Brcko Normalizacija ZlocinaWEB1

BR^KO NORMALIZACIJA ZLOÎNA
NGO Srebrenica Historical Project, The Netherlands
Ljubi{a Simi}
BR^KO: HOW WAR CRIMES ARE CONDONED AND NORMALIZED
BELGRADE 2013
Fond Istorijski projekat Srebrenica, Holandija
Qubi{a Simi}
BR^KO: NORMALIZACIJA ZLOÎNA
BEOGRAD 2013
Odgovorni urednik Stefan Karganovi}
Editor-in-chief Stephen Karganovi}
Naslovna strana Poru{ena crkva u Bukviku. Posve}ena je Svetom Proroku Iliji. Po zapisu na svetom prestolu u oltaru, gra|ena je 1902. god. Osve{tana je 1938. god od strane episkopa Nektarija. Posle Drugog svetskog rata, komunisti~ke vlasti su je koristile kao {talu za stoku i magacin za ìtarice. Poru{ena je u septembru 1992. godine, nekoliko dana po progonu naroda iz Bukvika, dakle kada vi{e nije bilo nikakvih ratnih dejstava. Poru{ili su je pripadnici 108 Br~anske brigade pod komandom Ferida Mujkanovi}a, koji je naknadno vratio stari pe~at crkvene op{tine koji je tom prilikom uzeo.
CIP Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd 355.426(497.6)1992/1995" 341.322.5(497.6)"1992/1995" SIMI], Qubi{a, 1979 Br~ko: normalizacija zlo~ina / Qubi{a Simi}. Beograd : Istorijski projekat Srebrenica, 2013 (Zemun : Pekograf). 183 str. : ilustr. ; 24 cm Na spor. nasl. str.: Br~ko: How war crimes are condoned and normalized. Tira` 1.000. Str. 713: Br~ko distrikt: nevidqivost pravde / Stefan Karganovi}. Prilozi: str. 75183. Napomene i bibliografske reference uz tekst. Summary: Br~ko: How war crimes are condoned and "normalized". ISBN 978868813516-0 a) Gra|anski rat Bosna i Hercegovina 19921995 b) Ratni zlo~ini Br~ko 19921995 COBISS.SR-ID 196005388
BR^KO: HOW WAR CRIMES ARE CONDONED AND NORMALIZED. Copyright 2012 by Srebrenica Historical Project. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, digital, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, or conveyed via the Internet or a Web site without prior written permission of the publisher, except in the case of brief quotations embodied in critical articles and reviews. Inquiries should be addressed to: Srebrenica Historical Project srebrenica.historical.project@gmail.com BR^KO: NORMALIZACIJA ZLOÎNA. Copyright 2012 by Srebrenica Historical Project. Sva prava zadràna. Nijedan deo ove publikacije se ne sme reprodukovati, pohrawivati u bilo kakvoj bazi podataka, ili prenositi na bilo kakav na~in, digitalno, elektronski, mehani~ki, fotokopirawem, snimawem, ili na nekim drugim sredstvom, niti se sme slati preko interneta ili prikazivati na internet sajtu bez prethodne pismene dozvole izdava~a, sa izuzetkom kratkih navoda u okviru kriti~kih ~lanaka ili prikaza. Za dozvolu kontaktirati: Istorijski projekat Srebrenica srebrenica.historical.project@gmail.com
SADR@AJ SODER@ANIE TABLE OF CONTENTS
Predgovor izdava~a: BR^KO DISTRIKT: NEVIDQIVOST PRAVDE BR^KO NORMALIZACIJA ZLOÎNA - - - - - - - - I. Kultura neka`wivosti - - - - - - - - - - - - II. Boderi{te i Lipovac - - - - - - - - - - - - - III. Logori i etni~ko ~i{}ewe na podru~ju op{tine Br~ko IV. Granatirawe grada Br~ko - - - - - - - - - - - V. Sumoran bilans normalizacije zlo~ina - - - - - -
7 15 15 19 38 53 65 72 73 75
Pogovor - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Br~ko: How war crimes are condoned and normalized (Summary) - Prilozi - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Predgovor izdava~a
BR^KO DISTRIKT: NEVIDQIVOST PRAVDE

O{troumnim Englezima dugujemo slede}e zapaàwe: Not only must Justice be done; it must also be seen to be done (Pravda ne samo da se mora ~initi; treba da se vidi da se ona ~ini). Kao ve}ina tipi~no engleskih uvida, i ovo je komentar pre svega prakti~ne, a ne teoretske prirode. Vrsta pravde o kojoj je ovde re~ nije nedostiàn platonski ideal, nego aristotelovski prakti~an nalog kojim se obezbe|uju stabilnost dru{tva i uredno funkcionisawe wegovih ustanova. U onoj meri u kojoj je tvorewe pravde vidqivo u~vr{}uje se poverewe gra|ana u ustanove preko kojih se wima vlada. U otprilike istoj meri gra|ani }e biti spremni da postojawe tih ustanova uvaè i da wihove legitimne zahteve prihvate. Bosna i Hercegovina ima ogroman problem kada je u pitawu javno tvorewe pravde, sa svim pogubnim posledicama koje slede iz odsustva percepcije pravednosti. To se posebno odnosi na dru{tvo gde je u svakom slu~aju te{ko prona}i zajedni~ku kohezivnu ideju i gde dominantna percepcija nije da se zahtevi pravednosti mawe-vi{e savesno ispuwavaju, nego da sve po svim {avovima puca. Ako gra|ani ne mogu da konstatuju da se pravda tvori bar na jednom tako zna~ajnom podru~ju kao {to je ka`wavawe ratnih zlo~ina, pukotine po kojima dru{tvo i posleratni sistem pucaju posta}e samo jo{ dubqe i izrazitije. U tom slu~aju neizbe`no }e uzeti jo{ vi{e maha o~igledna nedoumica, koja se ina~e pre~esto javqa: ima li takva dràva neki iskupquju}i razlog radi ~ega bi zasluìvala da i daqe opstane? To, i mnoga druga sli~na pitawa, lebde u vazduhu dok ~itamo monografiju Qubi{e Simi}a, Br~ko: normalizacija zlo~ina. Ta~no je da dr Simi} takva pitawa izri~ito ne postavqa, ali ~iwenice i op{ti kontekst wegovih razmatrawa iziskuju odgovore na wih, po unutra{woj zakonomernosti proste logike i osnovnog morala. Dràva u kojoj se punih dvadeset godina toleri{e neka`wivost jezivih zlo~ina koje dr Qubi{a Simi} smireno opisuje i izobilno dokumentuje: Bukvik, Boderi{te, Lipovac, neselektivno trogodi{we granatirawe Br~kog, sa mnogobrojnim civilnim `rtvama iz redova sve tri etni~ke zajednice1 ~ini
1 Da, i da ne zaboravimo podjednako neka`weno uni{tewe nekoliko desetina srpskih naseqa oko Srebrenice, pra}eno sistematskim ubijawem i progonom stanovni{tva. (Vidi izdawa Istorijskog projekta Srebrenica: Stradawe srpske Srebrenice, (Beograd, 2010), i Srpske `rtve Srebrenice, 19921995, (Beograd, 2012).
Qubi{a Simi}
se da je pejorativni izraz tamni vilajet ipak previ{e blag da bi odslikao su{tinu wene dana{we inkarnacije. Mra~na, bezakona rupa to bi bio najprikladniji opis fizionomije te dràve na po~etku dvadeset prvog veka. I Naslov ove monografije nije nastao slu~ajno, ve} je nadahnut razmatrawima prof. Edvarda Hermana o normalizaciji nezamislivog.2 Preno{ewe te sintagme sa terena gde je koristi Herman na Br~ko, nije pri~iwavalo ni najmawu te{ko}u. Primeri nezamislivog koji se u Hermanovoj raspravi normalizuju tako|e se svode na pravdawe raznih oblika zlo~ina~kog pona{awa, dodu{e naj~e{}e u drugom vidu i ne, kao u BiH, sa blagoslovom zvani~nog dràvnog pravosu|a. Ako bi se ta sitna razlika mogla prevideti, validnost na~ela ostaje neupitna: normalizacija ozna~ava ~iwewe ru`nih i nezamislivih postupaka koji, ponavqawem, postaju uobi~ajeni i prihva}eni kao na~in kako stvari treba raditi. Istovremeno, produàva Herman, uloga intelektualaca i drugih stru~waka, kao i uticajnih medija, jeste da nezamislivo normalizuju u shvatawu naj{ire javnosti. Drugim re~ima, da ga primenom svojih ve{tina u~ine svarqivim i sno{wivim. Ako je ~itaocima ove kwige zamislivo da na podru~ju Br~kog za te{ke ratne zlo~ine, po~iwene izme|u 1992. i 1995. godine protiv pripadnika jedne od etni~kih grupa koja tamo ìvi, niko ba{ niko nikada nije odgovarao, to je dokaz da mehanizam normalizacije, na koji Herman ukazuje, funkcioni{e besprekorno. Dugotrajnom primenom obrasca neka`wivosti na ~itavu jednu etni~ku kategoriju `rtava u Bosni i Hercegovini, ru`no i ina~e u svakom pogledu nezamislivo pona{awe prema qudskim bi}ima postepeno je postalo prihva}eno i pretvorilo se u normalan na~in delovawa bosanskohercegova~ke u, u ovom slu~aju, br~anske tranzicione pravde. Kada pro~itamo jeziv, klini~ki opis izgleda izmrcvarenih posmrtnih ostataka dvanaestorice zarobqenih mu{karaca i de~aka u Boderi{tu, `rtava jednog od normalizovanih zlo~ina za koji, uprkos obiqu dokaza, do danas u Distriktu Br~ko niko nije odgovarao, ukaza}e nam se matrica koja odre|uje pristup takvim doga|ajima. Primenom te matrice, pri kraju dvadesetog veka, posle Boderi{ta, rehabilitacija varvarstva u Evropi je postala zamisliva. Unakaèni le{evi qudskih bi}a, zarobqenika za{ti}enih po svim evropskim konvencijama koje se bave obi~ajima civilizovanog ratovawa, srpskoj Komisiji za razmenu bili su vra}eni u stawu koje bi se o~ekivalo jedino da su pali u ruke qudo`derima sa Nove Gvineje.
2 Edward Herman, Triumph of the Market (South End Press, 1995), poglavqe The Banality of Evil.
Br~ko: Normalizacija zlo~ina
II Pravosudni deo matrice od velikog je zna~aja za vidqivo sprovo|ewe pravde zato {to u tom domenu objektivni uslovi za utvr|ivawe odgovornosti i ka`wavawe krivaca ipak postoje. Sve neophodne ustanove, zakoni i procedure jesu tu, bar na papiru. Nevoqa je {to se celishodna primena tih mehanizama politi~ki onemogu}ava.3 Uvo|ewem na~ela profesionalnosti i uklawawem politi~kih barijera, mogli bi se posti}i bar najosnovniji rezultati. Me|utim, pored pravosudne, pri re{avawu ovog pitawa uticajna je i moralna komponenta. Svest usmerava razmi{qawe qudi pod ~ijim rukovodstvom se nalaze ustanove od kojih zavise rezultati. Tu se susre}emo sa jednom od fundamentalnih te{ko}a na balkanskim prostorima kada je u pitawu suo~avawe sa ~iwenicama. Dajana Xonston je taj problem definisala kao sklonost balkanskih aktera da ~iwenice tuma~e ne polaze}i od objektivne nego od plemenske istine (tribal truth) u danoj situaciji, {to je naj~e{}e shva}eno kao birawe i ìlava odbrana prigodnog narativa koji odgovara trenutnim uskim interesima wihove grupe. Kroz taj filter retko se provla~i i{ta nepovoqno po grupu kojoj tuma~ ~iwenica pripada, a jo{ re|e ne{to {to bi i{lo u prilog konkurentskoj grupi, ~iji su interesi prima facie suprotstavqeni. U vezi sa monografijom dr Qubi{e Simi}a, ovo je relevantno zato {to seè u su{tinu. Mada je u nekim slu~ajevima i tamo bilo zastoja i natezawa, u Nema~koj na~elno ne predstavqa nikakav problem da se procesuiraju ratni zlo~inci iz nacisti~kog perioda, bez obzira na to {to su dokazi koji se tokom su|ewa obelodawuju nepovoqni ne samo po optuènog ve} na izvesan na~in i po nema~ki narod u celini. U Sjediwenim Dràvama tako|e nije problem, ~ak ne vi{e ni na Jugu, da osobe bele koè krivi~no odgovaraju za povrede nanete sugra|anima afri~kog porekla. Beli {erif, sudija i porota vr{i}e svoje du`nosti, verovatno krajwe nevoqno, ali }e ih ipak izvr{iti u skladu sa zakonom. Beli prestupnik }e biti ka`wen, crna `rtva }e mo}i da bude zadovoqena a zajednici afri~kih Amerikanaca, kojoj `rtva pripada, bi}e vidqivo da se tvori kakva-takva pravda.
3 Sud u Zagrebu je pre kratkog vremena petoricu hrvatskih vojnika osudio na izutetno blage kazne od jedne do tri i po godine za ratne zlo~ine protiv zato~enih vojnika JNA i srpskih civila u logoru Kerestinec. Ton~i Maji}, predsednik Dalmatinskog komiteta za qudska prava, komentari{u}i tu presudu i neprocesuirawe osumwi~enih za ubistvo 14 crnogorskih rezervista koji su posledwi put vi|eni u logoru Lora, isti~e da je za nepodizawe optu`nice odgovoran glavni dràvni tuìlac Hrvatske, Mladen Baji}, koji je, po Maji}u, kao vojni tuìlac u Splitu u~estvovao u progonima civila srpske nacionalnosti odvedenih u Loru, iako je bio svestan da su nevini. Postoje pisani dokumenti da je znao za mu~ewa i ubistva upravo kada su se tamo doga|ala, ali nije ni{ta uradio da ih spre~i. Neke analogije su zaista frapantne, i u produètku ove monografije to }e se videti u odnosu na glavnog tuìoca Distrikta Br~ko, Zakeriju Mujkanovi}a, koji je tokom rata tako|e bio u~esnik u nekim od doga|aja koje bi sada trebalo da istraì i procesuira. Vesti Online, 5/11/2012, http://www.vesti-online.com/Vesti/Ex-YU/267216/Hrvatske-sudije-su-Tudmanovi-borci/print
10
Qubi{a Simi}
Za{to je ne{to, {to je sada mogu}e u Alabami ili Misisipiju, u Bosni i Hercegovini, konkretno u Distriktu Br~ko jo{ uvek nezamislivo i prakti~no nemogu}e? Jedan od razloga za monografiju Br~ko: normalizacija zlo~ina upravo jeste to da podstakne gra|ane na kriti~ko razmi{qawe koje bi moglo dovesti do promene takvog stawa. U Alabami i Misisipiju promena nije do{la sama od sebe, nego je po~ela tek onda, 1955. godine, kada je Roza Parks odlu~no odbila da nadaqe prihvati normalizovanu nepravdu i ponièwe. Od trenutka kada je gospo|a Parks belom voza~u stavila do znawa da vi{e ne}e sedeti u zadwem delu autobusa, koji je bio rezervisan za crnce, sistemu segregacije i gra|anstvu drugog reda bili su odbrojani dani. Ni u Bosni i Hercegovini ili Distriktu Br~ko ne}e se promeniti ni{ta dok gra|ani, koji su o{te}eni sistematskom i normalizovanom nepravdom, ne zauzmu kriti~an i aktivan stav. Sadràj plemenske istine, ugra|ene u ratni narativ ~iji nalozi odre|uju kakve }e se istrage i protiv koga voditi i ko ho}e a ko ne}e biti procesuiran, nepogre{ivo ukazuju na konstrukciju koja se {titi od uru{avawa zloupotrebom pravosudnog sistema. Podjednako lako, identifikova}emo i la`ni narativ koji se na taj na~in, po defoltu, projektuje selektivnim kori{}ewem istih pravosudnih mehanizama koji su, u prvom slu~aju, neobja{wivo zatajili.4 Jedna od vrlina ove monografije je upravo to {to se na wenim stranicama pojavquju sve glavne za{ti}ene teme gra|anskog rata u Bosni i Hercegovini. Ako se radi o ubijawu ratnih zarobqenika, tu je; zlostavqawe i etni~ko ~i{}ewe civilnog stanovni{tva, tako|e, tu je silovawe, tu je razarawe verskih objekata, tu je neselektivno granatirawe naseqenih gradskih podru~ja, tu su i `rtve, mada su sa stanovi{ta za{ti}enog narativa hendikepirane pogre{nom etni~kom pripadno{}u. Jedino {to nedostaje jesu osu|uju}e presude u korist lokalnih crnaca. Da u Distriktu Br~ko postoji sistem univerzalne umesto plemenske pravde, zlo~ini po~iweni pre dvadeset godina bili bi odavno re{eni. Ako sistem plemenske pravde ne bude ukinut, pouzdano se moè prore}i da nikad ne}e biti re{eni. III Tema koja zahteva posebnu pa`wu ti~e se nasumi~nog granatirawa Br~kog, i sa bosanske i sa hrvatske strane. O~igledno obja{wewe wenog zna~aja nalazi se u analogiji sa nasumi~nim granatirawem Sarajeva, u skoro istom trajawu, tokom bosanskohercegova~kog rata. Po sarajevskom narativu, kako ga tuma~i bo{wa~ka strana, sa bezrezervnom podr{kom Ha{kog tribunala i medijskog aparata zapadnih
4 Prvi susret pisca ovih redova sa problematikom ratnih de{avawa u Br~kom bio je u svojstvu ~lana tima odbrane optuènog Mom~ila Kraji{nika, kada on nije imao drugih uvida pored vrlo jednostrane verzije koju je u funkciji optu`nice projektovalo Ha{koTuìla{tvo. Danas se moè konstatovati da je ta karikaturalno pojednostavqena slika imala malo dodirnih ta~aka sa stvarnim tokom doga|aja na tom podru~ju.
