222222222s a Editors: KimGo Lian 2 23 THU TUAMTUAM J anuary 15, 2014 ni-in kihong kik ding hi. Sangnaupang a luite a hun lap a nongtunna dinguh kongzasak hi. Pawlpi kidei danna om lo-a, Sangnaupang thak zong kisang ding ahih manin Pasian thu thei nuam, Pasian na asem nuam leh ei tel sinsen pau le lai tawh Laisiangtho a sinnuamte in J anuary 15, 2014 ni lapin Tedim- Sakollam veng Sangthak ah nongtun hamtang nading un kong zasak hi. Kum khatin Kha 4 sung sang kikah a, Sangsap ding kha khat Kyats Tul nih (Ks. 2000/-) kila hi. Anneek maan, Boarder man & Tuition man a mawkna (free) ahi hi. Rev. Nang Lyan Kap President *December 7, 2013 ni-in anih veina EC meeting Tedim EBC biakinn ah nuamtakin kinei thei hi. *2014 kum Delegate Khawmpi hun ding a nuai a bangin khensatna kinei ta hi. -Zintun niding - Feb. 20, 2014 (Thurs- day) - Delegate meeting hun ding - Feb. 21-22, 2014 (Friday & Saturday) - Delegate kikhop hun - Feb. 23, 2014 ( Sunday) - Amun ding - Timothy Bible School, Sakollam,Tedim -Thubulphuh Hiah om ing, kei hong sawl in(Isa.6:8). *December 10, 2013 ni-in Tedim EBC Biakinn ah Mission nasemte in sepna sa pulaakna leh mailam nasepna ding ngimnate pulaakna, kimuh khopna nuamtakin kinei thei hi. Rev. En Khan Kham (GS), E&M Secretary leh mission nasemte 10 bang kihel thei uhi. * Zolai tawh Pasian Thu-thuuk (Theology & Bible) B.R.E. Degree ciang sinna ahi Timothy Bible School & Seminary pen Editors KimGo Lian Sia Dal Go Mang Sia Dal Khan Khual Sia Nang Sian Dongh Kizop nading Thupha Puak EBC Gambup zum Tedim (03041) Chin State, Myanmar Phone: 070 50040 Email: ebcgambupzum@gmail.com Tat man Kum khat Ks.1,000/- Sia Thang Lian Mung Head Clerk tungah kipia thei hi. Lom (38), Hawm (10) December, 2013 A SUNGA OM THUTE Mipil ten Zeisu mah zong 3 Honpa Hong suak khin zo, Pai-in vabia ni 6 Tuucingte 15 Pasian tunga i thungetna thupilua 19 Eite lakah hong khuasa Zeisu 21 Thu tuamtuam 23 THUPHA PUAK May, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 3 22 MIPIL TEN ZEISU MAH ZONG Tukum Christmas koi-ah zat sawm a, bangci bawl sawm, a kilawp hia guai! I gam le mundang Christmas zatzia kilehbulh linlian sa ingh. Ei gamah thu-umte mah kilawpin, kisan keei hi hangh. Gamdangah thu-um lote in November kha pan sai sung zem, lampi zemin, khua sung zemin, Christmas late honghong pah uha, i lungsim hong la mahmah hi. A sipuazi sepna uh a hi phial zongin kei ngaihsutna-ah Pasian min thangsak mahmah ka sa hi. Tua bang laitak a diakin ei Zomi thu-um mite a hih leh mi nasemin buai cihtak buai uha, off hun zong ngah zo lo-in, manlah mahmah uh hi. Christmas hun ding zong nuamtak kigeel zo lo-a, hun limci, hun nuam zat zong om thei lo hi. I gam lamah Christmas a lawp lote thu-um lo ci-in, Khristian mit tawh i et ciangin kihawmthawh mahmah hi. Gamdang tung Zomite tua bang vive kihi mawk hi. Tua bang vive tawh hong paipai-a, a kiphawk nawn loh suaksuak ding bang dahhuai ka sa mahmah hi. Tua ahih maninMIPIL TEN ZEISU MAH ZONG cih thulu tawh kong hanthawn nuam hi. KumsimChristmas hun ciangin mipilte thu i zamun mahmah a, tangthu zaknop mahmah khat zong ahi hi. Hihte tung panin i sin ding thu hoih tampi om hi. Hihte in gamlapi pan aksi lamlahna zui- in, Zeisu zong uh hi. Kha tampi mah a pai khit uh teh mu zo pan uh hi. Christmas thu laigil in Zeisu muh ding mah a thupi pen ahi hi. A Gamla-a Om Mite Aksipi In Lamlak Hi. gualzawhna uh a lungdampih mite khutbet ging ziahziahte lamdang a saknate gen hi. Irwin in Apolo XV tawh khapi tung a kahna hanga khalam nuntakna ah a ngah hamphatna khat zong gen a, tua pen khapi maitang pan a ngaihsut khak Pasian vangliatna ahihi. Leitung a tunkik uh teh khapi tung kahte pahtawina pawipi nopci takin kibawl napi Irwin lungkim zo peuhmah lo mawk hi. Mipite tungah kiniamkhiat a Pasian ading nuntakna a thupit zawkna genin, Khapi tung i sikna pen thupi sa mahmah i hih leh Pasian ahi Zeisu Khazih in leitung hong siksukna thupizaw peuhmah ding hi, cih tawh a thugen khawl hi. Mikhat in khapi tung a sik tak teh nate thu (Science) leh setvan tawh kisai thu (Technology) lam khantohna tampi piangsak hi. Zeisu in leitung hong siksuk a, leitungah hong khuasakna hangin mite in i pianna bulpi leh i tun nading mun i thei hi. Eite hong bawlpa zong hong lak a (Zawhang 1:1,14,18), Ama khuavak suangah i nungta thei hi.