ashtu si shte vn n pah n raportin e Vallettes, asnj nga legjislcionet aktuale nuk parashikon q rizhvillimi apo rregullimi urban t krkoj q disa nga timet q do sjell n vlera pronash, t transferohen (prmes nj takse apo tarife t prdorimit) pr t nancuar infrastrukturn e nevojshme, nj praktik e zakonshme pr ekonomite e tregut. (World Bank 2006c, Appendix 12) 4 Ligji nr. 8405/1998 shte modifkuar disa her rradhazi, ndryshimet kryesore jan promovuar nga Ligjet Nr. 8453/1999, nr. 8501/1999, nr. 8682/2000, dhe nr. 8991/2003. 5 Neni 41 i Kushtetutes s vitit 1998 prcakton t drejtn pr pronsi private.
2
82
Ashtu si mund t shihet qart n shum qytete t vendit, ndrtesat jan ndrtuar pa marr shum parasysh sistemet e rrugve, distancn mes ndrtimeve (trotuaret), pajisjet, tokat e tjera, etj. Ajo q shqeteson zyrtart publik sht si tu thon ndrtuesve t bjn dicka ose t mos bjn dicka pr shkak t interesave t qytetit dhe t gjith qytetarve. Megjithat, duke qen se ka pak mundsi pr ndrhyrje publike prmes planit rregullues n kt fush t ligjit privat, masa radikale e shpronsimit sht mnyra kryesore ligjore q njihet. N kt kontekst t gjer t pafavorshm, duhet par edhe legjislacioni pr planikimin urban. Autoritetet lokale nuk kan qen shum t predispozuara t merren me shtjet q lidhen me tokn dhe pronat dhe kryesisht kan ndjekur vetm nj qndrim tradicional ndaj kontrollit t zhvillimit urban, duke u bazuar n koncepte t fragmentizuara t planikimit zik, ku i kushtohet shum pak vmendje menaxhimit t toks. Edhe bashki shum m t mdha dhe politikisht t vendosura si Tirana, nuk kan arritur t shkojn deri n zemr t proceseve t vazhdueshme urbane t drejtuara nga interesa private t kontrolluara. I njjti theks i vendosur n shembjen e ndrtimeve t paligjshme n tok publike qndrore/n qendr nuk sht prkthyer n krijimin e mekanizmave rregullues pr t krijuar nj ekuilibr m t mir mes interesave individuale dhe kolektive n lidhje me prdorimin dhe zhvillimin e toks dhe aseteve dhe burimeve t t tjera natyrore. Duke qen se qeverit qndrore dhe lokale nuk po ndjekin nj vizion proaktiv pr qytetet prmes menaxhimit t toks kryesisht sepse ndihen t kuzuar nga qndrimi i msiprm ligjin civil/t drejtn civile - ndrhyrjet lokale n shkall t gjer kryesisht bazohen n masat pr shpronsim, e cila kuzon thelbsisht mundsit pr veprim nga ana e shtetit. Kriteret pr prdorimin e toks prfshi kriteret pr transformimin e toks jan ende t pazhvilluara. Investuesit n sektorin privat raportojn q duke patur parasysh mungesn e kritereve t qarta t prdorimit t toks, krkesat pr blerjen e pronave pr fabrikat ose prdorime t tjera pr prdorime biznesi, ndeshen me vonesa t sterzgjatura dhe ndonjher dhe probleme/refuzime.6 Duhet t krijohen ose t riperkuzohen instrumenta t rinj ligjor (q ekzistojn n sistemet ligjore t shum vendeve) pr t ndrhyr n tregun e toks urbane dhe prons, duke reektuar kshtu konceptin e funksionit social t prons, si t drejtat e preferencs pr autoritetet publike, urdhra t detyrueshme pr t prdorur, ndrtuar, zhvilluar dhe/ose nnndar tokn urbane; si dhe t drejtat rregulluese t blerjes pr ata q prdorin tok t pazn ose tok dhe pron bosh ose t braktisur. Nj tjetr dimension i rndsishm q duhet t trajtohet m mir n nj rend t ridimensionuar ligjor urban, ka t bj me artikulimin sistematik t ligjeve urbane n nivel kombtar. Ligji urban duhet t jete i harmonizuar sa m shum me ligjet mjedisore, q ekzistojn n Shqipri, por q nuk zbatohen si duhet. Ligjet e strehimt dhe ndrtimit, dispozitat ligjore q rregullojn prdorimin dhe zhvillimin e toks publike, rregullimi ligjor me tokn bregdetare, rregullat ligjore pr mbrojtjen e trashgimis historike (shum e rndsishme pr qytete si Berati) t gjitha kto ligje duhet t integrohen nn t njjtin sistem dhe t interpretohen n baz t t njjtave parime ligjore. Ndrsa Shqipria po bhet gati t diskutoj integrimin n BE, ky sistem i gjer ligjor duhet t jet n prputhje edhe me Direktivat ekzistuese t BE-s.
6
Intervist me Shoqatn e Investitorve t Huaj n Shqipri, Mars 2006
83
Duhet t behen edhe rishikime brenda fushs s t drejts pr pron private, pavarsisht nga theksi relativisht i madh q ju vihet atyre n Shqipri. Nj problem shum i ndjeshm dhe q po bhet m shqetesues sht mungesa e kornizs s duhur ligjore pr t trajtuar shtjen e banesave/kondominiove. Kjo munges e ligjit kondominial shfaqet edhe n vende t tjera t Evropes juglindore dhe qndrore.7 N qytetet kryesore t Shqipris, gjithnj e me shum njerz po jetojn bashk n nj regjim bashkpronsie dhe gjithnj e me shum po shkputen lidhjet familjare q i mbanin familjart n t njjtn ndrtes. Pr pasoj, potenciali pr konikte ligjore dhe padi gjyqsore q prfshijne dhe njerz t huaj jan rritur, veanrisht pr faktin se nuk jan krijuar mekanzima ligjore pr t trajtuar problemet q vijn nga fakti se ka siprfaqje, pajisje t prbashkta dhe mjete dhe shpenzime prkatse. Legjislacioni pr praktikat e qeradhnies duhet t rishikohet gjithashtu pr tiu prshtatur rendit ligjor-urban t ridimensionuar/riprcaktuar. shtjet politike-institucionale n lidhje me menaxhimin urban. Ka nj sr shtjesh t rndsishme pr tu trajtuar n kt fushe, duke prfshir sidomos ato n lidhje me marrdhniet midis ligjeve urbane t dekretuara n nivele t ndryshme t qeverisjes dhe dinamiks s marrdhnieve ndrqeveritare. Ministria e Puneve Publike, Transportit dhe Telekomunikacioneve (MPPTT) ka nj rol t prgjithshm koordinues n fushn e zhvillimit urban prmes departamentit t planikimit urban. Kjo njsi ka qen me nj personel nn numr, edhe pr numrin e zyrave t planikimit t bashkive. Fuqizimi dhe qartsimi i rolit t Ministris do t jet shum i rndsishm n hartimin dhe zbatimin e reformave t rekomanduara ktu. Aktualisht ka nj shkeputje mes zhvillimeve politike dhe skale q kan vijuar pas Ligjit t Decentralizimit 2000 dhe trajtimit t qeveris lokale me Ligjin e Planikimit Urban n 1998. Nse procesi i decentralizimit i ka dhn kompetenca n rritje bashkive (me propozime pr m shum autoritet pr taksat bashkiake dhe kredidhnien bashkiake ne diskutim), qeveria lokale nuk ka ende t njjtin statut ligjor prsa i prket procesit t miratimit t planeve t zhvillimit urban, vendimarrjes dhe licensimit t aktiviteteve. Ligji i Planikimit Urban t 1998 krkon nj formulim dhe zbatim t planeve statutore si pr t gjith zonn brenda kurit urban (studimet e planikimit urban t prgjithshm dhe planet e prgjithshme rregulluese), q synohen t zbatohen pr 10-15 vjet; dhe pr zonat konkrete urbane brenda kurit urban ( zonat e detajuara t planikimit, t quajtura studime ose plane te pjesshme urbane. Edhe pse qeverive vendore u jan vn prgjegjsi pr t krijuar dhe zbatuar plane t tilla rregulluese, pak bashki kan aftsite apo burimet nanciare pr ti mbuluar plotsisht ato. Planet e prgjithshme rregulluese jane shum t vjetr ose joekzistente n shum bashki, dhe n rastin m t mire, ato kan zvendsuar studimet e mparshme t pjesshme pr zonn e qendrs ose lagje t caktuara. Mungesa e nj plani rregullues t zbatueshm, ose moszbatimi i tij, sht shkaku i nj pjes t madhe t ndrtimeve t paligjshme. Kur nuk ekziston nj plan rregullues, nj aplikanti pr leje ndrtimi shpesh i krkohet t prgatis nj plan pr nj lagje specike, bllok apo shesh ku ai/ajo dshiron t ndrtoj. Prve kostove dhe vonesave me t cilat prballet aplikanti, kjo praktik mund t krijoj pa dyshim konikte interesi. Dhe pr shkak se planet q ekzistojn nuk kan nj status ligjor t detyrueshm mbi pronart apo ndrtuesit private, do propozim i ri pr
7
Pr m shum informacion, shikoni http://www.stabilitypact.org
84
prdorimin e toks kalon nj miratim specik sipas vendit pr t prcaktuar t drejtn e prdorimit dhe parametrat e zhvillimit. Ky sistem krijon pasiguri pr do prdorues t mundshm t toks dhe prfshin dhe mundsi pr korrupsion dhe krkim qeraje n proceset e planikimit dhe miratimit. (Banka Botrore 2006c, Shtojca 17). Ndrkoh q qeveria vendore ka prgjegjsin por jo mjetet e duhura pr t prgatitur planet specike, ajo ka gjithashtu munges t theksuar t autoritetit. N fakt planikimi urban dhe sistemi i menaxhimit n fuqi sht ende i forms piramidale dhe shum i centralizuar. Qeveria kombtare duhet ende t aprovoj dhe licensoj planet e zhvillimit urban, projektet dhe aktivitetet. Pr shembull, n baz t Ligjit mbi Planikimin Urban numr 8405 Artikulli 9, Kshilli Kombtar i Rregullimit t Territorit t Republiks s Shqipris (KKRRTSH) i krkohet aprovimi, prve studimeve/ndrtimeve t rndsis s dukshme rajonale ose kombtare ...planet e prgjithshme t zonave me m shum se 10 hektar... studimet pjesore urbane pr zonat turistike... planet e prgjithshme pr qytetet me m shum se 10,000 banor.....studimet urbane pr qendrat e qyteteve me m shum se 50,000 banor... studimet pjesore urbane e m shum se 15 hektarve brenda vijave kuzuese t qyteteve.... dhe lejet e ndrtimit pr objekte t rndsis s veant n qendrat e qyteteve t aprovuara nga studimet urbane.... N fakt duket q n qoft se ligji zbatohet ka shum pak raste q KKRRTRSH-ja duhet t mos marr pjes n aprovimin e tyre. Kjo duket t ler nj rol shum t vogl pr KRrT-te rajonale ose pr KRRT-te bashkiake. KRRT-ja e Tirans sht aktualisht e formuar kryesisht nga prfaqsues t agjensive t qeveris kombtare. Nj rishikim i rndsishm i ligjit mbi planikim urban sht n proces e sipr, pjesrisht me qllimin pr t bashkrenduar t gjith procesin e decentralizimit. Qeveria qndrore do t ket nevoj t gjej mnyra pr t mbshtetur fuqizimin e kompetencave t qeveris vendore n at zon pr kontrollin e zhvillimit urban, ashtu si dhe n funksione t tjera t decentralizuara. Nj zgjidhje e mundshme pr kt rebus do t ishte miratimi i udhzimeve kombtare t cilat duhej t zgjeroheshin m tej, dhe t prshtatshin nga ligjet lokale. Gjithashtu do t ishte e vlefshme q miratimi i nevojshm ligjor i planeve bashkiake t bhej m formal nga TAC kombtar nse ai nuk mund t shmangej plotsisht, psh. nj lloj vlersimi i shpejt pa kundrshtime, pr t minimizuar vonesat dhe mundsit pr ndhyrje t panevojshme n planikimin bashkiak. Nj sd tjetr institucionale q duhet marr n konsiderate n kontekstin e nj kuadri t ri rregullator mbi menaxhimin urban sht dhe shtja e administrimit metropolitan. Qyteti i Tirans sht shndruar realisht n qendrn e nj zone dinamike metropolitane, duke prfshir t pakten tre bashki, dhe del e nevojshme krijimi i nj kuadri pr bashkrendimin ndr-juridiksional veanrisht tani/n ditt e sotme duke pasur parasysh q shtjet m t mprehta jan organizimi i territorit, zhvillimi i planikimit dhe sigurimi i shrbimeve. Disa eksperienca interesante t bashkpunimit ndr-bashkiak duket se po ndodhin - pr shembull, ajo e qytetit t Shkodrs n lidhje me prpunimin e mbeturinave-pas identikimt t qart t nevojave. Sidoqoft , kriteri ligjor pr marrveshje t tilla ndr-bashkiake,nuk sht prcaktuar akoma, dhe pozita ligjore e kontratave t nnshkruara nga bashkit pjesmarrse/ t prfshira - dokumente t s drejts private- sht akoma e dyshimt/nuk sht akoma e qart, sidomos prsa i prket prdorimit t burimeve publike. Rregullat pr krijimin e partneriteteve ndrbashkiake n baz t ligjit publik jan t nevojshme.
85
Shoqata/grupime vullnetare t bashkive ekzistojn n Shqipri, por ato mund t bheshin m aktive duke br t qart nevojat dhe shqetsimet e qeverisjes vendore. N shum vende t botes, shoqatat e qeverive vendore marrin pjes n diskutime pr legjislacionin e propozuar, i cili prek/ndikon tek antart e ktyre shoqatave, prgatitin trajnime dhe ndajn praktikat m t mira dhe pervojn e nxjerr nga msimet/psimet. Partneriteti me shoqatat ndrkombtare t tilla si Unioni i Qyteteve dhe Njsive t Qeverisjes Vendore (UCLG, me baz n Barcelon) mund t bhen nj shembull i vlefshm pr rritjen e kapaciteteve dhe ndrgjegjsimin e autoriteteve t bashkive Shqiptare si dhe stat t tyre. shtje politike-sociale n lidhje me menaxhimin urban. Kjo fush e gjer sht nj dimension tjetr i planikimit urban dhe sistemit t menaxhimit t tij, n t cilin ka nj hapsir t konsiderueshme midis rregullimeve ligjore urbane q zotrojn n Shqipri dhe praktikave social-politike t zakonshme n BE. Ndrsa njohja e t drejtave t individve sht e qart, nuk ka far qartsi n njohjen e t drejtave kolektive, dhe si rrjedhim horizonti pr aktivizimin e shoqris civile dhe prokurorve pr qeverin, n mnyr q t garantojn zbatimin e legjislacionit urban sht mjaft i kuzuar. Megjithat, me ritmet n rritje t zhvillimit urban, potencali n rritje pr konikte sociale dhe maturimi gradual i institucioneve social-politike n Shqipri, pritet q krkesa pr nj horizont m t gjer ligjor pr pjesmarrjen politike do t rritej me t njjtin ritm. Pjesmarrja e popullsis n diskutimet dhe formulimin e planeve urbane nuk ndodh shpesh, sidomos n nivel lokal, dhe madje ka shum pak shembuj t proceseve t hartimit t buxhetit me pjesmarrje. Megjithat, pavarsisht nga cilsia politke e iniciativave ekzistuese, pjesmarrja nuk njihet ende si nj e drejte kolektive pr shembull, legjislacioni i planikimit urban nuk krkon seanca dgjimore me publikun. Nj kuadr i rishikuar ligjor pr rregullimin urban duhet gjithashtu t prfshij kritere pr njohjen ligjore t organizatave kolektive t interesave publike, ka do t thot organizatat me baz komunitare (OBK) dhe organizatat jo qeveritare (OJF-te). Ndrkoh q disa OBK dhe OJF kan ngritur zrin dhe jan br aktive n shtjet e zhvillimit urban, dhe kur ato prfshihen m shum n shtje t tilla si tendera publike pr projekte, natyra ligjore e organizatave jotimprurse do t duhet t sqarohet, sidomos pr sa i prket transferimit t fondeve publike tek ato. Nj tjetr fush ligjore q ka nevoj pr vmendje t veant rezulton nga kontrasti n lidhje me transaksionet e pasuris, n mnyr q t prezantoj ende t padgjuarin nocion t t drejtave t konsumatorit. Me shum e shum transaksione pronsie q po ndodhin, dhe sidomos pr shkak t zhvillimeve t ardhshme dhe sektorit t ndrtimit q po ndryshon mjaft produktin llestar t ofruar nga zhvilluesit/ndrtuesit dhe promovuesit, potenciali pr konikt sht mjaft i madh: pr shembull, nj ndrtese e re mund t krijoj probleme pr qarkullimin, ventlimin, t prish/pengoj pamjet dhe t vshtirsoj aksesin n infrastruktur dhe shrbime pr njerzit q jetojn n nj ndrtese ekzistuese t mparshme. S fundmi, ja vlen t prmendim pjesmarrjen e kuzuar t gjyqsorit n procesin e kontrollit t zhvillimit urban. Nj rol i ri do t duhet t skalitet pr gjykatat n mbrojtje t t drejtave kolektive dhe interesave sociale. Progresi n kt fush pengohet nga nj vlersim mjaft i ult q kan prokurort dhe gjykatesit n syte e publikut, sipas anketimeve t perceptimeve t kohve t fundit, ku tregohet se axhenda e reforms s gjyqsorit/legjslative duhet t jete shum m e gjer. (USAID 2006).
86
Rekomandime n lidhje me strategjin urbane, planikimin urban dhe legjislacionin pr zhvillimin e toks (ndrtimet) Vizioni dhe Strategjia Urbane. Hapi i par themelor duhet t jete brja e qart e nj vizioni dhe strategjie q synon t krijoj nj karakter gjithprfshirs dhe t qndrueshm t zhvllimit urban. sht pikrisht roli i qeveris s vendit, ai q vendos kt sfond dhe kushtet ligjore dhe politike pr zhvillimin urban, nprmjet procesit t demokracis parlamentare. Qeverit vendore nga ana e tyre duhet t ken prgjegjsin pr t prcaktuar nprmjet nj procesi lokal demokratik dhe pjesmarrs, vizionin e llojit t qytetit q aktort lokal dshirojn t krijojn. Planikimi lokal dhe aktivitete rregullatore, t bashkuara me taksat vendore dhe politikat e investimeve duhet t mbshtsin plotsimin e ktij vizioni duke lehtsuar dhe udhhequr sektorin privat lokal. Sugjerohet q n prcaktimin e drejtimeve t gjera pr politikat e prdorimit t toks urbane (dhe pr kuadrin e prgjithshm rregullues), qeveria,si ajo qndrore edhe ajo vendore duhet t percaktoj objektiva t qarta ose parime si ato q vijojn, t cilat do t bhen elsi i arritjes s nj sistemi urban eent dhe i drejte/i paanshm8: Duhet t ket nj produkt t prballueshm t strehimit legal pa subvencionime pr pjesn m t madhe t popullsis urbane (70-80 prqind jan pjest e pritshme n shumicn e ekonomive t zhvilluara t tregut); Infrastruktura duhet tu vihet n dispozicion gjith banorve, p.sh. ata duhet t pertojn shrbime t furnizimit me uj dhe kanalizime, rrug t mira, drenazhim dhe shrbime sociale si pr shmbull shkolla; do vendbanim dhe ndrtim i ri duhet t formalizohet, dmth sistemi duhet t lejoj q prdoruesit e tokave t gzojn njohjen e titullit t pronsis mbi tokn dhe t sigurojn lejen e ndrtimit; Qytetet duhet t zhvillojn hapsirat e tyre n nj mnyr kompakte, duke lejuar prdorimin maksimal t transportit publik, pr qndrueshmrin ekonomike dhe at t mjedisit. Si rrjedhim, qeverit qndrore dhe vendore, si dhe sektori privat, t gjith s bashku kontribuojn n prcaktimin dhe plotsimin e vizionit pr qytetet, por sht e rndsishme t theksohet se qeverit nuk ndrtojn qytete qytetet i ndrton sektori privat. Zhvillimi hapsinor i qyteteve diktohet nga ndrveprimi midis krkess t ndryshueshme n mnyr konstante t konsumatorve dhe rregullave t prdorimit t toks, zhvillimit t infrastrukturs dhe sistemit t taksave. Hartimi i planeve rregullatore nuk mund t nnkuptoj krijimin e projekteve pr zhvillimin e qyteteve. Si rrjedhim, sistemet e planikimit dhe normave ashtu si jan parashikuar n legjislacionin perkates nga qeveria qndrore dhe q jan aplikuar dhe zbatuar nga bashkit, mund t pretendojn t mundsojn stimulimin dhe t udhheqin/drejtojn investimet private, por nuk mund t marrin vendime n emr t investitorve private. Per t arritur t gjitha kto objektiva urbane t prmendura m sipr, qeverit kan tre instrumenta kryesore: Legjislacionin/rregullat pr prdorimin e toks
Kto pika nuk nnkuptojn nj renditje prioritetesh, d.mth. nuk shte gjithmon e nevojshme t sigurohen tituj prnsie para sigurimit t shrbimeve t infrastrukturs.
8
87
Zhvillimin e infrastrukturs baz, dhe Tatimet/taksat lokale, prdoruesit dhe tarifat ndikuese Per kt arsye, nj politik qeverisjeje urbane do t krkonte nj prqasje, e cila do t ishte plotsisht konsistente n kto tre fusha, si u parashtrua dhe m sipr. Rregullat pr prdorimin e toks. Rekomandimet e propozuara ktu i prkasin planit rregullues dhe planit zonal; normave t nnndarjes; kujve urbane; monitorimit t tregut t pronave t patundshme; zbatimit t sistemit rregullator; dhe trajnimit t planikuesve urban (urbanisteve). (i) Procesi i planikimit: plani rregullues (prfshir planin zonal) do qytet duhet t ket nj plan rregullues (plan pr prdorimin e toks) qe prmban elementet e mposhtm: Nj liste t objektivave t planit bashkiak Nj studim demograk q tregon popullsin urbane n t shkuarn dhe popullsin urbane t parashikuar Nj hart t zons ekzistuese t ndrtuar (gjith qytetet dytsore t vizituara gjat misionit kan tashm nj hart topograke dixhitale t detajuar t kohve t fundit q tregon vendndodhjen e do ndrtese n qytet, prfshir dhe ndrtimet informale) Nj hart t dendsis s popullsis t ndar n nnzona bazuar n regjistrimin fundit t prgjithshm t popullates Nj hart zonale q tregon zonat e ndryshme, t ndrtuara ose t lira, q kan nj kuadr specik normash (m shum pr skicimin e ktyre zonave do t gjeni me posht) Nj dokument q pershkruan normat e prdorimit t truallit n do zon: zon e kuzuar, siprfaqen minimale t ngastrs, pengesat, lartsin maximale ose numrin e kateve, shkalln e prdorimit t siprfaqes s ndrtimit, mbulimin ndarjes n ngastra Nj hart q tregon mimin aktual t pritshm t strehimit n do zon banimi bazuar n standartet minimale t prcaktuara n plan Nj hart q tregon t drejtn e kalimit ekzistuese dhe t planikuar t rrjetit rrugor primar. N mnyr ideale kto rrug duhet t ndjekin afrsisht nj struktur koordinative me distanca nga 600 deri n 800 metra ndrmjet rrugve kryesore. N ekonomit e zhvilluara t tregut me tradit n planikimin e bazuar n krkesat e tregut, ky plan rregullues mund t jete nj dokument i thjesht i prgatitur relativisht thjesht dhe me nj kosto modeste. Pjesa m e hollsishme e procesit sht diskutimi publik dhe rishikimi, duke pasur parasysh faktin q plani rregullues ka nevoj t kuptohet gjersisht dhe t jete publikisht i disponueshm. Ndrkoh q fuqia puntore, eksperienca dhe t dhnat jan t pamjaftueshme n bashkit shqiptare, qllimi do t vazhdoj t jete hartimi i planeve rregulluese si m lart sa m t thjeshte t mundur. Duke pasur parasysh q nj baz hartash topograke ekziston n do qytet, nj plan rregullues pr nj qytet me rreth 100,000 banor mund t prgatitet nga nj ekip prej 2 deri n 3 urbaniste n afrsisht tre muaj (ky kuadr kohor nuk prfshin as pjesmarrjen e publikut dhe as aprovimin ligjor t planit). Pjesa m e rndsishme e dokumentit sht planikimi zonal, q gjithashtu duhet t prfshij t drejtn e kalimit t rrugve kryesore. Plani duhet mbajtur sa m i vogl dhe mundsisht me sa m pak zona.