11
zemaqa, srpska artiqerija sa brda oko Sarajeva od po~etka pa do kraja rata neselektivno je ga|ala celo gradsko podru~je, svesno ne vode}i ra~una o razlici izme|u vojnih i civilnih meta, i prouzrokovav{i pri tom ne samo ogromna razarawa nego i veliki broj civilnih `rtava. Verodostojnost tog narativa upravo se opet testira u predmetima Mladi}a i Karaxi}a pred MKTBJ, pa se zato za sada moèmo uzdràti od komentara po meritumu spornog pitawa. Dovoqno je izneti relevantnu ta~ku optu`nice. Kako stvar stoji sa Br~kim? âk ako hipoteti~ki prihvatimo da je teza optu`be u vezi sa neselektivnim granatirawem Sarajeva dokazana, to ne ekskulpira sli~ne prekr{aje me|unarodnog ratnog prava ako su se dogodili u Br~kom. Mada ova monografija nije zami{qena kao optu`nica, ona ipak nudi ~iwenice i saznawa na osnovu kojih bi se moglo formirati mi{qewe, pa ~ak mo`da i napisati optu`nica. Ako u sakupqawu i slagawu istorijske gra|e postoji ne{to uporedivo sa prima facie dokazom u juristi~koj praksi, onda van svake sumwe stoji da bi podaci izloèni na ovim stranicama trebalo da budu dovoqni da ve}inu razboritih osoba ubede da je izme|u 1992. i 1995. gradsko podru~je Br~kog bilo meta nasumi~nih artiqerijskih napada od kojih je stradao zna~ajan broj neborbenih lica, sa dodatnom posledicom razarawa niza civilnih objekata. Neka se odgovorni za granatirawe Sarajeva suo~e sa svojom krivicom. Ali za{to do sada niko nije bio pozvan na odgovornost za granatirawe Br~kog? General VRS Novak \uki} osu|en je na dugotrajnu vremensku kaznu za samo jednu granatu koja je, prema navodima optu`nice, pala na Tuzlu i usmrtila veliki broj osoba. Okolnosti i sama mogu}nost tog doga|aja vrlo su kontroverzni. Ali ako hipoteti~ki prihvatimo da se dogodilo tako, koje je opravdawe za nepodizawe nijedne optu`nice zapravo neotvarawe istrage kada je u pitawu sistematsko granatirawe i ubijawe daleko ve}eg broja civila u ~itavom periodu trajawa rata u Br~kom? Ovom pitawu, barem kao fusnota, moglo bi se dodati i jedno drugo, za koje nam nije poznato da ga je iko do sada problematizovao. To je me|unarodnopravna dimenzija granatirawa Br~kog sa teritorije Hrvatske. Nasumi~no ciqawe naseqenih podru~ja sa teritorije gde se odvija gra|anski sukob samo po sebi je ozbiqan prekr{aj zakona i obi~aja rata. Kada oruàne snage jedne strane dràve to ~ine delu civilnog stanovni{tva druge dràve, makar u okviru pruàwa podr{ke jednoj od zara}enih strana, time je ozbiqnost prekr{aja dodatno pove}ana. Mi se ne moramo baviti eventualnom odgovorno{}u Hrvatske za posledice granatirawa Br~kog sa wene obale; dovoqno je da smo konstatovali ~iwenicu. Ali kako je na to reagovala legalna, me|unarodno priznata vlada Bosne i Hercegovine, koja je tvrdila da je etni~ki neutralna i da predstavqa sve gra|ane, ukqu~uju}i Srbe? Iz delimi~nog spiska nastradalih vidi se da me|u `rtvama granatirawa Br~kog ima i zna~ajan broj Muslimana i Hrvata. To samo nagla{ava obavezu multikulturne vlade u Sarajevu da ne{to preduzme u vezi sa naru{avawem
12
Qubi{a Simi}
svoje suverene teritorije i da energi~no protestuje zbog bezobzirnog ubijawa svojih gra|ana svih nacionalnosti sa stranog tla. Postoji li trag da je Ministarstvo inostranih poslova Bosne i Hercegovine diplomatskim putem ikada reagovalo i da je uloìlo makar jedan protest vladi u Zagrebu dok su ovi napadi i ubijawa bili u toku, kao {to bi svaka suverena i gra|anska dràva u sli~noj situaciji postupila? Ako postoji, niko jo{ takav diplomatski demar{ nije video. Wegovo nepostojawe a to se mora pretpostaviti sve dok nam ne bude bio pokazan pretenzije ratne vlade u Sarajevu ru{i u parampar~ad. IV Naposletku, moglo bi se postaviti pitawe: ma koliko teme obra|ene u ovoj monografiji bile interesantne, za{to se wima bavimo? Kakve veze one imaju sa Srebrenicom? Veza jeste posredna, ali nije bezna~ajna. Za razliku od granatirawa Br~kog, procesuirawe za ratne zlo~ine u Br~kom, Srebrenici i Bosni i Hercegovini u celini vrlo je selektivno. To predstavqa zna~ajnu ~iwenicu pre svega kao primer neprofesionalnosti organa koji su zaduèni za sprovo|ewe pravde. Me|utim, to tako|e raskrinkava i jedan od glavnih argumenata pomo}u kojeg pobornici zvani~nog narativa poku{avaju da obezvrede teze svojih protivnika i da ih u}ute. Argumenat na koji se oni redovno pozivaju kada im na ~iwenice ponestanu odgovori, glasi: Postoje sudske presude koje potvr|uju na{u verziju, i to je kraj pri~e.5 Koliko te sudske presude mogu da vrede, ako se odnose na predmete koji su bri`qivo odabrani samo radi postizawa najja~eg politi~kog efekta, dok istovremeno tuìla{tva, i sudovi koji te presude donose, odbijaju da se pozabave zlo~inima iste vrste, ako su ih po~inili za{ti}eni akteri?6 Osuda zlo~ina kao Bukvik, Boderi{te ili granatirawe Br~kog, da ne pomiwemo razarawe srpskih sela oko Srebrenice i masakr i progon wihovih ìteqa, iz te perspektive je nedopustivo. To bi neumitno poremeti5 Suvislost argumenta trebalo bi razmotriti u svetlu op{te ocene prof. Aleksandra Mezjaeva o objektivnosti rada tih sudova, konkretno kada je u pitawu Ha{ki tribunal: MTBJ je stvoren kao oru`je za vo|ewe rata na teritoriji biv{e Jugoslavije i da bi u~vrstio rezultate rata u korist pobednika. Postepeno je tribunal dostigao zadate ciqeve: 'osve{tan' je rat NATO protiv Jugoslavije, uni{ten je politi~ki i vojni vrh zemqe, opravdani su zlo~inci koji su po~inili masovna zverstva nad Srbima u Bosni i dana{woj Hrvatskoj, opravdano je rukovodstvo teroristi~ke OVK sa ciqem opravdawa secesije Kosova i Metohije Fond strate{ke kulture, 12. 11. 12: http://srb.fondsk.ru/news/2012/11/12/ko-he-zashtiti-srpski-narod-od-hashkog-tribunala.html 6 Nedavni osloba|aju}i rasplet u predmetu Gotovina i Marka~ na kraju drugostepenog postupka pred Ha{kim Tribunalom ubedqivo potvr|uje ovu tezu u ne{to {irem kontekstu sukoba u biv{oj Jugoslaviji. Osloba|awe Ramu{a Haradinaja, posle ponovqenog su|ewa, za zlo~ine po~iwene ne samo protiv Srba nego i pripadnika drugih nacionalnosti na Kosovu i Metohiji ukqu~uju}i Albance sluì kao dodatan dokaz za tu tezu.
13
lo jednostranu sliku o gra|anskom ratu u BiH, {to se, bez obzira na ~iwenice, sistematski izgra|uje u korist jedne, a na {tetu druge strane. Ru{ewe te perfidno krivotvorene slike, bilo gde u Bosni i Hercegovini, doprinosi kona~nom razja{wavawu i sveobuhvatnom sagledavawu i doga|aja u Srebrenici. Stefan Karganovi}
BR^KO NORMALIZACIJA ZLOÎNA

I. Kultura neka`wivosti Podru~je op{tine Br~ko je tokom rata, u periodu od 1992 do 1995 godine, pretrpelo znatna razarawa, kako u materijalnom smislu, tako i u vidu qudskih gubitaka. Razarawa materijalnih dobara, sem ukoliko ona nisu usko povezana sa nacionalnim i verskim identitetom, bivaju brzo zaboravqena i, kao takva, uglavnom nisu prepreka miru i suìvotu me|u prethodno zara}enim stranama. S druge strane, qudski gubitci, posebno ako se odnose na civilno stanovni{tvo, predstavqaju ponekad nepremostivu prepreku na putu ka trajnom miru. Jedan od na~ina da se prepreke takve vrste uklone jeste po{teno utvr|ivawe ~iwenica, izno{ewe materijalnih dokaza pred pravi~nim sudovima te nepristrasno procesuirawe ratnih zlo~ina. Da bi se ispunio taj minimum, tuìla{tvu i sudovima potrebni su osobqe koje nije optere}eno pro{lo{}u, kao i ustanove koje svoj posao obavqaju nezavisno. U Br~kom nijedan od navedenih uslova nije u potpunosti ispuwen (ako uop{te jeste), pa je stoga verovatno, bar dok se to ne promeni, da suìvot kakav se prièqkuje nije mogu} i da ga ne}e biti bar jo{ neko vreme. 1. Qudi optere}eni upravo tom pro{lo{}u koju bi trebalo profesionalno i kriti~ki da istraùju, nisu podobni za re{avawe ratnih zlo~ina. Tuìla{tvo u Br~kom je izvanredan primer. Glavni tuìlac, g. Zekerija Mujkanovi}, posle napada na Bukvik i zarobqavawa oko 2.500 ìteqa te zajednice srpskih sela, u~estvovao je kao pripadnik civilne policije (6 inspektora je pridodato organu vojne bezbednosti Armije BiH u isle|ivawu zarobqenika7). Nije li te{ko poverovati da }e glavni tuìlac Distrikta Br~ko, Zekerija Mujkanovi}, podi}i krivi~nu optu`nicu u predmetu napada na zajednicu sela Bukvik ({to bi se u celini moglo oceniti kao teàk ratni zlo~in) i to upravo protiv osoba koje su mu u okviru te operacije dovodile zarobqenike na isle|ivawe? Nepotrebno je napomiwati da g. Mujkanovi} u svojoj fioci bri`qivo ~uva sve kqu~ne dokaze o zlo~inu u Bukviku. S obzirom na o~igledan sukob interesa, moè se pretpostaviti i to da }e u~initi sve {to od wega zavisi da op{te poznati nalogodavci i po~inioci tog zlo~ina8 ne budu procesuirani, ako je to mogu}e nikad. Svakako da je g. Mujkanovi} imao mogu}nost, pa ~ak i profesionalnu obavezu, da usled izrazitog sukoba interesa za sebe traì izuze7 Vidi izjavu Novalije Fazlovi}a, Prilog s. 75. U vezi sa ulogom sada{weg Glavnog tuìoca Distrikta Br~ko u isle|ivawu i trijaù zarobqenih osoba posle napada na Bukvik, po izjavi ovoga svedoka, videti s. 12 izjave. 8 Vidi dokumentovanu monografiju: Qubi{a Simi}, Bukvik: zlo~in bez kazne (Beograd, 2012).
16
Qubi{a Simi}
}e sa mesta tuìoca Distrikta Br~ko i ustupi ga nekom drugom, ko nema ratni dosije.9 U slu~aju da g. Mujkanovi} okleva da taj profesionalno uobi~ajen korak preduzme, tu je supervizor Distrikta Br~ko da se, u okviru svojih nadle`nosti za sprovo|ewe pravde i u~vr{}ivawe vladavine zakona, g. Mujkanovi}u zahvali na dosada{woj slu`bi i da ga smeni sa du`nosti. Me|utim, nijedan od tih koraka, koji bi u svakom propisno ure|enom pravosudnom sistemu bio sasvim normalan, u Distriktu Br~ko nije preduzet. Tuìlac Mujkanovi} i daqe je na istom poloàju, po svemu sude}i ne da bi procesuirao ratne zlo~ine protiv osoba srpske nacionalnosti nego naprotiv, da bi ih drào podaqe od sudnice. Sa stanovi{ta vrlo uticajnih lokalnih i me|unarodnih interesa, upravo takav stav ~ini ga podobnim za obavqawe funkcije na kojoj se nalazi. 2. S druge strane, moè li se uop{te govoriti o nezavisnom tuìla{tvu i sudovima ako supervizor Distrikta, i Visoki predstavnik koji wegov rad nadgleda, imaju vlast da na najodgovrnije poloàje, po svojoj voqi, kao pione na {ahovskoj tabli, postavqaju i smewuju qude koji su spremni da sara|uju na sprovo|ewu wihove politike? Nije li to znak svima da se u svom radu imaju dràti jedne op{te i svima pre}utno poznate linije, jer u protivnom, ko god bi odstupio od prethodno utvr|enog kursa moè zavr{iti sa otkazom u rukama? Na ovaj na~in stvara se profesionalno ubita~na, oportunisti~ka klima koja pogoduje najmawe realnom sagledavawu rezultata gra|anskog rata u Bosni i Hercegovini i sprovo|ewu objektivne pravde. Pod patronatom i budnim okom stranog faktora, uz sadejstvo oportunizmom nadahnutih doma}ih saradnika, preko programiranih sudskih presuda, a ~esto i ciqanim neprocesuirawem odre|enih ratnih zlo~ina, pi{e se la`na istorija i pomo}u autoriteta pravosudnih ustanova sugeri{u se proizvoqni zakqu~ci o prirodi i toku rata u Bosni i Hercegovini. Prema jednom od najbezo~nijih sofizama koji su posle tog rata nastali, pravno mawkave presude sudova upitnog legitimiteta tuma~e se kao dokaz za ratne zlo~ine koje je po~inila samo jedna strana. Perverznom logikom, ali u duhu tog istog sofizma, sistematsko neprocesuirawe zlo~ina druge strane tuma~i se kao dokaz da nisu ni bili po~iweni. U takvoj konstelaciji odnosa, br~anski Srbi u pogledu zadovoqavawa pravde samo mogu biti i jesu na gubitku. Iskustva Srba sa relativizacijom zlo~ina datiraju jo{ iz Drugog svetskog rata. Tokom Drugog svetskog rata, kao i tokom ovog posledweg, Br~ko u tom pogledu nije bilo izuzetak. Prati ga reputacija mesta gde su civilima i zarobqenicima srpske nacionalnosti odsecane glave, bilo da se to radilo u ritualne svrhe ili da bi se nanela {to ve}a patwa `rtvi. Ovakva reputacija prati Br~ko jo{ od Drugog svetskog rata, kada su formacije sastavqene od lokalnih Muslimana i Hrvata zbrisale mnoga ogwi{ta,
9 Ovo ne implicira napu{tawe poloàja, nego samo ustupawe svih predmeta gde bi se sukob interesa mogao pojaviti nekoj drugoj osobi, uz punu profesionalnu autonomiju. U Sjediwenim Dràvama u sli~nim situacijama imenuje se specijalni tuìlac sa svim potrebnim ovla{}ewima.
17
u nekim slu~ajevima i cela sela. Sli~an scenario vi|en je i tokom posledweg sukoba. U mestima sa ve}inskim muslimanskim ili hrvatskim stanovni{tvom, kao i u srpskim naseqima, kao {to je zajednica sela Bukvik koja su se nalazila u okruèwu, stradawa su bila rasprostrawena. Neke od sli~nosti izme|u de{avawa na ovom podru~ju tokom Drugog svetskog rata i rata devedesetih i suvi{e su upadqive i paradigmati~ne da bi se mogle pripisati pukoj slu~ajnosti: zlo~ini po~iweni u Drugom svetskom ratu ponovili su se na istim mestima; uloge `rtve i xelata nisu se promenile; zlo~ine je u najve}em broju slu~ajeva po~inilo lokalno muslimansko i hrvatsko stanovni{tvo protiv srpskog; za po~iwene zlo~ine, ni tada ni sada, nije odgovarao niko. 3. Neposredno nakon Drugog svetskog rata reìm je prakti~no abolirao ratne zlo~ince zarad prividnog mira izraènog u paroli bratstva i jedinstva. Abolicija ratnih zlo~ina bila je jedan od pricipa na kome se temeqio privid skladnog suìvota, formulisan u titoisti~koj floskuli kona~nog re{ewa nacionalnog pitawa. Zato ve}ina zlo~ina nikada nije rasvetqena, a zlo~inci nikada nisu odgovarali. Neka od tih mesta u okolini Br~kog, uglavnom srpska sela koja su bila na meti usta{a tokom Drugog svetskog rata, ponovo su napadnuta i uni{tena tokom sukoba devedesetih. To nije samo slu~aj sa op{tinom Br~ko; sli~nih primera ima i na drugim podru~jima. Jedan takav primer je selo Zalazje u okolini Srebrenice, koje su 8. juna 1992. godine napali pripadnici 28. divizije Armije BiH, na ~elu sa Naserom Ori}em. U tom selu postoji spomen-kosturnica, podignuta 1962. kao bolno se}awe na ubistvo 97 ìteqa od strane usta{a 1943. godine. @rtve su bili uglavnom ène i deca. Dakle, u ovom ratu motivi, ideje, dela i posledice uglavnom su deja vu doga|aja iz Drugog svetskog rata. Brisawem kolektivne svesti na doga|aje iz Drugog svetskog rata Srbi su postali zahvalna meta i lak plen za po~inioce najteìh krivi~nih dela tokom ovog posledweg, kada su susedi vrebali priliku da ih etni~ki o~iste sa wihovih ogwi{ta. Ve}inu zlo~ina nad Srbima po~inilo je lokalno muslimansko- hrvatsko stanovni{tvo, {to je jo{ jedna izrazita sli~nost izme|u zlo~ina izvr{enih u Drugom svetskom ratu i tokom nedavnog gra|anskog rata u BiH. Primeri toga su: Bukvik, Cerik, Bosanska Bijela, Bukovac, Boderi{te, Vu~ilovac, Gajevi, Grbavica, Lukavac. S tim {to vaqa ista}i da su nakon Drugog svetskog rata sa podru~ja Crne Gore, kao i ra{ke oblasti u Srbiji, na teritoriju Posavine tada{we vlasti doselile oko 20 hiqada Muslimana. Taj novoformirani korpus muslimanskog stanovni{tva isticao se u zlo~inima nad Srbima tokom sukoba devedesetih. S druge strane, ne treba prenebregnuti ni ~iwenicu da su, s obzirom na blizinu Republike Hrvatske mnogi dobrovoqci iz Hrvatske, u~estvovali u zlo~inima nad Srbima {irom Posavine, a u nekim slu~ajevima i cele jedinice pripadnika HOS-a.