(v.9). Mawhna neilo Zeisu hong suahna leh hong sihna hangin, i mawhnate hong kimaisak a, a kicing tawntung nuntakna i ngah thei hi. Hih khempeuh Zeisu in leitung hong siksuk a, leitungah hong khuasakna hang ahihi. Thu in mi hong suak a, ... eite lakah hong khuasa hi (Zawhang 1:14). ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ A M l R R Y C H R l S T M A S A N D A H A l l Y N l W Y l A R T O Y O L THUPHA PUAK May, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 4 21 Hih mipilte in aksi lam, zatui lam le nate thu lam pilna neite ahi uh hi. Amaute Khazih kiang a tun theih nadingin aksipi in lamlak hi. Nisuahna gam lampan ama aksi ka mu zo uh hi. A bia dingin ka hong pai uh hi, ci hi (Mat.2:2). Tu-in eite zong midangte Khazih kiang a tunpih ding lamlak aksite i hi hi. Paul in a genna-ah, Nuntakna tawh kipawl thu hilhin, vantung aksite bangin tua mipawlte lakah na tang ding uh hi, ci hi (Phil.2:15b). Pasian in gamla-a om a mangthang mite it-in, samsam lai hi. Amaute a vapi dingin hong lamen hi. A gamla-a om mite Khazih kiang pai dingin aksi bangin i taan ding ahi hi. Leitungah movie lamah kineihsiam, lasa siamte zong aksi (star) ci-in kiciamteh hi. Tua mah bangin ei thu-um mite zong Khazih ading kineihsiam aksite i hi-a, gamlapi- a om a mangthang mite Khazih kiang tutpih ding tavuan i nei hi. Mipil Ten Hah Zon Uh Hi. Mipilte in tai 500 pan 1000 kim a gamlatna gamlapi panin, hahkat takin zong uh hi. Bethlehem a tun donguh kha thum kim bang sawt dingin kigen hi. Khualzinna gim mahmahin, sum le paai tam bei mahmah ding hi. Khazih a muh matengun hahkat takin zong uh hi. Ahih hangin siampite, laitheite in thu don lo uh hi. Tua mite in Laisiangtho thei mahmah, thukham le biakna ngeinate zui zo mahmah uh hi. Hi napi Gumpa Messiah suah lam thei lo uh hi. Messiah suahna thu a zak uh hangin don lo lai uh hi. Mipilte in gamlapi pan zong mah ta le uh J erusalem biakna makaite in tai guk bek a gamlatna nangawn pan kin lo lai uh hi. Khazih i muh dong hahkat taka zon ding ahi hi. Pasian thu theih le biakna zuih bek tawh lungkim ding hi lo hi. Mipil ten Zeisu mah zong uh hi. na tu kiukeu mawk hi. Ka lungdam lua ahih manin hih la ka va phuak kha hel hi. (a) A om lai vei pian dang ven, mel maak von tawi, pham ding laikhun tungah hai bang ngak hi e. (b) Lung muang mawng e, Sian aw nasinthu cing e, a vangthang sang zolei tangbang damsak e. La khiatna: (a) Ka theih ngei loh mite te a natna lamdang lua a, lupna tuangah asih ding ngakin om hi. (b) Ka lungnuam lolua ahih manin Pasian kiangah a nuntakna ding na deihna a om leh ongdamsakin ci-in ka ap leh Pasian vangliantna lamdang lua, naupang pa ong nungta hi. Thukhupna: Thungetna icih a kuama peuhin ih theihtek mah bangin Pasian tawh i kizopna bulpi ahih mah bangin lungsim takpi upna lianpi tawh Topa Pasian kiangah i nget leh kingah peel mawh hi cih Testimony ka pannop na hih a tunga 1 pan 5 ciang ong pulaak ing. Hih lai asim kha a kua mapeuh Topa Pasian in thupha ong pia ta hen. Amen. ~~~~~~~~~~~~~~~~~~ EITE LAKAH HONG KHUASA ZEISU Zawhang 1:14 Sia Pau Lam Kim Leilum EBC Apolo XV tawh khapi tung a tunkhit uh teh a tuahkhakthu pawlkhat Colonel J ames Irwin in a banbanin gen hi. A lu leh a taw deih banga kikhenkhia ziauziau thei khapi tung kahna setpi sungah leitang ii huupna om nawnlo, apumpi uh a kihei pengpeng dan, a hoih mahmah mite khuasakna leitung a galmuh dan, leh a THUPHA PUAK May, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 5 20 Mipil Ten Khazih Bia Uh Hi. Mipilte in Khazih a muh uh teh bia uh hi. Tuucing ten zong hong suak naungek gumpa a muh uh teh phatin bia uh hi. Inn sungah a lut uh leh naupang le a nu Mary a muh uh ciangin a bia uh hi. Amau van a suah khit uh ciangin kham le