88
Planikimi zonal i Varshavs, Poloni aprovuar n vitin 1999 sht nj shembull i mir i nj zonimi modern drejtuar nga tregu. Koncepti i harts zonale n Varshav sht i thjsht dhe transparent. Ai i prgjigjet nj zgjidhjeje mes tre objektivave koniktuale: Ruajtja e zonave historike t Varshavs nga shkeljet Ruajtja e vlerave m t rndsishme mjedisore (brigjet e lumit t Vistuls, pyjet, shpatet e rrpirta mbi Vistuln) Lejimin e zhvillimit ekonomik qytetit t drejtuar nga tregu me nxitje t forta pr riciklimin e ndrtesave t paprdorshme. Urbanistet e Varshavs n llim percaktuan zonat q do t mbroheshin pr arsye historike ose mjedisore. Hapi tjetr ishte t identikoheshin zonat pr ambjente publike dhe industrin dmshme. Zonat t cilat nuk u prfshin n asnjrn prej ktyre kategorive, q prfaqsonin 48 prqind t territorit t bashkis, u zonuan pr prdorim t perzjer me norma minimale. Ky trajtim pranon q ndrkoh q urbanistet kan nj prgjegjsi n identikimin e zonave specike q duhen mbrojtur nga forcat e tregut, ata nuk jan t gjithdijshm dhe nuk mund t parashikojn preferencat e ardhshme t konsumatorve dhe variacionet e mimeve (Shikoni n Shtojcn e Kapitullit 6 hartn e ndarjes s zonave t Varshavs dhe nj prshkrim t shkurtr t planit t ndarjes s zonave). Nj trajtim i till duhet prdorur n planet rregulluese n zhvillim pr qyetet e dors s dyt t Shqipris. Duhet t ket norma t pakta dhe t thjeshta; kto norma duhet t zhvillohen me pjesmarrje publike; njher t aprovuara ato duhet t publikohen dhe njihen gjersisht; dhe gjithashtu duhet t zbatohen. N t kaluarn nj theks i madh sht vendosur n projektimin urban vendor, dhe jo aq shum n vendosjen e normave transparente pr gjith qytetin. Prioriteti i par sht ngritja e kuadrit ligjor mjaftueshmrisht t qart q do investitor duhet t dij se lloj ndrtese dhe siprfaqe ndrtimi mund t lejohet pr shfrytezim n do pjes t qytetit. S fundmi, normat mbi prdorimin e truallit ndikojn n mimet e strehimit duke shtrnguar oferten e truallit dhe duke kuzuar volumin e ndrtimit q mund t ndrtohet n nj ngaster t caktuar. sht e rndsishme q urbanistet t jen t informuar mbi efektin mbi mimin nga normat q ata propozojn. Rritja e vendbanimeve informale dhe jo ligjore shpesh sht lidhur ngushte me norma t papranueshme. Kjo sht arsyeja q do plan rregullues duhet t permbaje nj hart q tregon mimet e pritshme t apartamenteve nqoft se prdoren standartet minimale t autorizuara nga normat. Nqoft se nj pjes e madhe e popullsis nuk mund t ket fuqin blerse pr standartet e prfshira n norma ata do t jen t detyruar t zhvillojne nnndarje informale jo ligjore. Asnj form dhe sasi e zbatimit t ligjit nuk mund t detyroj me forc familjet t paguajn pr strehim m shum nga mund t ken fuqin e tyre blerse. (ii) Normat e nnndarjeve Normat e nnndarjeve vendosin mnyrn se si pjes t mdha t toks mund t nnndahen n ngastra dhe rrug. Kto normal prfshijne siprfaqen minimale t ngastrave, gjersine e rrugve, zonat q do t lihen pr hapsirat publike, etj. Kapitulli Katr tregon q n qytetet e dors s dyt Shqiptare edhe familjet e punsuara n sektorin formal por me t ardhura t ulta kan fuqi blerse vetm pr nj vendbanim informal.
89
Do t jet e rndsishme t skicohen norma pr nnndarjet q pak a shum imitojn prdorimin informal t nnndarjeve, me rrug disi m t mdha dhe t drejta kalimi respektive. Normat e nnndarjeve duhet t lejojn nnndarjen e ngastrave dhe titujt ligjore t pronsis pr ngastrat edhe n mungesn e infrastrukturs. Eksperienca n Shqipri dhe n shum vende t tjera tregon q prioriteti sht t caktohen qart kujt mes ngastrave private dhe rrugve dhe hapsirave t tjera publike. Infrastruktura mund t instalohet n nj koh m t von me kontrate me kompanit e shrbimeve publike pr t rikuperuar kostot. Objektivi kryesor i politikave urbane t qeveris duhet t jete q sot e tutje promovimi i zhvillimit ligjor t truallit pr t gjith grupet me t ardhura t ndryshme. Skicimi i normave realiste pr nnndarjen e toks do t jen nj faktor kyc n arritjen e ktij objektivi. (iii) Zgjerimi i kurit urban: vija e verdh Shumica e qyteteve shqiptare kan nj ku vije t verdh q teorikisht kuzon zgjerimin e urbanizimit dhe ndrtimit t lejuar, dhe brenda t cils do t bhet zgjerimi i rrjeteve t infrastrukturs urbane, pr nj horizont prej 15 vjetesh.9 Disa qytete t tjera n bote (Portlandi dhe Oregoni n SHBA, pr shembull) kan provuar kt trajtim n mnyr q t frenojne shtrirjen dhe kan arritur qytete me kompakte nga ana hapsinore. Studimet sugjerojn q kujt e rritjes urbane kontribuojn n rritjen e mimit t strehimit n mnyr domethnse ndrkoh q nuk jan shum efektive n kuzimin e zgjerimit urban (Shiko referencat tek shnimet shpjeguese n Kapitullin Katr). Si pasoj se mundsia pr gjetjen e truallit sht nj problem ky n Shqipri, sht rekomanduar q obligimi ligjor q nnkupton vija e verdh duhet t lehtsohet n t ardhmen. (iv) Monitorimi i mimeve dhe volumi i ndrtimeve Si pasoj e rndsis s fuqis blerse n hartimin dhe zbatimin e normave t prdorimit t truallit, sht thelbsore q zyra bashkiake e planikimit t monitoroj rregullisht mimet pr truallin dhe strehimin, si dhe oferten dhe krkesn pr grupe me t ardhura t ndryshme. Si pjes e procesit t planikimit bashkia duhet t siguroj nj hart t perditesuar rregullisht q tregon lejet e ndrtimit, volumin e ndrtimit, dhe mimet n lagje t ndryshme. Funksioni i monitorimit t mimit mund t nnkontraktohet t sektori privat, i cili n momentin q krijohet tregu i integruar i strehimit, mund t gjeneroj dhe mbaj n do rast shumicn e ktyre t dhnave pr qllimet e veta. Sidoqoft informacioni mbi tregun sht kryesisht nj e mire publike dhe mund t jete e nevojshme t ofrohet nga qeveria duke qne se asnj agjenci private nuk sht e gatshme t ndrmarr kete iniciativ prvese pr prdorimin e tyre t brendshm. t dhnat mbi mimet dhe transaksionet duhet t jen t disponueshme pr publikun n mnyr q t informojn pjesmarrsit potencial n treg dhe t rritin transparencn n procesin e vlersimit pr taksimin ose qllime t tjera administrative. (iii) Zbatimi i normave: lejet e ndrtimit dhe zbatimi Bashkit jan pergjegjse pr zbatimin e planeve rregulluese, duke shqyrtuar aplikimet pr leje ndrtimi dhe duke inspektuar perputhshmrin/cilsin e punimeve t ndrtimit.
Legjislacioni i plankimit urban parashikon gjithashtu edhe krijimin e nj linj periferie n planet rregullatore t nj qyteti, duke prcaktuar zonn e jashtme rrethuese, e cila mbetet brenda kalsikimit rural dhe mund t bhet e dsponueshme pr zhvillimiet e ardhshme urbane n zbatim t master-planeve q vijon. Ashtu si prshkrhuhet edhe n Kapitullin Pes, vendbanimeve informale n unazn periferike nuk mund tu sigurohet infrastruktur, sepse ato jan jashte vijs s verdh dhe nuk njihen si zona urbane deri n momentin q nj master plan i ri ti njohe si t tilla.
9
90
Ligji aktual pr planikimin urban (Ligji llestar dhe ai i ndryshuar numr 8405) jep nj proces aprovimi q merr shum koh pr aplikuesin dhe siguron nj sr mundsish pr mitmarrje nga ana e zyrtarve. Per ilustrim, aplikuesit pr nj leje ndrtimi duhet t marrin t gjitha aprovimet prkatse ose licencat nga ndrmarrjet komunale, nga drejtoria e zjarrksve, zyra e regjistrimit t pasurive, dhe ndoshta t tjera si kto prpara se ata t llojn aplikimin pr lejen e ndrtimit. Zyrtart bashkiak n Vlor dhe Tiran raportojn se mund t duhen deri n gjasht muaj pr t mbledhur t gjitha kto dokumenta. Ka shum pak one-stop shops (zyra q ofrojn disa shrbime njkohesisht) ku kto aprovime mund t mblidhen s bashku dhe shumica e ndrmarrjeve publike dhe institucioneve t cilat duhet t japin dokumentacionin e nevojshm nuk jan nn varsin e bashkis, dh si rrjedhim ndjekin proceset e tyre. do rishikim i ligjit pr planikimin urban duhet t shqyrtoj dhe perpiqet t thjeshtesoj llojet e dokumentave t krkuara t nevojshme pr t marre lejen e ndrtimit, ose n rastin m t keq t operojn me proedura m efektive. Ka mundsi q ligji mbi planikimin urban t krkoj leje ndrtimi athere kur nuk sht e nevojshme. Neni 48 i ktij ligji, pr shembull, specikon se Lejet e ndrtimit krkohen pr (ndr t tjera).... vendosjen e objekteve ekzistuese n katet e par.... ristaurimin e komponentev t jashtm, suvatimin dhe lyerjen.... Duke krkuar leje t panevojshme ligji mund ti shtoj mundsit pr korrupsion si dhe t rrite koston me vonesa n zhvillimin e prons nga individt dhe rmat. Zbatimi i rregullave t ndrtimit ka qn i rregullt n rastin m t mir n Shqipri, dhe sht vn n jete nga e ashtuquajtura Polici Ndrtimore, e cila vepron nn kompetencat e Ministris se sa at t bashkis. Krahu i puns i investuar n policin ndrtimore duket se e kalon numrin e asaj ka shumica e bashkive mund t kontribuojn n prpjekjet e tyre pr planikimin dhe rregullimin e territorit. Fokusi i ksaj zbatueshmrie kombtare sht tek prishja e ndrtimeve, nj zgjidhje ekstreme dhe shum e kushtueshme. N vend q zbatimi i rregullave t ndrtimit t mbikqyret nga ana e bashkive, do t ishte m e preferueshme pr MPPTT t siguronte udhzime dhe t nxiste burimet e duhura pr zbatimin nga ana e bashkive. Problemet e mosprputhjes me planet dhe normat urbane do t trajtohen m mir m hert n koh se sa n fazn e inpektimit t ndrtimit. Kjo bhet nprmjet: Planikim rregullues dhe zonal q i shrben m mir dinamiks s tregut se sa punon kundra saj; Pjesmarrje e duhur publike n hartimin dhe publicitet t planeve dhe normave pr t siguruar mbshttjen e prgjithshme dhe transparencn e procesit; si dhe Nj proces efektiv lejues q nxit ndrtuesit t marrin aprovimet e duhura me kosto minimale transaksionesh dhe dekurajon sjelljen korruptive t zyrtarve. (vi) Trajnimi pr profesionin e planikimit urban (urbanistet) Ndryshimet n planikimin urban t prshkruara ktu nnkuptojn nj shmangie t modelit n natyrn e planikimit urban t msuar dhe t praktikuar n Shqipri deri m sot.10 Zbatimi i reformave t rekomanduara t planikimit urban me kalimin e kohs do t krkoj riorientim t rndsishm n sjelljet dhe arsimimin profesional t urbanisteve.
Fakulteti i inxhinjris s ndrtimit prgatit rreth 10 urbaniste n vit, por trajnimi i tyre shte kryesisht n hartimin zik. Ka kuzime t ngjashme t aftesive n Institutin Kombtar t Planikimit Urban
10
91
Mundsimi i ktij transformimi dhe plotsimi i krkess pr aftsi planikimi urban n terma afatshkurtr dhe afatmesm, do t krkoj ndryshime n trajnimin formal dhe liensimin e urbanisteve, nj ekspozim m t madh ndaj praktikave m t mira ndrkombtare pr planikimin urban t thjshtzuar dhe t orientuar drejt tregut, si dhe prfshirjen e ekspertizs nga OJF-te e kualikuara dhe rmat ndrkombtare po aq sa dhe mbshttja nga donatort. Mekanizmat jorregulluese pr zhvillimin e toks: investimet n infrastruktur dhe prdorimi i mjeteve nanciare dhe jo-nanciare. Prve planeve rregulluese dhe lejeve, qeverit kan n dispozicion t tyre dy instrumenta pr t ndikuar n prdorimin e toks urbane: (i) zhvillimin e infrastrukturs kryesore dhe dytsore, nprmjet investimeve direkte ose nprmjet Partneritetit Publik- Privat (PPP); dhe (ii) taksat dhe tarifat, si mjete pr nancimin e infrastrukturs ashtu edhe pr t ndikuar n politikat nxitse pr prdorimin privat t toks. Kjo axhend jorregulluese sht dimensioni m pak i zhvilluar i rendit ligjor-urban n Shqipri. (i) Zhvillimi i infrastrukturs Si pjes e rndsishme e planikimit bashkiak sht zhvillimi i nj rrjete infrastrukture primare t nevojshme pr t zhvilluar toks t re dhe pr t mbshtetur rritjen e dendsis n qndrn e qytetit. Nj plan investimi n rrug t reja, rrjet t ujit t pijshm dhe ujrave t zeza duhet t botohet dhe t perditesohet vazhdimisht nga bashkia. Investimet n infrastruktur jan t domosdoshme pr t mbajtur nj nivel t prballueshm mimesh t shtpive n nj nivel afatgjate. Burimet pr kto investime duhet, n pjesn m t madhe t tyre, t rrjedhin nga taksat lokale dhe tarifat e ndikimit n mjedis. Infrastruktura (rrugt, kanali ujites, i ujsjellsit dhe higjena) sht elementi ky q mungon n ndrtimet informale t diskutuara n Kapitullin 5. Lidhje e ktyre zonave me rrjetin primar dhe sekondar sht nj detyr themelore pr t integruar kto zona n strukturn e qytetit, duke qartsuar dhe statusin e prons dhe duke dhn nj akses m t mir pr shrbimet sociale si shkollat, klinikat dhe transporti publik. Kapitulli 5 shpjegon q miratimi i nj programi t gjer pr t rregulluar kto zona krkon zgjidhjen e nj kompleksiteti/ tiplogjie t ndryshme problemesh t pronsis dhe legjitimitetit dhe m tej, pilotimi/nisja e proedurave pilot pr ndryshimet n kushtet lokale. Megjithat, sht shum e rndsishme q qeveria lokale dhe ajo qndrore t prfshij zonat informale n provizionet/dispozitat planikuese dhe nanciare pr investime n infrastruktur. Ka nj debat rreth nevojs pr skema t partneritetit publik-privat q duhet t zhvillohen pr planet/provigjonet pr infrastrukturn dhe zhvillimin e toks, por deri m sot nuk ka ende kritere t qarta ligjore. Kjo sht shqetesuese, duke patur parasysh potencialin pr forma t reja t keq menaxhimit, abuzimit politik dhe korrupsionin. Ka shum prvoja nga eksperienca botrore n pjesmarrjen e sektorit privat n infrastruktur, nga e cila Shqipria mund t msoj n mnyr q t shmang gabimet e mundshme dhe pr t nxitur prtimet e nxitjes s nancimeve private dhe ekspertizs s menaxhimit, veanrisht pr shrbimet me tarifa. (ii) Prmirsimi i nancave dhe mnyrave t tjera pr nancimin e zhvillimit urban. Nj pik tjetr kye sht gjithashtu eksplorimi i m shum mundsive pr t nancuar zhvillimin urban, si pr invesitmet, ashtu edhe pr operacionet dhe mirmbajtjen. Si
92
u diskutua n Kapitullin 3, burimet kryesore t t ardhurave nga bashkit jan taksa e impaktit mbi infrastrukturn dhe taksat mbi timin e bizneseve, si dhe disa tarifa pr shrbimet lokale. Megjithat, prsa i prket investimeve, bashkit varen kryesisht nga transfertat nanciare t fondeve nga qeveria qndrore dhe n disa raste nga nancime nga donatort e huaj. Taksat nga burimet lokale, prfshi taksn vjetore mbi pronn, deri m sot jan prdorur n nj shkall minimale, pr shkak t kuzimeve ligjore (rikthim apo regjistrim i pronave i paperfunduar), apo vendimeve politike (p.sh. prjashtimi nga taksat q sht br koht e fundit nga qeveria lokale pr bizneset e vogla). Kto burime skale mund t shfrytezohen m tej, p.sh., duke aplikuar taksn e prons n baz t okupimit t toks, aty ku nuk sht prcaktuar qart pronsia. pr t qn sa m eente, nj taks pronash krkon q i gjith zhvillimi i toks t jete ligjor dhe i regjistruar n bashki, - e cila thekson rndsin e t paturit rregulla t nn-ndarjes s toks q nxisin njrzit t zhvillojn tokn n mnyr ligjore edhe pr familje m t ardhura t ulta.11 Taksa mbi pronn ka edhe prtime joskale, duke e mos nxitur spekulimin dhe mbajtjen e toks t pazhvilluar. (aktualisht toka bosh sht e pataksuar). Disa bashki po marrin n konsiderate lirimin nga disa taksa pr t rritur eensn. Por disa ide pr nj sistem taksimi t ri lokal, jan t diskutueshme, si sugjerimi pr t futur nj tarif t re publike.12 Nj nga tarifat m t rndsishme lokale sht tarifa pr ndikimin e ndrtimeve. Bashkit n qytetet jo t mdha/ dytsore marrin nj takse ndikimi nga 2-5% t kostove t ndrtimit, t mbledhura n kohn e miratimit t ndrtimit. Normalisht tarifa duhet t rezervohet pr investimet e kapitalit n infrastruktur zike apo sociale. Megjithat, duket se tarifa e ndikimit sht aktualisht e thithur nga buxheti bashkiak, duke mos ln pagesa t veanta pr nevojat e infrastrukturs. Nga eksperienca ndrkombtare n kt fush, mund t konkludohet q edhe nse Shqipria do t shfrytezonte maksimalisht mundsit ekzistuese t taksimit, krkesat pr zhvillimin urban krkojn nj shumllojshmri burimesh nancimi pr t reduktuar varsin e administrates lokale pr transferta nga nivelet e tjera qeveritare. Investimet n infrastruktur, t cilat jan nj aset afatgjat q gjeneron nj uks arktimesh t t ardhurave nga tarifat, mund t jete nj mundsi e mir pr nancim nprmjet huadhnies, pr t njjtn posedim. Legjislacioni mund t shikohet nse lejon administratat bashkiake t marrin hua n nivel kombtar dhe ndrkombtar, me nj kontekst t qart ligjor t prgjegjsis skale. Investimet urbane q nuk gjenerojn nj uks t ardhurash konkrete mund t nancohen n nj mas t kuzuar prmes nancimit me mirbesim dhe kredi. (d.m.th si detyrim i pergithshm) i qeverise lokale, me mundsin e bllokimit t transfertave nga qeveria lokale si garanci shtes. Huamarrja mund t jete nj mundsi afatmesme deri afatgjat pr shum bashki q akualisht nuk jan t besueshme pr kredi, dhe duhet t bhet vetm brenda kuadrit
Nj rishikim i kohve t fundit i praktikave aktuale n vlersimin e taksimin e prons pa se ekzistonte nj potencial i madh n krijimin e nj sistemi taksimi vjetor m t barabarte dhe pr t prmirsuar kuadrin e gjenerimit t t ardhurave. Projekti aktualisht i propozuar i Administrimit t Toks dhe Projektit t Menaxhimit prfshin nj element t takss s prons q synon t prmirsoj sistemin ekzistues (Hilton 2006). 12 Si iu prmend misionit n Berat. Teoria e nancave publike n ekonomite e tregut argumenton se nj e mir publike klasike (benetet nuk mund t prjashtohen dhe ndahen nga t gjith n mnyr t barabarte), ndriimi publik duhet t nancohet nga nj burim t ardhurash t prgjithshme si taksa mbi pronn.
11
93
t duhur institucional. Si hap i par drejt kualikimit pr huadhnie, bashkit duhet t permirsojn mbledhjen e t ardhurave aktuale t lejuara me ligj.13 Gjithashtu, mund t eksplorohen t tjera mundsi nancimi n rastin e Shqiprise, ku dinamika e sektorit t ndrtimit sht kaq intensive, si p.sh. timet e zhvillimit dhe kredite e ndrtimit. N vende t tjera ekzistojn instrumenta q bjn t mundur q autoritetet publike t marrin rritjen n vlerat e toks e gjeneruar jo vetm nga investimet n punt dhe shrbimet publike, por edhe ndryshimet ligjore n mundsit e prdorimit t pronave (p.sh. ndryshimet n ndarjen e zonave). Shndrrimi i toks bujqsore n tok urbane, p.sh. menjher perkthehet n mime m t larta t toks. Nj kuadr i rishikuar ligjor pr zhvillimin urban n Shqipri duhet t bazohet n konceptin q qytetet jan ndrtuar kolektivisht dhe nuk duhet t ket nj ndarje disproporcionale apo pa kritere t timeve nga urbanizimi nga ana e nj grupi social ekonomik n dm t gjith komunitetit. N terma ligjore, kjo do t thot t ndash t drejtn pr t ndrtuar nga t drejtn e prons, si dhe futjen e taksave t prmirsimit/ rregullimit, instrumentat jo-nanciare dhe forma t tjera pr t marr rritjet e vlers s prons pr t ardhurat publike. Qeverit vendore n Shqipri duhet t jen gjithashtu m shum proaktive n menaxhimin e pasurive t patundshme bashkiake. Bashkive u sht dhn autoriteti pr t zoteruar dhe menaxhuar tok publike n juridiksionin e tyre, prve toks q duhet pr interesat kombtare, por shum pak e bjn kt gj n mnyr aktive.14 Nj pengese kryesore sht mungesa e njohurive dhe ndrgjegjsimit, veanrisht mbi tregun e toks dhe bazat e vlers s toks. S pari, qeverit vendore duhet t jen m t angazhuara n menaxhimin e aseteve t tyre t patundshme, (si ndrtesa dhe tok), duke i inventarizuar ato, dhe duke vlersuar vlern e tyre potenciale pr prdorim, dhnie me qera, shitje, qera nanciare dhe kshtu me radh. Qeverit vendore gjithashtu mund t angazhohen n partneritete me pronart private dhe ndrtuesit pr t mbledhur tok pr ndrtime urbane, prmes mekanizmave q quhen mekanizma t rregullimit/riprcaktimit t toks ose grumbullimit t ngastrave t toks. N baz t ktyre marrveshjeve, praktike t ndjekura n Gjermani, Japoni dhe vende t tjera, pronart private grumbullojn pronat e tyre pr projekte rizhvillimi me ndrtuesit private/publik dhe m pas ndajn prtimet pr vlern e rritur t toks. Qytetet shqiptare gjithashtu kan troje n pozicone t mira q kan mbetur nga industrite e mbyllura ose t falimentuara dhe toka djerr, q mund t riorientohen pr t prmbushur vlera m t mdha pr industrin, tregtin apo ndrtimin e ri. Aktualisht, shumica e qyteteve m t mdha ka pak tok t mbetur t paprivatizuar, q on n nj mungese t mundsive pr prdorim publik, si parqet apo mjediset sociale dhe shumica e toks s privatizuar sht shum e fragmentizuar.15 Bashkimi i toks do krkoj reform t mtejshme legjislative duke nxitur formimin e shoqates s pronarve dhe nj qndrim m t favorshm ndaj rolit t menaxhimit publik n prdorimin e toks.
Banka Boterore aktulaisht po prgatitet t ndihmoj bashkite n zbatimin e nj sitemi vlersimi t thjeshtuar pr taksimin e prons dhe prmirsimin n mbledhjen e taksave. 14 Nj faktor q mund t shkurajoj kt qndrim largpams, shte mandati shum i shkurter (trevjecar) i qeveris lokale 15 Nj kuzim tjeter jan krkesat e pazgjidhura t rikthimit t toks dhe regjistrimit t paqarte t pronave urbane.
13
Numri total dhe prqindjet e migracionit total rajonal, 1989-2001.