18
Qubi{a Simi}
4. Moè se slobodno re}i da je politika Josipa Broza, wegovog reìma i pravosudnog sistema uspostavqena nakon Drugog svetskog rata amaterska u tvorewu cini~ne nepravde u pore|ewu sa sada{wim pravosu|em. Za razliku od tada{we grube prakse gurawa ve}ine zlo~ina pod tepih uz neubedqivo i nategnuto izjedna~avawe krivaca iz raznih tabora (samo pod uslovom da nisu pripadali reìmskim snagama), danas se uz pratwu najdvoli~nije retorike, uz pozivawe na najsvetlija moralna na~ela, vr{i selektivno procesuirawe na etni~koj osnovi, tako|e sa jasno odre|enim politi~kim ciqem. S jedne strane, optuèni~ke klupe i zatvorske }elije ispuwene su osobama srpske nacionalnosti, dok se za ista ili gora krivi~na dela ve}ina Muslimana i Hrvata uop{te ne procesuira. Ovi posledwi ne samo da {etaju slobodno nego su neki od wih ponovo politi~ki i profesionalno aktivni, ili su ugledni i uticajni poslovni qudi u Br~kom. Ovakvim jednostranim pristupom tuìla{tava i sudova pred svetom se izgra|uje nestvaran utisak o ratu u BiH, a istovremeno takvim selektivnim postupawem polaù se temeqi za falsifikovawe novije istorije. S druge strane, Tuìla{tvo Distrikta Br~ko je pod stalnim nadzorom i kontrolom kako unutra{weg faktora u vidu Tuìla{tva u Sarajevu, tako i spoqnog u vidu me|unarodnog supervizora za Br~ko. U skladu sa postoje}om praksom, srpska strana obeleèna je a priori kao agresor, i sredstava se ne biraju da se taj mit odrì. Pod takvim okolnostima sudovi i tuìla{tva postupaju sa nalogom da svojim radwama i presudama dokumentuju unapred zadate teze o krivici tako {to }e u najve}em broju slu~ajeva za ratne zlo~ine osuditi Srbe, bez obzira na objektivne ~iwenice i relativan zna~aj krivi~nih dela koji su po~inili. Pri tome se vodi ra~una da se osujeti, kad god je to mogu}e, svako nastojawe da se ravnopravno procesuiraju i krivi~na dela koja su po~inili drugi akteri, Muslimani i Hrvati. Standardni izgovor je da nema dovoqno dokaza ili se beskrajnim odugovla~ewem istraga jednostavno blokira. To je najboqi na~in da se nametnuta slika o doga|ajima u Bosni i Hercegovini {to duè odrì u ìvotu. Istovremeno, to je savr{ena formula da se sprovo|ewe pravde uspe{no sabotira, a da se neka`weni zlo~ini, kojih su svi svesni, kao {to su svima poznata imena i prezimena wihovih po~inilaca pre}utno normalizuju. Da nije tako, danas bi ve}ina zlo~ina ve} bila rasvetqena a po~inioci bili bi iza re{etaka. Ovako, sa stanovi{ta `rtve, tuìla{tvo i sudovi su i daqe najve}a ko~nica pravdi. U pogledu ostvarivawa pravde, prethodnih dvadeset godina, da parafraziramo poznatog srpskog pisca Peki}a, pojeli su skakavci. Da se to ne bi desilo i sa narednih dvadeset godina, potrebno je preduzeti konkretne mere na re{avawu ratnih zlo~ina. Onaj ko iz bilo kojeg razloga ometa istragu ili u nekoj fioci, daleko od o~iju javnosti, drì brojne dokaze o zlo~inima nad Srbima nadaju}i se da }e se}awe na doga|aje izbledeti a zlo~inci uìvati u slobodi i plodovima svojih ne~asnih radwi, nije prijateq mira i suìvota me|u susedima. Za tu vrstu ne~iwewa pojedinci imaju li~ni motiv, kao u slu~aju tuìoca Zekerije Mujkanovi}a, od koga je usled izrazitog sukoba interesa te{ko o~ekivati
19
da preduzme konkretne mere na re{avawu zlo~ina u Bukviku, zato {to je i sam u~estvovao u isle|ivawu kidnapovanog stanovni{tva i upu}ivawu zarobqenih civila u koncentracione logore. Podrazumeva se da bi Tuìla{tvo trebalo biti pod stalnom kontrolom supervizora za Br~ko. Ali tu je na delu upravo ta simbioza interesa koja postojano ko~i svaki pomak ka ostvarivawu pravde. Istrage koje bi bile vo|ene protiv Muslimana i Hrvata, kao i eventualne optu`nice, a potom i presude, u tim predmetima, kada bi se uspe{no dovele do kraja, imale bi nesagledivo nepovoqne politi~ke posledice ne samo po jednu od zainteresovanih strana ve} i za wene me|unarodne sponzore. Time bi bila duboko podrivena uvreèna teza o iskqu~ivoj ili prete`noj krivici jednog naroda za ratna de{avawa u Br~kom, kao i {irom Bosne i Hercegovine. Pored toga, {to predstavqa mo`da jo{ ve}u opasnost, to bi podstaklo na isticawe osnovanih zahteva da se temeqno preispitaju svi aspekti preovla|uju}eg stanovi{ta o tim doga|ajima. To je Pandorina kutija koja se ni po koju cenu ne sme otvarati. Promena postoje}eg kursa imala bi velike implikacije kako na politi~kom, tako i na dru{tvenom planu. O~igledno je da sistem ne {titi pojedinca kao takvog, bez obzira na etni~ku pripadnost ili teìnu krivi~nog dela koje je po~inio. Sistem {titi politi~ki kurs zacrtan jo{ u vreme rata, koji sluì krupnim interesima i mora se odràti po svaku cenu. Tuìla{tva i sudovi samo su jedna od karika koje se koriste u domenu pravosu|a, i podre|eni su tom centralnom ciqu. Najve}a {teta nanosi se `rtvama svih etni~kih pripadnosti jer u miqeu cini~nih politi~kih kompromisa i dogovora `rtve su kolateralna {teta, zapostavqene i pravno obezvre|ene. S obzirom na to da je pravda u Br~kom jo{ od prestanka prethodnog rata aksiom koji se zaobilazi u naj{irem luku, ili se zakqu~ava u neku od fioka g. Mujkanovi}a, na{a posve}enost rasvetqavawu ~iwenica samim tim dobija na zna~aju. U moralnom pogledu, vlasnici tih fioka, i wihovi {ti}enici, poraèna su strana. Da}emo sve od sebe da oni to budu i u pravnom, i svakom drugom pogledu. II. Boderi{te i Lipovac Na balkanskim prostorima ratovi ~esto otkrivaju najmra~nije strane qudske prirode. Kako druga~ije objasniti mu~ewa zarobqenika, odsecawa glava, lomqewe ekstremiteta i probadawa tela jo{ ìvih qudi? Malo je verovatno da su sve zle sklonosti nastale ba{ u toku rata; pre bi se moglo re}i da je zver puna mr`we, otelotvorena u liku ~oveka, samo ~ekala trenutak da iza|e iz kaveza bratstva i jedinstva i zada udarac svakom ko nije pripadnik wenog plemena. Ta mr`wa ispoqavala se ~esto u najgroznijim oblicima, u vidu unakaènih i raskomadanih tela, mnogih sa odse~enom glavom. U odsustvu moralnih ko~nica, doga|alo se da igra~ima li{enim razuma ti odrubqeni ekstremiteti posluè za zabavu, kao lopte za fudbal. Kada je re~ o proteklom ratu, to ne bi trebalo da predstavqa preterano iz-
20
Qubi{a Simi}
nena|ewe zato {to se pojedini posavski Muslimani i Hrvati ni tokom Drugog svetskog rata nisu previ{e isticali civilizovanim manirima. Nije obi~aj divqaka da oda po~ast mrtvima; wegova ideja samoisticawa je iìvqavawe nad bespomo}nom `rtvom sa {to vi{e prolivene krvi. To je mera prema kojoj se odre}uju zasluge i pohvale, i na~in kako, na dru{tvenoj lestvici neandartalaca, ugled izvr{ioca raste. Da jeste tako, svedo~i ~asopis Slobodno Br~ko, br. 15, od 12. aprila 1993. godine, gde je objavqen spisak zaslu`nih za ubijawe srpskih zarobqenika, sa pohvalama koje su tom prilikom dobili. No krenimo redom. Dana 8. 3. 1993. godine, u rejonu Delijine ravni, izme|u mesta Poto~ari i Boderi{te, prema poloàju 5. bojne 108. HVO pe{a~ke brigade delovale su brigade Isto~nobosanskog korpusa Vojske Republike Srpske. Korpusu su sadejstvovale Prva posavska brigada pod komandom Milorada Kutle{i}a (na~elnik {taba Dragi{a Sekuli}) i Druga semberska brigada, ~iji je komandant bio Blagoje Gavrilovi}. Obe brigade bile su oja~ane tenkovskim jedinicama i brigadnim vatrenim grupama za podr{ku. Komandno mesto komandanta Prve posavske brigade preme{teno je u rejon Tre{wice gde se nalazio i {tab za akciju. Napad prema poloàjima Pete bojne izvodile su izvi|a~ko-diverzantske jedinice ovih brigada u sadejstvu sa bataqonom korpusne policije. Komandant korpusne policije VRS bio je major Keserovi}. Jednom izvi|a~ko-divrzantskom jedinicom u rejonu Delijine ravni komandovao je Bo{ko Peri} Pe{a. Napadom ovih snaga potisnute su satnije 5. bojne, kojom je komandovao Bla{ko Lovri} Baja, do objekta Interplet u Boderi{tu. Snage ove bojne nisu bile u mogu}nosti da pruè otpor i sa~uvaju poloàje. Komandant 108. HVO pe{a~ke brigade bio je Martin Fran~e{evi} (na~elnik {taba Farid Mujkanovi}), a wegov pomo}nik za obave{tajne poslove Jusuf Smajlovi}. Komanda brigade nalazila se u Zoviku, a komanda 5. bojne bila je u zgradi Intepleta u Boderi{tu. Zamenik komandanta 5. bojne bio je Ivo An|elovi}. Prema izjavi Farida Mujkanovi}a, napad jedinica VRS naneo je gubitke jedinicama 5. bojne u ovoj akciji. Nakon uvida u stawe na boji{tu, na~elnik {taba 108. HVO pe{a~ke brigade, Farid Mujkanovi}, u dogovoru sa komandantom Martinom Fran~e{evi}em, od komandanta 108. motorizovane brigade Ramiza Pqaki}a traèna je pomo} u opremi i qudstvu. Navedena lica Martin Fran~e{evi} i Ramiz Pqaki} zasluùju posebnu pa`wu kada je ovaj zlo~in , ali i drugi zlo~ini u Br~kom u pitawu. Na boji{te se nakon toga upu}uje Tre}a ~eta Tre}eg bataqona 108. motorizovane HVO brigade, pod komandom Ra{ida Gu{a u sastavu: Smajo Omerovi}, Jasmin Huskanovi}, Admir Rizvanovi} Talon, Mersudin Ahmetovi}, Nexad Mujanovi}, Rexep Zajnilovi}, Senad Hasanba{i}, Fadahija [uvali}, Salih Hamzi}, Muhamed Mehmedovi}, Hamid Mujanovi}, Senad Ribi}, Samir Jahija, Senad Deli}, Mirsad Hoxi}, Vedad Mujdanovi}, Ismet Lozi}, Fadil [indri}, Mustafa Joha, Ibrahim Bajri}, Sabir Latifovi}, Irfan Tahirovi}, Muhidin Ibrahimba{i}, Velimir Gmitrovi}, Fajko Bakovi}, Mumin Numanovi}, [emsudin Hercegovac, Samir Hasanovi}, Hil-
21
mo Muratovi}, Mustafa ]osi}, Senad Arnautovi}, Senad Veli}, Amer Brodli}, Nihad Muji}, Ru`dija Hoxi}, Hajrudin Muslimovi}, Enes Brodli} i Alim [ahmanovi}. Komandant Tre}eg bataqona 108. motorizovane brigade po fortifikaciji bio je prvo Hajrudin Jusufovi}, a posle wega Hazim Fazlovi}. Pored navedenih, na boji{te je upu}ena i manevarska jedinica MUPa SJB Br~ko sa sedi{tem u Gorwem Rahi}u, u sastavu: Rasim Ali}, Sadik Deli}, Abid Martinovi}, Hasan Meheqi}, Ferid Mrkaqevi}, Mirsad Hajdarevi}, Ramiz Durakovi}, Said Ravki}, Mevludin Ravki}, Mirzet Kova~evi}, Amir Mehi}, Ibrahim Omazi}, Ernest Ja{arevi}, Sakib Sinanovi}, Husein Osojki}, Muhamed Levi}, Zijad Pekarevi}, Mujo Islamovi}, Ivica Mikelini, Husein Salihovi}, Selim Tabakovi}, Samir Ahmetba{i}, Samir Mujkanovi}, Asif Mrkaqevi} i Senahid Xonli}. Na~elnik policije u fortifikaciji ovih snaga bio je Zlatko Ja{arevi}. U sadejstvu sa jedinicom 108. HVO pe{a~ke brigade, pod komandom An|i} Pave zvanog Pe{a iz Bosanske Bijele, ove snage, koje je predvodio na~elnik {taba Farid Mujkanovi}, preduzele su kontranapad sa ciqem zaustavqawa napredovawa suprostavqene strane i prelaza u fazu gowewa. Jedinice su bile podràne artiqerijskom vatrom pod komandom komandanta MAD-a Mirse Bajraktarevi}a. Jedinica brigade na ~elu sa Pe{om delovala je od posledwih ku}a Brki}a, gledano prema Delijinoj ravni i Mateqi}ima. Tre}a ~eta Tre}eg bataqona 108. motorizovane brigade delovala je od zgrade Interpleta, preko poqane, prema ku}ama Brki}a i Ante [ar~evi}a, dok je manevarska jedinica MUP-a SJB Br~ko najverovatnije delovala levo od zgrade Interpol-a, preko asfaltnog puta, prema katoli~koj crkvi. Komandir 3. ~ete Ra{id Gu{o protivoklopnim sredstvima je neutralisao dva tenka VRS na pravcu wihovog delovawa. Ovim se odnos snaga na boji{tu promenio i snage VRS po~ele su da se povla~e prema svojim linijama ka Poto~arima, odnosno Dowim Dubravicama. Tokom povla~ewa snaga VRS prema Dowim Dubravicama, u rejonu Delijine ravni, prema Boderi{tu, sa zadatkom zauzimawa dostignutih linija uvodi se ~eta 1. bataqona 1. posavske brigade VRS sa brojem od oko 80 boraca. Komandant 1. bataqona bio je Dragan Nikoli}, wegov zamenik Miroslav Vidakovi}, pomo}nik komandanta bataqona za obave{tajno-bezbedonosne poslove Petar \uri}, a komandir ~ete Dobrivoje Bambulovi}. Zborno mesto jedinice i predah pred ulazak u boji{te bio je u Dowim Dubravicama, zaselak Mateqi}i. Jedinica se kretala starim makadamskim putem od Mateqi}a prema Boderi{tu. Na oko 150200 metara do{la je do rova u kome su bili borci Druge semberske brigade. U tom trenutku komandant Nikoli} i komandir Bambulovi} odlaze u izvi|awe linije pre uvo|ewa ~ete radi izvr{ewa borbenog zadatka. Sa borcima su ostali zamenik komandanta Vidakovi} i pomo}nik komandanta bataqona za obave{tajno-bezbednosne poslove \uri}. Na tu lokaciju nailazi na~elnik {taba Prve posavske brigade, major Sekuli}, i nare|uje jedinici da krene za svojim ko-
22
Qubi{a Simi}
mandantom. Jedinica nastavqa kretawe kanalom sa leve strane makadamskog puta, posmatrano iz pravca Mateqi}a ka Boderi{tu. Tokom kretawa jedinica sre}e pripadnike korpusne vojne policije, od kojih se informi{u da je stawe na liniji stabilno i da mogu i}i napred. Na udaqenosti od oko 200 metara od ulaza u selo Boderi{te ~eta je zastala jer je prema wima pucano iz pravca Boderi{ta, nakon ~ega su borci legli na zemqu. Zbog ovoga, komandir voda Stojan Pudi}, koji se nalazio na ~elu, odlu~io je da po|e napred da izvidi teren i da kaè saborcima na liniji prema Boderi{tu da ne pucaju prema wima jer dolaze da bi popunili dostignute linije. Na ramenima je nosio pu{komitraqez kalibra 7,62 mm, obe{en sa otvorenom cevi ka dole. Nakon kra}eg vremena, Stojan Pudi} je pozvao prvu grupu boraca da od ku}e Ante [ar~evi}a krenu prema wemu. Na poziv su krenuli Miroslav Pudi}, Ilija Baji}, Sini{a Pudi}, Radan Pudi}, Stojan Tomi} i Dragan Tomi}, a zatim, posle kra}eg zastoja, i Ranko Jov~i}, Perica Jov~i}, Petar Tadi}, Nikola Tomi}, Mirko Peki} i Gojko Vuji~i}. Kada je trebalo da krene slede}a grupa, u kojoj su bili Mladen Pudi}, Milenko Jevremovi}, Simo Lazarevi} i Petar \uri}, iz pravca Boderi{ta i ku}e Ante [ar~evi}a pucano je prema navedenim borcima ~ete 1. bataqona 1. posavske brigade. Tom prilikom u glavu je pogo|en Gojko Vuji~i}, koji je od zadobijene povrede na licu mesta smrtno stradao i ~ije je telo ostalo gde je pogo|en. U glavu je rawen i Simo Lazarevi}, koji je kasnije puze}i uspeo da do|e do poloàja 2. semberske brigade. Na osnovu svega {to se desilo, pomo}nik komandanta bataqona za obave{tajno-bezbedonosne poslove Petar \uri} uo~ava da su borce wegove jedinice vojni~ki prevarile suprostavqene snage, pa je naredio povla~ewe, {to su preostali pripadnici i u~inili i vratili se na poloàje VRS. Prema wima je tokom povla~ewa otvorena jaka vatra iz pravca Boderi{ta. Pre povla~ewa, Petar \uri} je vojnike koji su ispred wega oti{li prema ku}i Ante [ar~evi}a video pore|ane uz zid te ku}e sa rukama podignutim uvis. Jedan od navodnih svedoka, Jusuf Smajlovi}, video je komandira 3. ~ete Ra{ida Gu{a, koji se kretao kroz imawe Ante [ar~evi}a i koji je, ostav{i bez municije, borca VRS ispred sebe vojni~ki ve{to prevario i naveo vojnika VRS da baci oru`je, nakon ~ega ga je Ra{id Gu{o usmrtio hladnim oru`jem. Jusuf Smajlovi} je o ovom icidentu izvestio i Farida Mujkanovi}a. Kako smo naveli, pripadnik VRS Gojko Vuji~i}, pogo|en snajperskim hitcem, poginuo je u okviru borbenog dejstva, dok su ostali, koji su pre Gojka u{li i zauzeli ku}u Ante [ar~evi}a, zarobqeni, odloìli oru`je i predali se muslimansko-hrvatskim vojnicima. Po predaji, 12 vojnika VRS razoruàli su pripadnici Tre}e ~ete pod komandom Ra{ida Gu{a. Oni su posle toga masakrirali i protivpravno ubili zarobqenike. Tela ubijenih vojnika VRS sa mesta izvr{ewa zlo~ina pokupili su pripadnici radnog voda sa sedi{tem u Zoviku, koji je predvodio Ismet Joha, nakon ~ega su kombi vozilom u vlasni{tvu Pete bojne 108. brigade HVO prevezeni u Gorwi Rahi}, u prostoriju u sastavu xamije koja je kori{tena kao mrtva~nica. Pored Ismeta Johe, u prikupqawu le{eva i asanaciji te-
23
rena u~estvovali su jo{ [aban Mrkaqevi}, Mujo Ejubovi}, Osman Ibri{imovi}, Qubo Naki}, To{o Naki}, Milan Naki} i Miroslav Naki}. Rovove i tran{eje ~istila su lica srpske nacionalnosti, sa Mujom Ejubovi}em, kome je pozlilo od prizora, dok su le{eve kupili Ismet Joha, [aban Mrkaqevi} i Osman Ibri{imovi}. Tela su predata Hasanu Ahmedba{i}u, zaduènom za mrtva~nicu, a predaju tela izvr{ili su Ivo Markovi}, Ivo Mari} i Marko Fran~e{evi}. Kontrolu rada i obavqawa poslova u mrtva~nici, {to je spadalo u nadle`nost Odjela za komunalne poslove u op{tinskoj upravi u G. Rahi}u, vr{io je {ef tog odjela, Mehmed Zaimovi}. Tela su zatim stavqena ispred objekta xamije u G. Rahi}u. Po tvrdwama Senada Martinovi}a, koji je bio pripadnik pozadinske ~ete 3. bataqona, jednom mladom vojniku koji je leào ispred xamije glava je bila odvojena od trupa. Jedanaest pripadnika VRS sa tragovima masakrirawa dana 12. 3. 1993. godine predato je na liniji razdvajawa Gorwe Dubravice [atorovi}i, na sastanku ~lanova komisije za razmenu sukobqenih strana. U komisiji VRS za razmenu bili su Maksim Simeunovi}, Damjanka Puri} i Despot Vukovi}, dok su predstavnici Armije BiH u komisije za razmenu bili Muhamed Avdi}, Mirsad Kurtali}, Milenko Ze~evi} i Mirsad Haseqi}. Preostala dva pripadnika VRS, Stojan Pudi} i Perica Jovi~i}, ~ije su glave bile odvojene od tela, predati su 07. 5. 1093. godine na istom mestu na liniji razdvajawa zara}enih strana.10 Nakon {to je patolog dr Zoran Stankovi} obavio obdukciju, razmere ovog varvarskog ~ina iza{le su na videlo: iskasapqena tela i odese~ene glave ukazuju na strahote kroz koje su ovi zarobqenici pro{li. Iz obdukcijskih nalaza vidi se da su zarobqenim licima Stojanu Pudi}u i Perici Jovi~i}u odse~ene glave. Tamo stoji: Moè se sa velikom verovatno}om tvrditi da je smrt nasilna i da je nastupila usled odsecawa glave. Kod oba lica odsecawe glave vr{eno je u dva dela, i to u prvom delu izvr{eno je presecawe mekih tkiva vrata zamahom o{trice mehani~kog oru`ja, a u drugom delu izvr{eno je presecawe vratnog pr{qena o{tricom te{kog i zamahnutog mehani~kog oru|a. Sledi spisak masakriranih lica i opis wihovih povreda, 1. Mirko Peki}. Naneto mu je vi{e razderno-nagwe~nih rana u predelu sredine i leve polovine gorwe i dowe usne, kao i predwe strane brade promera 3015 mm, dubine 10 mm dejstvom tupine zamahom te{kog mehani~kog oru|a, te pucwima iz blizine ru~nog vatrenog oru`ja, rane sa ulaznim otvorima prostrelina u desnom jagodi~nom predelu promera 4030 mm, sa pravcem pruàwa unazad, navi{e i desno, kroz desnu polovinu glave, koja je razorena zavr{avaju}i se izlazom u desnom temeno-potiqa~nom predelu glave promera 5040 mm. Sadràj
10
Zapisnik o preuzimawu predavawu tijela ubijenih lica, Prilog s. 92.