paknamtui le mirrah a pia uh hi (Mat.2:11). A manpah mahmah letsongte pia-in bia uh hi. Biakna in neihsa tawh biakna ahi hi. Laisiangtho siam pawlkhat in tua letsongte pen naupang, a nu le J osephte Igypt gamah a buk sung uha, a zat a nek uh ahi hi, ci uh hi. Mipilte biakpiaknate manpha mahmah, man nei mahmah hi. Na biakpiaknate mawkna cih om ngei lo hi. A man nei pen mahin kizang den hi. Tu hun mipil, thu ngaihsun thei ten zong tua bang biakna piapia lai uh hi. Tuate mah tawh Pasian gam kikeekkeek lai-in, Dawimangpa gam kilala lai hi. Na biakna in man nei mahmah hi. Mipil ten Zeisu mah zongin, bia uh hi. Mipil Ten Pasian Makaihna Mang Uh Hi. Mipil ten Pasian makaihna mangin Herod kiangah kilaak nawn lo uh hi. Tua nung ciangin Herod kumpipa kiangah a pai nawn loh nadingun a mang sung uhah thu a kipiakna bangin, amautekhua-ah ciah dingin lampi dang a tawn uh hi (Mat.2:12). Mipilte in Khazih a muh le a biak ciang bek uh tawh man lo hi. Pasian makaihna, lamlahna a zuih uh kul lai hi. Pasian thu ngai-in lamdang tawnin ciah uh hi. Lam lui tawnkik le uh lauhuai-a, lam 4. Kum 2007, May 27 ni a Manila Radio pan a Rev. Tin Maung Tun thu genna sungah hi bang kaza hi. Lokho pa Pho San Htun in lai mal khat zong theilo hi. Pasian um , mahmah in ah paina khempeuh ah Laisiangtho bu pua den hi. Thunget hat mahmah hi. A lo sunga, ankungte lungin gai, a hing sunsun vasa in anteng ne mang khin. Amah lungkia tuanlo in, Pasian in ong pia nan teh, ci-in thungen den hi. A thungetna Pasian in dawng a a nakung khempeuh hing kik, limtak in gah a, kum dang sangin tua kumin, azah tampi in an mei hi, ci-in thugen pa in gen khia hi (Late 37:5). Topa tungah na vai teng ap in, amah muang in, a man hong sem ding hi. 5. Kum 1995, March 6, ni tak khat keima na sep na ahi Ratanakiri Provincial Hospital, Kingdom of Cambodia ah, naupang khat a kum 12 pha, amin Phea kici a si dedek in a pa tawh zato ong tung hi. A gil puak gop, nap theilo in om leklek a, ahi thei top in, ka sep pih Dr. Rein Hard Strunz tawh limtak vel khawm in ka bawl uh hi. A nungta dingin kuaman ka um kei uh hi. Ka ciah ma un, ka lung nuamlo lua ahih manin, ka siamate uh gensak in, a pa kiangah, ka thunget sak ding a deih diam cin ka dot teh deih lua hi ong ci uh a, kei zong ka hih theih tawp in Topa Pasian kiangah, Hih naupang ong nungtasak in, ci-in thu ka nget sak hi. Tua zan pen ka ihmut zong suak lo zahin kahehpih tha nasia takin ong suak hi. A zingsang ciangin ka lawmpa mah tawh round ka pai uh teh tua naupang pen a zan in si khin ding sa in ka lawm pan, Tua naupang pa luang koi-ah na koih uh hiam? ci-in siamate adot teh, Tu zan in misi kuamah om kei ci uhi. Kei zong a lupna ka va et leh Phea pen THUPHA PUAK May, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 6 19 thak tot kul hi. Hih thu eite adingin kician mahmah hi. Khazih muh bek, biak bek tawh pha lo-in, Pasian makaihna i zuih ding kisam hi. Lam thak tawnin i kalsuan ding ahi hi. Ci le sa-ah bualkik leng lauhuai hi. Pasian makaihna zuih ding kisam hi. Zeisu mah zongin, biakna hat, biakna hahkat mi i hih ding thupi hi. Tua bek tawh pha lo-in, Pasian makaihna zui-in lam thak tawn a, i kalsuan ding le Laisiangtho mah i bulphuh ding kisam hi. Tuhun teh upzia sanzia zong mihing deihkaihna, leitung bulphuhna tam mahmah ta-a, Laisiangtho bulphuh ding hong kisam semsem hi. Mipil ten Zeisu mah zong, Zeisu mah bia-in, Pasian makaihna mah bulphuh uh hi. - Rev. Thang Cin Mang Tokyo, J apan ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Honpa Hong Suak Khin Zo, Pai-in Va Bia Ni! Zam Khat Kham Tua ciangin amaute paikhia mengmeng uh a, Mary, Joseph leh gan ankuang sunga kisial naungek a mu uh hi. Amaute in amah a muh khit uh ciangin hih naungek tawh kisai amaute kianga kigen thu a zelsak kawikawi uh hi. Tua hi a tuucingte thugen a zate khempeuh in lamdang a sa uh hi. Ahi hangin Mary in hih thute kemcing gige-in a lungtangah a ngaihsunsun hi. Tuucingte ciah kik uh a, amaute tunga kigensa bang tektekin a zak uh leh a muhte uh hangin