Prefektura sipas vendosjes/destinacionit Elbas. 951 3.7 964 2.0 149 2.0 0 0.0 1201 7.3 183 1.1 2170 9.2 79 0.2 184 1.5 79 0.4 3.7 726 30 0.2 5.8 0.3 693 38 3.4 0.1 0.3 163 1.4 180 0.9 1489 47 117 0 0.0 79 0.7 223 1.1 6.6 1.2 0.0 0.0 1545 272 0 8 99 0.4 1106 2.6 0 0.0 5758 29.7 12.1 0.0 4.1 0.1 0.2 2074 0 705 15 30 85 0.5 44 0.2 1285 3.0 1137 9.5 0 0.0 0.0 2.7 2.7 0.2 0.8 0.4 0 443 444 39 126 65 7560 45.7 7634 44.6 13848 59.0 31769 73.6 5522 46.2 8892 45.8 21.1 0.7 8.7 0.1 0.7 0.4 41.6 5618 197 2313 38 197 105 11076 1020 3.8 2618 15.8 3950 23.1 1410 6.0 229 0.5 316 2.6 260 1.3 3.0 0.5 3.2 0.2 12.4 1.5 74.1 1.5 221 38 232 18 902 108 5397 110 7288 100.0 26645 100.0 16536 100.0 17098 100.0 23469 100.0 43178 100.0 11945 100.0 19408 100.0 2.3 0.1 0.2 0.3 4.3 0.6 67.0 0.6 100.0 1144 47 116 153 2134 281 32898 278 49084 22.7 4.0 4.5 1.4 0.6 2.1 34.2 10.0 100.0 5824 1034 1148 348 164 529 8773 2567 25676 Fier Gjirok. Kor Kuks Lezh Shkod. Tiran Vlor Total
Tabela A 1.1 Migracioni nga prefektura n prefektur
94
Prefektura e prejardhjes
Berat
Dibr
Durrs
Berat
97
4241
N %
0.0
0.4
16.5
Dibr
72
10997
N %
0.1
0.0
22.4
Durrs
51
62
N %
0.7
0.9
0.0
Elbasan
826
64
5191
N %
3.1
0.2
19.5
Fier
1881
117
2042
N %
11.4
0.7
12.3
Gjirokaster
600
1817
N %
3.5
0.0
10.6
Kor
324
31
3718
N %
1.4
0.1
15.8
Kuks
42
287
6728
N %
0.1
0.7
15.6
Lezh
62
361
3390
N %
0.5
3.0
28.4
Shkodr
47
543
2670
Shtojca pr Kapitullin 1
N %
0.2
2.8
13.8
Lezh N % Shkodr N % Tiran N % Vlor N % Total
62 0.5 47 0.2 142 2.2 213 3.5 4260
361 3.0 543 2.8 81 1.3 34 0.6 1682
3390 28.4 2670 13.8 3647 57.4 418 6.9 44859
184 1.5 79 0.4 667 10.5 140 2.3 6767
693 5.8 726 3.7 632 10.0 1377 22.7 21343
38 0.3 30 0.2 139 2.2 401 6.6 2686
163 1.4
79 0.7
0 0.0
1137 9.5 0
5522 46.2
316 2.6
11945 100.0 19408 100.0 6351 100.0 6057 100.0 252735