24
Qubi{a Simi}
lobawske dupqe u celosti nedostaje. Rana sa ulaznim otvorom prostrelina na zadwoj strani desnog ramena, krsnom i slabinskom predelu i na levoj podlaktici, rane sa izlaznim otvorima prostrelina na predwoj desnoj strani ramena u promeru 6040 mm na unutra{woj strani desne butine promera 2520 u stidnom predelu na dva mesta u promeru 2525 mm i 2512 mm i u desnoj polovini trbuha promera 3020 mm. 2. Miroslav Pudi}. Razderno-nagwe~na rana u predelu gorwe usne, prelom alveola zuba u gorwoj vilici od ~etvrog do {estog. Razderno-nagwe~na rana desne polovine ~ela, obe jagodi~ne kosti i brade. Na temenu sa leve strane rana veli~ine 4030 mm dubine 10 milimetara naneta dejstvom tupine zamaha te{kog mehani~kog oru|a. Posekotina u predelu grebena nosa. Rane nanete vatrenim oru`jem sa ulaznim otvorima prostrelina sredi{weg dela leve lopatice, unutra{we sredine desne lopatice leve slabine, desne slabine i krsta pre~nika oko 10 mm. Rane sa izlaznim otvorima prostrelina u predelu bo~ne strane grudnog ko{a u promeru oko 4030 mm, i vrha grudne kosti u promeru oko 2520 mm. 3. Sini{a Pudi}. Brojne razderno-nagwe~ne rane u predelu lica i vrata nanete dejstvom tupine zamahnutog te{kog mehani~kog oru|a. Leva u{na {koqka skoro u celosti prepolovqena. U desnom jagodi~nom predelu rana naneta vatrenim oru`jem sa pravcem pruàwa navi{e i desno kroz meka tkiva i kosti desne polovine lica i desnu polovinu lobawe zavr{avaju}i se u sredi{wem temenopotiwa~nom predelu glave, gde se nalazi zvezdasta rana veli~ine 4050 mm. Ulazni otvori prostrelina u desnom sedalnom i butnom predelu. Rane sa izlaznim otvorima prostelina u visini spoqne pre~ine desnog rebarnog luka. 4. Dragan Tomi}. Vi{estruke povrede lica, i to u predelu leve obrve, leve jagodice, vrha nosa, desnog obraza, leve polovine brade i gorweg kapka levog oka. Povrede su nanete dejstvom tupine zamaha te{kog mehani~kog oru|a. Ustrelna rana na desnom ~eonom predelu , kao i spoqa{woj ivici desne lopatice sa pravcem pruàwa napred i u levu stranu kroz grudnu dupqu. U predlu korena leve polovine vrata prona|en projektil od lova. 5. Stojan Tomi}. Nekoliko rana u predelu leve polovine ~ela i leve slepoo~nice, leve polovine lica i leve u{ne {koqke. Povrede nanete dejstvom tupine zamaha te{kog mehani~kog oru|a. Povrede nanete vatrenim oru`jem sa ulaznim otvorima prostreline u vidu dve rane ispod desnog rebarnog luka i jedne rane iznad stidnog predela. Izlazni otvori prostrelina nalaze se na zadwoj strani desne polovine le|a, na dva mesta, i desnog bedra, na jednom mestu. Zastrelne rane u predelu `bi~ne strane desne nadlaktice, desne strane sedalnog predela i iznad sedalnog predela sa leve strane.
25
6. Ilija Baji}. Naneto vi{e rana u predelu lica, leve butine i desnog kolena dejstvom tupine te{kog i zamahnutog mehani~kog oru|a. Vi{estruke sekotine na licu, povreda na desnoj nadlaktici naneta vatrenim oru`jem. Ulazni otvor prostreline ispod korena desne u{ne {koqke, koja se pruà kroz mo`dano tkivo unazad i izlaznim otvorom zvezdastog oblika u levom potiqa~nom predelu glave. U predelu desne strane grudnog ko{a dva ulazna otvora, a na desnoj butini i desnoj potkolenici prisutni su ulazni otvori prostrelina. Konstatovani izlazni otvori prostrelina u predelu sredi{weg dela desnog rebarnog luka, unutra{we tre}ine levog rebarnog luka, desnog bedra te desnog sko~nog zgloba, gde se nalazi zjape}a rana iz koje prominiraju kosti potkolenice. 7. Radan Pudi}. Vi{estruke rane u desnom potiqa~nom delu glave sa utisnutim prelomom desne polovine potiqa~ne kosti put lobawske dupqe, iz ~ijeg prostora viri delimi~no razoreno tkivo velikog mozga. Povreda naneta tupinom zamahom te{kog mehani~kog oru|a. Rane nanete vatrenim oru`jem u vidu ulaznih otvora prostrelina iznad levog lopati~nog dela na dva mesta: desne nadlaktice, desne bo~ne strane grudnog ko{a i leve butine. Rane sa izlaznim otvorima u predelu desne nadlaktice, desne slabine, na dva mesta, i leve butine. 8. Petar Tadi}. Vi{estruke razderno-nagwe~ne povrede u predelu lica uz vi{estruke prelome kostiju lica nanete dejstvom tupine zamahom te{kog mehani~kog oru|a. Sekotine u predelu obe o~ne dupqe, dok o~ni kapci oba oka i desna o~na jabu~ica nedostaju. Leva o~na jabu~ica zase~ena. Polomqene kosti obe o~ne dupqe. Polomqeni fragmenti kosti delimi~no nedostaju, a delimi~no su utisnuti u razoreno okolno mo`dano tkivo. Rane od vatrenog oru`ja, i to ulazni otvori prostreline na grudnom ko{u sa predwe strane ~etiri otvora, na stomaku dva otvora i po jedan na desnoj i levoj nadlaktici. Izlazni otvori prostrelina u predelu desne polovine grudnog ko{a, desnog ramena, zadwe strane vrata, levog ramena, desne lopatice i levog lakta. 9. Ranko Jovi~i}. Vi{estruke povrede nanete vatrenim oru`jem sa ulaznim otvorom prostrline na desnom potiqa~nom predelu i izlaznim otvorom u levom slepoo~nom predelu glave. Ulaznim otvorom prostreline na levom slabinsko delu sa strelnim kanalom kroz meka tkiva i organe leve polovine stomaka i leve polovine grudne dupqe, te izlaznim otvorom prostreline u predelu leve pazu{ne jame. Brojne rane glave, vrata, desne ruke, grudnog ko{a, desne slabine i desne noge nanete aktiviranim minsko-eksplozivnim sredstvima. 10. Nikola Tomi}. Vi{estruke povrede glave, lica i leve butine nanete dejstvom tupine te{kog i zamahnutog mehani~kog oru|a. Sekotina u sredi{wem temenopotiqa~nom delu glave, sa utisnutim prelomom kosti put lobawske dupqe, ~ije dno ~ini delimi~no razoreno mo`da-
26
Qubi{a Simi}
no tkivo. Povrede od vatrenog oru`ja sa ulaznim otvorom prostreline, i to tri otvora na predwoj strani grudnog ko{a, po jedan otvor iznad desnog pazuha, leve nadlaktice i desne butine. Izlazni otvori prostreline na levoj polovine le|a na dva mesta, na levom ramenu, levoj nadlaktici i levoj butini. 11. Stojan Pudi}. Vi{estruke povrede vatrenim oru`jem sa ulaznim otvorima prostreline u predelu desnog kolena i obe butine. Odsecawe glave, prvo o{tricom zamahom mehani~kog oru|a i presecawem mekih tkiva vrata, a potom zamahom o{trice te{kog mehani~kog oru|a presecawe tela {estog vratnog pr{qena. Vi{e prostrelina sa ulazom u predelu levog oka, leve jagodice i iznad leve bradavice na dojci. Sekotine u predelu levog pazuha i leve nadlaktice. 12. Perica Jovi~i}. Vi{estruke povrede lica i dvostruki prelom dowe vilice nanet tupinom zamahom te{kog mehani~kog oru|a. Odsecawe glave, prvo zamahom o{trice mehani~kog oru|a i presecawem mekih tkiva vrata, a potom zamahom o{trice te{kog mehani~kog oru|a presecawe tela tre}eg vratnog pr{qena. Povrede nanete vatrenim oru`jem sa vi{e ulaznih otvora prostreline u predelu leve polovine grudnog ko{a. S obzirom na to da su pripadnici srpske vojske bili vrlo blizu mesta doga|awa, svedo~ewa lica sa te strane koja su mogla imati odre|eni uvid pruàju nam kontekstualnu sliku o zlo~inu u Boderi{tu. Po navodima Mileta Latinovi}a, jasno je da su srpski vojnici uhva}eni ìvi. Iz pravca ku}e Ante [ar~evi}a, gde se zlo~in dogodio, na obli`wim srpskim poloàjima ~ulo se Hvataj ih ìve, opkoli, ne daj da pobjegne,11 da bi se neposredno zatim ~ulo zapomagawe zarobqenih vojnika. Okolnosti zarobqavawa u svojoj izjavi iznosi Milenko Boì}. Po{to je na dijelu linije prema Boderi{tu falio izvjestan broj qudi, bili smo u situaciji da izvr{imo popunu iz druge jedinice tj. qudima iz Prve posavske brigade. Qudi su uredno do{li na smjenu, slabo obu~eni i slabo naoruàni, i nisu u~estvovali ni u kakvim borbenim dejstvima. Sticajem okolnosti, tj. neodgovorno{}u odre|enih qudi koji su trebali da prihvate qudstvo i izvr{e raspored po objektima, qudi su oti{li mimo kontrole na{ih snaga i na ulazu u selo Boderi{te ìvi uhva}eni od strane formacija koje su na tom dijelu bile.12 Od vojnih formacija Armije BiH na ovom podru~ju bili su prisutni 108 HVO brigada, Druga bojna zvana Gromovi, êtvrti bataqon 208 ~eli}ke brigade, kojom je komandovao Jasmin Me{kovi}, i Tre}i bataqon 215 brdske brigade, kojom je komandovao \aki}. O zlo~inu u selu Boderi{te pri~alo se i po logorima. Jovan Stojkovi} je u periodu zarobqavawa vojnika u Boderi{tu bio u logoru Rasadnik u
11 12
Izjava Mileta Latinovi}a, Prilog s. 94. Izjava Milenka Boì}a, Prilog s. 98.
27
G. Rahi}u. On tvrdi da je tamo ~uo pojedinsti vezane za zlo~in koje bi mogle biti od koristi za sprovo|ewe istrage.13 Svedok Petar \uri}14 navodi da su se vojnici predali bez otpora i da je trebalo da budu razmeweni za pripadnike muslimanske vojske koje je zarobila vojska Republike Srpske. Po nalazima ve{taka, a na osnovu dokaza prona|enih na telima, zarobqenici su bili ubijeni neposredno pred razmenu. U tom periodu, na samo nekoliko dana posle izvr{ewa zlo~ina, stigle su pohvale komandanta pripadnicima 108. brigade za dobro obavqen zadatak. Kao {to smo ve} naveli, u broju 15. od 12. aprila 1993. godine, u tekstu Babo ide prvi, autora Hamida Derowi}a, ~asopis Slobodno Br~ko navodi imena i pohvale zaslu`nim ratnicima. Na tom spisku, koji se su{tinski poklapa sa sastavom jedinice na ~ijem je sektoru odgovornosti po~iwen ovaj zlo~in, mogla bi se nalaziti i imena drugih za koje se sumwa da su u~estvovali u kasapqewu zarobqenih vojnika ili nisu preduzeli ni{ta da se izvr{ioci kazne. Me|u prvima koji su dobili pohvale na{li su se Ra{id Gu{o i wegovi saborci. Ra{id Gu{o je bio na ~elu 3. bataqona 108. br~anske brigade i wemu je posve}en navedeni tekst. S obzirom na to da je stravi~an zlo~in u mestu Boderi{te izvr{en u komandnom sektoru pohvaqenog Gu{e, navodimo imena wihovih saboraca. Sastav Tre}eg bataqona 108. motorizovane brigade Br~ko na podru~ju gde je izvr{en ratni zlo~in: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.
13 14
Ra{id Gu{o Smajo Omerovi} Jasmin Huskanovi} Admir Rizvanovi} Mersudin Ahmelovi} Nexad Mujanovi} Rexep Zajnilovi} Senad Hasanba{i} Fedahija [uvali} Salih Hamzi} Muhamed Mehmedovi} Hamid Mujanovi} Senad Ribi} Samir Jahija Senad Deli} Mirsa Hoxi} Miko Vedad Mujdanovi} Ismet Lozi} Fadil [indri} Mustafa Jo}a
Izjava Jovana Stojkovi}a, Prilog s. 103. Izjava \uri} Petar, Prilog s. 107.
28
21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39.
Qubi{a Simi}
Ibrahim Bajri} Sabir Latifovi} Irfan Tahirovi} Muhidin Ibrahimba{i} Velimir Gmitrovi} Fajko Bakovi} Munir Numanovi} [emsudin Hercegovac Hilmo Muratovi} Mustafa ]osi} Senad Arnautovi} Samir Hasanovi} Senad Veli} Amer Brodli} Nihad Muji} Ru`dija Hoxi} Hajrudin Muslimovi} Enis Brodli} Alim [ahmanovi}.
Tekst pohvale glasi Neka va{a hrabrost posluì za primjer svim borcima na{e brigade kako se brani Republika Bosna i Hercegovina. Naredbu pro~itati pred strojem a podatke o pohvali unijeti u personalna dokumenta vojnika. Ovo su re~i komandanta 108. mtbr Br~ko, Ramiza Pqaki}a. Pohvale za iste aktivnosti upu}ene su i pripadnicima manevarske jedinice MUP SJB Br~ko. Pripadnici te jedinice su bili: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Bahrija Fazlovi}, komandir jedinice Rasim Ali} Sadik Deli} Abid Martinovi} Hasan Meheqi} Ferid Mrkaqevi} Mirsad Hajdarevi} Ramiz Durakovi} Said Ravki} Mirzet Kova~evi} Amir Mehi} Mevludin Rakvi} Ibrahim Omazi} Ernest Ja{arevi} Sakib Sinanovi} Husein Osojki} Muhamed Levi} Zijad Pekarevi}
29
19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.
Mujo Islamovi} Ivica Mikelini Husein Salihovi} Selim Tabakovi} Samir Ahmetba{i} Samir Mujkanovi} Asif Mrkaqevi} Senahid Xonli}
Hrabrost nabrojanih boraca, ili bar onih iz wihovog sastava koji su na bilo koji na~in u~estvovali ili su doprineli izvr{ewu zlo~ina u Boderi{tu, ogledala se u umorstvu ratnih zarobqenika, kasapqewu wihovih tela i odsecawu glava. îwenica da su duè krstarili po br~anskim rati{tima u potrazi za raznovrsnim trofejima navodi na pretpostavku da bi wihovi li~ni dosijei u kartotekama istra`nih organa Tuìla{tva u Br~kom trebalo da budu prepuni podataka. Da li }e ova bogata riznica trofeja, u vidu odse~enih glava, amputiranih polnih organa, izva|enih o~iju i izmrcvarenih tela biti dovoqan povod za pokretawe istrage protiv nekih od ovih lica? Tako bi trebalo da bude, pod uslovom da su gospoda iz Tuìla{tva za navedene zlo~ine ~uli. Ako nisu, moèmo ih uputiti na nekoliko izjava svedoka koji su u~estvovali u razmeni le{eva i koji iz prve ruke mogu posvedo~iti o stawu u kakvom su stizali le{evi zarobqenih srpskih vojnika.15 Iìvqavawa ovakve vrste, u nesumwivom i o~iglednom neskladu ne samo sa odredbama @enevske konvencije ve} i osnovnim na~elima ~ove~nosti koje sve religije u Bosni i Hercegovini jednoglasno propovedaju, bila su vi{e pravilo nego izuzetak. Ne~ove~no pona{awe prema zarobqenim i bespomo}nim osobama, i wihovim le{evima, nije zabeleèno samo u Boderi{tu nego i u drugim mestima {irom br~anskog fronta. Tog prole}a 1993. godine, ubijeno je 14 pripadnika Prvog kraji{kog korpusa u mestu Lipovac. Ve}ina wihovih tela razmewena je 1. 6. 1993. godine, tako|e na liniji razdvajawa G. Dubravice [atorovi}i. Sudskomedicinsku obdukciju obavio je dr Zoran Stankovi} sa VMA u Beogradu. Po navedenim sudsko-medicinskim izve{tajima sa~iwenim nakon obdukcije, na posmrtnim ostacima iz Lipovca ne o~ituju se bitne razlike u odnosu na povrede konstatovane na telima ubijenih u Boderi{tu. Ta ~iwenica sama po sebi upu}uje na zakqu~ak da po~inioci, mada se verovatno radi o drugim licima, poti~u iz sli~nog kulturolo{kog miqea. Ovo je spisak lica ubijenih u mestu Lipovac. 1. 2. 3. 4.
15
Mirko \uri} @eqko Zeqkovi} Marinko Kova~evi} Marinko Grubac
Izjava Maksima Simeunovi}a, Prilog s. 114.
30
5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.
Qubi{a Simi}
Radoslav Burgi} Goran Vu~i} Novak Kasalovi} Dubravko Raduq Nikola Dodik Mile Andulajevi} Goran Popovi} Radenko Zvonar Radovan Marijanovi} @eqko Padeànin
Po navodima Maksima Simeunovi}a, koji je u~estvovao u preuzimawu posmrtnih ostataka zarobqenika likvidiranih u ovom zlo~inu od Komisije za razmenu Federacije BiH u aprilu i junu 1993. godine, vidi se da su tela u trenutku razmene bila do te mere izmasakrirana da ih najbliì saborci, kao ni najbliì ~lanovi porodice, nisu mogli prepoznati.16 Na glavama su imali velike povrede, dok su na jednom telu, u predelu grudnog ko{a, sa predwe strane o{trim predmetom bili urezani mesec i zvezda. @eqku Padaàninu i Radovanu Marjanovi}u lobawe su smrskane tvrdim predmetom.17 U pomenutoj izjavi navedena su i lica koja su sa muslimanske strane posredovala u razmeni. To su Muhamed Avdi}, Mirsad Haseqi}, Mirsad \apo, Mirsad Ak{amija, Avgustin Mari}, Ivica Santovac, Milenko Mili}evi}, Sead Kulovi} i Izet Banda, dok je ispred Crvenog krsta bila prisutna Mirsada Fazlovi}. Za svaku razmenu sa~iwen je zapisnik.18 Ako tuìla{tvo Distrikta Br~ko ima ozbiqnu nameru da razotkrije zlo~ine po~iwene protiv srpskih zarobqenika, ova lica nikako ne bi smelo da zaobi|e zato {to oni sigurno imaju odgovore na neka od kqu~nih pitawa. Da bismo pomogli Tuìla{tvu Distrikata Br~ko, pruàmo pregled komandne strukture muslimanskih snaga u kriti~nom periodu, oko 8. 3. 1993, kada su srpski vojnici, koji su kasnije izmasakrirani, bili zarobqeni. Po ve} prihva}enoj pravosudnoj praksi, uvid u komandnu strukturu na mestu izvr{ewa ratnog zlo~ina otvara mogu}nost pokretawa odgovaraju}e istrage i, potencijalno, podizawa optu`nica protiv odgovornih lica, u skladu sa tim oblikom krivi~ne odgovornosti. 1. Funkciju komandanta 108. brigade HVO za bosansku Posavinu vr{io je Farid Mujkanovi}, ro|en 01. 7. 1963. godine u Mao~i. 2. Od 1993. godine, na mesto komandanta 108. motorizovane brigade Armije BiH, a kasnije 215. brdske brigade Armije BiH, sa sedi{tem u G. Ra16 17 18
Zapisnik sa razmene, Prilog s. 92. Izjava Maksima Simeunovi}a Prilog s. 114. Zapisnik o preuzimawu i predavawu tela, Prilog s. 92.
31
hi}u do{ao je Ramiz Pqaki}, ro|en 17. 5. 1958. godine u mestu Ugao, op{tina Sjenica. 3. Komandant 3. bataqona 215. brdske brigade Armije BiH bio je Hazim Fazlovi} iz Br~kog, koji je koordinirao napadom 8. 3. 1993. godine. 4. Komandir 5. ~ete 3. bataqona 215 brdske brigade Armije BiH bio je Safet Bohor, ro|en 03. 4. 1950. godine u Pe}i. 5. Komandir 3. ~ete 3. bataqona 215. brdske brigade Armije BiH bio je Ra{id Gu{o, ro|en 2. 11. 1961. godine u Br~kom. 6. Komandant 108. HVO brigade u sastavu 215. brdske brigade Armije BiH u periodu izvr{ewa navedenih ratnih zlo~ina bio je Martin Fran~e{evi} iz Boderi{ta. 7. Komandant bojne 108. brigade HVO u sastavu 215. brdske brigade Armije BiH u kriti~nom periodu bio je Bla{ko Lovri}, ro|en 24. 10. 1964. godine u Zoviku. 8. Zamenik komandanta bojne 108. brigade HVO u sastavu 215. brdske brigade Armije BiH bio je Ivo An|elovi}. 9. Komandir satnije bojne 108. brigade HVO u sastavu 215 brdske brigade Armije BiH, koja je bila zaduèna za odbranu Boderi{ta, bio je Bla` Andro{evi} iz Boderi{ta. 10. U komandi bojne 108. brigade HVO u sastavu 215. brdske brigade Armije BiH na sredstvima veze, kao glavni vezista, bio je Zovko @eqko iz Zovika. Na mestu ili u okolini mesta zarobqavawa 12 vojnika VRS u Boderi{tu bilo je i drugih pripadnika ove ~ete ARBiH koji bi se mogli dovesti u vezu sa krivi~nim delom ili saop{titi istra`nim organima svoja saznawa: Admir Rizvanovi}, zvani Talon, ro|en 27. 9. 1975. godine u Br~kom, i Omerovi} Smajo, iz Br~kog. Za razliku od na~ina kako pravosu|e postupa u Distriktu Br~ko danas, tokom rata pokretawe istrage bilo je znatno efikasnije, verovatno zahvaquju}i odsustvu mnogih politi~kih i li~no zainteresovanih faktora koji u distriktu od okon~awa sukoba upravqaju pravosudnim sistemom. U ratnom periodu pre uspostavqawa dana{weg Distrikta Br~ko za zlo~in u Boderi{tu protiv osumwi~enih lica bila je pokrenuta istraga, a zatim je podignuta i optu`nica. Zahtev za sprovo|ewe istrage od 3. avgusta 1993. godine pod brojem 80/93 odnosi se na 134 lica za koja se sumwa da su direktno ili indirektno odgovorna za brutalno ubijawe zarobqenika.