Pasian phatin a min a thangsak uh hi. Luke 2:16-20 (ZIV). PASIAN TUNGA I THUNGETNA THUPI LUA (Agelh: Dr. Sian Za Kham M.B.,B.S., D.A., M.A.) THUPAT NA: Thunget pen bang zah takin thupi hiam cih leh Topa Pasian tawh i kizopna hi-a, i nuntak sung, i kisapna khempeuh Pasian in i thungetna tungtawn a hong piak ahi hi ci-in Laisiangtho siamten gen uh hi. Keima min paulamin na hong nget nak leh ka hong pia ding hi, aci hi (J n.14:14). TOPA PASIAN TUNGA THUNGETNA ATHUPIT ZIA HIH BANGIN KIKUP DINGIN KONG TEEL HI. 1. Hun khat lai-in, Israel gamah lokho mi bekbek ah tenna mun khat ah research kici thu-kan-tel-na khat tua mihingte 3900 tungah kibawl a, tuate lakah thu a ngen dente thungen mel-lo leitung vai tawh a kidiah dente pen lungtangnatna leh cancer ngah a si mihing 40% in tamzaw ci hi. 2. Duke University School of Medicine, USA ah zong tua hun pawl mahin resarch kibawl a, upa cina zato lum 455 te sungah, nipi manman a taang a, thunget mite ni li sung bek zato lum a, nipi taang mel-lo, thungen khol lomite pen zato sungah ni 12 sung lum ci-in kimu hi. 3. Harvard Medical School ah zong resarch kibawlna khat ah mihingte sisan sungah interleukin-6 kici dat nam khat kimu khia a, tua in cinatna adal immune system thanem sak ci hi. Mihinf kikhop thadah, thunget ding awlmawh lote sisan sungah tua interleukin-6 tam phadiak ahih manin cinatna khat peuh ngah baih, zunkhum nei, cacer leh lungtangnatna ngah phadiak uh ci-in kimu hi. THUPHA PUAK May, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 7 18 1812 kum March kha 20 ni-in France gam Paris khuapi ah zingsang nai 6:00 AM sat pan hi napi-in a khuazangun zingtho khengkhang uh hi. Thaupi ging in phawng hi, ci lehang kikhial lo zaw ding hi. Napolean Bonaparte kici galkap mang a kumpipa un a zi masa a mak khit cianga a neih a zi kik tua zingsang a tacil suak hi. A kitangko kholhna ah ci lehang, tua naungek suak pen numei ahih leh thaupi lawng 21 kilawn-in pasal ahih leh lawng 100 kilawn ding, cih thu ahi hi. Tua zingsang thaupi a lawng masa a gin phet-in Paris khuazang tho pahlian uh a, thaupi lawng ging zah sim uh hi. 1, 2, 3 ci-in sim toto uh a, 19, 20 a tun uh ciangin a kik ding pen 21 hi a, tua tawh tawp ding maw, kizom lai ding maw, cih bekbek ngak uh hi. 21 22 ci-a thaupiging hong kizop suak ciangin a khuazangun lungdam lua-in awng zuai tangial uh hi. Napolean in tapa khat nei takpi ta a, Bonaparte innkuan sung ah innluah ding, ahih kei leh kumpi za luah ding, piang takpi, ci-in lungdam mahmah uh hi ((Tangthu kin mi peuhmah in i theih tek mahbangin 1815 kum J une kha in Waterloo Battle ah Napolean in gal lel a, Mangkangte in manin St. Helena Tuikulh ah khumcip-in tua zawh kum 6 ciangin si, cih i theihsa ahi hi)). Lawng 100 cin dong zong ngak lo-in lawng 22 a gin phet-in a khuazangun lungdam lua-in awng zuahzuah uh hi. Leitung Honpa Zeisu Khazih (Cope Topa zat zia mah zui-in Zeisu Khazih, ci-in zang ni), hong suah zia tawh a kinak lamdan zia! Nau suak dinga theihsa a nu in nuamtaka a lup theih nading inn zong a maute phawk kha khol kei leh kilawm hi. Eite nuntakna zong kingaihsun le hang midangte sangin i tuampian zawkna, i hoih zawkna, i thupi zawkna bangmah na neih loh hangin nang a dingin nakpi nuamna thu hong kitangko hi. Lungdamna lakah a lian pen lungdamna hi. Tua in bang hiam cih leh Pasian in nang hong it hi. Topa Zeisu suah lai-a tuucingte a it Pa mah in nang zong hong it hi. Tuucingte pen Pasian in a tuam vilvela ateel mah bangin nang zong hong kitel tuam na hihi. Tua ahih manin Pasian hong piak hamphatna khahsuah kha kei in! Nang leh nang hoih kisa-in na nial khak leh na kiphatsakna hangin hong kitangko lungdamna thu khahsuah kha ding hiteh. Pasian in a kiniamkhiatte bek tawi sang nuam-a hamphatna pia nuam hi. Tuucingte a sap mah bangin tuni-in nang zong Zeisu tawh a kimu dingin hong sam hi. Ama itna na sang ding hiam? Na mawhna kisikin Gupna na ngah nadingin Zeisu Khazih na sang nuam hiam? Pasian hong itna in mawhnei, mite phawk khak loh, mite pampaih tuucingte a bat