180 0.9 309 4.9 147 2.4 5874 223 1.1 95 1.5 23 0.4 1039 5758 29.7 138 2.2 43 0.7 10697 8892 45.8 0 0.0 3207 52.9 136576 260 1.3 379 6.0 0 0.0 13137 0.0 122 1.9 54 0.9 3815
95
Kutia A. 1. 1 Krahasimi i shprndarjes s qyteteve sipas faktorit kategori-madhsi prmes ekonomive Perndimore dhe vendeve n tranzicion
N shum vende, Shprndarja e qyteteve sipas madhsis sht shum e perafrt me shprndarjen Pareto. Kjo sht e dukshme nga nj pjes logaritmit t prmasave t qyteteve prkundrejt logaritmit t renditjes s tyre (me m t madhin q renditt tek 1). N nj grak t till, pikat shfaqen n nj vij t drejte t vazhduar, e thn ndryshe shembulli renditje-permas pr kt model empirik. Lartsia dhe pjerrsia e vijs korrespondojn me parametrat e shprndarjes Pareto dhe kto parametra variojn disi midis vende t ndryshme. Lartsia dhe pjerrsia e vijs rriten me rritjen e prmasave t ekonomis (me nj ndrprerje q sht logaritmt i permass s qytetit m t madh), dhe pjerrsia e linjs shpesh her e konsideruar si alfa n mnyr tipike shtrihet midis -0.6 dhe -1.5. Kur alfa sht e barabart me -1, rregulli renditje-permas quhet ndryshe dhe Ligji i Zipfer-it. Ky rregull m i prgjithshm renditje-permas siguron nj kuadr t leverdisshm pr krahasimin n vende t ndryshme t shprndarjes s qyteteve n baz madhsie. Per ekonomit Perndimore, t cilat kan zhvilluar n mnyr organike dhe kan qn subjekt i forcave t tregut pr shum koh, ligji i Zipferit n prgjithsi ju siguron nj moment t mir pr t prshkruar sherdarjen sipas rendit-prmasave t qyteteve. N ekonomit me tregje t zhvilluara, ka nj tendenc pr nj ose dy qytetet m t mdha, t cilat mund t jen m t mdha sesa zakonisht pr sa i prket vijs. N shum raste kjo prfshin kryeqytetin. N prgjithsi, qytetet n shumicn e vendeve Evropiane n tranzicion ndjekin kryesisht rregullin renditje-permas. Me fjal t tjera, urbanizimi u shfaq n nj mnyr t ngjashme dhe pas nj periudhe t ngjashme si n Evropn Perndimore dhe iniciativat socialiste nuk shkuan drejt shtrembrimeve t medha t shprndarjes sipas madhsis. Kjo pr shkak se ekspozimi ndaj planikimit qndror ishte shum m i shkurtr n krahasim me periudhat e gjata t kohs q ishin n themel t zhvillimit t shumics s qyteteve n Kontinent. Ekonmite ish socialiste, gjithsesi, ndryshojn mjaft nga t ngjashmet e tyre evropiane n nj aspekt mjaft t rndsishm: shumica e qyteteve t tyre m t mdha nuk jan njsi t veuara me permasa m t mdha se zakonisht. Kjo reekton trashgimin e planikimit qndror, ku privilegji i t jeturait n kryeqytet rregullohej rreptesisht dhe lvizja e popullsis ishte shum e ndaluar. Pr m tepr, kishte nj shkall t lart t specializimit t imponuar sipas rajonit/qytetit n sektor t ndryshm t industris dytsore, e cila diktonte lvizjet e popullsis n mnyr t imponuar (Clunies-Ross dhe Sudar, 1998). Q nga momenti i hapjes s ekonomis, investimet e huaja n kto sektor kan pasur tendencn t shkojn drejt vendeve ku ato jan krijuar/vendosur tashm.
Burimi: Banka Botrore (2005)
96
Shprndarja e prmasave n vendet e perzgjedhura Perndimore dhe atyre n Tranzicion Shtetet e Bashkuara t Ameriks Shtetet e Bashkuara t Ameriks
US cities > 50,000 slope = 0.71
ln(P opula t ion) 16.00 15.00 14.00 13.00 12.00 11.00 10.00 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00 7.00 ln(Ra nk)
ln(Population) 15.00 14.00 13.00 12.00 11.00 10.00 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 ln(Rank)
Franca
Franca
French cities > 40,000 slope = 0.65
Kutia A. 1.1 vazhdim. Polonia Rusia
Polish cities > 50,000
Rus s ian cities > 4 0 ,0 0 0