32
Qubi{a Simi}
Slede}a lica, tada pripadnici vojne komande 108. brigade HVO Bosanske Posavine, bila su optuèna da su Kriznom {tabu u Gorwem Rahi}u izdali nare|ewe ili su u~estvovali u planirawu inkriminisanih radwi: Ramiz Pqaki}, sin Hamdije, ro|en 17. 5. 1958. godine u selu Ugao, op{tina Sjenica; Ibrahim Rami}, sin Jusufa i Semke Meri}, ro|en 11. 2. 1944. godine u Br~kom; Mijo Ani}, sin Ante i Mande, ro|en 29. 5. 1949. godine u Krep{i}u; Mustafa Rami}, sin Jusufa i Semke Meri}, ro|en 06. 2. 1942. godine u Br~kom; Stjepan Filipovi}, sin Blaè i Ane Filipovi}, ro|en 12. 2. 1959. godine u Lani{tima, op{tina Br~ko; Mate Juri{i}, sin Tuwe i Kate Stjepanovi}, ro|en 4. 9. 1950. godine u Goricama, op{tina Br~ko; Munib Jusufovi}, sin Muje i Esme Svraka, ro|en 17. 2. 1948. godine u Seli{tu, op{tina Pqevqa; Mirsad \apo, sin Halida i Ulfete, ro|en 2. 11. 1953. godine u Br~kom; Ivica Santovac, sin Josipa i Marije Grgi}, ro|en 5. 5. 1942. godine u Ulicama, op{tina Br~ko; Igwacije Jurkovi}, sin Filipa i Petre Mende{, ro|en 30. 7. 1938. godine u Bijeloj, op{tina Br~ko; Re{id Musi}, sin Muje i [evke Osmanba{i}; Uzeir Hajdarevi}, ro|en 1956. godine u Guwi, op{tina @upawa; Farid Mujkanovi}, sin Hamdije i Ramzulije Trumi}, ro|en 01. 7. 1963. godine u Mao~i, op{tina Br~ko; Jasmin Me{kovi}, ro|en 1970. godine u êli}u, op{tina Lopare; Niko ân~arevi}, sin Mate i Mare Mijatovi}, ro|en 21. 5. 1961. godine u Bijeloj, op{tina Br~ko; Zvonimir Kin, sin Petra i Olge Lovin~i}, ro|en 01. 3. 1943. godine u Slavonskoj Poègi; Enes [erifovi}, sin Naila i Nafije Be{i}, ro|en 13. 7. 1956. godine u Humcima, op{tina Lopare; Mevludin Hasanovi}, sin Ibrahima i Haxire Enverba{i}, ro|en 5. 10. 1958. godine u Br~kom; Vinko Marjanovi}, sin Ivana i Ruè Milas, ro|en 11. 12. 1939. godine u Dowem Rahi}u, op{tina Br~ko; Mehjudin Jasika, sin Saliha i Esme Kartal, ro|en 17. 5. 1941. godine u Bosanskom Brodu; Marko Lozi}, sin Tome i Ruè Toki}, ro|en 27. 6. 1938. godine u Risti~evu, op{tina Kupres; Luka Lu~i}, sin Marka i Marije Joki}, ro|en 8. 2. 1938. godine u Ra~inovcima, op{tina @upawa; Asim Dervi{evi}, sin Ahmeta i Dervi{e Hasanxi}, ro|en 5. 1. 1939. godine u Br~kom;
33
Hamed Jerkovi}, sin Suqe i Fatime Muratovi}, ro|en 15. 8. 1937. godine u mestu Lukovci, op{tina Fo~a; Uzeir Bukvi}, sin Uzeira i Fane Alomerovi}, ro|en 10. 8. 1946. godine u mestu Kukuqe, op{tina Bijelo Poqe; Halil Tahto, sin Salke i Emine Gr~o, ro|en 22. 11. 1956. godine u mestu Potpe~, op{tina Fo~a; Zekerijah Osmi}, sin Mevludina i [efke Junuzovi}, ro|en 2. 8. 1956. godine u mestu Brod; Ferida Fazlovi}, sin Mu{e i Emine Meki}, ro|en 5. 5. 1954. godine u Islamovcu, op{tina Br~ko; Sulejman Kusturica, sin Adema i [erife ]atovi}, ro|en 14. 9. 1938. godine u mestu Plana, op{tina Bile}a; Kemal Hindi}, sin Ibre i Fatime, ro|en 28. 5. 1949. godine u mestu Lug, op{tina Jablanica. Pripadnici kriznog {taba u G. Rahi}u koji su, prema optu`nici, primili i sproveli nare|ewe: [emso Sakovi}, ro|en 12. 7. 1957. godine u Potkamenu, op{tina Pqevqa; Ahmed Fa~i}, ro|en 27. 9. 1942. godine u mestu Brka, op{tina Br~ko; Nijaz Me{kovi}, ro|en 10. 6. 1950. godine u mestu Brka, op{tina Br~ko; Muhamed [e}erbegovi} Hamo, ro|en 8. 4. 1952. godine u Gorwem Rahi}u, op{tina Br~ko; Milenko Ze~evi}, ro|en 11. 1. 1960. godine u Br~kom; [efke Kaloper, ro|en 5. 7. 1954. godine u mestu Jabuka, op{tina Fo~a; Mirsad Haseqi}, ro|en 8. 6. 1955. godine u Grada~cu, op{tina Grada~ac; Fahrudin Selimovi}, ro|en 19. 4. 1957. godine u Seoni, op{tina Srebrenik; Ivo Krndeq, ro|en 17. 1. 1959. godine u Br~kom; Zlatko Ja{arevi}, ro|en 10. 10. 1960. godine u Br~kom; Novalija Fazlovi}, ro|en 1. 1. 1948. godine u Islamovcu, op{tina Br~ko; [evalija Tawi}, ro|en 17. 4. 1960. godine u Humcima, op{tina Lopare; Senad Ja{arevi}, ro|en 21. 9. 1960. godine u Br~kom; Zahir Porovi}, ro|en 25. 1. 1948. godine u Prijepoqu; Kadrija Avdi}, ro|en 23. 9. 1959. godine u Ratkovi}ima, op{tina Lopare; Omer Kamewa{evi}, ro|en 18. 5. 1941. godine u Mao~i, op{tina Br~ko; Mirsad Islamovi}, ro|en 12. 4. 1961. godine u Koraju, op{tina Lopare; Osman Osmanovi}, ro|en 14. 3. 1960. godine u Br~kom;
34
Qubi{a Simi}
Ferhat Osmanovi}, ro|en 16. 4. 1954. godine u Br~kom; Galib Haxi} Gale, ro|en 21. 11. 1947. godine u Br~kom; Damir Suqi} Makija, ro|en 1. 12. 1967. godine u Br~kom; Nermin Salijevi} Gumeni, ro|en 24. 11. 1968. godine u Br~kom; Lica koja su osumwi~ena za u~e{}e u zarobqavawu i maltretirawu zarobqenika, pa zatim wihovom ubijawu i skrnavqewu tela: Ra{id Gu{o, ro|en 2. 11. 1961. godine u Br~kom; Admir Rizvanovi} Rami}, ro|en 27. 9. 1975. godine u Br~kom; Mersudin Ahmetovi}, ro|en 20. 10. 1965. godine u Br~kom; Nexad Mujanovi}, ro|en 2. 12. 1970. godine u Br~kom; Senad Hasanba{i}, ro|en 27. 8. 1974. godine u Br~kom; Fedahija [uvali}, ro|en 9. 5. 1965. godine u Br~kom; Salih Hamzi}, ro|en 11. 11. 1945. godine u Br~kom; Senad Ribi}, ro|en 28. 8. 1966. godine u Br~kom; Samir Jahija, ro|en 6. 2. 1964. godine u Br~kom; Vedad Mujdanovi}, ro|en 5. 10. 1972. godine u Br~kom; Mustafa Joha, ro|en 14. 2. 1965. godine u Pqevqima; Ibrahim Bajri}, ro|en 15. 11. 1954. godine u Begova~i, op{tina Br~ko; Irfan Tahirovi}, ro|en 10. 4. 1967. godine u Omerbegova~i, op{tina Br~ko; Muhidin Ibrahimba{i}, ro|en 20. 3. 1962. godine u Omerbegova~i, op{tina Br~ko; Velimir Gmitrovi}, ro|en 5. 7. 1972. godine u Br~kom; Fajko Bakovi}, ro|en 27. 12. 1958. godine u Bukoviku, op{tina Prijepoqe; Mumin Numanovi}, ro|en 31. 3. 1952. godine u Ora{cu, op{tina Prijepoqe; [emsudin Hercegovac, ro|en 24. 1. 1952. godine u Begova~i, op{tina Br~ko; Samir Hasanovi}, ro|en 20. 7. 1972. godine u Br~kom; Hilmo Muratovi}, ro|en 14. 9. 1960. godine u Gra~anici; Amer Brodli}, ro|en 19. 2. 1970. godine u Omerbegova~i, op{tina Br~ko; Nihad Muji}, ro|en 13. 2. 1971. godine u Br~kom; Ru`dija Hoxi}, ro|en 16. 7. 1958. godine u Omerbegova~i, op{tina Br~ko; Hajrudin Muslimovi}, ro|en 10. 6. 1964. godine u Begova~i, op{tina Br~ko; Enis Brodli}, ro|en 1. 5. 1964. godine u Omerbegova~i, op{tina Br~ko; Halim [ahmanovi}, ro|en 26. 12. 1954. godine u Br~kom; Smajo Omerovi}; Jasmin Husakanovi};
35
Rexep Zejnilovi}; Muhamed Mehmedovi}; Hamid Mujanovi}; Senad Deli}; Mirsad Hoxi} Miko; Ismet Lozi}; Fadil [indri}; Sabir Latifovi}; Senad Arnautovi}; Senad Veli}; Bahrija Fazlovi}, ro|en 19. 1. 1967. godine u Mao~i, op{tina Br~ko; Rasim Ali}, ro|en 24. 1. 1964. godine u Ra{qanima, op{tina Br~ko; Sadik Deli}, ro|en 10. 4. 1962. godine u Mao~i, op{tina Br~ko; Abid Martinovi}, ro|en u 27. 6. 1969. godine u Br~kom; Ferid Mrkaqevi}, ro|en 21. 9. 1953. godine u mestu Crveno Brdo, op{tina Srebrenik; Mirsad Hajdarevi}, ro|en 24. 6. 1972. godine u Br~kom; Ramiz Durakovi}, ro|en 11. 9. 1961. godine u Brezovom Poqu, op{tina Br~ko; Mevludin Ravki}, ro|en 21. 9. 1959. godine u Ra{qanima, op{tina Br~ko; Mirzet Kova~evi}, ro|en 30. 5. 1969. godine u Ra{qanima, op{tina Br~ko; Amir Mehi}, ro|en 1. 11. 1970. godine u Ra{qanima, op{tina Br~ko; Ibrahim Omazi}, ro|en 2. 7. 1959. godine u Br~kom; Ernest Ja{arevi}, ro|en 2. 1. 1961. godine u Br~kom; Husein Osojki}, ro|en 24. 1. 1970. godine u Br~kom; Muhamed Levi}, ro|en 29. 8. 1954. godine u Mao~i, op{tina Br~ko; Mujo Islamovi}, ro|en 17. 10. 1959. godine u Somboru; Ivica Mikelini, ro|en 25. 9. 1962. godine u Br~kom; Husejin Salihovi}, ro|en u Mao~i, op{tina Br~ko; Salim Tabakovi}, ro|en 14. 10. 1969. godine u Mao~i, op{tina Br~ko; Samir Ahmetba{i}, ro|en 7. 6. 1979. godine u op{tini Br~ko; Samir Mujkanovi}, ro|en 14. 2. 1972. godine u Mao~i, op{tina Br~ko; Asif Mrkaqevi}, ro|en 18. 6. 1962. godine u Ulovi}u, op{tina Br~ko; Senahid Xonli}, ro|en 24. 9. 1970. godine u Br~kom; Hasan Meheqi}; Sakib Sinanovi}; Zijad Pekarevi}; Bla{ko Lovri}, ro|en 24. 10. 1964. godine u Gorwem Zoviku, op{tina Br~ko;
36
Qubi{a Simi}
Marin Blaèvi}, ro|en 30. 11. 1964. godine u Gorwem Zoviku, op{tina Br~ko; Pejo Krwi}, ro|en 2. 1. 1966. godine u Gorwem Zoviku, op{t{ina Br~ko; Ivica Mi}anovi}, ro|en 24. 10. 1962. godine u Breziku, op{tina Br~ko; Miralem Juki}, ro|en 13. 5. 1965. godine u Banovi}ima; Suqo (prezime nepoznato), komandir diverzantske udarne jedinice Alibaba; Xanko (prezime nepoznato), komandir diverzantske udarne jedinice Manekeni; Hamdija (prezime nepoznato), komandir diverzantske udarne jedinice Piloti; Sead Softi}, ro|en 6. 9. 1971. godine u Gorwem Rahi}u, op{tina Br~ko: Ismet Livadi} Cica, ro|en 29. 6. 1956. godine u Br~kom; Esed Levi}, ro|en 27. 5. 1963. godine u Mao~i, op{tina Br~ko; Abdulah [ahinpa{i} [aja; Ibrahim Haximuratovi}, ro|en 22. 3. 1964. godine u mestu Stari Majdan, op{tina Sanski Most; Safet Bahor, ro|en 3. 4. 1950. godine u mestu Pe}, op{tina Pe}; Fikret Dugali}, ro|en 24. 4. 1957. godine u Br~kom; Said Ravki}, ro|en 7. 12. 1964. godine u Ra{qanima, op{tina Br~ko. Pod brojem K1. 54/93, Osnovni sud u Br~kom je 21. 12. 1993. godine izdao odluku za sprovo|ewe istrage protiv navedenih lica. Optu`nica Osnovnog javnog tu{ila{tva Br~ko, pod brojem KT. 80/93, podignuta je 26. juna 1994. godine. Ceo proces trajao je ne{to vi{e od godinu dana, da bi 5. 7. 1995. godine Osnovni sud u Br~kom po~iniocima zlo~ina u Boderi{tu izrekao kazne u presudi pod brojem K-68/94 protiv okrivqenih Ramiza Pqaki}a i drugih, zbog krivi~nog dela ratni zlo~in protiv ratnih zarobqenika iz ~lana 144 preuzetog iz Krivi~nog zakona SFRJ. Sva navedena lica obuhva}ena optu`nicom, na koje se presuda odnosila, bila su u begstvu, ve}inom na teritoriji pod kontrolom Armije BiH. Osu|uju}a presuda doneta je protiv slede}ih lica: Ramiz Pqaki}, Ibrahim Rami}, Mijo Ani}, Mustafa Rami}, Stjepan Filipovi}, Mato Juri{i}, Munib Jusufovi}, Mirsad \apo, Ivica Santovac, Igwacije Jurkovi}, Re{id Musi}, Uzeir Hajdarevi}, Farid Mujkanovi}, Jasmin Me{kovi}, Niko ân~arevi}, Zvonimir Kin, Enes [erifovi}, Mevludin Hasanovi}, Vinko Marijanovi}, Mehjudin Jasika, Marko Lozi}, Luka Lu~i}, Jasmin Dervi{evi}, Hamed Jerkovi}, Uzeir Bukvi}, Halil Tahto, Zekerijah Osmi}, Ferid Fazlovi}, Sulejman Kusturica, Kemal Hindi}, Enver Pamuk~i}, [emso Sakovi}, Ahmed Fa~i}, Nijaz Me{kovi}, Faruk Pamuk~i}, Mensur \aki}, Mensur \afi}, Muhamed [e}erbegovi}, Milenko Ze~evi}, [efko Kalo-
37
per, Mirsad Haseqi}, Selihovi} Fahrudin, Ivo Krndeq, Zlatko Ja{arevi}, Novalija Fazlovi}, [evalija Tawi}, Senad Ja{arevi}, Zahir Porovi}, Kadrija Avdi}, Omer Kamewa{evi}, Mirsad Islamovi}, Osman Osmanovi}, Ferhat Osmanovi}, Galib Haxi}, Damir Suqi}, Nermin Salijevi}, Ra{id Gu{o, Bahrija Fazlovi}, Bla{ko Lovri}, Fikret Dugali} i Sead Softi}. U presudi su opisana krivi~na dela boraca Armije BiH gde stoji: da se pripadnici vojske Republike Srpske koji su zarobqeni u vojnim operacijama dana 8. 3. 1993. godine ubiju uz prethodno mu~ewe, nano{ewe velikih patwi i povreda telesnog integriteta, {to su pripadnici 108. HVO brigade i u~inili usmrtiv{i na taj na~in Peki} Mirka iz Ulica kome su izva|ena oba oka, slomqena dowa i gorwa vilica, te pucano u glavu iz neposredne blizine, Pudi} Miroslava iz Grbavice kome je polomqena leva vili~na kost , nos povre|en o{tricom mehani~kog oru|a , nanesena nagwe~ewa na desnoj strani lica, te je istom iz neposredne blizine ispaqeno vi{e hitaca u telo. Pudi} Sini{a iz Grbavice kome je odse~eno levo uho i istom pucano iz vatrenog oru`ja iz neposredne blizine u glavu i grudni ko{. Tomi} Stojan iz Grbavice koji je udaren tupim predmetom u predelu ~ela te nagwe~ewa glave koja su nastupila za vreme ìvota, posle ~ega je u istog pucano iz neposredne blizine. Tadi} Petar iz Grbavice kome je izva|eno oko, nanesen prelom gorwe vilice udarom tupog predmeta, te pucano u grudni ko{ iz neposredne blizine. Tomi} Dragan iz Grbavice kome je naneseno tupim mehani~kim oru`jem vi{e povreda po telu a potom u istog pucano iz vatrenog oru`ja iz neposredne blizine. Jovi}i} Ranko iz Grbavice kome je pucano iz neposredne blizine iz vatrenog oru`ja u glavu. Baji} Ilija iz Bukovca kome je pucano iz neposredne blizine u glavu i telo. Pudi} Radan iz Grbavice i Vuji~i} Gojko iz Nevesiwa kome je pucano iz neposredne blizine u telo i glavu. Tomi} Nikola kome je slomqena leva kqu~na kost, na potiqku ve}a rana naneta najverovatnije o{tricom sekire, te ispaqeno vi{e hitaca iz neposredne blizine. O op{tem utisku o ovim i drugim zlo~inima po~iwenim nad Srbima u Posavini, koje je steklo sudsko ve}e, govori i slede}i paragraf iz presude navedenim licima. I ovaj krivi~ni predmet pokazuje da su u Bosanskoj Posavini nad Srbima izvr{eni zlo~ini protiv ~ovje~nosti i me|unarodnog prava. Primjeweni metodi ubijawa, mu~ewa i poniàvawa qudi samo zato {to pripadaju drugoj vjeri ili crkvi, prosto su nevjerovatni. Socio-patolo{ka slika uàsa Hrvatsko-muslimanskih logora vi{e je nego monstruozna, jer su primjewene metode ubijawa i mu~ewa zarobqenika bile pune sadizma, prostota i ponièwa, a na wihove `rtve koje su sve te uàse pretrpjele, kao i ~lanove wihovih porodica, ostavilo je duboke i neprolazne traume. Svi ovi logori, kao i druga mjesta, gdje su vr{eni zlo~ini, bili su puni mr`we mr`we na balkanski na~in, prepoznatqive po ja~ini, ali i duìni trajawa. Optu`nica je podignuta za 132 lica. Protiv 60 lica izre~ene su kazne, dok je za 72 lica, zbog nedostatka dokaznog materijala, doneta osloba-
38
Qubi{a Simi}
|aju}a presuda. Ovo je jedan od pokazateqa da se sudsko ve}e nije vodilo nacionalnim identitetom optuènih ili o{te}enih, nego dokaznim materijalom, kao i teìnom krivi~nih dela za koja su optuèni bili tere}eni. Nakon donete presude usledila je àlba vi{em sudu u Bijeqini koju su podneli branioci okrivqenih. Re{ewem donetim na sednici odrànoj 7. 2. 1996. godine Vi{i sud stavio je van snage prethodno donesene presude protiv okrivqenih lica u postupku vo|enom pred osnovnim sudom u Br~kom. Za neka od navedenih lica, za koja se osnovano sumwa da su u~estvovala u zlo~inu u Boderi{tu, mestu zarobqavawa 13 srpskih vojnika koji su neposredno pre razmene mu~eni i ubijeni, sumwa se tako|e da su u~estvovala i u zlo~inu u Lipovcu, gde je 27. aprila 1993. godine ubijeno 14 pripadnika Prvog kraji{kog korpusa. Po tvrdwama svedoka sa srpske strane, Radoslav Burgi} i Goran Vu~i} su poginuli tokom borbenih dejstava, dok se za druga lica navodi da su likvidirani posle zarobqavawa. Po zarobqavawu, pripadnici Armije BiH primenili su ve} oprobani recept iz Boderi{ta. Pre ubijawa zarobqene vojnike su podvrgavali raznim oblicima torture, ostavqaju}i tragove mrcvarewa na telima. Nekima, kao @eqku Padaàninu i Radovanu Marjanovi}u, lobawe su smrskane tvrdim predmetom; drugi su imali izlomqene ekstremitete sa prisutnim opekotinama, kao tragovima paqewa po telu. Na jednom telu u predelu grudnog ko{a sa predwe strane o{trim predmetom urezani su mesec i zvezda. Ve}ina tela razmewena je 1. 6. 1993. godine na liniji razdvajawa G. Dubravice [atorovi}i. Sudsko-medicinsku obdukciju obavio je dr Zoran Stankovi} sa VMA u Beogradu. III. Logori i etni~ko ~i{}ewe na podru~ju op{tine Br~ko Tokom rata na podru~ju op{tine Br~ko, u mnogim selima gde su ìveli Srbi, nizali su se ratni zlo~ini. Postupak se odvijao po ustaqenom obrascu. Nakon po~etnog zastra{ivawa od strane lokalnih Muslimana i Hrvata, uglavnom iz susednih sela, usledili bi pojedina~ni fizi~ki napadi sa teìm posledicama po civilno stanovni{tvo ili wihovu imovinu. Zastra{ivawa su sprovo|ena sa ciqem da se Srbi prinude da samostalno napuste svoje domove, {to je jedan broj wih i u~inio. S obzirom na to da je ve}ina ostala u svojim ku}ama, veruju}i da ih kom{ije ipak ne}e kolektivno napasti, muslimansko-hrvatskim snagama nije preostalo drugo nego da svoje pretwe pretvore u delo. Oruàni napadi na mesta gde su bili skoncentrisani pripadnici srpske zajednice odvijali su se po su{tinski istom scenariju kao u Drugom svetskom ratu. Frapantna metodolo{ka podudarnost je potvrda da izvori kolektivne mr`we suseda nisu presahli tokom ~etrdesetpetogodi{weg zati{ja izme|u dva ratna sukoba.19
19
Izjave preìvelih iz Okruga Br~ko Komesarijatu za izbeglice u Beogradu, Prilog
s. 116.