mah bangin tua bang mite mah a bang lel nang leh kei adingin zong Ama itna kicing hi. Tua ahih manin itna tawh Topa hong sapna upna tawh na saan leh Gupna ngah ding hi teh. Tua in na khempeuh sangin manpha zaw-a hih leitung na nuntak sungin na ngah theih khempeuh lakah a manpha pen ahi hi. Topa hong sapna za-a upna tawh a dawng kiim ciat dingin Topan thupha hong pia ta hen. EMMANUEL THUPHA PUAK May, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 8 17 lum lo lum sung khat nangawn ngah zo lo, ci hi. Zinbuk ah a giah nadinguh mun om lo, ci hi. A suak thak naungek Zeisu mahmah zong gan-ankuang sung ah kisial, ci lai hi. Gam khat gen loh, khuapi khat gen loh khuata khat nangawn in a suah lam phawk kha lo uh hi. Bethlehem khua gei gamlak ah tuu cinga om tuucingte tung ah vantungmi a kilat ciangin, tua tuucingte in na thei kha zenzen uh, hi bek hi. Tua Napolean-te nupa sung pan-a piang, Paris leh France gambup a lungdam mahmahna uh tua naungek e bang ciang tunga bang suak ahia, na thei hia? Kumkhat a phakma-in si hi. A pa tokhom luah lo hi. A pa nangawn tua zawh kum thum khawng ciangin mite galmat-in om-a tuikulh tung khat ah thongkia-in si lelmawk hi. I Topa bel a niam mahmah tua gan-ankuang pan hong kipankhia a leitunga mi thupipen hong suak hi! Neu gen lua zawzen kik hang! Leitung Honpa hong suak hi, ci lehang man zaw ding hi. Leitung thupiang laka a lamdang pen thuthukpi (mystery) ahi hi. Tua ahih man-in Sawltak Paul in 1 Timothy3:16 ah : A lian mahmah nial nading a om lo pasian-mina thuthuk (Gk. Musterion; Lat. Sacramentum; Eng. mystery) ahi: Amah pumpi-in ong kilang a, Kha in dik tangsakin vantung mite in mu uh a, minamte lakah a thu kihilhin leitung ah ki-um a, minthanna tawh kilato hi (ZIV)ci-in tomkim takin na ciamteh hi. Tu kum Lungdambawl hun hong tung kik ding hi. I lungsim sung ah thu leh la dang tuamtuam tampi a om kha phial zongin hih thu khatvei ngaihsun khawm dih ni. Tu zawh kum bangzah hiamkhat Laisiangtho mun tampi ah Pasian in a kiniamkhiatte a lapsangna leh a kiphasakte a niamkhiatna kimu thei hi (2 Sam. 22:28; Late 149:4; Isa. 66:1-2; Mt. 23:12; 1 Pet. 5:5-6; etc...). Tua ahih manin Pasian in hauhna liatna leh zawnna ngaunate en masa het lo-a lungsim kiniamkhiatte thupi sa zaw hi cih mu thei hi hang. Pasian in tuucingte Zeisu suahna a za masa dinga a teelna pen kumpite, gam makaite, u liante, biakna makaite, biakna mite ading beka hong piak hi peuhmah lo cih i mu thei hi. Tua hi-a Pasian in mipil misiam, mihau milian cih bangin zahtak leh maipha piak tuam nei peuhmah lo-a khentuam zong nei lo-in Zeisu Honpa leh Topa a sangte khempeuh tungah Ama itna hong lak hi. Eite hong kiteelna zong ngaihsun le hang ei hoihna leh i thupitna khat beek hang hilo- in Pasian hong itna hang bek ahih lam teltakin i thei hi (1 Cor. 1:26- 31). Pasian in a kiniamkhiatte, mi muhna ah midang mawkmawk tawh a kibang lelte mah zangh nuam hi. Bang hang hiam cih leh tua banga a mawkmawkte, a niamte a zat manin Ama minthanna kilang thei zaw ahih man hi. Kivakna tuamtuam leh a thahatte khawng a zat ciangin a mau hih theih, a mau pilna siamna peuh sa kha uh ahih manin tua bang mite zangh khol lo zaw hi. Ahih hangin Pasian in a niam mite a zat ciangin mihingte in Amah a muanna khang zaw hi. Tuucingte pen gamlakah sun tawh zan tawh a omte uh ahih mah bangin lawm leh gual zong nei lo uh a, bang mah a thei lo ganhingte tawh a kikhawl uh hi lel hi. Tua bek tham lo-in Laisiangtho zong sim khol het lo dinga thu zong ngen tangtang khol lo ding uh hi. Tua banga om uh ahih mah bangin i upmawh pongin Pasian in THUPHA PUAK May, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 9 16 ciangin tua thu dangdangte hong thupi het lo dinga, tua Honpa Zeisu na Honpa-in na sang hiam, cih bek hong thupi ding hi. Tua Zeisu nang adingin bang ahi hiam?cih bek hong kidong ding hi. Hih leitung i nuntakna a bei ciangin thu dang khempeuh zong bei dinga, a suah laitaka gan-ankuang sunga kisial leitung Honpa Zeisu na up leh na up loh bek hong thupi ta ding