Speriletkenler

Speriletken nedir?
Belirli bir kritik scakln altnda hi bir diren (rezistans) gstermeyen maddelere speriletken denir. Sper iletkenler mkemmel diamanyetik zellikler gsteren maddelerdir. Yani bu sper iletken maddelerin manyetik alan tamamen itecekleri anlamna gelir.

ekil 1: Speriletken ve speriletken olmayan iki malzeme iin direncin scaklkla deiimi ekil 2:Normal bir metalin mutlak scaklkta sonlu zdiren erisi ve bir speriletken iin kritik Tc scaklkta sfra d gsteren, T scaklna gre zdirencinin grafii.

Speriletkenlikte kilometre talar

1911- Kammerlingh Onnes cva metalinde speriletkenlii kefetti. (Onnes 1913te Nobeldlne layk grld.) 1933- Walter Meissner ve Robert Ochsenfeld speriletkenlerin manyetik alanlar sevmediklerini ortaya kard. Bylece speriletkenlerin zengin manyetik uygulamalar iin yol alm oldu. Bunlardan en nemlisi enerji harcamayan ok gl mknatslardr. 1957- John Bardeen, Leon Cooper ve John Schrieffer BCS kuram olarak adlandrlan speriletkenlik mekanizmasn aklayan kuram yaymladlar. Kuramn daha sonra gelitirilerek bilinen speriletkenlerin btn zelliklerini aklad grld. Bardeen, Cooper ve Schrieffer bu almalarndan dolay 1972 ylnda Nobel dlne layk grldler. 1962- Cambridge niversitesinden Brian D. Josephson iki speriletken arasna sktrlm ince bir normal metal tabakasnn iinden kararl akmlarn geebileceini ne srd. Ksa zamanda dorulanan bu gr Speriletkenlerin elektronik uygulamalarnda kullanlmalar yolunu at.

 1986- Alex Mller ve Georg Bednorz bir lantan, baryum ve bakr oksit seramiinin 30 Kelvin de speriletkenlie getiini gsterdiler. Bir yl sonra, en hzl gelen fizik Nobel dln almaya hak kazandlar. 1987- deki bamsz grup lantan yerine itriyum kullanldnda (YBa 2 Cu 3 O 7-x ) kritik scakln 92 Kelvine ktn grdler. Bylece speriletkenlik ilk defa 77 Kelvinde olan azotun kaynama scakln am oldu. Helyum yerine azotla alan soutucularla

speriletkenler zerinde almak ve teknolojik uygulamalarn rmek mmkn oldu. 1991- A.F. Hebard ve grubu K 3C60 nin 18 kelvinde speriletken olduunu buldular. 1995- Kritik scakln 138 Kelvin olduu Hg 0.8Tl0.2Ba2 Ca2 Cu3 O 8.33 seramii kefedildi. Bu malzeme normal basn altnda imdiye kadar bilinen en yksek kritik scaklk rekoruna sahiptir. 2001- Jun Akimitsu ve ekibi MgB2(magnezyum diborr) nin 39 Kelvinde sperilkenlie getiini gsterdiler.

Speriletkenlerin Fiziksel zellikleri

Kritik scaklk Tc zotop etkisi Meissner etkisi Kalc akmlar Elektronik zgl s Enerji a Uyum uzunluu Kritik manyetik alanlar (Bc, BC1 ve BC2) Manyetik penetrasyon uzunluu Ak kuantumlanmas

Kritik Scaklk
Speriletkenliin 1911deki kefinden sonra, pek ok metalin direncinin, her metale zg kritik bir Tc scaklnn altnda, sfra gittii gzlenmitir. ok iyi iletken olan bakr, gm ve altn speriletkenlik gstermezler.

MKEMMEL DYAMANYETZMA VE MESSNER ETKS

Speriletken, sfr dc (doru akm) direncine

sahip olma gibi nemli bir zellie sahiptir. Ohm kanununa gre, bir iletken iindeki elektrik alan, o iletkenin direnci ile orantldr. Dolays ile, bir speriletken iin R=0 olduundan, speriletkenin iinde elektrik alan sfr olmak zorundadr. Speriletkenlerin manyetik alan izgilerini ittiklerini ve ilerine almadklar olayna Meissner Olay denir.

ekil 3: Mkemmel bir iletkene soutmadan nce alan uygulanyor. Numune Tc nin altna kadar soutulduktan sonra alan kaldrlyor. Bu durumda numune ierisinde belli bir miktar ak tuzaklanr ve numune ierisinde dB/dt=0 dr. (b) Metal bir speriletkende ak daima darlanr; yani numune ierisinde daima B=0 dr. ( Meissner etkisi)

MESSNER ETKS

ZOTOP ETKS
Civann farkl izotoplar zerindeki bir alma, kritik scaklk ve izotop ktleleri arasnda bir bantnn varln ortaya koymutur. Civann atomik ktlesi 199.5 ten 203.4e deitiinde Tc = 4.18den 4.14 K e inmitir. Buradan da herhangi bir element iin Tc.M1/2 = sabit olduu sonucuna ulalmtr. zotop ktlesi kristal rgnn bir karakteristii olduu iin rgnn zelliklerini etkileyebilmektedir. nk her izotop farkl elektron dzenine yani farkl bir rg yapsna sahiptir.