39
Napade su organizovano izvodile muslimansko-hrvatske snage sme{tene uglavnom u susednim selima. Srpsko stanovni{tvo koje nije uspelo pobe}i pred ovom najezdom, a to se uglavnim odnosi na starija i nepokretna lica, zverski je pobijeno. U drugoj fazi pqa~kana je imovina, od ku}nih aparata i name{taja do poqoprivrednih ma{ina, automobila i traktora, uz odvo|ewe stoke i pra`wewe ambara. Nakon barikada postavqenih na nizu lokacija na podru~ju op{tine Br~ko, ve} u prole}e 1992. godine, ìvot po selima naseqenim srpskim stanovni{tvom postajao je nepodno{qiv. Ubrzo zatim po~iwu i napadi na srpska sela. Prvo selo koje je bilo na udaru muslimansko-hrvatskih snaga bilo je Bosanska Bijela. Napad je izvr{en 11. 6. 1992. godine. Tom prilikom ubijeno je deset ìteqa ovog sela: Milan Sekuli}, ro|en 1958; Veselin Luki}, ro|en 1938; Jovanka Mi}i}, ro|ena 1932; Mara Sekuli}, ro|ena 1925; Jevdokija Mi}i}, ro|ena 1923; Milivoje Sekuli}, ro|en 1940; Nedeqko Stevanovi}, ro|en 1942; Stevo Luki}, ro|en 1932; Cvijetin Mili~evi}, ro|en 1940; i Ostoja Boji}, ro|en 1939. godine. U kom{ijskom napadu na Bosansku Bijelu, u izjavama o~evidaca pojavquju se imena slede}ih lica vojnika koji su u~estvovali u napadu: 1. Jelini} Bernardin major HOS-a20 2. Ivo \or|i}, zvani Supetlo, od oca Mate i majke Mare \a}i}, star oko 40 godina, iz Bijele; 3. Andrija \or|i}, od oca Mate i majke Mare \a}i}, star oko 52 godina, iz Bijele; 4. Igwacije Jurkovi}, od oca Filipa i majke Petre Mende{, ro|en 30. 7. 1938. godine u Bijeloj; 5. Marjan Lastri}, od oca Ive i majke Ane Petra{evi}, ro|en 22. 8. 1957. godine u Bijeloj; 6. Matija Mende{, od oca Ante i majke Mare Geqi}, ro|en 28. 9. 1954. godine u Bijeloj; 7. Ivo Stjepanovi}, zvani Pele{, od oca Andrije i majke Ike Jurkovi}, ro|en 2. 1. 1970. godine u Br~kom; 8. Stjepan Filipovi}, od oca Blaà i majke Ane Filipovi}, ro|en 12. 2. 1959. godine u Lani{tima; 9. Andrija ân~arevi}, od oca Nika i majke Luce Laci}, ro|en 23. 8. 1950. godine u Bijeloj; 10. Frawo ân~arevi}, od oca Andrije i majke Mare Gluhakovi}, ro|en 5. 2. 1952. godine u Bijeloj; 11. Filip An|i} zvani Irac;
20
Vidi Bukvik: Zlo~in bez kazne, izjava \or|i} Zvonimir str. 104.
40
12. Dragan Mende{; 13. Frawo Mende{;
Qubi{a Simi}
14. Zvonimir \or|i}, zvani ]one; 15. Ivo Jurkovi}; i 16. Mato Luki}. Posle napada na Bosansku Bijelu usledio je napad na srpsko selo Cerik. Prvi napad na ovo selo izveden je 17. 6. 2012, da bi 28. 8. 1992. selo bilo napadnuto po drugi put. Tokom prvog napada ubijeni su: Simo Simi}, ro|en 1924; Jovo Markovi}, ro|en 1964. i Spasoje Andri}, ro|en 1962. godine. U drugom napadu `rtve su bili: Petar Xombi}, ro|en 1942; Zaharije Zari}, ro|en 1919; Lazar Ili}, ro|en 1933; Milutin Dragi~evi}, ro|en 1925; Risto Jovanovi}, ro|en 1926; Mitra Brkovi}, ro|ena 1937; Milka Brkovi}, ro|ena 1975; Milivoje Sekuli}, ro|en 1940; Danko Mijatovi}, ro|en 1939; Ostoja Mi}anovi}, ro|en 1939; i Aco Mili~evi}, ro|en 1958. godine. Tokom napada na Cerik uni{teno je ili zapaqeno 105 srpskih ku}a, kao i crkva Svetog Jovana Bogoslova, koja je prethodno minirana. Neka od lica koja se, po tvrdwama svedoka, mogu dovesti u vezu sa napadima na Cerik su: 1. Mato Anti}, od oca Ive, ro|en 17. 1. 1965. godine u D. Skakavi; 2. Filip Gluhakovi}, od oca Bartola i majke Ruè; 3. Igwacije Jurkovi}, od oca Filipa i majke Petre Mende{, ro|en 30. 7. 1938. godine u Bijeloj; 4. Marjan Lastri}, od oca Ive i majke Ane Petra{evi}, ro|en 22. 8. 1957. godine u Bijeloj; 5. Mato Mende{, od oca Ante i majke Mare Geqi}, ro|en 28. 9. 1954. godine u Bijeloj; 6. Draèn Petrovi}, od oca Petra i majke Anice Mi}i}, ro|en 15. 2. 1963. godine u Br~kom; 7. Andrija ân~arevi}, od oca Nika i majke Luce Laci}, ro|en 23. 8. 1950. godine u Bijeloj; i 8. Frawo ân~arevi}, od oca Andrije i majke Mare Gluhakovi}, ro|en 5. 2. 1952. godine u Bijeloj. Napadi na sela Bosanska Bijela i Cerik bili su probna operacija muslimansko-hrvatskih snaga u Posavini. S obzirom na to da sa srpske strane nije bilo adekvatnog odgovora, napada~i su mogli razmatrati preduzimawe daqwih operacija protiv sela bukvi~ke regije. Jedno od tih sela bilo je Bukovac.
41
Napad na Bukovac izveden je 11. 9. 2012, a na Bukvik 14. 9. 2012. Bilans ovog dobro organizovanog i izvedenog napada bilo je 64 ubijeno lice, oko 2.500 zarobqenih civila odvedenih u logore, 442 potpuno uni{tene i 195 delimi~no uni{tenih ku}a, koje su pre paqewa temeqno opqa~kane. Sva navedena lica koja su u~estvovala u napadu na Bosansku Bijelu i Cerik, u~estvovala su i u napadu na Bukovac i Bukvik, rame uz rame sa mnogim drugim pripadnicima 108. HVO i 108. br~anske brigade. U pqa~kawu srpske imovine u Bukviku isticali su se: Petar Bosanki}, Luka Jaki}, Mato Pari}, Mensur \aki}, Zdravko Rado{evi}, Vjekoslav ârapi}, Blaò Xini}, Nufik Ibrahimovi}, Junuz Imamovi}, [efket Lubinovi}, Zeherijah Osmi}, Fakrudin Osmi}, zvani ârli, [efik Pamuk~i}, Sadik Pezerovi}, Nurija Saraj~i}, Damir Suqi}, zvani Makija, Nurija Tursunovi}, Zijad Tursunovi}, Sado Haxi} i Sinan Haxi}. Slede}e selo na udarnom spisku za napad bilo je Vu~ilovac. Napad je izveden 12. 12. 1992. godine. Napada~i su uglavnom bili Hrvati iz okolnih hrvatskih sela, kao i oni koji su pre{li preko Save da bi se borili na strani bosanskih Hrvata. Kao i sva prethodna, i ovo selo je nakon napada opqa~kano, ku}e su spaqene, pravoslavna crkva uni{tena, a srpsko grobqe oskrnavqeno. Taktika hrvatskih vojnika je bila da u uniformama Vojske Republike Srpske u|u u selo tokom smene, tako da je bilo te{ko uo~iti podvalu. Nakon ulaska u selo vojnici HVO-a ostali su u vezi sa svojom komandom kako bi kordinisali napad. Tom prilikom je zarobqeno i 5 pripadnika 16 kraji{ke brigade kojima se od tada gubi svaki trag, a to su: Radmil Ivankovi}, ro|en 1956; Boò Basara, ro|en 1960; Milenko Vasi}, ro|en 1952; Qubi{a Marinkovi}, ro|en 1972; Dragan @ivkovi}, ro|en 1971. Tokom napada ubijeni su: Panto Majstorvi}, ro|en 1944; Milenko Majstorovi}, ro|en 1971; Ilija Majstorovi}, ro|en 1937; Marinko Margeti}, ro|en 1942; Oqa Igwi}, ro|ena 1939; Ruà Nikoli}, ro|ena 1926; Netka Luki}, ro|ena1928; Milan Margeti}, ro|en 1963; Pero Kiti}, ro|en 1953; Mi}o Luki}, ro|en1946; Svetislav Mitrovi}, ro|en1968; Boò Petrovi}, ro|en 1952; Joco Mi{i}, ro|en1973; Lazo Ostoji}, ro|en 1946; Ratko Luki}, ro|en 1944; Sla|an Niki}, ro|en 1967 i Krsto Arseni}, ro|en 1906. Daleko ve}e stradawe me{tana Vu~ilovca spre~eno je zahvaquju}i prisebnosti Zijada Mujxi}a koji je kao pripadnik VRS uz pomo} prage (protivavionski top) usporio napredovawe hrvatske vojske omogu}iv{i ve}em broju civila da napuste selo. Na taj na~in izbenuto je stradawe ve}ih razmera. Jedan od glavnih osumwi~enih za ubijawe gore navedenih Srba, kao i za mu~ewe zarobqenog srpskog ìvqa iz ovog sela je Pero Vincenti}, zvani Kow. Neki od svedoka napada na ova sela dali su izjave pred istra`nim sudijom osnovnog suda u Br~kom. U izjavi br. 617/95-21, od 24. 7. 1995. godine, svedok Bosiqka Nikoli} navodi:
42
Qubi{a Simi}
U prvoj polovini 1992. godine, kada je rat po~eo, iz hrvatskih sela upu}ivane su pretwe srpskom stanovni{tvu u selu Vu~ilovac i Kopanica govore}i da }e svi Srbi sa tog podru~ja biti proterani ili poubijani. Negde u julu i septembru pomenute godine srpsko stanovni{tvo iz sela Kopanice je proterano, a negde u novembru ili prvoj povini decembra hrvatska vojska proterala je sve Srbe iz Vu~ilovca. Prilikom upada u sleo Vu~ilovac hrvatska vojska je sve stanovnike koji nisu napustili svoje ku}e i pobegli poubijala kod wihovih ku}a. Svedok Qubomir Ostoji}, u izjavi br. 617/95-42, od 25. 8. 1995. godine, navodi: Hrvati su u svojim selima formirali vojne jedinice koje su nosile oznake HVO i otpo~eli su sa upu}ivawem pretwi stanovni{tvu Vu~ilovca govore}i im da }e svi Srbi biti proterani i poubijani. Takvo stawe trajalo je sve do 12. 12. 1992. godine, kada su u selo Vu~ilovac upali hrvatski vojnici iz susednih sela, otpo~eli da pale srpske ku}e i ubijaju srpsko stanovni{tvo Koliko je meni poznato, u napadu je u~estvovao Ivo Vincenti} zvani Kow, koji se naro~ito isticao u ubijawu i masakrirawu zato~enih Srba u Vu~ilovcu. Ni druga sela br~anske op{tine nisu boqe pro{la, posebno u mestima gde Srbi nisu bili ve}insko stanovni{tvo. Tamo su postajali lak plen za dobro opremqene vojnike armije BiH. Bilans etni~kog ~i{}ewa srpskog stanovni{tva po selima br~anske op{tine je slede}i. Broj proteranih Srba po selima: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Bukvik 291 stanovnik iz 97 doma}instava; Bukovac 249 stanovnika iz 82 doma}instva; Vuji~i}i 312 stanovnika iz 91 doma}instva; Gajevi 228 stanovnika iz 76 doma}instava; Gorwi Bukvik 548 stanovnika iz 137 doma}instava; Xigura 104 stanovnika iz 26 doma}instava; Lukavac 252 stanovnika iz 88 doma}instava; Vu~ilovac 805 stanovnika iz 229 doma}instava; Vitanovi}i 130 stanovnika iz 32 doma}instva; Ra{qani 64 stanovnika iz 32 doma}instva; Srpska Brka 54 stanovnika iz 18 doma}instava; Stjepkovica 110 stanovnika iz 22 doma}instva; Skakava 175 stanovnika iz 35 doma}instava; Ulice 224 stanovnika iz 56 doma}instava; Cerik 520 stanovnika iz 102 doma}instva; Poqe 134 stanovnika iz 30 doma}instava; Mao~a 510 stanovnika iz 85 doma}instava;
43
18. Lipovac 120 stanovnika iz 30 doma}instava i 19. Bijela 758 stanovnika i 188 doma}instava. Kada se sve sabere, dobija se podatak o 5.588 proteranih stanovnika iz 1.456 doma}instava. Stanovni{tvo koje nije uspelo da se spase od zuluma armije BiH odvedeno je u logore. U Posavini je bilo 35 logora, od toga 19 na teritoriji br~anske op{tine. Logori su se uglavnom nalazili u domovima kulture, mesnim uredima, {kolama, skladi{tima, ali i u privatnim ku}ama. Na br~anskoj op{tini logori za Srbe bili su: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 1. G. Rahi}, osnovna {kola; G. Rahi}, Rasadnik; G. Rahi}, skladi{te gra|evinskog materijala; G. Rahi}, su{ionica u Okrajcima; G. Rahi}, mesni dom; D. Rahi}, privatne ku}e; Bosanska Bijela, mesni dom; Bosanska Bijela, su{ionica za {qive; Bosanska Bijela, privatne ku}e; Bo}e, osnovna {kola; Bo}e, prostorije mesne zajednice; G. Zovik, skladi{te gra|evinskog materijala; Boderi{te, Interplet; Mao~a, farma pili}a; Mao~a, kafana Boqi ìvot; Palanka, prostorije mesne zajednice; Ra{qani, magacin; Ulice, osnovna {kola; Ulice, mesni dom; Ulice, privatne ku}e; Poqaci, osnovna {kola. Logor u osnovnoj {koli u Gorwem Rahi}u, aktiviran od septembra 1992. do marta 1993. godine
U ovaj logor dovo|eni su Srbi, uglavnom civili, sa podru~ja mesne zajednice Bukvik, ali i iz drugih sela br~anske op{tine. Sledi delimi~an spisak lica koja su osumwi~ena da su u~estvovala u maltretirawu i mu~ewu civila u logoru Gorwi Rahi}:
44
Qubi{a Simi}
1. Nijaz Hoxi}, staàr u logoru u G. Rahi}u, pripadnik Zelenih beretki. Radio na vagi za merewe stoke na sto~noj pijaci u Br~kom, poznat pod nadimkom Govedar; 2. Jasminka Osmanovi}, pre rata radila u SUP-u u Br~kom; 3. Samir Li{i}, od oca Seada i majke Bagajete Hoxi}, ro|en 28. 9. 1973. godine u Br~kom. Pripadnik 108. br~anske brigade HVO Bosanske posavine; 4. Nufik Ibrahimovi}, zvani Nufko, od oca Adema i majke Kokane Ali}, ro|en 20. 10. 1964. godine u mestu Pribidoli, op{tina Srebrenica. Pre rata radio kao policajac u stanici policije Br~ko, pripadnik 108. br~anske brigade HVO Bosanske posavine; 5. Mensur Peqto, zvani Car, od oca Nexiba i majke Emine ]osi}, ro|en 27. 3. 1967. godine u Br~kom; 6. Damir Suqi}, zvani Makija, od oca Smajila i majke Zahide Fazli}, ro|en 1. 12. 1967. godine u Br~kom. Pripadnik 108. br~anske brigade HVO Bosanske posavine; 7. Nermin Salijevi}, zvani Gumeni, od oca Feriza i majke Zarife Bajramovi}, ro|en 24. 11. 1969. godine u Br~kom. ^lan kriznog {taba u Gorwem Rahi}u; 8. Kadrija Avdi}, od oca Alije i majke Halime Smaji}, ro|en 23. 9. 1953. u Ratkovi}ima; 9. Vinko Bili}, zvani Bili, od oca Joze i majke Danice Juri}, ro|en 29. 10. 1965. godine u Dubravama; 10. Senad Ja{arevi}, od oca Teufika, ro|en 21. 9. 1960. godine; 11. Vlado Matuzovi}, iz @ivinica, u vreme izvr{ewa zlo~ina star oko 25 godina; 12. Osman Osmanovi}, zvani Osmo, od oca [emse i majke Hajke Juki}, ro|en 14. 3. 1960. godine u Br~kom; 13. Ferhat Osmanovi}, od oca [emse i majke Hajke Juki}, ro|en 16. 4. 1954. godine u Br~kom; 14. Armin Omazi}, od oca Safeta i majke Azre, ro|en 19. 2. 1967. godine u Br~kom; 15. Asmir Tatarevi}, od oca Mevludina i majke Zahide Fazli}, ro|en 14. 6. 1964. godine u Br~kom; 16. Novalija Fazlovi}, od oca Mu{e i majke Emine Mehi}, ro|en 1. 1. 1948. godine u Islamovcu i 17. Ferid Fazlovi}, od oca Mu{e i majke Emine Mehi}, ro|en 5. 5. 1954. godine u Islamovcu.