hi. Tu mahmah-in hih thu khatvei ngaihsun kik dih ni. Gam vai, minam vai cihte thupi hi. U sung nau sung vaite zong thupi lo zenzen lo hi. Beh leh phung vaite zong a neusak i hi tuankei hi. Sum leh pai zong thupi mah a, pilna siamna zong i zon ding mah ahi hi. Ahi zongin tuate khempeuh bangmah a hih loh hun khat hong tung ding hi. Hih leitung nuntak i cih tomkal bek hi a, tawntung hun a kici a maingat ciat i hi hi. Nang adingin tua hun cik teh hong kipan vat ding, cih kigen thei lo hi. Ngaihsut huai lua mahmah hi. England gam ah prime minister minthang mahmah khat om ngei a, William Gladstone ((29 December 1809 19 May 1898))ahi hi. Gladstone in, Leitung a laibu kigelh ngei khempeuh lakah Laisiangtho mah hoih pen (most beautiful) hi, ci-in na gen ngiat a, tua hun laitaka leitung bup a uk cih theih phial ding Kumpinu Queen Victoria in, Koi mun tak hoihsa pen deuh na hi hiam? ci-a a dot ciangin ngaihsun dedu cih bang om vet lo-in, Dr. Luke in a gen i Topa suahna tangthu (The story of the birth of our Lord as told by Doctor Luke) ci lian hi, kici hi. Prime Minister Gladstone in hih tangthu pen kumtawn kha tawn ading lailam tawh kisai suang manpha hi (the literary gem of the ages), na ci tangial hi. Ahi zongin leitung in thupi a cih tua bang mite kiang peuhmah ah tua lungdamna thu kitangko lo-a sapna kici ngah kha lo uh hi. Kumpi gam dangte pan aksipi tung tawnin kilang-a Herod kiang tung uh hi. Ahi zongin tuate kiangah vantungmi kilang lo-a, a lasak uh zong zakha lo banah sapna zong ngah lo uh hi. Mihingte ngaihsutna tawh kilehbulh lianin Pasian in nasem-a biakna hita leh kipawlnate ah a kipampaih a zawng thingtheng tuucingte kiangah Gumpa suahna thu kitangko-in amau bek in sapna ngah se uh hi. Bang hang ahi tam? Pasian in bang dinga vantung mite sawlin Zeisu suahna thu tuucingte tungah tangko sak se ahi tam? Tua tuucingte midangte sangin biakna mi zaw ai tam? Kikhopna khawngah a kihel loh uh hangin Pasian um lua mahmah uh maw leh? Aih kei leh Pasian a maute tungah a kilaak ding lamen lua uh ai tam? Hihte hang hi het lo kha ding hi. Bang hang hiam cih leh midangte sangin biakna mi zaw cih peuh mah Laisiangtho in gen lo hi. Hih thu tawh kisai-in pawlkhatte ngaihsutna ah Zeisu mahmah in Kei tuucing hoihpa hi ing kici-in a tuute li,tak hong kem ahih manin tua hanga tuucingte kiangah a kilang masa hi ding hi a ci zong om hi. Ahi zongin tuucingte kiangah vantung mi in Zeisu suahna a tangkona i ngaihsut ciangin Pasian in a hau a zawng, milian mineu deidan peuhmah lo-in Ama itna hong lak hi cih kimu thei hi. Kumpite a kipan mihau milian, mithupi cih bang tuan koih het lo banah Pasian in maipha piaktuam, maitang zahtak tuam nei lo hi. Ama itna in mikhempeuh ading kicing a Zeisu a umte khempeuh in Ama hong itna hangin hamphatna lianpi i ngah hi. THUPHA PUAK May, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 10 15 Tuucingte in Bethlehem khua-a gan-ankuang sunga kisial naungek Zeisu a va et bangun ei zong tuni-in va en ni! Pai-in va bia ni! Amaute hong kinawh mahmah uh a, Mary leh J oseph mu-in, gan-ankuang sunga kisial naungek zong a mu uh hi a cih mahbangin tuni-in a hong suak thak naungek Zeisu bia khawm ni. Tuucingte Nung Zui Dih Ni I Topa hong suah hun lai-in a suak thak naungek ih muh nop taktak leh kumpi inn ahi a biakinnpi a hi zongin pai ding hi lo hi. Gante a kikhumna mun ganbuk ah pai-a a an nekna uh ankuang sung va et ding hi mawk hi. Banghang hiam cih leh, leitung tangthu ah a lamdangpen thupiang ahi Pasian takpi (Pasian Tapa takpi) mihing-a hong piang (mihing banga hong piang hi lo, mihing ngiat- a hong piang) hi napi, kumpi inn sung peuh, biakinnpi sung peuh ah suak lo higan-ankuang sung ah kisial hi! I Topa kiniamkhiatna hih mun panin hong kipan hi. A khan tawntung inn leh lo nei ngei lo hi. Sum leh paii nei ngei lo hi. A lutang ngak nading leitang nangawn nei lo hi. Ngia in kua nei sam- a vasate nangawn in singtung ah bu nei sam uh hi. Pasian Tapa/ Mihing Tapa in bangmah nei lo hi. Ahang in, i Topa J esu Khazih hehpihna na thei khin zo uh hi; Ama zawnna tungtawna na hauh theih nadingun amah a hau hi napi note hangin a zawng hi (2Cor. 8:9, ZIV). Lungdambawl i cih Christmas masa pen a kibawl lai-in gan- ankuang sunga kisial naungek Zeisu leh a nu a pa leh tuucingte bek hong suak zo hi (Luke 1:11-13). Lungdam-in kipak ni. Ama va bia ni. Tuucingte nung va zui ni. A nu leh a pa en dih ni. Etteh dih ni. Honpa Topa Zeisu va bia ni! Pasian leh mihing kikal ah Amah bek palai hi a (2Timothy 2:5), mihing tate adingin amah lo Honpa om lo hi (J ohn 1:12). ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ (Nung kha pan a zom) TUUCINGTE (Luke 2:8-20) Sia Nang Sian Dongh British te kumpi inn sungah naungek khat a suah ciangin, gentehna-in; Kumpi nu Daina in a tate ahi Harry leh William te a suah laitakin Britain gam sunga om ngabengte peuh, ahih kei leh gamlaka na semte, gan cingte kiangkhawngah Windsor kumpi inn ah tua naungekte leh a nu Daina en dingin kisam het lo hi. A zenzenin a kitangko ding hi leh hoih takin laidal hoih nono tawh sapna lai limtak kibawlin gam makaite khawng leh gamdang kumpite khawng kician takin kisam kha ding hi. Eite ngaihsut leh upmawh bang hi leh tua banga thuthak a lamdang mahmah ahi Zeisu Khazih suahna a tangko ding hi leng i gam sunga mi thupi tuamtuamte kiangah kitangko ding hi. Gam makaite, vuanzi te, galkap makaite, khuapi ukte, mihau miliante, thukante leh tua laitaka kumpi sem Cesar mahmah kizasakin a nung ciangin kumpi ahi ding pa zahtakna a pia dingin kisam leh kilawm kasa hi. Tua ahih kei leh tua hun laitaka biakna makaite, siampite, thuhilh siate, biakna nasem tuamtuamte tungah kitangko-in a suak thak Messiah a bia dingin kisam leh kilawm hi. THUPHA PUAK May, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 14 11 hi lel hi. Tu hun ciangin leitung ngeina tawh kibawl-in nek leh dawn leh lamna dianna, gualnopna tuamtuam kizang hi. Tuate hoih lo hi, cih nading om lo a, ahi zongin tuate lakah kiniamkhiatna tawh hong pai, gan-ankuang sunga hong kisial i Topa bel muh hak tuak mahmah hi. Hih Lungdambawl pawi i bawl hun sung beek peuhmah in i Topa muh sawm dih ni. A piangthak nai lote in amah upna tawh sang ni. A piangthaksate in zong lam khat teiiteii tawh i Topa muh sawm ding hi hang. 1498 kum Lungdambawl hun lai-in Germany gam Saxony a Eizenach kici khuata khat ah pasalno pawlkhat in kum sim-a a neih ngei bangun zanvakna (carol singing) nei uh hi. Khuadam lua mahmah a, a kha uh kisat keuhkeuh bek hi. Inn khat pan inn khat ah pai kawikawi-in la va sa uh hi. A inntekte in inn sung ah samin cookie khawng, dawn theih tuamtuam a lum litlit khawng na pia uh hi. Mizawng daipaam pianteng a zawh khit uh ciangin kumpi nam mihau mahmah khat inn mai tung ta uh hi. La sa ngam pak lo uh hi. A ngeina uh ahih manin Christmas carol sa uh hi. A inntekte in inn sung ah sam uh a, an lim mahmah tawh na vak uh hi. Tua banga Lungdamna thu a va puak manun lungdam mahmah uh ahihna a innteknu in gen hi. Tua ban ah, tua naupangnote lak ah la a sak cianga a lim sak lualua phadeuh khat pakta deuh hi. Ka tapa uh, ka neih sunsun uh kum khat zong pha lo a hong nusia, ka inn vuah hong om mai in, ka tapa uh hong hi mai in, ci lai sawnsawn hi. Tua mihaute huhna tawh tua naupang in pilna hong sin toto a, a tawpna ah 1517 khit deuh-a kipan Reformation kici pawlpi puahphatna-a makaipa minthang pa Martin Luther hong suak hi. lo puam lo a thuak, i Topa leh i Honpa pianna nu Mary tung panin i sin ding tam mahmah hi. Numei khempeuhte etteh ding, kiniamkhiatna tawh Pasian upna man, lungsim nemtaka Pasian deihna bangbang man theihna, Mary in hong lak khin hi. Naungek Zeisu Khazih Kun-in Bia Ni Tuucingte hong tai mengmeng uh a Mary leh J oseph mu- in tua ban-ah, a thupipen, gan-ankuang sunga kisial naungek a muh mahbangun, tuni-in naungek Zeisu i muh dongin zong ni. Lungdambawl hun sung ah i bulphuh ding thu dang mahmah om lo a, a suakthak naungek Zeisu bek mah ahi hi. Tuni-in ahih leh bel, tua naungek pen naungekin om nawn lo a, eite Honpa