KRTK MANYETK ALAN

Speriletken geileri en az kritik scaklk kadar belirleyen

bir baka temel zellik de kritik manyetik alandr. Speriletkenlii bozan ve scakln bir fonksiyonu olan bu alan kritik manyetik alan(Hc) olarak tanmlanr. Kritik manyetik alann scaklk bamll Hc = Hc(0) [1(T/Tc)] ile verilmektedir. Kritik manyetik alan scaklk kadar maddenin cinsine de baldr. Speriletken malzemelerin teknolojinin her alannda ekonomik olarak uygulanabilmesi iin ncelikle kritik scaklk ve alan byk deerlere tamak gerekmektedir.

ekil 4: Kritik manyetik alann scaklkla deiimi

SIFIR DREN ZELL

Speriletken durumun belirlenmesinde kullanlan

en temel zellik sfr diren zelliidir. Speriletkenlerin sfr diren durumu direncin scakla kar lm ile belirlenebilmektedir. Metallerde diren, elektronlarn; fononlar, safszlklar ve kristal kusurlarndan salmalar ile olumaktadr.

I. TP VE II. TP SPERLETKENLER
Saf metaller genellikle I. tip speriletken zellik gsterirken, alamlar ve gei metalleri II. tip speriletken zellik gsterirler. I. tip ve II. tip metalik speriletkenlerdeki speriletkenlik mekanizmasnda farkllk yoktur. Her ikisi de sfr manyetik alanda speriletken-normal geiinde benzer zelliklere sahiptir. I. tip speriletkenlerde normal-speriletken geiler keskindir ve ayrca I. tip speriletkenlerin kritik manyetik alan deerleri Hc ok dk olduundan speriletken mknats yapmnda kullanl deillerdir. II. tip speriletkenler Hc1 kritik manyetik alan deerine kadar I. tip speriletkenlerin zelliini gsterirler yani Hc1 deerine kadar alan

darda tutar ve negatif ynde mknatslanrlar (Meissner durumu). Uygulanan alan, Hc1 alt kritik alanndan kkse, madde tam olarak speriletkendir ve I. tip speriletkenlerde olduu gibi hibir ak maddeye nfuz edemez. Uygulanan alan, Hc2 st kritik alan atnda, ak numunenin tamamna nfuz eder ve speriletken hal ortadan kalkar. Fakat Hc1 ile Hc2 arasndaki alanlar iin malzeme Girdapl hal (Vorteks hali) olarak bilinen kark halde bulunur.

 I. ve II. tip speriletkenler arasndaki nemli bir

farkllk; normal durumda iletim elektronlarnn ortalama serbest yollarnn farkl olmasdr. nk ortalama serbest yolun bykl speriletken tipinin belirlenmesinde kullanlan girme derinlii ve euyum uzunluunu belirlemektir. Yksek kritik manyetik alan deerine sahip olduklarndan dolay II. tip speriletkenler mknats yapmnda kullanlmaktadr ve bu nedenle teknolojik uygulamalarda nemli bir yere sahiptir.

ekil 5: I. ve II. tip speriletkenlerin manyetik alan ve scaklk deiim grafikleri

ENERJ AII SPEKTROSKOPS Tek parack tnellemesi Speriletkenlerde enerji aral, tek parack tnellemesi deneyleri ile ok duyarlkl olarak llebilir. Yaltkan tabaka, bir metalden dierine iletkenlik elektronlar geiine bir engel gibi davranr. Bu engel yeterince (10 veya 20 dan daha az) ince ise, yaltkan zerine den bir elektronun engeli aarak bir metalden dierine geme olasl yksek olur. Bu olaya tnelleme denir.

ekil 6: ki metal arasndaki ince bir yaltkandan tnellenen elektronlar iin Akm-Voltaj ilikisi

Eer metallerden birisinin yerine Tc den daha dk scaklklarda tutulan speriletken konulacak olursa, hi de olaan olmayan bir durum ortaya kar. Uygulanan potansiyel fark, eik deer olarak bilinen bir V deerine eriinceye kadar her hangi bir akm gemez.

ekil 7: Speriletken-normal tnellemesinde Akm-Voltaj ilikisi.