45
2.
Drugi logor u Gorwem Rahi}u u kome su se nalazili Srbi bio je sme{ten u mesnom domu G. Rahi}
U ovom logoru glavnu re~, kada je maltretirawe Srba u pitawu, vodio je Galib Haxi}, zvani Gale, od oca Himze i majke Safije Pa{ali}, ro|en 21. 11. 1947. godine u Br~kom. Pre rata bio je inspektor SUP-a u Br~kom, a za vreme rata ~lan kriznog {taba u G. Rahi}u. Logor je bio pod komandom izvesnog Bisera radnika fabrike Bosna. Sve okolnosti vezane za ovaj logor de{avale su se pod wegvom komandom . 3. Tre}i logor u Gorwem Rahi}u, na mestu skladi{ta gra|evinskog materijala
Osumwi~eni kao po~inioci krivi~nih dela protiv civilnog stanovni{tva u ovom logoru su: 1. Adnan Hamidovi}, od oca Husnije i majke Mujesire Muminovi}, ro|en 28. 10. 1968. godine. Pripadnik 108. br~anske brigade HVO Bosanske posavine; 2. Samir Li{i}, od oca Seada i majke Bagajete Hoxi}, ro|en 28. 9. 1973. godine u Br~kom. Pripadnik 108. br~anske brigade HVO Bosanske posavine; 3. Damir Suqi}, zvani Makija, od oca Smajila i majke Zahide Fazli}, ro|en 1. 12. 1967. godine u Br~kom. Pripadnik 108. br~anske brigade HVO Bosanske posavine; 4. Marin Ze~evi}, od oca Mirka i majke Ruè Josi}, ro|en 2. 2. 1944. godine u Gorwem Zoviku, jedan od komandanata bataqona 108. br~anske brigade Armije BiH i 5. Niko Ze~evi}, iz Gorweg Zovika. 4. Logor Rasadnik u Gorwem Rahi}u (prostorije i komore za dozrevawe vo}a) Za ratne zlo~ine protiv zato~enih civila osumwi~eni su: 1. Galib Haxi}, zvani Gale, od oca Himze i majke Safije Pa{ali}, ro|en 21. 11. 1947. godine u Br~kom. Pre rata bio inspektor SUP-a u Br~kom, za vreme rata ~lan kriznog {taba u G. Rahi}u; 2. Lica pod nadimcima [ok, Kobra i Sova, straàri, pripadnici HVO-a; 3. Muhamed Fazli}, pre rata policajac u Br~kom; 4. Asmir Tatarevi}, od oca Mevludina i majke Zahide Fazli}, ro|en 14. 6. 1964. godine u Br~kom. Pre rata radio u luci u Br~kom;
46
Qubi{a Simi}
5. Osman Osmanovi}, zvani Osmo, od oca [emse i majke Hajke Juki}, ro|en 14. 03. 1960. godine u Br~kom. Pre rata radio kao inspektor za suzbijawe privrednog kriminala, za vreme rata ~lan kriznog {taba u Gorwem Rahi}u; 6. Ferhat Osmanovi}, od oca [emse i majke Hajke Juki}, ro|en 16. 4. 1960. godine u Br~kom, ~lan kriznog {taba u Gorwem Rahi}u; 7. Ferid Fazlovi}, od oca Mu{e i majke Emine Meki}, ro|en 5. 5. 1954. godine u Islamovcu. Pre rata na funkciji {efa Deta{mana Slu`be dràvne bezbednosti u Br~kom. Pripadnik vojne komande 108. br~anske brigade HVO-a Bosanske posavine; 8. Mensur Fejto, Mirsad Mehmedba{i} i Keleva Ilija, li~ne pojedinosti nepoznate; 9. Mensur Peqto, zvani Car, od oca Nexiba i majke Emine ]osi}, ro|en 27. 3. 1967. godine u Br~kom; 10. Mirsad Li{i}, od oca Meksuda i majke Raze âji}, ro|en 2. 4. 1966. godine u Br~kom; 11. Damir Suqi}, zvani Makija, od oca Smajila i majke Zahide Fazli}, ro|en 1. 12. 1967. godine u Br~kom. ^lan kriznog {taba u G. Rahi}u, pripadnik 108. br~anske brigade HVO-a Bosanske posavine i 12. Vinko Bili}, zvani Bili, od oca Joze i majke Danice Juri}, ro|en 29. 10. 1965. godine u Dubravama. Pripadnik 108. br~anske brigade HVO Bosanske posavine. Na raspolagawu Tuìla{tva Distrikta Br~ko postoji obiqe dokaznog materijala u vidu izjava `rtava iz raznih logora u Rahi}u. Nave{}emo ilustrativne odlomke iz izjava preìvelih logora{a: Mene su uhvatili 21. 9. 1992. godine i odveli u selo Rahi}, gde su me smestili u prostorije {kole. U grupi je bilo 61 lice, i to od djeteta starog tri godine, pa do 70 godina. U toj grupi su bili mu{karci i ène. Sme{teni smo u u~ionice, jer je sportska dvorana bila napuwena i u istoj se nalazilo 260 qudi. Prilokom dovo|ewa odvojili su ène i djecu, a nas mu{karce zatvorili zasebno. Odmah po zatvarawu u prostorije su do{li hrvatski i muslimanski vojnici i po~eli da nas udaraju i saslu{avaju. Tukli su nas nogama na kojima su bile ~izme, pesnicama, palicama, komadima plasti~nih crijeva, stolicama, kundacima, rukohvatima od noèva i pi{toqa. Izvodili su nas pojedina~no a naj~e{}e u no}nim ~asovima i tukli do onesve{}ivawa. Tre}e ve~e jedan hrvatski vojnik ~ije ime ne znam poku{ao je malim noèm da mi izvadi lijevo oko. Istim noèm koji je on imao u rukama napravio mi je ubod u predelu stopala sa gorwe strane na desnoj nozi. Zadràn sam u prostorijama te {kole tri dana i za sve to vrijeme neprekidno sam bio mu~en i zlostavqan . Tukli su me Ibrahimovi} Nufik, Li{i}
47
Samir, Peqto Mensur, izvesni Car Makqa, Gumeni Ivica . (Ilija Dragi~evi}, br. izjave 617/95-2) Za to vrijeme sam 24 puta bio prebijen, a u tome je predwa~io jedan Galib Iz tog perioda se se}am da su kroz te{ke fizi~ke muke pro{li moji saborci, Ilija Dragi}evi}, Simo Panteli}, Cvijetin Vasiqevi}, koji su isto tako bili tu~eni i prebijeni do iznemoglosti Treba naglasiti da je Galib, pored svoje okrutnosti, bio vrlo opasan i prilikom saslu{awa. Na stolu je drào noève i skalpere i rekao da }e mi odse}i tri prsta na ruci i na nozi ukoliko ne priznam ono {to je on traìo da kaèm Jednog dana taj Galib me je skinuo potpuno golog, a zatim me tukao palicom od nogu pa do glave svaki milimetar moga tijela. Na rukama sam imao otekline pa su me saborci lije~ili. To mogu posvedo~iti \uri} Nikola, koji je trenutno jo{ u zarobqeni{tvu, i Radi} Cvjetin, koji se nalazi u Br~kom (Izjavu pred istra`nim sudijom u Br~kom dao Pavo Radi} br. izjave 638/95-11) Izjava pred istra`nim sudijom lica iz @abqaka, koje se tokom 1992. godine nalazilo u logorima u Mao~i i u Gorwem Rahi}u: U Gorwem Rahi}u, bili smo smje{teni u sali seoskog doma gde nas je ispitivao Haxi} Galib i Fazlovi} Ferid, a mene je maltretirao Kali} Nijaz zv. Bego,te dvojica meni nepoznatih mladi}a. Ja bih ih poznao ako bi ih video. Tukli su me nogama, ~izmama, rukama i kundacima, tako da su mi naneli znatne telesne povrede, a povremeno sam gubio svest. Pored mene tukli su i druge zarobqenike. I sada imam vidne oìqke po telu, koje sudu pokazujem u predelu nogu i glave (Izjavu dao pred istra`nim sudijom u Br~kom Slobodan Paji} br. izjave 638/95-9) Tu smo svi bili prvo pretre{eni, sve nam je oduzeto, a zatim smo i{li na ispitivawe jer su mnogi maltretirani i tu~eni. Li~no sam vidjeo Omera âu{evi}a kad tu~e zarobqenike, a posebno sam zapamtio da je tukao djecu,ta~nije de~ki}e od 1516 godina, bez ikakvog razloga, iako su imali obavezu da nose vodu, a on ih je udarao nogama i rukama. On se ina~e isticao svojom grubo{}u prema zarobqenicima. Htio bih ista}i i pona{awe izvesnog An|elka Jurkovi}a zv. Gago, koji je bio okorjeli usta{a, a i nosio je znak U na uniformi i svaki put pozdravqao sa uzdignutom rukom i povikom Za dom spremni. On nas je najvi{e vrije|ao i tukao. Bio sam i o~evidac kada je naredio da mu se dovede jedna djevoj~ica i gledao sam kada
48
Qubi{a Simi}
su je doveli i ubacili na zadwe sjedi{te wegovog vozila gdje je potom i on u{ao. Daqe to nisam mogao gledati i ne znam {ta se zatim doga|alo. Ostalo mi je u sje}awu da je djevoj~ica plakala kad su je doveli, pa je o~igledno da je van wene voqe sa wim po{la, a on joj nije ni ime znao jer je rekao da mu dovedu onu crnu malu (Izjavu dao Miodrag Trifkovi}, br. izjave 634/95-9) U mu~ewu su u~estvovali izvesni [ok, Kobra, za koje su govorili da su iz Hrvatske, Vesna Guwe, koja je prije rata radila u kafi}u Boem u Br~kom, neki Asmir iz Br~kog, Peqto Mensur, Mi{i} Mirsad, Suqi} Damir zv. Makija, svi iz Br~kog, biv{i radnici SJB. Me|u wima bio je i Haxi} Galib zv. Gala, Osmanovi} Osman, zv. Osmo i Bili} Vinko zv. Bili. Mene su izvodili veoma ~esto u dugu prostoriju u no}nim ~asovima [ok i Kobra i oni su mi prilikom izvo|ewa najpre odsjekli dio stopala lijeve noge (sud konstatuje da se svedoku vidi velika rasekotina na lijevoj nozi izme|u sredweg i domalog prsta, zatim izme|u velikog i sredweg prsta) [ok i Kobra su mi svrdlom za drvo bu{ili grudni ko{ u visini desne sise prema desnom pazuhu. Osim toga noèm su mi na vi{e mesta zasijecali lijevu i desnu u{nu {koqku od ~ega se i sada vide oìqci. Sa posebnom napravom u vidu kuke poku{ali su da mi izvade levo oko od ~ega se i sada vidi oìqak. Prilikom izvo|ewa neprekidno su mi psovali majku ~etni~ku, govorili da }u biti likvidiran i da za mene nema ìvota. Pomenuti su mi gasili cigarete na ki~menom stubu od ~ega sada imam vidne povrede, udarali su me komadima drveta duìne oko 1 m i pre~nika 56 cm, palicama, nogama na kojima su bile ~izme, pesnicama, okvirima od automatskih pu{aka, kundacima od pu{aka, i svim drugim priru~nim sredstvima po svim dijelovima tijela. Naro~ito su me udarali u predjelu bubrega, ki~me i u predjelu glave. Naj~e{}e su me udarali sve do onesve{}ewa, a posle toga su me polivali vodom i odnosili. Mno{tvo puta vezali su mi desnu ruku za lijevu nogu ìcom (Izjavu dao pred istra`nim sudijom u Br~kom Milenko Radu{i} br. izjave 679/95-17) Asmir Tatarevi}, koga sam ja poznavao jer je radio u Luci u Br~kom, zabio mi je {ilo izme|u prsta obeju ruku i nogu od ~ega se i danas vide oìqci. Poslije ubadawa {ilom Asmir mi je noèm odsekao par~e mi{i}a sa unutra{we strane natkoqenog dijela lijeve noge i naterao me da to pojedem. Sa Asmirom je bila grupa hrvatskih vojnika za koje su govorili da su iz Paraginih jedinica Uslijed svakodnevne torture, mu~ewa i tu~e ja sam jednog dana komadom stakla isjekao sebi vene na lijevoj ruci. Me|utim, to je primjetio straàr i pozvao nekog doktora Trumi}a, koji mi je za{io vene i nije do{lo do iskrvavqewa. Poslije ovoga ja sam bio neprekidno vezan da bi mi onemogu}ili da izvr{im samoubistvo. Hrvatski i muslimanski vojnici za vrijeme boravka u pomenutim zatvorima naj~e{}e su se
49
iìvqavali tako {to su mi gasili cigarete na le|ima, od ~ega mi se i sada ~esto otvaraju rane. Hrvatski i muslimanski vojnici sjekli su me u predjelu grudnog ko{a na vi{e mjesta noèm, a u tome se naro~ito isticao vojnik koga su zvali Kobra. Prijetili su nam da }e nam kqe{tima ~upati nokte. U maltretirawu i mu~ewu uhap{enih isticali su se Peqto Mesur, karatista iz Br~kog, Mehmedba{i} Mirsad zv.@u}o, biv{i dostavqa~ po{te, izvjesna Vesna iz Guwe, koja je radila u nasequ Solidarnost kao konobarica, moj biv{i kom{ija Ra{id Biqi}, koji me je svako ve~e izvodio i tukao, âu{evi} Omer, Hoxi} Nijaz ,biv{i inspektor SUP-a u Br~kom, Haxi} Galib zv. Gale, Imamovi} Osman zv. Osmo i Fazlovi} Novalija. Ja sam sve ove ranije poznavao jer su svi iz Br~kog. Izjavu pred istra`nim sudijom u Br~kom dao Vasiqko Todi}, broj izjave 679/95-18. Segmenti iz izjava logora{a iz logora u Ulicama: Za sve to vrijeme sam veoma ~esto izvo|en i tu~en. Tukao me je vojnik ~ije je ime Senad, ali ostale podatke ne znam. On me je vezao lisicama, a potom me je udarao nogama na kojima su bile ~izme, pesnicama, kundakom od oru`ja i palicama. Od tih udaraca imao sam prelom zuba u gorwoj vilici sa leve strane, a zatim VI i VII rebra sa lijeve strane. Od udaraca polomqena mi je hrskavica {koqke lijevog uha, tako da mi je uho sada u neprirodnom poloàju (Izjavu pred istra`nim sudijom u Br~kom dao Lazo Radovanovi} br. izjave 679/95-21) [ef policije koja nas je ~uvala u tom logoru je Marko [imi} iz sela Ulovi}. Sa Markom je bio Dama Hosovac iz Hrvatske, koga ja ranije nisam poznavao. Pored navedenih bio je i neki Braco iz Hrvatske. Oni su uglavnom predwa~ili u udarawu uhap{enih Srba. Mene su udarali palicom po svim dijelovima tijela, a najvi{e u predjelu glave. Izvodili su nas po danu, a naj~e{}e u no}nim ~asovima i to po nekoliko puta i tukli nas Znam da sam od tih udaraca kao posqedicu imao o{te}ewe centra za ravnoteù, usqed ~ega nisam mogao da stojim niti da se kre}em Svakoga dana sam izvo|en sa grupom uhap{enika na kopawe rovova na potezu Ulice, Gorice, Lani{te i D. Rahi} (Izjavu pred istra`nim sudijom u Br~kom dao Lazo Simi} br. izjave 617/95-39) Segmnenti iz izjava logora{a iz logora u Mao~i: U Gorwem Rahi}u su me smjestili u osnovnu {kolu gdje je bilo dosta svijeta, uglavnom muslimana iz Br~kog i tu sam preno}ilaSutradan oko 17 ~asova u {kolu je do{ao Ramiz sa Mujkanovi} Faridom, te me odvezli u Mao~u, u Krizni {tab koji je bio smje{ten u jednoj zgradi neposredno kod zadru`nog doma. Uveli su me u kancelariju na spratu gde smo ostali
50
Qubi{a Simi}
Farid i ja, a Ramiz je negdje oti{ao. Farid je po~eo da me ispituje pitaju}i me za oca i brata u kojoj su vojsci, a tako|e se raspitivao i za ostalu moju rodbinu Dana 1. maja 1992. godine, u ve~erwim satima, do{ao je Farid te mi rekao da ukoliko budem sa wim spavala, da me ne}e niko dirati i da mi niko ni{ta naào ne}e u~initi. Kada sam to odbila, pri{ao mi je i o{amario me, oborio me na pod i podigao mi odje}u. I pored moga upornoga opirawa, on je uspio da me siluje, iìvqavaju}i se oko pola sata. Nakon toga Farid je iza{ao iz kancelarije, a u kancelariju je u{ao Vili} Meho, sin Ramizov. Ni{ta mi nije govorio, ve} je po~eo da me tu~e, pri ~emu me je i on silovao, iìvqavaju}i se, kao i Farid, oko pola sata, da bi nakon toga oti{ao i celu no} sam ostala sama. Nakon izvjesnog vremena, ujutro, dok sam bila sama u kancelariji, do{la su trojica mladi}a u uniformi, hrvatske nacionalnosti, rekav{i mi da ih je poslao Farid da sa mnom obave razgovor. Ispitivali su me, pitaju}i me, kao i Farid, za oca i brata. Nakon toga ispitivawa su me bez ikakvog razloga oborili na pod, pri ~emu su me tukli. Tada mi je jedan mladi} drào noge, a drugi ruke, dok me je tre}i silovao, i tako su se svi izre|ali. Posle ovog mu~ewa sva trojica su oti{li, da bi narednih dana ponovo dolazili, maltretiraju}i me i ispituju}i me za oca i brata. Jednom prilikom wih dvojica su oti{la, a ostao je tre}i, koji me je uz tu~u silovao, govore}i mi da je boqe da budem samo sa wime nego da dolaze i ostali U junu mesecu 1992. godine, po{to sam uo~ila da sam ostala trudna, brat me odveo u Novi Sad gdje sam abortirala (Izjavu pred istra`nim sudijom u Br~kom dala @. R. br. izjave 144/95-4) Iz logora u Rahi}u poslije boravka preba~en sam u susedno muslimansko selo Mao~a i tamo smje{ten u prostorije neke garaè. U te prostorije smje{tena je cijela grupa u kojoj sam ja bio u Rahi}u. U toj grupi bili su i P.A. iz Br~kog, K.D. iz D. Mihoqca iz Hrvatske i J.Q. iz [amca. Posle par dana u tu prostoriju su dovedeni Srbi iz Bijeqine, i to wih petorica. Jedan od wih se zvao M.S. i dvojica sa prezimenom [ubari}. Ostale podatke za ta lica ne znam. Me|utim, znam da je jedan od tih [ubari}a ubijen u prisustvu cijele grupe. Wega je Vesna iz Guwe, koja je nosila uniformu sa oznakom zelenih beretki zaklala noèm. Taj ~ovjek je bio rawen, a Vesna mu je noèm presjekla vrat u prisustvu svih. Wegovo tijelo je poslije dva sata stajalo tamo ispred prostorije u kojoj smo mi bili zatvoreni, a posle toga su ga zamotali i odnijeli negde. Taj ~ovek je imao izme|u 35 i 38 godina. Prema nama su postupali veoma strogo, izvodili su nas svakodnevno na tu~e, a hrana nam je bila lo{a, kao i u Rahi}u. Spavali smo na golom betonu, i tu su nas zadràli oko dva mjeseca. Upravnik logora u Mao~i bio je Kadrija Avdi}, biv{i milicioner iz Br~kog. On je nas uhap{enike li~no zlostavqao, a dovodio je i druge vojnike koji su nas izvodili i prebijali do onesvje{}ewa. Neprekidno su nam prijetili da }emo svi biti poubijani i da za nas nema ìvota. Iz te grupe koja se sa mnom nalazila u logoru u Mao~i svakodnevno su uhap-
51
{eni Srbi izvo|eni na obavqawe radova, ali ja nisam izvo|en. Znam pouzdano da su Vasiqko Todi} i Aleksandar Pavlovi} izvo|eni, i kada su se vra}ali pri~ali su da su ih tjerali da vade neeksplodirane granate. Oni }e se vjerovatno o tome detaqnije izjasniti (Izjavu dao pred istra`nim sudijom u Br~kom Blagoje Vujanovi}, br. izjave 55/95-22) Za vrijeme boravka u logoru u Rahi}u i Mao~i hrvatski i muslimanski vojnici izvodili su mene i D.Z. da iskopavamo neeksplodirane artiqerijske granate kalibra 155 mm. Ja sam prilikom otkopavawa granate namjerno udarao lopatom po wenom upaqa~u da bi me ona uni{tila. Me|utim, ta granata nije eksplodirala. @elio sam da ona eksplodira zato {to su mu~ewa bila takvog intenziteta da se vi{e nije moglo izdràti (Izjavu pred istra`nim sudijom u Br~kom dao Vasiqko Todi} br. izjave 679/95-18) Segmenti iz izjave logora{a u selu Bo}e: Hrvatski vojnici su nas tako|e vrije|ali, psovali majku, prijetili da }emo biti svi poubijani i sli~no. Jedne no}i, mislim da je to bio 17. ili 18. septembar 1992. godine, u prostoriju u kojoj smo mi leàli na patosu, tako {to su pored mene bila moja djeca, a daqe od mene bila je moja svekrva i wena svekrva, u{la je jedna èna koja je imala jaku baterijsku lampu ~ije je svjetlo bilo usmjereno prema nama koje smo leàle, i poslije kra}eg zadràvawa ista je iza{la. Neposredno poslije ovoga u{ao je jedan hrvatski vojnik koji je pozvao mene da iza|em iz te prostorije. Me|utim, ja sam po~ela da pla~em i on me je uhvatio za ruku i silom izvukao iz te prostorije. Doveo me je u neki hodnik i po~eo da me vrije|a govore}i da sam srpsko |ubre, a potom naredio da legnem na patos. Do{ao je jo{ jedan hrvatski vojnik, koji je po~eo da mi skida odje}u stavqaju}i cijev pi{toqa u moja usta da ne vi~em i da ne pla~em, a potom me je silovao. Odmah poslije ovoga silovao me je drugi vojnik koji je bio pored wega (Izjavu pred istra`nim sudijom u Br~kom dala Koviqka Ba{i} br. izjave 617/95-16) 5. Logor u osnovnoj {koli u selu Ulice, od juna 1992. do po~etka 1993. godine
Lica koja su u ovom logoru osumwi~ena za krivi~na dela protiv civilnog stanovni{tva: 1. Marko [imi}, od oca Blaà, iz sela Ulovi}a. Pripadnik 108. br~anske brigade HVO-a Bosanske posavine, komandir vojne policije u Ulicama, stare{ina logora;
52
Qubi{a Simi}
2. â|o, lice hrvatske nacionalnosti iz Slavonskog Broda, pripadnik 108. br~anske brigade HVO-a Bosanske posavine, straàr; 3. Braco, Musliman iz Republike Hrvatske, pripadnih 108. br~anske brigade HVO-a Bosanske posavine, straàr; 4. Antun Iveqi}, zvani Anto i Posavac, od oca Serafina, ro|en 3. 5. 1965. godine u Goricama; 5. Tuwa Kova~evi}, zvani Kundi, od oca Nike, ro|en 8. 9. 1965. godine u Markovi} Poqu; 6. Ivo Lu~i}, od oca Ilije i majke Kate Bosanki}, ro|en 11. 7. 1953. godine u Vitanovi}ima; 7. Stjepan Lu~i}, od oca Ilije i majke Kate Bosanki}, ro|en 18. 11. 1966. godine u Vitanovi}ima i 8. Danijel Pari}, ro|en 1972. godine u Goricama. 6. Logor u osnovnoj {koli Bo}e, septembar okobar 1992. godine Lice osumwi~eno za krivi~na dela protiv civilnog stanovni{tva: 1. Fata, pre rata radila kao konobarica u Bo}u u kafani Trome|a, organizovala silovawa u Bo}u. 7. Logor u napu{tenim srpskim ku}ama u Gorwem Zoviku, septembar-oktobar 1992. godine U ku}ama su uglavnom bile zato~ene ène i starije stanovni{tvo. Najve}i broj èna, wih 23, sme{tene su u jednu ku}u gde su ih ~uvali hrvatski vojnici, koji su ih svakodnevno psovali, vre|ali te pretili da }e ih pobiti. Osumwi~eni za krvi~na dela protiv civilnog stanovni{tva u ovom logoru su: 1. Jasminka Osmanovi}, pre rata radila u SUP-u u Br~kom, i 2. Pripadnici 108. br~anske brigade Armije BiH koji su obavqali zadatke u logoru u raznim svojstvima. Logor u skladi{tu gra|evinskog materijala u Gorwem Zoviku, septembar-novembar 1992. godine Ovaj logor bio je sme{ten u hrvatskom selu Zovik. Pre izbijawa sukoba prostor je kori{}en kao skladi{te gra|evinskog materijala i bio je ogra|en bodqikavom ìcom. Osumwi~eni po~inioci krivi~nih dela protiv civilnog stanovni{tva pripadnci su 108. br~anske brigade Armije BiH.21