Zeisu ahi hi! Pasian taktak mihingin hong pianga naungek-in hong suak, cih pen lamdang lua mahmah hi. Bang biakna dang khatpeuh ah tua bang thu om ngei ahi hiam? Mihing-a hong piang tua Pasian pen mawhnei mite mawhna a mai theih nadingin singlamteh tungah hong si-a a sisan tawh hong tankhia, cih bang thu mahmah, mun dang koi ah kimu ding ahi hiam? Sanggam u leh naute aw, tuni-in tua Honpa na neih nai kei leh upna tawh sang in. Kisikkikna tawh Amah zuan- inla, upna tawh Amah sang in! Na Honpa hi! Na Tanpa hi! Na Topa hi! Ka Topa hi! Tuni-in Zeisu na Honpa a hih khit leh hih thu tangko in. Leitung vantung ah hih thu sanga thupi zaw om lo hi. Tuucingte in hih thu a tangko kawikawi bangun tangko ni (Luke 2:17). Lungdamna thu gen ni. Hong sawl mahbangin leitung minam khempeuh tung ah hong hotkhiatna lungdamna thu tangko ni. Honpa THUPHA PUAK May, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 THUPHA PUAK December, 2013 12 13 Tua innkuan khat in nidang teh bang suak ding cih zong thei khol het lopi a naupangno khat a pattahna uh hangin leitung tangthu leh pawlpi tangthu a mi minthangpen khat ahi Dr. Martin Luther hong piangkhia ahi hi. Nang zong tu kum Lungdambawl hun sung beek peuhmah in i Topa na zong ding hiam? I Topa ading bang khatpeuh na sem ding hiam? Na hoih khat peuhmah na sem ding hiam? Na sem nuam hiam? Peuh, na sem nuam khol kei lel hiam? Amah hau napi a eite hauh nadinga hong kizawngsak/zawnna hong thuak i Topa hehpihna i tel takpi hiam? Amah i muh i theih khit ciangin ama ading na hoih i sepna tawh Amah zong ding hi hang. Ama maitang zong ding hi hang. Ama maipha zong ding hi hang. Hebrews laikhak sunga a theih loh kal vua vantung mi nangawn zin a do kha zawzente khat ki suak thei lua hi (Hebrews 13:2). Na hoih sepna ah lungkia ngei kei ni, hanciam semsem ni. I sep peuhmah a mawkna om lo hi (1Cor. 15:58). Tua hun lai adingin nuntak zonna lakah a niampen nasep khat a sem ahi tuucingte kiangah vantungmi a kilat ngiat zong a lamdang lua Pasian hehpihna ahi hi. Siampite, laitheite, mipil misiamte, mihau miliante tung bek ah kilang hi leh eite adingin i Topa i muh nading haksa tuam mahmah kha ding hi. Tuucingte bang mah in i vai dang khempeuh nusia phot in i Topa zongin, i Topa bia dih ni. Mary leh Joseph Tung Pan Zong Sin Ni I Topa piannu nu Mary tawh a kiten manin i Topa pa ahi J oseph thupi mahmah hi. A kum zong tam nai het lo ding hi napi-in picing mahmah hi. Pasian it mahmah a, a zi it mahmah hi. A kidongsa a lawmnu (a kiteng khin mah tawh kibang, om khawm nai lo bek) a min daisak sangin simmak khian ding ngaihsun zaw hi. Vantungmi in tenpih dinga a sawl teh tenpih pah a, a zan a zanin Egypt gam-a tai dinga a sawl teh taipih pah hi. Hih bang mi khat a om manin i Honpa Zeisu a neulai-in namsau-a thahna a thuak nading pan na suakta hi. Pasian in vantungmi tungtawn-a a sawl bangbangin ta ngeungeu hi. Tu kum Lungdambawl hun sungin i Topa nuntakna panin kiniamkhiatna leh itnate i sin theih ban-ah J oseph tungtawnin Pasian thumanna leh cihtaknate i sin thei ding hi. Tu kum PATE NI adinga THUPHA PUAK sunga ka gelh mahbangin Pasian in A Tapa Adinga A Tel Pa pen J oseph hi mawk hi. A haupen hi lo, a pilpen hi lo. Ahih hangin tuate sanga thupi zaw, Pasian a muang ngiat, Pasian cih bangbang a mang ngiat PA hi mawk hi. Etteh huai lua! A nu Mary e leh? Gen-in pan ni ci lehang, i gen ding tam mahmah ding hi. Mi pawlkhatte ngaihsut bangin mawh nei lo numei hi lo a, a Honpa Pasian sunga kipaak (Luke 1:47); numei khempeuh laka (among women) thupha ngah nu hi a, numei khempeuh sanga (not above women) thungah ngah zaw hi lo hi (Luke 1:42). A thupitna taktak pen mawhna nei lo cih bang hi lo- in, upna nei numei (woman of faith) ahihna ahi hi. Nungak siangtho kimlai Tapa na nei ding hi a kicih ciangin upna tawh, Topa nasemnu ka hi hi; na kammal bangin tangtungin piang hen ci-in na mang pahlian mawk hi (Luke 1:38). Hih bang nu tampi kisam hi hang! A tate Pasian thu tawh pantah a, a Tapa Zeisu hanga a thuak lungkhamna khempeuh phun