ln(P opulation) 17.00 16.00 15.00 14.00
Kutia A. 1.1 vazhdim.

ln(P opula t ion) 15.00 14.00 13.00 12.00
ln(Population) 15.00 11.00 14.00 10.00
Poloniaslope = 0.82
Polish cities > 50,000
ln(P opulation)
Rusia
s lo p e = 0 .9 8
13.00
17.00 16.00 15.00
Rus s ian cit ies > 4 0 ,0 0 0 s lo p e = 0 .9 8

y =-0.9845x +16.5
slope = 0.82
12.00 11.00 10.00 0.00 1.00
0.00 13.00
12.00 11.00 10.00 0.00
1.00
2.00
3.00
4.00
5.00
2.00
3.00 ln(Rank)
4.00
5.00
6.00
14.00 13.00 12.00
ln(Ra nk)
Kina
1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 ln(Rank)
11.00 10.00 0.00 1.00 2.00 3.00 ln(Rank)
y =-0.9845x +16.5
4.00
5.00
6.00
Kina
ln(P opula t ion) 17.00 16.00 15.00 14.00 13.00 12.00 11.00 0.00 1.00 2.00
Chinese cities > 70,000 slope = 0.80
y =-0.8025x + 16.4 3.00 4.00 5.00 6.00 7.00
ln(Ra nk)
97
Eksperienca n vende t tjera t EJL n tranzicion divergjenca nga nj renditje e prmasave t qytetit e bazuar n treg. Nj krahasim me vende t tjera n tranzicion n Evropn Jug Lindore Kroacia, Maqedonia dhe Moldavia konrmon se Shqipria ecn relativisht mir n konvergjencn e saj drejt rregullit t permass s qytetit bazuar n treg. Qytetet e t tre ktyre vendeve t treguara m posht, por sidomos Moldavia, tregojn nj divergjenc m t fort nga ligji i Zipfer-it n shprndarjen e tyre renditje-permas. Garkt tregojn se qyteti m i madh n Kroaci (Zagrebi) dhe ai m i madh n Moldavi (Cisinau) jan shum t mdha n at ka ligji i Zipfer-it mund t parashikonte, ndrsa qytetet dytsore duket se jan shum t vogla n t tre vendet. (Te dhna nga rregjistrimi i prgjithshm i fundit i popullsis.) Maqdonia, Rregjistrimi i prgjithshm i popullsis 2002.
14 13 cities > 5,000 slope = -1.1314
Ln(Population)
Kroacia, Rregjistrimi i prgjithshm i popullsis 2001.

14 13 12 11 10 9 8 0 1 2 3 Ln(Rank) 4 5 cities > 5,000 slope = -0.9993
Ln(Population)
12 11 10 9 8 0.000
1.000
2.000 3.000 Ln(Rank)
4.000
5.000
Kutia A. 1.1 vazhdim.