metal

arasndaki

ince

bir

yaltkandan

elektron

AKI KUANTUMLANMASI

ekil 8: rg ierisinde elektronlarn Cooper ifti oluturmas

Organik speriletkenler
Organik speriletkenler; molekler tuzlar, baz

polimerleri ve saf karbon sistemlerini (karbon nanotpleri ve C60 fulleren bileikleri gibi) ieren organik iletkenler ailesinin yesidirler. Molekler tuzlar olarak kastedilen yaplar ok ok dk scaklklarda speriletkenlik gsterirler (0.4 K ile 12 K aras). Bu maddelerden ilk olarak sentezleneni (TMTSF)2PF6 dr (Tetra metil tetra selena fulvalene fosfor hekza florr) Onun dnda fulleren moleklleri de alkali metallerle birletirildiinde genellikle speriletken zellik gsterirler. rnek vermek gerekirse K3C60 molekl 18 K gibi bir scaklkta speriletken zellik gsterir.

SPERLETKENLER VE GE SICAKLIKLARI

Vanadyum, teknetyum ve niyobyum elementleri haricinde, ikinci tip speriletkenlerin tamam metalik bileikler ve alamlardr.

BCS TEORS
1957 ylnda Bardeen, Cooper ve Schriffer tarafndan ortaya atlmtr. BCS Teorisine gre speriletken, iletim bandndaki elektronlarn Cooper iftleri meydana getirmeleri ile farkl bir kuantum durumu olumas olarak tanmlanr.

Zt momentuma sahip elektronlar ekici bir elektron-finin etkisi oluturarak birbirlerine balanp cooper iftlerini oluturmaktadr.

ekil 9: Fermi zerinde V hzyla hareket eden elektronlarn rg ierisindeki durumu

 Cooper iftinin oluma sebebi elektron-rg-

elektron etkilemesidir. Bir Cooper ifti, eit fakat zt momentumlara ( ve - olmak zere) sahip iki elektrondan olumaktadr.

 BCS Teorisinde taban durum, tm elektronlar bal iftler

oluturacak ekilde kurulur.Yani tm iftler sfr momentumlu ayn kuantum durumuna kilitlenmilerdir. Cooper iftleri sfr spine, dolaysyla sfr asal momentuma sahip olduklarndan; bunlarn dalga fonksiyonlarnn kresel simetriye sahip olduklar gz nne alnmaldr. Yani bunlar her zaman merkezi arpmaya urarlar, baka bir deyile hep birbirlerinin civarnda kalarak hareket ederler. ki elektron bal olduklarndan, bunlar yrngelerini deitirerek aralarndaki uzakl ksa, yani euyum mertebesi uzaklnda tutarlar. BCS Teorisine gre, elektronlar arasnda uygun bir ekici etkileme varsa yeni taban durumu speriletken olur ve en dk uyarlm durumla arasnda sonlu bir enerji aral oluur. Bir speriletkenin enerji aral, Cooper iftlerinden birinin krlmas iin gereken enerji araln temsil eder.

BCS TEORSNN ANA HATLARI

1-) Elektronlar arasndaki ekici bir etkileme, uyarlm durumlardan bir aralk enerjisi ile ayrlm bir taban durumuna yol aar. Kritik alan, ssal zellikler ve elektromanyetik zelliklerin byk bir blm bu enerji aralnn birer sonucudurlar. 2-) Elektron-rg-elektron etkilemesi gzlenen byklkte bir enerji aralna yol aar. Bu dolayl etkileme bir elektronun rgyle etkileip onu deforme etmesi ve ikinci bir elektronun bir rg deformasyonunu grp enerjisini azaltacak ekilde durumunu yeniden dzenlemesiyle olur. Buna gre, iki elektron rg deformasyonu aracl ile etkileirler. 3-) Nfus derinlii ve euyum uzunluu BCS teorisinin doal sonular olarak ortaya karlar. Buna bal olarak, speriletkenliin en temel olay olan Meissner etkisi doal bir ekilde elde edilir.

SPERLETKENLN UYGULAMALARI

Bilgisayarlar Elektrik G Nakli Magnetik Ayrma Motorlar Magnetik Enerji Depolama (SMES) G Transformerlar Speriletken kuantum giriim aygtlar Speriletken kablolar Bolometrik sensrler Manyetik rezonans (MR) Maglev trenleri

KAYNAKLAR
Yrd. Do. Dr Eyyp Gerekciolu ders notlar
Prof. Dr. Ayegl Akdoan Eker ders notlar Belgeler.com

Superconductors.org
Wikipedi (tr.wikipedia.org)

Hazrlayanlar
Nurta ERASLAN 1031210010
Ayen KAYA 1031210030