Moldavia, 2002.
14 13 cities > 5,000 slope = -1.1314
Ln(Population)
12 11 10 9 8 0.000
1.000
2.000 3.000 Ln(Rank)
4.000
5.000
98
Tabela A 2. 1 Frekuenca relative dhe sasia mesatare e t ardhurave nga jasht vendit n gjith rajonet, 2005
Rajoni Bregdetar Pagesat nga drgesat e brendshme % e familjeve me pagesa tek t afermit n vitin e kaluar % e familjeve me pagesa tek jo-te afrmit n vitin e kaluar % e familjeve me pagesa tek t afrmit dhe jo-te afrmit n vitin e kaluar Sasia mesatare e pagesave/ dhuratave n lek pr t afrmit Sasia mesatare e pagesave/ dhuratave n lek pr jo-te afrmit Arktimet e Drgesave nga Jasht Vendit % e familjeve q marrin drgesa n t holla nga jasht vendit % e familjeve q marrin drgesa jo monetare (n natyr) nga jasht vendit % e familjeve q marrin drgesa n t holla ose jo monetare (n natyr) nga jasht vendit Mesatarja e drgesave vjetore ndrkombtare n t holla Mesatarja e drgesave vjetore ndrkombtare jo monetare Mesatarja e shums totale vjetore t drgesave ndrkombtare Arktimet e Drgesave t Brendshme % e familjeve pritese t drgesave n t holla % e familjeve pritese t drgesave jo monetare % e familjeve pritese t drgesave n t holla ose jo monetare Sasia mesatare e drgesave/ dhuratave t marra brenda perbrenda Shqiprise n Lek Burimi: SMSJ 2005. 3.19 7.72 9.91 32,201 2.22 10.74 12.06 37,014 2.26 7.08 8.50 21,777 2.76 15.89 17.65 39,343 2.97 11.24 13.33 34,819 2.28 9.14 10.43 37,078 35.87 11.65 39.14 181,889 58,023 183,963 29.03 10.22 31.80 127,486 42,654 130,058 22.18 5.77 24.01 217,387 48,590 212,452 27.42 10.81 31.02 176,845 74,591 182,313 29.05 11.09 32.61 149,681 62,308 154,526 31.51 9.64 33.92 169,538 43,490 169,859 9.44 6.41 14.01 53,610 52,035 3.89 3.54 6.70 39,531 15,799 5.22 3.66 8.48 23,512 31,129 6.14 8.48 13.02 84,199 80,387 6.49 7.58 12.50 66,909 58,428 5.74 2.93 7.87 35,404 16,530 Rajoni Qndror Rajoni Malor Tirana Urban Totali Rural
99
Tabela A 2. 2 Shqipria Rrethet dhe Prefekturat kryesore t bazuara n LSMS 2002

Rajonet Rajoni 1 Zona Bregdetare Rrethet e Rajoneve Lezh, Kurbin Kavaj Mallakaster Lushnj Delvin Sarand Durrs Fier Vlor Devoll Kolonj Pogradec Mirdite Puk Malsi e Madhe Mat Kuov Skrapar Kruj Peqin Gjirokaster Permet Tepelen Shkodr Elbasan Berat Kor Tirana (rural) Kuks Has Tropoj Bulqiz Dibr Gramsh Librazhd Tirana urbane Tirana urbane tjetr Qytetet me t Mdha/kryesore Durrs Fier Vlor
Rajoni 2 Zona Qndrore
Shkodr Elbasan Berat Kor
Rajoni 3 Zona Malore
nsuk ka qytete t mdha
Tirana
Shtojca pr Kapitullin 3 Tabela A 3.1 Analiza baz SWOT e planeve t qyteteve pr investime strategjike
(S=Pikat e Forta, O=Mundsit, W=Pikat e Dobta, T=Krcnimet) Durrs Infrastruktura Porti m i madh n Shqipri Integrimi i bashkis n sistemin ndrkombtar t transportit rajonal Aksesi n tregjet e BE nprmjet fqinjsis me vendet e zhvilluara Evropiane Berat Infrastruktura Qndr e rajonit, me pozicion t favorshm gjeograk dhe strategjik. Ndrtime ekzistuese, q favorizojne krijimin e bizneseve t reja. (m specik) Zhvillimi i Sektorit Privat Potencial optimal pr t zhvilluar m tej agrobiznesin dhe SME-te prkatse nepermjet prdorimit t potencialit n prodhim, perpunim dhe marketing. Prezenca e bankave mundsi nancimi pr SME-te. Potencial i shklqyer pr zhvillimin e mtejshm t Turizmit (turizmi familjar, historik dhe kulturor) Trashgimia historike dhe kulturore Niveli i lart i mikpritjes Klim e bute Mesdhetare Mjedis i bukur natyror (lumi Osum, Mali Tomorri, etj.) Arkitekture unike Pritshmrit m t mdha t bizneseve n lidhje me prmirsimet nuk prfshijn kostot e mdha, kryesisht prmirsimin e proedurave. Zhvillimi Njerzor Popullsi e re me nivel t mir arsimor, forc pune e kualikuar. Zhvillimi i Sektorit Privat Potenciali pr turizmin Klima m e favorshme Kosova dhe Maqedonia t interesuara n turizmin bregdetar t Durrsit Zhvillimi i trashgimis kulturore dhe arkeologjike t Durrsit Zhvillimi Njerzor Forc pune e kualikuar i mir Nivel i lart arsimor dhe ekzistenc e shkollave teknike dhe instituteve krkimore, universitet n prag inagurimi
100 VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI
SWOT S/O
Tirana
W/T
Infrastruktura Furnizim i dobt me energji elektrike Mungesa e furnizmit t rregullt me uj t pijshm Porti nuk sht i integruar mir n qytet Sisteme t paprshtatshme kanalizimi dhe drenazhimi Menaxhimi jo i duhur i mbetjeve urbane Zona t reja banimi pa infrastruktur Zona dhe ambjente t pamjaftueshme shplodhse Ambjente t gjelbra t pamjaftueshme Sektori Publik Taksa t larta Imazh i dobt i bashkpunimit t bashkis me biznesin Zhvillimi i Sektorit Privat Largimi i vazhdueshm i bizneseve nga qyteti. Konkurrenca informale e biznesit. Zhvillimi Njerzor Specialistet largohen nga qyteti drejt Tirans ose jasht vendit. Sektori Publik Korrupsion dhe praktika t paligjshme Proedura t tejzgjatura burokratike Kaos n juridiksionin dhe administrimin e territorit, mbivendosje e juridiksioneve, ndrtime t paligjshme. Mungesa e nj plani urban dhe przierje e zonave urbane me ato industriale Imazhi i keq i bashkpunimit t bashkis me biznesin. Qyteti m i keq pr rinovimin e liensave Zhvillimi i Sektorit Privat Konkurrenca informale e biznesit. Zhvillimi Njerzor Lvizje t mdha dhe kaotike t popullsis
Infrastruktura Furnizim i dobt me energji elektrike (Mbingarkes e njsive t nnstacioneve t transmetimit, lidhje t paligjshme, etj.) Infrastruktur e dobt n periferi. Tituj t paprshtatshm pronsie. Rrjedhje t mdha n sistemin e furnizimit me uj, depozitat e ujit dhe stacionet e pompimit jan n kushte shum t kqija. Nj numr i madh i lidhjeve t paligjshme n rrjetin shperndars t ujit. Prqindje e lart e popullsis n zonat periurbane/rrethinat e qndrs nuk pertojn shrbime formale pr mbledhjen e ujrave t zeza. Mungesa e kapaciteteve t sistemit t ujrave t zeza. Ujrat e mbetura t patrajtuara derdhen direkt n lumenj n zona t populluara Transporti Publik sht n vshtirsi nanciare pr shkak t mungess t mimit t tregut. Zgjerimi i vazhdueshm urban i vendbanimeve informale, t cils i mungon infrastruktura zike baz. Hapsirat Publike jan t pakta dhe larg njra tjetrs.
Infrastruktura Furnizim i dobt me energji elektrike Zhvillimi urban i pakontrolluar Shkatrrim i qytetit t vjetr historik dhe arkitekturs s tij unike, pr shkak t mungess s nancimit dhe ndrtimeve t paligjshme.
Zhvillimi i Sektorit Privat Konkurrenca informale e biznesit.
Sektori Publik Mungesa e planit urban dhe zhvillimit urban sht kryesisht jasht kontrollit. Mungesat n Legjislaion n t gjith sektort e shrbimeve kan uar n tarim q nuk reekton koston e vrtet t shrbimeve.
101
SWOT S/O
Lezh Infrastruktura Pozicion gjeograk i favorshm Qndr e rndsishme transporti Lidhje e mir infrastrukturore
Kor Infrastruktura Pozicioni gjeograk i favorshm, n ku me dy vende fqinj Relativisht cilsi e mir e rrjetit rrugor n krahasim me rrethet e tjera. Sisteme funksionale t trajtimit t ujrave t zeza dhe drenazhimit. Furnizimi me energji elektrike sht prmirsuar ndjeshm nga viti 2004. Investime t rndsishme jan br n furnizimin me uj dhe sistemet e kanalizimeve. Zhvillimi i Sektorit Privat Ekzistenca e burimeve natyrore unike dhe burimeve t shumta ujore. Burime t favorshme pr zhvillimin e agrobiznesit dhe turizmit. Hapsira pr zhvillimin e parqeve t biznesit Zhvillimi Njerzor Forc punonjse e kualikuar Prezenc e universitetit Zhvillimi i Sektorit Privat Potencial pr zhvillimin e turizmit. Potencial pr zhvillimin e bizneseve t agro-perpunimit Bashkpunim ndrmjet bashkis, biznesit dhe pjess tjetr t komunitetit Pritshmrit m t mdha t bizneseve n lidhje me prmirsimet nuk prfshijn kostot e medha, kryesisht prmirsimin e proedurave. Shrbime bankare t ngritura, prezence e bankave t huaja. Zhvillimi Njerzor Forc punonjse e kualikuar Prezenc e universitetit Zona t mdha t plantacioneve dhe pyjeve halor si nj potencial pr krijimin e mikroklims s qytetit. Zhvillimi Njerzor Forc punonjse e kualikuar Prezenc e universitetit Rikthimi i emigrantve Te ardhura t larta pr frym Zhvillimi i Sektorit Privat Potencial pr nxitjen e sektorit t agrobiznesit. Ekzistenca e industris s leht prpunuese. Burime t rndsishme historike dhe kulturore me potencial pr zhvilimin e turizmit historik dhe kulturor. Zona industriale t lira s bashku me infrastrukturn zike ekzistuese n dispozicion t zhvillimit t agrobiznesit. Prezenca e institucioneve trainuese, krkimore dhe nanciare pr mbshttjen e zhvillimit t biznesit. Ekzistenca e projekteve dhe interesave nga palt e treta pr t nancuar projekte t trashgimis arsimore dhe kulturore.
Elbasan Infrastruktura Pozicion gjeograk i favorshm Ekzistenca e burimeve ujore t bollshme dhe cilsore
Zhvillimi i Sektorit Privat Klim biznesi relativisht e mir Prezenca e bankave-mundsi nancimi pr SME-te. Pritshmrit m t mdha t bizneseve n lidhje me prmirsimet nuk prfshijn kostot e mdha, kryesisht prmirsimin e proedurave. Potencial i madh pr turizmin zbavites dhe historik Infrastruktur ekzistuese e turizmit Potencial pr zhvillimin e Skelave n Lumin Drin. Rajon i mirnjohur pr prodhimet e tij bujqsore. Mundsia pr t zgjeruar sektorin e agrobiznesit Mbi 40 prqind e rezervave jometalore t vendit n territorin e qytetit.
Shkodra Infrastruktura Pozicion gjeograk i favorshm Akses i leht n rrjetin e transportit kombtar dhe ndrkombtar Ekzistenca e nj sr projektesh pr prmirsimin e infrastrukturs s furnizimit me energji elektrike, uj dhe kanalizime
Zhvillimi Njerzor Forc punonjse e kualikuar. Shrbime shndetsore cilsore dhe efektive n rajon
W/T
Infrastruktur Furnizim i dobt me energji elektrike Sektori Publik Mungesa e planit urban Korrupsion
Infrastruktura Furnizim i dobet me energji elektrike Infrastruktur e dobt e trajtimit t ujrave t zeza Rruga e portit n kushte shum t kqija. Sistem drenazhimi i pamjaftueshm pr prmbytjet. Mjedis i paprshtatshm tregtar Pamjaftueshmri e zonave t gjelbra Zhvillimi i Sektorit Privat Munges e marketingut profesional Munges e iniciativave pr krijimin e bizneseve t reja Ekzistenc e monopoleve Munges e politikave stimuluese pr bizneset Nivel i lart i konkurrences s pandershme Ndarje e toks n ngastra t vogla Zhvillimi Njerzor Emigrim i profesionisteve Sektori Publik Nivel lart i burokracis nga institucionet publike n adrese t shtjeve kye dhe liensimit t biznesit. shtje t pasqaruara me pronat dhe konikte me titujt e pronsis. Nivel i lart i korrupsionit dhe monopoleve, t cilat prekin zhvillimin e sektorit privat Financim i pamjaftueshem Te meta n ligjin pr planikimin urban dhe planin hapsinor kombtar. Sektori Publik Munges e siguris publike, ligjit dhe rendit. Nivel i ult i t ardhurave lokale (n krahasim me qytetet e tjera) Mungesa e kapaciteteve t institucioneve bashkiake (rregjistrim i prons publike, rregjistri i kadastrs urbane, regjistrimi gjndjes civile, etj) Korrupsion tipik pr kt vend Zhvillimi i Sektorit Privat Munges e ekonomis s diversikuar dhe ekzistenca e teknologjis s vjetruar Munges e nj klime t favorshme dhe imazhi pr t trhequr bizneset Munges komunikimi midis qeverive lokale dhe bizneseve Qeveria lokale nuk ka mjetet e nevojshme apo autoritetin e duhur pr t ndihmuar zhvillimin e SME-ve Konkurrenc e pandershme midis bizneseve Zhvillimi Njerzor Emigrim i popullsis
Sektori Publik Mungesa e planit rregullator urban Vonsa dhe pasaktesi ne rregjistrimin e prons private dhe publike
Infrastruktura Infrastruktur e dobt zike me munges investimesh q nuk e mbulojne gjith qytetin Vendbanime informale t medha nuk integrohen n qytet. Shrbime jo cilsore t transportit publik Paqartsi dhe munges matjeje pr t prcaktuar kujt administrative t komunave dhe bashkive Nivel i lart i ndotjes se ajrit dhe ujit. Krcnimi pranishm nga prmbytjet pr zonat e banuara Mungesa e trajtimit t mbetjeve Shprndarje jo e knaqshme shrbimesh
Infrastruktura Furnizim i dobt me energji elektrike Infrastruktur e dobt e trajtimit t ujrave t zeza Furnizim i dobt me uj t pijshm
Zhvillimi i Sektorit Privat Niveli i padiferencuar i taksave nuk stimulon biznesin (kombtar apo bashkiak Largim i vazhdueshem i bizneseve nga qyteti Konkurrenc e pandershme Zhvillimi i Sektorit Privat Mungesa e promovimit t trashgimis historike kulturore dhe burimeve. Munges e njohurive n sigurimin e shrbimeve dhe marketingut t turizmit. Tradit e industrise s rnd e trashguar nga sistemi i mparshm. Munges e mundsis pr nancime n SME-te Konkurrence e pandershme e biznesit. Zhvillimi Njerzor Ndotje ekzistente nga industria e rnd me tekonlogji t vjetr emigrim masiv i njerzve shum t arsimuar
Zhvillimi Njerzor Mungesa e edukimit profesional dhe trajnimit Emigrim i popullsis
103
Tabela A 3.2 Investimet prioritare t identikuara n Planet Strategjike pr Zhvillimin Ekonomik Lokal
Berat Ndrtimi i rrugve Rehabilitimi i infrastrukturs rrugore Prmirsimi i ndriimit t rrugve Shkodra
Nevojat pr Investime Rrug/ Transport
Durrs
Prmirsim i infrastrukturs s rrugve dhe rrjetit hekurudhor duke lidhur portin me qytetin Rehabilitim i sistemit ekzistues t rrugve. Prmirsimi dhe modernizimi i portit Durrs Rehabilitimi i ndriimitt t rrugve. Rikonstruktimi i linjs s furnizimit me energji elektrike Rikonstruksioni i sistemeve t ujit t pijshm dhe kanalizimeve dhe dhnia e nj konensioni pr menaxhimin e tyre. Rikonstruksioni i sistemeve t drenazhimit kundr prmbytjeve dhe stuhive. Zgjerimi i rrjetit t telefonis kse t qytetit. Prmirsimi i furnizimit me energji elektrike Rehabilitimi i sistemit t kanalizimeve dhe drenazhimit t qytetit. Rehabilitim i furnizimit me uj t pijshm dhe menaxhimit.
Energji Elektrike
Permirisimi i furnizimit me energji elektrike
Uj
Ndrtimi i nj impanti pr trajtimin e ujrave t zeza Rehabilitim i sistemit t drenazhimit t ujrave ne siprfaqe
Komunikime
Menaxhimi i mbetjeve Rehabilitimi i shkollave
Ndrtimi i nj vendgrumbullimi pr mbetjet urbane me standarte bashkkohore
Arsim
Rehabilitimi i shkollave dhe kopshteve
Instalimi i linjave t reja telefonike dhe rinovimi i rrjetit ekzistues Prmirsimi i menaxhimit t mbetjeve t ngurta t bashkis Ndrtimi i nj vendgrumbullimi pr mbetjet urbane me standarte bashkkohore Rehabilitimi i shkollave dhe kopshteve Prmirsimi i infrastrukturs s universitetit dhe vendosja e partneriteteve afatgjata. Prmirsimi dhe rritja e numrit t shrbimeve sociale q i shrbejn komunitetit Prmirsimi i shrbimeve t kujdesit shndetesor parsor Riprezantimi dhe promovimi i ngjarjeve tradiconale historike dhe trashgimis kulturore Ndrtimi i ambjenteve t reja publike sportive dhe shplodhse dhe rehabilitimi i atyre ekzistuese
Kujdes Shndetesor & Shrbime Sociale
Ngritja e nj sistemi shrbimesh sociale q do ndihmoj t gjith njrezit n nevoj
Ndrtimi i jetimoreve
Kultur dhe Zbavitje
Ndrtimi i ambjenteve argtuese, edukuese kulturore dhe shplodhse. Rritja e numrit t aktiviteteve, q promovojn vlerat kulturore, historike dhe arkeologjike. Zgjerimi i sezonit turistik prmes zgjatjes s kalendarit kulturor dhe ngjarjeve artistike. Prfshirja e bizneseve n mirmbajtjen dhe zhvillimin e monumenteve arkeologjike t qytetit.
Ngritja e nj One-stop-shop (pik e vetme q ofron t gjitha shrbimet) Ndrtimi i nj tregu peshku Ndrtimi i qndrs pr zhvillimin e panaireve dhe promovimin e exportit t biznesit. Krijimi i aktiviteteve t reja dhe materialeve promocionale q mundsojne zhvillimin e SME-ve t reja. Fuqizimi i kapaciteteve t administrates s qytetit pr t mbshtetur biznesin. Rritja e numrit t vendeve ku mund t vendosen bizneset. Zhvillimi i infrastrukturs zike pr t mbshtetur turizmin (shrbimi i plazhit, gjelbrimi, etj.) Zgjerimi i numrit dhe prmasave t qytetit Prmirsimi i mjeteve t planikimit pr zhvilimin urban dhe menaxhimin e qytetit Modernizimi i shrbimit t gjndjes civile
Ngritja e nj One-stop-shop (pik e vetme q ofron t gjitha shrbimet) Rritje e standarteve t shrbimeve t ofruara nga hotelet dhe biznese t tjera n lidhje me turizmin Nevoj pr nj qendr informacioni mbi turizmin dhe marketing i fuqishm Fuqizimi i kapaciteteve t administrates s qytetit pr t mbshtetur biznesin.
Ngritja e nj One-stop-shop (pik e vetme q ofron t gjitha shrbimet) Ndrtimi i nj qndre panairesh pr biznesin Krijimi i aktiviteteve t reja dhe materialeve promocionale n funksion t zhvillimit t SME-ve t reja. Fuqizimi i sistemit ekzistues t tregjeve t shitjes me pakic dhe shumic. Krijimi i nj qndre tregtare pr produktet artizanale. Rritja e standarteve t shrbimit n hotele dhe bisnese t tjera t lidhura me turizmin. Krijimi i strukturave pr t nxitur dhe mbshtetur aktivitetet prtej kujve.
Mjedis
Administrate Publike
Rehabilitimi i fasadave publike Zgjerimi i numrit dhe prmasave t zonave t gjelbra n qytet Prmirsimi i mjeteve t planikimit pr zhvilimin urban dhe menaxhimin e qytetit dhe rrethinave t tij Modernizimi i sistemit t mbledhjes s taksave
Rehabilitimi i fasadave publike n rrugt kryesore Arritja e standarteve optimale t mjedisit Prmirsimi i mjeteve t planikimi pr zhvilimin urban dhe menaxhimin e qytetit
Permiresim Urban
Urbanizimi dhe integrimi i zons dhe komunitetit t Knetes me pjesn tjetr t qytetit. Rritja e numrit t njsive t strehimit
105
Nevojat pr Investime Rrug/ Transport Rehabilitimi i sistemit t rrugve. Rehabilitimi i ndriimit publik Prmirsimi i sistemit aktual t rrugve, duke pasur parasysh ndikimin ekonomik t Korridorit 8 Krijimi i nj sistemi t ri t integruar transporti publik Zhvillimi i infrastrukturs q lidh Elbasanin me vendet turistike dhe natyrore Prmirsimi i sistemit aktual t rrugve Ndrtimi i unazs s qytetit Rehabilitimi i ndriimit publik Ndrtimi i urs
Tirana
Kor
Elbasan
Lezh
Energji Elektrike Uj
Krijimi i transportit publik cilsor (linjat e autobuzave, hekurudha, etj.) Prmirsimi i sistemit t menaxhimit t trakut. Prmirsimi i sistemit ekzistues t rrugve. Projektimi dhe ndrtimi i nj rrug unaze t qendrs s qytetit (statusi aktual??) Prmirsim i menaxhimit t kontrollit t trakut, zbatimit t rregullave, parkimit dhe transportit publik. Rehabilitimi i sistemit t furnizmit me energji elektrike Rehabilitimi i sistemit t kanalizimeve Ndrtimi i nj kompleksi hidroelektrik s bashku me sistemin e menaxhimit t rrjedhjes s ujit. Ndrtimi i nj infrastrukture pr kontrollimin e vrshimit t lumit Ndrtimi i nj impianti pr trajtmin e ujrave t zeza
Menaxhim i mbetjeve
Fuqizimi i sistemit t shprndarjes s ujit dhe prmirsim i sistemit menaxhues t ujit (lluar m 2001 me asistenc teknike Italiane) Nevoja pr zgjerimin dhe prmirsimin e kapacitetit t kanalave t ujrave t zeza dhe permiresim i sistemit t drenazhimit. Program pr ndrprerjen e lidhjeve t paligjshme t ujit. Ndrtimi i nj vendgrumbullimi t mbetjeve urbane me standarte bashkkohore Ndrtimi i nj vendgrumbullimi t ri pr mbetjet urbane Rehabilitim i impiantit ekzistues t menaxhimit t mbetjeve urbane Prmirsimi i infrastrukturs s shkollave Prmirsimi i infrastrukturs s universitetit
Ndrtimi i nj vendgrumbullimi t ri pr mbetjet urbane (me nancimin e qeveris Italiane)
Arsim
Ndrtimi i nj vendgrumbullimi t ri pr mbetjet urbane dhe rehabilitimi i depozites ekzistuese s mbeturinave urbane t vendosura pergjat shtratit t lumit Menaxhim i integruar i mbetjeve t ngurta Prmirsimi i infrastrukturs s shkollave Lidhje m e mir ndrmjet sistemit arsimor parauniveristar dhe atij universitar. Zgjerim i kapacitetit dhe infrastrukturs ekzistuese t universitetit
Kujdes Shndetesor & Shrbime Sociale Kultur dhe Zbavitje Nevoja pr nj qendr t informimit pr turizmin dhe marketingut t fuqishm. Rehabilitim dhe zhvillim i vendeve historike dhe kulturore t qytetit (Pazari i vjetr, Muzeu Historik, Teatri AZ ajupi, etj.) Ndrtimi i ambjenteve moderne shplodhse me partneritet publikprivat. Ngritja e nj One-stop-shop (pik e vetme q ofron t gjitha shrbimet) Ndrtimi i nj qndre multifunksionale pr t zhvilluar panaire lokale dhe rajonale dhe aktivitete t tjera. Zhvillimi i partneriteteve ndrmjet bashkis, biznesit dhe komunitetit. Promovimi i grupeve t ngjashme brenda sektorit t agro-biznesit. Krijimi i nj inkubatori t biznesit. Krijimi i kushteve, stimujve dhe hapsirave pr zhvillimin e biznesit. Zhvillimi i aktiviteteve kye promocionale pr turizmin dhe materialeve marketing Ngritja e komitetit t turizmit dhe qendrs s informimit. Organizimi i panaireve turistike rajonale dhe kombtare. Qndra zhvillimi, shprndarjeje dhe perpunimi pr agro-biznesin. Lehtsimi i mundsis pr nancime dhe krijimi i nj fondi, pr SME-te. Rehabilitim dhe zhvillimi i vendeve historike n qytet (kalaja, etj) Prmirsimi i infrastrukturs kulturore ekzistuese dhe ndrtimi i ambjenteve t reja kulturore. Rikonstruksioni i sheshit qndror
Program punsimi aktiv pr grupet me t ardhura t ulta.
Zhvillimi i nj sr iniciativash pr t mbrojtur m tej shndetin publik.
Sigurimi i mjaftueshm i toks pr ndrtime industriale me akses t prshtatshem n infrastruktur Ngritja e nj zone speciale industriale
Mjedis
Zgjerimi i numrit dhe prmasave t zonave t gjelbra n qytet, duke mbrojtur zonat ekzistuese t gjelbra dhe liqenin nga ndrtimet
Zgjerimi i numrit dhe prmasave t zonave t gjelbra n qytet Ngritja e nj sistemi pr monitorimin e cilsis s ajrit n qytet
Zgjerimi i numrit dhe prmasave t zonave t gjelbra n qytet Heqja mbeturinave pergjat bregut t lumit Sistem pr monitorimin e cilsis s ajrit
Prmirsimi i ambjenteve argtuese t qytetit (qender rinore, qendr kulturore, qendr sportive) Rehabilitimi dhe zhvillimi i qndrave historike dhe kulturore t qytetit (Muzeu Historik dhe Etnograk, Kshtjella Mesjetare) Restaurimi i ndrtesave dhe veprave t artit. Ngritja e nj One-stop-shop (pik e vetme q ofron t gjitha shrbimet) Sigurimi i mbshtjtes pr bizneset, pr t prmirsuar cilsin e shrbimeve. Krijimi i aktviteteve t rndsishme pr promovimin e turizmit dhe krijimi i materialeve marketing Riaktivizimi i industris s perpunimit ushqimor Ndrtimi i vendeve tregtare publike (tregje) pr produktet ushqimore Koordinimi i aktorve publike dhe private pr planikimin e zhvillimit t turizmit Zgjerim i numrit dhe prmasave t zonave/mjediseve t gjelbra t qytetit
107
Administrate Publike
Prmirsimi i mjeteve t planikimit urban pr zhvillimin urban dhe menaxhimin e qytetit dhe rrethinave t tij.
Prmirsim Urban
Prmirsimi i infrastrukturs urbane dhe dendsimi i zonave t vendbanimeve informale dhe integrimi i tyre n qytet
Prmirsimi i mjeteve t planikimit urban pr zhvillimin urban dhe menaxhimin e qytetit dhe rrethinave t tij. Modernizimi i bashkis dhe shrbimit t regjistrit t gjndjes civile Prmirsimi i infrastrukturs t vendbanimeve informale dhe integrimi i tyre n qytet Rinovimi urban nprmjet zhvillimit pilot t strehimit zhvillimit Prmirsimi i infrastrukturs t vendbanimeve informale dhe integrimi i tyre n qytet
Zhvillimi i nj Plani Rregullator Urban dhe Plani pr Investimet Kapitale Zgjidh koniktet e kujve adminstrative ndrmjet Elbasanit dhe qyteteve t tjera.
Prmirsimi i mjeteve t planikimit urban pr zhvillimin urban dhe menaxhimin e qytetit
109
Figura A. 3.1 N Shkodr dhe Elbasan shpenzimet kapitale lokale luhaten do vit
200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0
current lek millions
63 18 58 25 23
113 38 20 53 19 41
109 83 32 11 21
113 82 15 22 17 42
2002
2003
2004
2005
2002
2003
2004
2005
Shkoder
Elbasan
Urban Roads
Water
Other Capital Expenditures
Burimi: t dhnat e Ministris s Financave dhe prllogaritjet e stat t Banks Botrore, si dhe t dhna nga bashkit e Shkodrs dhe Elbasanit
Figura A. 3.2 Strategji t ZHEL me ambicie t qarta por me fonde/nancime jo t sigurta t Ardhurat dhe Shpenzimet Lokale*, Bashkia Elbasan
3,000,000
Financing gap 2006-2009

2,500,000
2,000,000
1,500,000
1,000,000
500,000
Rev
Rev
Rev
Rev
Rev
Rev
Rev
Rev
Exp
Exp
Exp
Exp
Exp
Exp
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Total Revenues Capital Exp from Own Revenues Required Capital Expenditures
Operating Expenditures Capital Exp from State Transfers
Shnim: Shpenzimet kapitale t nevojshme bazohen n planin strategjik pr ZHEL t Elbasanit. Pr vitet 2006 2009 nuk ka parashikime t buxhetit bashkiak. Shpenzimet operative u supozua se do t mbeteshin konstante, ndrsa norma pozitive e rritjes s t ardhurave lokale ishte prllogaritur mbi bazn e atyre t dhnave. Burimi: t dhant e Ministris s Financave dhe prllogaritjet e stat t Banks Botrore.
Exp
Exp

Figura A. 3.3 t Ardhurat dhe Shpenzimet Lokale, Bashkia Shkodr
3,500,000
Financing gap 2006-2009
3,000,000
2,500,000
2,000,000
1,500,000
1,000,000
500,000
Rev
Rev
Rev
Rev
Rev
Rev
Rev
Exp
Exp
Exp
Exp
Exp
Rev
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Total Revenues Capital Exp from Own Revenues Required Capital Expenditures
Operating Expenditures Capital Exp from State Transfers
Shnime: Vllimi total i investimeve kapitale t synuara pr periudhat e ardhme t planikuara sht 7.04 miliard Lek (USD 70.4 milion), prkundrejt 173.7 milion lek (USD 1.74 milion) t shpenzimeve kapitale vjetore, bazuar n shifrat e vitit 2005. shpenzimet kapitale t krkuara jan bazuar mbi planin strategjik t ZHEL t Shkodrs. Nuk kishte asnj parashikim buxheti bashkiak n dispozicion pr vitet 2006 2009. Shpenzimet operative u supozuan se do t mbeten konstante, ndrsa si n rastin e Elbasanit, rritja pozitive e t ardhurave lokale u perllogarit nga t dhnat. Burimi: t dhnat e Ministris s Financave dhe prllogaritjet e stat t Banks Botrore.
Exp
Exp
Exp
111
Tabela A 3.3 Struktura e t ardhurave t qeverive vendore n qytetet e Shqipris, 2004. T ardhurat e qeverive vendore n mij Lek
Tatim mbi ndikimin n infrastruktur * 3,571 2,250 36,459 28,751 31,044 5,833 7,680 1,782 28,689 13,306 966,884 1,474 Tatimi i thjeshtuar mbi timin 53,114 22,173 238,839 104,074 99,876 36,936 97,055 9,283 27,864 76,961 964,573 113,618 Tatimi mbi bizneset e vogla 21,878 8,320 125,794 39,575 31,757 16,087 36,346 3,583 7,356 27,394 489,430 33,572 Taksa t tjera vendore 25,027 5,082 172,108 60,042 47,991 24,548 58,485 6,288 16,284 41,496 715,974 68,862 17.1 9.6 24.0 20.7 16.5 20.5 22.7 18.1 16.3 20.1 18.4 18.5 Te ardhurat totale nga taksat lokale 113,467 40,063 638,864 253,931 238,506 94,041 226,858 22,911 85,300 165,897 3,419,439 247,240 77.3 75.5 89.2 87.5 82.1 78.5 88.0 65.9 85.4 80.3 87.8 66.4 Taksat vendore dhe burime t tjera t ardhurash 33,298 12,995 77,420 36,275 51,976 25,749 30,940 11,840 14,585 40,766 473,711 125,145 22.7 24.5 10.8 12.5 17.9 21.5 12.0 34.1 14.6 19.7 12.2 33.6 Te ardhurat totale t grumbulluara lokalisht 146,765 53,058 716,284 290,206 290,482 119,790 257,798 34,751 99,885 206,663 3,893,150 372,385 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
Taks mbi pronn
Berat Peshkopi Durrs Elbasan Fier Gjirokaster Kor Kukes Lezh Shkodr Tiran Vlor
9,877 2,238 65,664 21,489 27,838 10,637 27,292 1,975 5,107 6,740 282,578 29,714
Si pjes e totalit t t ardhurave lokale e shprehur n prqindje Berat 6.7 2.4 36.2 14.9 Peshkopi 4.2 4.2 41.8 15.7 Durrs 9.2 5.1 33.3 17.6 Elbasan 7.4 9.9 35.9 13.6 Fier 9.6 10.7 34.4 10.9 Gjirokaster 8.9 4.9 30.8 13.4 Kor 10.6 3.0 37.6 14.1 Kuks 5.7 5.1 26.7 10.3 Lezh 5.1 28.7 27.9 7.4 Shkodr 3.3 6.4 37.2 13.3 Tiran 7.3 24.8 24.8 12.6 Vlor 8.0 0.4 30.5 9.0 *per dhnien e lejeve t ndrtimit
Burimi: t dhnat e Ministris s Financave dhe prllogaritjet e stat t Banks Botrore

Tabela A 3.4 Elbasan shpenzimet kapitale t veanta t planikuara dhe identifkuara n planin e ZHEL
Projekti Rikonstruksioni i infrastrukturs s kontrollit t prmbytjeve/vrshimeve Ndrtimi i nj vendi grumbullimi t mbetjeve urbane Rigjenerimi i brezit t gjelbr dhe rindrtimi i nj infratrukture pr kontrollin e vrshimit t lumit Rinovimi urban i zhvillimit 45 vjecar t strehimit Ruajtja dhe rinovimi urban i rrethinave t kalas Rregullimi i parkut t Krastes s Madhe Rigjenerimi i rrugs Thoma Kala n nj rrug m t gjer dhe korridor biznesesh Ndrtimi i nj muzeu arkeologjik Rindrtimi i sheshit qndror t Elbasanit Rindrtimi i pallatit t sportit Hapja e nj muzeu arsimor Rindrtimi i Teatrit Skampa Prmirsimi i jetess/banimit dhe prmirsimi i infrastrukturs pergjat unazs jugore t Elbasanit Zhvillimi i nj infrastrukture zike pr sistemin e adresave Hapja e nj inkubatori biznesi Rindrtimi i krematoriumit t spitalit Hapja e nj Agjensie Rajonale t Zhvillimit Totali Burimi: Strategjia ZHEL Elbasan, 2005. Kosto n US$ (000) 22,625 8,800 2,313 2,050 1,569 1,531 1,325 631 513 513 381 381 309 309 175 126 73 43,623 Kosto n lek (000) 2,262,500 880,000 231,250 205,000 156,875 153,125 132,500 63,125 51,250 51,250 38,125 38,125 30,875 30,875 17,500 12,625 7,250 4,362,250 Kohzgjatja e Projektit n vite 3 3 2 2 5 5 2 1 1 2 1 1 1 1 3 1 3
Tabela A 3.5 Shkodr - shpenzimet kapitale t veanta t planikuara dhe identikuara n planin e ZHEL-it
Kosto n US$ (000)) 37,500 11,511 5,000 3,125 1,810 1,495 888 875 850 734 625 585 Kohzgjatja e Projektit n vite 3 5 5 1
Projekti Rehabilitimi i pjess s mbetur t rrjetit kryesor shperndars s ujit Rindrtimi i 15 rrugve t qytetit Krijimi i nj sistemi pr menaxhimin e integruar t ekosistemit t Liqenit t Shkodrs Vendosja/instalimi i pajisjeve t nevojshme pr menaxhimin kryesor t ujit Rehabilitimi i 5 njsive siprfaqsore t drenazhimit dhe shkarkimit t ujrave t qytetit Ndrtimi n qytet i tregjeve t reja t vogla pr shitjen me pakic t frutave, zarzavateve, peshkut dhe mishit Krijimi i nj qndre rajonale trajnimi pr biznesin Perfundimi i ndrtimit t rezervuareve kryesore t furnizmit me uj n kodrat e Tepes Ndrtimi i nj qndre pr panairet e biznesit Ndrtimi i tubacioneve t reja pr sistemin e kanalizimeve t ujrave t zeza Ndrtimi i nj pike grumbullimi t mbetjeve t ngurta urbane Ndrtimi i nj biblioteke t re n Unversitetin Luigj Gurakuqi
Kosto n lek (000) 3,750,000 1,151,063 500,000 312,500 181,040 149,486 88,750 87,500 85,000 73,400 62,500 58,523
1 2 1 3 5 1 1
113
Prmirsimi i teknologjis s mbledhjes, transportit dhe menaxhimit t mbetjeve t ngurta t bashkis Rindrtimi i ndriimitt publik t 8 rrugve Krijimi i nj qndre tregtare pr produktet artizanale Prmirsimi i furnizimit me energji elektrike brenda Zons Industriale Rehabilitimi i sistemeve siprfaqsore t drenazhimit t ujit t pijshm dhe ujrave t zeza n Zonn Industriale Vendosja/Instalimi i linjave t reja telefonike dhe rinovimi i rrjetit ekzistues brenda Zons Indsutriale Ndrtimi i nj Qndre Rinore n qytet Vendosja/Instalimi i valvulave t reja n sistemin kryesor t shprndarjes s ujit Ndrtimi i tre qndrave sociale pr grupet e marxhinalizuara t komunitetit dhe sigurimi i shrbimeve sociale e partneritet me OJF-te lokale Prmirsimi i teknologjis s mirmbajtjes s sistemit t kanalizimeve Prmirsimi i ambjentit rrethues t Teatrit Migjeni Ndrtimi i nj stadiumi t mbuluar atletik Prmirsimi i ndriimitt t rrugve brenda Zons Industriale Rehabilitimi i Shkolls s mesme P. Jakova Rehabilitimi i Parkut Luigji Gurakuqi Rehabilitimi i stacionit t pompave t ujrave t zeza t qytetit Rehabilitimi i gjelbrimit t rrugve kryesore t qytetit Rehabilitimi i Qendrs Kulturore t qytetit Krijimi i nj qndre shrbimesh pr biznesin Ndrtimi i ambjenteve sportive publike dhe private Ndrtimi i nj palestre mundjeje Ndrtimi n qytet i nj vendi publik-treg shumice pr frutat dhe zarzavatet Ndrtimi i nj zon t gjelbr n lagjen Zdrale Rehabilitimi i infrastrukturs rrugore brenda Zons Industriale Rehabilitimi i hapsirave t gjelbra pran Pazarit Krijimi i nj baz t dhnash dhe nj programi perkates kompjuterik pr t gjitha adresat n Shkodr Rindrtimi i qendrs shndetsore komunitare n lagjen Tre Heronjt Ndrtimi i nj qendr t re shndetsore n lagjen Vojo Kushi Rindrtimi i qndrave shndetsore n Zogaj dhe Shirok G3:O2:PG1:p2: Rehabilitimi i Shkolls 9-vjecare Skenderbeg Rehabilitimi i Kopshtit Guerrile Kompjuterizimi i Zyrs s Gjndjes Civile Prmirsimi dhe zgjerimi i hapsirave t gjelbra brenda Zons Industriale Krijimi i nj One-Stop-Shop (zyr e vetme q ofron shum shrbime njkohesisht) n Bashkin e Shkodrs Ndrtimi i nj hapsire t re t gjelbr pergjat rrugs Isuf Sokoli n zonn rezidenciale Bacja e Cakajve Rehabilitimi i ambjenteve sportive n shkollat e qytetit Rindrtimi i nj qndre shndetsore komunitare n lagjen Partizani Ndrtimi nj hapsire t re t gjelbr n zon t banuar Xhabije Totali Burimi: Strategjia e ZHEL Shkodr, 2005.
560 520 500 430 372 300 300 250 224 210 202 200 174 150 136 124 85 64 56 50 50 45 37 30 30 30 30 30 25 24 23 23 21 20 20 18 15 12 70,389
56,000 52,040 50,000 43,000 37,200 30,000 30,000 25,000 22,369 21,000 20,211 20,000 17,400 14,951 13,640 12,400 8,500 6,376 5,625 5,000 5,000 4,500 3,700 3,032 3,000 3,000 3,000 3,000 2,500 2,427 2,348 2,270 2,100 2,000 2,000 1,800 1,500 1,244 7,038,895
1 1 1 1 1 1 4 5 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
114 VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI Shtojca pr Kapitullin 4
Figura A. 4. 1 Shprndarja e Konsumit n vit pr do familje (zonat urbane bregdetare: Durrs, Fier, Vlor)
115
Kutia A. 5. 1 Klasikimi i vendosjes rajonale t Ndrtesave Individuale t Paligjshme
sht e dobishme t klasikohen rastet e ndrtimeve individuale t paligjshme n kategorite e mposhtme; (a) Ndrtesat e ndrtuara nga pronart por pa leje ndrtimi. Brenda ksaj kategorie ka disa nn kategori: Ndrtesa brenda zons s projektuar urbane, por pa leje ndrtimi; Ndrtesa t ndrtuara n tok t projektuar bujqsore (kryesisht pergjat rrugve kryesore); Shtesa t bra pa leje t posame ndrtimi; Ndrtesa jo n konformitet me lejet e dhena (p.sh. me shum hapsire sesa percaktohet n leje) (b) Ndrtesat e ndrtuara nga ata q nuk e kan tokn n pronsi. Ky problem u shkaktua kryesisht pr shkak t voness n rikthimin e toks dhe dhnies s paligjshme t lejeve t ndrtimit (n mnyr t qart ose t nnkuptuar) nga autoritetet prkatse. Ndrtesat e ndrtuara n tokn e cila sht n pronsi t palve t treta: pr shkak t voness n rikthimin e tokave, ka nj numr ndrtesash n zonat urbane ku ndrtimi lloi hert n vitet 1990 dhe iu rikthye pronarve t mparshm/ origjinal t tokave n mesin/fundin e viteve 1990. N shum raste, ndrtesat (dhe tokat) jan rishitur nga ndrtuesit llestar n tregjet informale pr zhvillim/ndrtim t mtejshm; Ndrtesat Pseudo-te ligjshme. Ka nj numr ndrtesash, t cilat jan ndrtuar duke marr leje ndrtimi t qart ose t nnkuptuar nga zyrtar (te qeverive vendore ose qndrore), kryesisht n mesin e viteve 1990 pr zonat ku kta zyrtar nuk kan pasur kompetenc juridike. Shumica e ndrtesave jan pr prdorim tregtar, si p.sh hotele dhe resorante. Kur shkeljet llojn t bhn hapur, dendsimi dhe shumimi shfaqet ndrmjet transaksioneve n tregjet informale. Shembuj t till prfshijn: dyqanet dhe restorantet mbi kanalet kulluese dhe drenazhuese (Lushnj dhe Lezh), resorantet n zonat bregdetare (bregdeti jugor), restorantet n parqt kombtare (Divjak) dhe kioskat n parkun e Tirans. Ligji Nr. 9402 l t kuptohet se kto ndrtime ka shum mundsi t legalizohen1.
Neni 2 i Ligjit Nr. 9402 prcakton se kriteret q shpjegojn prjashtimin pr legalizimin do t vendoseshin nga Kshilli i Ministrave (Neni 2, paragra 1).
1
116 VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI Shtojca pr Kapitullin 6
Kutia A. 6. 1 Master Plani dhe Plani i Vendosjes Rajonale t Varshavs 1

N vitin 1999 Bashkia e Varshavs publikoi nj strategji zhvillimi q prfshin periudhn deri n vitin 2010. N shum aspekte t strategjis, ku percaktohen nj sr objektivash ekonomike dhe mjedisore, kan nj ndikim t drejperdrejte n zhvillimin hapsinor t qytetit. Varshava, nj zon metropolitane prej 2.5 milion banorsh, sht e shtrir n nj siprfaqe/rreze prej 45 km. Popullsia n periferi t saj ka ardhur duke u rritur, ndrkoh q n bashkin e Varshavs numri i popullsis sht n rnie. Kjo tendenc e ktij zhvillimi urban, e shperndan popullsin metropolitane n nj hapsir shum m t madhe sesa ajo e banuar/zaptuar nga Anglia e Madhe por vetm me nj t tretn e popullsis. Tendenca e shtrirjes hapsinore nuk sht e trashguar nga funksionimi i tregjeve por ka qn rezultat i shtrembrimeve t krijuara nga dshtimet adminisrative, rregullatore dhe infrastrukturore t trashguara nga e kalura komuniste n Poloni. N bashkin e Varshavs (zona qndrore e qytetit), norma e paprshtatshme dhe e pasakte e prdorimit t truallit, pasiguria pr t drejtat e pronsis, si dhe nnshfrytzimi i tokave t mdha n pronsi t shtetit, kontribuoi n copzimin e prdorimit t toks dhe levizshmrin e tregut t puns. Korrigjimi i dshtimeve n planikimin e toks me zgjidhje t drejtuara nga tregu dhe ndalimi ose kthimi mbrapsht i shprndarjes s popullsis metropolitane ishte nj detyr kryesore n zbatimin e strategjis s qytetit t Varshavs. N dukje ishte thelbsore q normat dhe investimet n infrastruktur t lejonin rizhvillimin e shpejt t prdorimit t toks s braktisur n zonat e qndrs s qytetit dhe zhvillimi i rreth 100 km2 tok akoma t lir por t ndodhur brenda kujve bashkiak. Nvqoft se toka do t vazhdonte t shprdorohej n qndr, m shum tok do t duhej t prdorej n periferi n nj distanc m t madhe nga aktivitetet ekonomike. Zona m e madhe e mundshme do t nevojitej pr tju dhn forcave t tregut pr t perkrahur ricklimin e toks dhe pr t rritur intensitetin e prdorimit t toks. Per t arritur nj sukses n tendencn e shtrirjes urbane dhe zbatimin e strategjis bashkiake duhet t ndrmerren nj sr veprimesh,ose nga vet bashkia ose nga nivelet m t larta t qeveris. Nj hap shum i rndsishm ishte krijimi i nj shtrese t re politike dhe administrative e quajtur zona metropolitane e Varshavs, e cila do t mund t bashkrendonte normat e prdorimit t toks n t gjith kujt administrativ. Territori bashkiak i Varshavs, u nda m pas n tre zona n prputhje me master planin (shiko hartn m posht). Koncepti i ndarjes s zonave n hartn e Varshavs sht i thjesht dhe transparent. Ajo i prket nj shkmbimi midis tre objektivave koniktual: t ruaj zonat historike t Varshavs nga cnimet/ dmtimet; t ruaj tiparet m t rndsishme mjedisore t qytetit (brigjet e lumenjve dhe pamjen nga Vistula); dhe t lejoj zhvillimin ekonomik t qytetit t drejtuar nga tregu duke pasur nxits t fuqishm pr riciklimin e pronave pr shrytezime t reja.
Nj prshkrim dhe analiz m e plote pr shtjen e prdorimit t toks n Varshav mund ta gjeni n http://alainbertaud.com/images/AB_Warsaw_Dec_2000.pdf
1
117
Kutia A. 6.1. vazhdim.

Territori bashkiak i Varshavs sht i ndar n tre zona kryesore: Nj zon ku zhvillimi sht i oreintuar nga tregu (nnzona C1 dhe MU), ku sht lejuar prdorimi i perzjer i tipeve t tokave me disa kuzime mbi dendurin e popullsis, prve shkalls s kuzimeve relativisht t bollshme. (48 prqind e zons totale t bashkis). Nj zon me aktivitete t veanta ku padyshim aktivitietet e dmshme jan veuar. (Nnzona TP dhe UT). Nj zon ku forcat e tregut jan t kushtzuara seriozisht pr t ruajtur vendet historike, kulturore dhe natyrore. Raporti i hapsirs bashkiake, q i sht ndar secils zon kryesore sht vendosur mbi bazn e objektivave dhe ndrlikimeve hapsinore. Nj e treta e zons s orientuar drejt tregut sht ende e lire. Kjo jep shum mundsi pr t kthyer tendencen demograke t s shkuars ku zonat jasht kujve t bashkis ishin duke u zhvilluar m shpejt. U pa e arsyshme q t zgjerohej puna pr planikimin zonal kryesor t bashkis n t gjith hapsirn metropolitane, dhe po ashtu t zhvilloheshin dhe monitoroheshin faktort hapsinor pr t dhn direktivat e ardhshme n strategjin metropolitane. pr t riprdorur pronat q prdoreshin pa eenc, bashkis ju krkua t bnte inventar t aseteve toka dhe t shiste pronat tregtare q zoteronte, ndrsa shmangte ndonj manipulim n tregun urban t shtpive. S fundmi, investimet publike n infrastrukturn primare t re ishin n rritje duke lejuar zhvillimin e hapsirave pran qndrs.
Referencat
Anas, Alex dhe Hyok-Joo Rhee (2005), When are urban growth boundaries not a second-best to congestion tolls? 1 Nntor 2005 Takimet e Ameriks Veriore pr Shkencat Rajonale, Las Vegas, Nevada, 9-12 Nntor 2005. SHPKT (2005), ShqipriaPlani Kombtar pr Transportin: Faza 2 Studimore, Programi PHARE i Komisionit Evopian, Raporti Final, Louis Berger S.A., Paris dhe Shqipri ARCS (2004), Vlersimi i Kosots Administrative dhe rregullatore n Shqipri, Qndra pr Nxitjen e Zhvillimin Njerzor, Tiran, Tetor 2004. Banka e Shqipris (2006), Buletini Ekonomik, Vllimi 9, Mars 2006. Bertaud, Alain dhe Bertrand Renaud (1997), Shtete Socialiste pa Tregje Toke, Gazeta e Ekonomive Urbane, 41, 1997, fq. 137-51 Boelhouwer, P. J., ed. (1997), Financimi i Sektorit t Qeradhnies n Evropn Perndimore, Studime t Politikave t Strehimit dhe Urbane 13. Delft, Hollande: Delft University Press Brueckner, J. (2000), Shtrirja urbane: diagnoza dhe mjekimet Pasqyra Rajonale e Shkencave Ndrkombtare Buckley, William dhe Jerry Kalarickal (2005), Politikat e Strehimit n Vendet n Zhvillim: Supozime dhe Pergnjeshtrime, Vzhguesi Krkimor i Banks Botrore (The World Bank Research Observer), Vellimi 20, Numr 2, Vjeshte, fq 233-257 Carletto, Gero, B. Davis, M. Stampini, S. Trento, dhe A. Zezza (2004), Lvizja e brendshme dhe migracioni i jashtm n Shqipri, ESA Dokument Nr. 04-13, FAO, Rome (http://www/fao.org/es/ESA/en/pubs wp.htm) Davies, Sara dhe Martin Hallet (2002), Ndrveprimet midis Zhvillimit Kombtar dhe atij Ndrkombtar, Hamburgisches Welt-Wirtschafts-Archiv dokument diskutimi Delta Albania (2004), Vzhgimi mbi Permiresimin e Mjedisit t Biznesit Vendas, Maj 2004. Dervishi, Anxhela. (2005), Vlersimi i Raportit t Projektit mbi Performancn Financiare t Bashkis dhe Vlersimit t Procesit t Hartimit t Buxhetit n Elbasan, Shkodr dhe Fier, Shqipri. Prgatitur pr Projektin e Administrimit dhe Menaxhimit t Tokave, Banka Botrore dhe MPPTT. Dillinger, William (2005), Marrdhniet Financiare Ndrqeveritare Laursen, Thomas, ed. (2005), shtjet Aktuale n Reformn Fiskale n Evropn Qndrore dhe Shtete e Balltikut, Banka Botrore. Dubel, Hans-Joachim, W. Jan Brzeski and Ellen Hamilton (2006), Rental Choice and Housing Policy Realignment in Transition: Post-Privatization Challenges in the Europe and Central Asia Region (Zgjedhja pr qerramarrjen dhe Rishikimin e Politikave t Strehimit ne Periudha Tranzicioni: Sdat e Post-Privatizimit ne Evrop dhe Rajonin e Azis Qndrore), Punim Krkimor 3884, Washington, D.C.: Banka Botrore, Rajoni i Evrops dhe Azis Qndrore, Departamenti i Infrastrukturs, Prill 2006. Hernandez-Coss, Raul, Jose de Luna Marrtinez, Andrea Amatuzio, Kamil Borowik dhe Federico Lagi (2006), The Italy-Albania Remittance Corridor: Shifting from the Physial Transfer of Cash to a Formal Money Transfer System, The World Bank and the Convergence Program. Prezantuar n Konferencn e Remitancave, Bari, Itali, 3-4 Mars 2006 Hilton, Andrew (2006), Shqipria: Projekti pr Menaxhimin e Toks dhe Zhvillimin Urban (Komponenti i Takses mbi Pronsin), Raport i Misionit, Korrik 2006. FMN (2006), Shqipria: Strategjia e Zbutjes s Varfris Raporti Vjetor Progresiv, Janar 2006 INSTAT (2004), Parashikimet pr Popullsin pr vitet 2001-2021, Tirana INSTAT (2005), General Results of Annual Structural Survey of Economic Enterprises, vitet 1998-2004, Tirana.
119
King R, Vullnetari J. (2003), Migration and Development in Albania, Development Research Centre on Migration, Globalisation and Poverty, Brighton Kotzamanis, Byron (2006), Survey on Albanian Immigrants in Greece, University of Thessaly Laboratory of Demographic and Social Analysis, Volos. Laursen, Thomas, ed. (2005), shtjet Aktuale t Reforms Fiskale n Evropn Qndrore dhe Shtetet e Balltikut, Banka Botrore. Strategjia ZHEL Berat (2005), Bashkia Berat Plani Strategjik pr Zhvillimin Ekonomik. http://siteresources. worldbank.org/INTLED/Resouces/339650-1122490529659/Berat.pdf Strategjia ZHEL Durrs (2005), Bashkia Durrs - Plani Strategjik pr Zhvillimin Ekonomik. Strategjia ZHEL Elbasan (2006), Qyteti i Elbasanit Strategjia e Zhvillimit. Strategjia ZHEL Kore (2005) Bashkia Kor - Plani Strategjik pr Zhvillimin http://siteresources.worldbank.org/INTLED/Resouces/339650-1122490529659/Kora.pdf Ekonomik.
Strategjia ZHEL Lezha (2005), Bashkia Lezh - Plani Strategjik pr Zhvillimin Ekonomik. http://siteresources. worldbank.org/INTLED/Resouces/339650-1122490529659/Lezha.pdf Strategjia ZHEL Shkodr (2005). Bashkia Shkoder - Plani Strategjik pr Zhvillimin Ekonomik. http://siteresources. worldbank.org/INTLED/Resouces/339650-1122490529659/Shkodra.pdf LSMS (2003). Shqipria Vzhgimi pr Matjen e Nivelit t Jetess 2002, Banka Botrore, INSTAT, Tetor 2003. Muco, Marta dhe Peter Sanfey (2004), Zhvillimi i Sektorit Privat dhe tregut t puns n Shqipri: Formaliteti kundrejt Informalitetit, Global Development Network Southeast Europe, Prill 2004. OECD (2002), Fiskal Decentralisation in EU Applicant States and Selected EU Member States, Centre for Tax Policy and Administration, Shtator 2002. PADCO (2001), Rapid Land and Infrastrukture Assessment, Tirane, Gusht 2001. Richardson, Harry W. and Peter Gordon (2000), Sustainable Portland? A Critique, and the Los Angeles Counterpoint ACSP Conference, Cleveland, Ohio, November 10, 2001 Sapir, Andr et al. (2003), An Agenda for a Growing Europe: Making the EU Economic System Deliver, Report of an Independent High-Level Study Group established on the initiative of the President of the European Commission. Brussels. Schroeder, Larry (2004), Albania Fiskal Decentralization Policy Study, Institute for Public Administration, prepared for USAID and Urban Institute Sjoberg, Orjan (1990), Urban Albania: developments 1965-1987, In: Albanien im Umbruch. Eine Bestandsaufnahme, edited by Franz-Lothar Altmann. Untersuchungen zur Gegenwartskunde Sudosteuropas, No. 28, 1990. 170-223 pp. Oldenbourg Verlag: Munich, Germany, Federal Republic of. In Eng. SMEA (2005). SME-te n Shqipri Raporti Vjetor 2004, Agjensia e SME-ve, http://www.smea.gov.al/index1. php?pageid=en/annual_report_sme Kombet e Bashkura (2004), World Urbanization Prospects: The 2003 Revision, Department of Economic and Social Affairs (DESA), Population Division, New York UN Millennium Project (2005), A Home in the City: UN Millennium Project Report on Improving the Lives of Slum Dwellers, New York. USAID (2006), Korupsioni n Shqipri: Perceptime dhe EksperiencaVzhgim 2005 Prmbledhje e rezultateve, Casals and Associates, Instituti pr Krkimet e Zhvillimit dhe Alternativat USAID (2005), Raporti i Progresit t Decentralizimit 2005. Tirana, Prill 2005 Banka Botrore (2006), Public Expenditure and Institutuional Review, Europe and Central Asia Region, Poverty Reduction and Economic Management Department (Seksioni i Ujit dhe Kanalizimeve)

Banka Botrore (2006b), Growth and Living Standards in Albania: 2002-2005, Western Balkans Programmatic Poverty Assessment Progress Review, ECSPE, draft 31 Maj Banka Botrore (2006c), Statusi i Reforms s Toks dhe tregjeve t Pasurive t Patundshme n Shqipri, nga William Valletta dhe t tjer, Banka Botrore Zyra Tiran Banka Botrore (2005), Federata Ruse: NgaTranzicioni tek Zhvillimi, Raporti Nr. 32308-RU, Mars 2005, Banka Botrore (2004), Shqipria: Decentralizimi n Tranzicion, Vllimi I. Shurt 2004, Njsia pr Zbutjen e Varfris dhe Menaxhimit Ekonomik Banka Botrore (2004b), Shqipria: Sustaining Growth Beyond the Transition. A World Bank Country Economic Memorandum. Poverty Reduction and Economic Management Department. Washington, D.C. Banka Botrore (1993), Strehimi: Mundsimi i Tregjeve pr t Punuar. Dokument Politikash Banka Botrore. Washington, D.C. Xhepa, Selami dhe Agolli Mimoza (2004), Zhvillimi i ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme n Shqipri. Instituti i Studimeve Bashkkohore, Tirana, Shtator 2004. Zezza, Alberto, Gero Carletto, dhe Benjamin Davis (2005), Te largohesh nga Varferia: Nj Analize hapsinore pr Varferin dhe Migracionin n Shqipri, ESA Working Paper No. 05-02, FAO, Rom

Albania Urban Sector Shqip

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Albania Urban Sector Shqip

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

Raport Nr. 37277-AL

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

Dokument i Banks Botrore

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

SHKURTIME DHE AKRONIME

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

Shqipria Vlersimi i Sektorit Urban Tabela e Lnds

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

viii VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI 8

Vlersimi i Sektorit Urban n Shqipri. Prmbledhje

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

Matrica e Rekomandimeve thelbsore.

Pse: Arsyet pr ndrhyrje

A. Perpunimi i Strukturs Ligjore pr Planikimin Urban dhe Menaxhimin e Toks.

Afatmesm deri n afatgjat (m tepr se 3 vjet)per zbatimin e plot e ktyre opsioneve.

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

xxiv 24 VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

Pjesmarrje e ult e qytetarve n formulimin e planeve urbane

Pjesmarrje e ult e qytetarve n formulimin e planeve urbane Zyrat e Planikimit bashkiak

Afatshkurtr deri n afatmesm

Mangsi n menaxhimin e aseteve t prons publike.

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

Afatshkurtr deri n afatmesm Afatshkurtr deri n afatmesm

Prmirsimi i vlersimit t prons aktuale dhe taksimit t prons.

Bashkit me direktiva t MPPTT dhe Ministris s Financave

xxvi 26 VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

Departamenti i planikimit urban n MPPTT ka kapacitete t pamjaftueshme.

Mungesa e aftsive n planikim dhe kontrollin e zhvillimit n bashkit.

Permirso kapitalin njerzor ne planikimin urban dhe menaxhim, n nivel lokal.

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

Analiza e Politiks pr Sektorin Urban n Shqipri

Pjesa I. Dinamika demograke dhe ekonomike e zhvillimeve t fundme urbane

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

Zhvillimet demograke dhe tendencat Shqipria vazhdon t bj progres

3,182 2,591 2,068

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

Burimi: INSTAT Regjistrimi i prgjithshm i popullsis 2001.

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

Kutia 0.1 Kutia 1.1 Historik i shkurtr pr Urbanizimin n Shqipri

Figura 1.3 Zhvendosjet e pjesve t Popullsis Urbane dhe Rurale, 1945-2001

Share of Total Population

79.5 72.5 69.1 67.7 66.5 64.5

57.9 % Urban % Rural

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

VLERSIM I SEKTORIT URBAN N SHQIPRI

250000 200000 150000 100000 50000 0 0 3 2 4

1, 00 04, 99 9 5, 00 09, 99 10 9 ,0 00 -2 4, 99 25 9 ,0 00 -4 9, 99 50 9 ,0 00 -7 4, 99 75 9 ,0 00 -9 9, 99 9 >1 00 ,0 00

Range of Population Size

Burimi: 2001 Regjistrimi i prgjithshm i popullsis

30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%