21 Objediweni spisak lica osumwi~enih za ratne zlo~ine na teritoriji op{tine Br~ko, Prilog s. 138.
8.
53
IV. Granatirawe grada Br~ko Za mene kao pisca ovih redova granatirawe grada, osim istraìva~ke, ima i emotivnu dimenziju jer sam kao de~ak u okolini Bijeqine slu{ao prasak topova i eksplozije granata koje su iz Hrvatske padale po Br~kom. Navodim iz Hrvatske, jer je s obzirom na mesto u kome sam ìveo bilo mogu}e, posebno no}u, ~uti prasak topova iz tog pravca. Ujutro bi qudi komentarisali: Hrvati opet ga|ali Br~ko. To je trajalo mesecima, sa ve}im ili mawim intezitetom. De{avalo se da po nekoliko ve~eri zaredom ~ujemo zvuk granata, onda malo zati{je, pa opet. Dodatni strah unosile su pri~e qudi koji su preìveli Drugi svetski rat. S obzirom na to da je moja baka ro|ena u tom kraju (selo Krbeti) imao sam priliku da slu{am o zlo~inima koje su ~inile usta{e, koji su bili daleko gori od onih koje su ~inili Nemci. Zahvaquju}i svom poloàju, Br~ko se od samog po~etka rata nametnulo kao va`na strate{ka ta~ka. Pre svega zato {to deli teritoriju Republike Srpske na dvoje, a jo{ i zato {to je Br~ko mesto sa izgra|enom infrastrukturom i, preko dva mosta, èlezni~ki i drumski je povezano sa Republikom Hrvatskom. Uz sve to, ima i najve}u re~nu luku u BiH. Ru{ewem mostova u ranim jutarwim ~asovima 30. aprila 1992. godine zahuktava se ratna stihija u gradu. U tom periodu pripadnici Zelenih beretki postavqaju barikade, te prekidaju glavnu komunikaciju prema Lon~arima , kao i brojne lokalne komunikacije oko Br~kog. Jedina slobodna ostala je putna komunikacija prema Bijeqini i Loparama. Ve} po~etkom maja 1992. godine pripadnici srpskih snaga izvr{ili su akciju probijawa postavqenih barikada i zauzeli su sve strate{ki bitnije objekte u centru grada. Nakon zauzimawa strate{kih mesta usledio je period zati{ja u trajawu od nekoliko meseci za vreme kojeg Srbi odràvaju zauzete poloàje u gradu. Period zati{ja Muslimansko-Hrvatske snage koriste da se dodatno naoruàju koriste}i Republiku Hrvatsku za nabavku naoruàwa. Najboqe novonastalu situaciju opisuje Hamid Derowi} u svom novinskom ~lanku pod naslovom Mali, veliki prevoznici. Tokom intervjua [emso Sakovi} koji je bio prdsednik ratnog predsedni{tva op{tine Br~ko, a nakon rata poslanik u skup{tini Br~ko Distrikta, opisuje detaqno srovo|ewe u delo prethodno dobro osmi{qenog plana dodatnog naoruàvawa Muslimana. Sakovi} navodi da su za nabavku oru`ja ispred SDA bili su zaduèni Ibro Rami}, Rahmo âu{evi} i Mujo Quca. U navedenom periodu formiran je i gradski {tab TO ~iji su ~lanovi bili Mensur \aki}, Bego âu{evi} i Mirso Bajraktarevi}. Daqe, Sakovi} isti~e da je u~estvovao u naoruàvawu Muslimana u MZ Gluhakovac i Brodu{a, kao i da je oru`je nabavqeno u Hrvatskoj. Po tvrdwama Sakovi}a, isti posao na podru~ju MZ Klanac obavqali su Hajrudin Jusufovi} i Huso \apo. U prevozu naoruàqa iz Hrvatske preko reke Save u~estvovali su: Mirsad Kucalovi}, Mensur Peqto, Bajazit Saletovi}, Damir Suqi} (Makija), Senad Top~agi}, Edin Dervi{evi}, Said Juki}, Rusmir Tatarevi}, Ivica Lu~i}, Sead Zuki} i izvesni Na-
54
Qubi{a Simi}
ser Me{anovi}. Na hrvatskoj strani za bezbedan prevoz oru`ja bila je odgovorna grupa pod nazivom Zmaj od Bosne u kojoj su bili Mensur Salkovi}, Rexo [ok, Izo Nani}, Senad Halki}, te lica sa nadimcima kobra, kondor i dr. Po re~ima Bajazita Saletovi}a i Mirsada Kucalovi}a, koji su i sami u~estvovali u transportu oru`ja iz Hrvatske, Prva po{iqka naoruàwa iz Rajevog Sela (Republika Hrvatska) na podru~je Gorica stigla je sredinom aprila 1992. godine, a organizovali su je Farid Mujkanovi} i pripadnici PL-a. Sakovi} nije propustio priliku da istakne svoje zasluge za nabavku oru`ja, te je naveo da je prvo oru`je za Brodu{u u aprilu mesecu nabavio upravo on, iz Drenovaca (Republika Hrvatska). On daje detaqan opis akcije i qudi koji su bili ukqu~eni u navedenu nabavku, te navodi: U aprilu mjesecu, ja i Ifet Kurtali} (Ipe) u ve~erwim satima pre{li smo most i oti{li u Guwu. Kra}e smo se zadràli u tamo{woj poslasti~arnici gdje su nas ~ekali Enes i Dudo. Potom smo se sa koferima uputili ka Drenovcima da preuzmemo naoruàwe (uglavnom pu{ke i municiju). Sa na{im policajcem [efkom smo se dogovorili da pri na{em povratku ne bude kontrole na punktu na br~anskoj strani mosta. Po preuzimawu po{iqke momci iz Drenovaca su nas dovezli a pripadnici Zbora narodne garde do{li su sa nama skoro do polovine mosta. Po povratku u Br~ko, oru`je je sme{teno u ku}u Avde Mehmedovi}a. [emso Sakovi}, poslanik u skup{tini Br~ko Distrikta BiH, nije bio preterano optere}en moralnim normama. On je zarad naoruàvawa svojih istomi{qenika u~estvovao u angaòvawu de~aka za preno{ewe oru`ja. On navodi da su de~ake, koji su kolicima vr{ili prevoz prtqaga, angaòvali za preno{ewe oru`ja jer je ispod prtqaga oru`je bilo relativno lako sakriti, a policija ih nije detaqno kontrolisala zbog velikog prometa na mostu. Drugi su, poput Igbale âu{evi}, oru`je prenosili u putnim torbama. Uprkos uplivu velike koli~ine oru`ja u ruke muslimansko-hrvatske vojske wihove snage ne uspevaju da preseku koridor, i time Republiku Srpsku razdvoje na dva dela, u sredi{te wihove pa`we prelaze srpska sela oko Br~kog, koja napadaju, razaraju i pqa~kaju, a ìteqe tih sela odvode u logore ili ubijaju ispred wihovih domova. Slede}i korak frustriranih muslimansko-hrvatskih snaga, koje ne uspevaju da povrate izgubqene poloàje u gradu, ogleda se u intenzivnom i neselktivnom granatirawu gradskog podru~ja koje je bilo pod kontrolom srpske strane. Granatirawe traje skoro sve vreme rata. Pored poloàja srpske vojske, meta nasumice ispaqenih granata je i uè jezgro grada, od ~ega je pretrpelo {tetu civilno stanovni{tvo, a nanesene su i velike materijalne {tete. Muslimani su ~esto birali na~in da zadaju {to razorniji udarac srpskoj strani. Rukovo|eni upravo takvom idejom, 10. maja 1994. godine izvr{ili su granatirawe Br~kog za vreme zasedawa u gradu Narodne skup{tine Republike Srpske. Ciq napada bili su poslanici i rukovodstvo Republike Srpske. Ve}ina ispaqenih granata pala je u blizini Doma kulture, gde se
55
odràvalo zasedawe Narodne skup{tine, kao i neposredno uz hotel Galeb, gde je odsela ve}ina gostiju i novinara.22 Granatirawe je vr{eno iz muslimanskog upori{ta Vranova~a i iz rejona sela Brka. Ve}ina granata pogodila je civilne objekte u ulicama Bra}e Radi}, Jelenke Vo}ki}, Vase Pelagi}, Ante Juri}a, Kozara~ke i Majevi~kih brigada, kao i Trg Mar{ala Tita. Jedna od granata koja je tom prilikom pala u ulici Jelenke Vo}ki} usmrtila je Svjetlanu Isalilovi}, koja je bila u osmom mesecu trudno}e, wenu k}erku Boànu, staru tri godine, i svekra starog 61 godinu. Muslimanske snage o~igledno nisu previ{e vodile ra~una o tome ko su mete wihovih artiqerijskih napada. Na wihovom ratnom meniju ~esto su se nalazili srpski civili, ukqu~uju}i starce, trudnice i decu, kao u ovom konkretnom slu~aju.23 Nekoliko primera sa podru~ja grada Br~ko pokaza}e obim te{kih kr{ewa obavezuju}ih me|unarodnih konvencija koje reguli{u zakone i obi~aje rata, {tite neborbena lica i zabrawuju bezobzirno razarawe (wanton destruction) civilnih objekata. Tokom navedenog granatirawa teè ili lak{e su povre|eni Mara Zeqi}, ro|ena 1953. godine; Mile Luki}, ro|en 1972. godine; Milorad Mi}i}, ro|en 1955. godine; \or|e Laki}, ro|en 1952. godine; Luka Aleksi}, ro|en 1973. godine; Cvijeta @ivkovi}, ro|ena 1969. godine; Jelena Simi}, ro|ena 1968. godine; Ne|o To{i}, ro|en 1959. godine; Petar \ur|i}, ro|en 1950. godine; Miladinka Markovi}, ro|ena 1973. godine i Milovan Panti}, ro|en 1933. godine.24 U okviru sli~nog napada po civilnim ciqevima izvr{enog 13. 09. 1994. godine teè ili lak{e je raweno vi{e osoba. (Silvio Nikoli}, ro|en 1977. godine; Jovan Babi}, ro|en 1938. godine; Joka Vuji~i}, ro|ena 1912. godine; Bo{ko Luki}, ro|en 1935. godine; Raisa Radu{i}, ro|ena 1942. godine; Aleksandar Risti}, ro|en 1944. godine; Vesna \uki}, ro|ena 1976. godine; Milko Radu{i}, ro|en 1939. godine; Savo Rosi}, ro|en 1924. godine; Sabina Demirovi}, ro|ena 1980. godine; Mladen Laki}, 1982. godine; Goran Mitrovi}, ro|en 1972. godine i \ura| Mal~i}, ro|en 1961. godine.) Na meti granata iz pravaca muslimanskih upori{ta nisu bili samo civili uni{tavani su infrastruktura i privredni objekti. Tako je 10. maja 1994. godine, tokom granatirawa, pogo|ena trafo-stanica Br~ko 2 Dizdaru{a.25 Ovom prilikom, pri~iwena je ogromna materijalna {teta, pri ~emu je uni{ten transformator, koji je direktno pogo|en, kao i sva oprema koja je neophodna za prenos elektri~ne energije. Na sli~an na~in, 7. jula 1994. godine, pogo|ena je fabrika za preradu vo}a i povr}a Bosnaplod. Granata velikog kalibra probila je krov fa22 23 24 25
Izvje{taj SJB, Prilog s. 165. Izvje{taj SJB, Prilog s. 165. Izve{taj stanice javne bezbednosti Br~ko, Prilog s. 167. Izvje{taj sa~iwen nakon granatirawa trafo stanice Dizdaru{a, Prilog s. 169.
56
Qubi{a Simi}
brike ostaviv{i otvor veli~ine 1,5 metara. Granata je o{tetila komoru u kojoj se nalazilo 280 tona uskladi{tene duboko smrznute robe.26 Navedena fabrika 1995. godine bila je ponovo predmet granatirawa, s tim {to su ovaj put granate stigle sa druge strane reke Save, ta~nije iz susedne Republike Hrvatske. Tom prilikom, 12. maja 1995. godine na navedenu fabriku pale su dve granate ve}eg kalibra. Od 1992. do 1995. godine na naseqena podru~ja i civilne objekte na {irem podru~ju Br~kog pao je veliki broj artiqerijskih zrna. Koli~inu je te{ko proceniti, ali na osnovu broja rawenih civila, te perioda u trajawu od tri godine gotovo svakodnevnog granatirawa, koli~ina projektila morala je bili velika. @iteqi Br~kog opstajali su tri godine pod unakrsnom paqbom. Jedan deo granata stizao je sa muslimansko-hrvatskih poloàja oko grada, a drugi deo preko reke Save, iz tada ve} nezavisne Republike Hrvatske. U smislu sistematskog kr{ewa normi koje reguli{u pravila i obi~aje rata, neselektivno granatirawe Br~kog predstavqa izniman splet okolnosti jo{ i po tome {to sjediwuje unutra{wu i me|unarodnu dimenziju ove vrste naru{avawa temeqnih odredbi me|unarodnog prava. Prekr{aji protiv civilnog stanovni{tva, koje je napada~ka koalicija vr{ila sa teritorije Bosne i Hercegovine, vr{eni su paralelno, sa pre}utnim odobravawem te unutra{we zara}ene strane, i sa teritorije susedne strane dràve Republike Hrvatske. Sledi delimi~an spisak neborbenih lica rawenih ili ubijenih tokom granatirawa grada. 1992. godina 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Goja Panteli}, ro|en 1941. godine Simo Panteli}, ro|en 1984. godine Nedeqko Panteli} An|a Ku{lakovi} Goran Ku{lakovi}, ro|en 1976. godine Sofija Varcakovi} Dominkovi} Anton, ro|en 1961. godine Mato Karali}, ro|en 1965. godine [ahza Bulevi}, ro|ena 1927. godine \or|e \or|i}, ro|en 1925. godine Milan Mi{kovi}, ro|en 1958. godine Zvjezdana Begovi}, ro|ena 1975. godine Safet Srna, ro|en 1928. godine An|a Tomi}, ro|ena 1945. godine
26
Izvje{taji sa~iweni nakon granatirawa fabrike Bosnaplod, Br~ko, Prilog s. 170.
57
15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.
Ratko Tadi}, ro|en 1979. godine Smiqana Simi}, ro|ena 1979. godine Gavro Qubi~i}, ro|en 1914. godine Mara Vuji~i}, ro|ena 1940. godine An|a Qubi~i}, ro|ena 1939. godine Stoja Simi}, ro|ena 1943. godine Stana Saki}, ro|ena 1948. godine Gina Tomi}, ro|ena 1954. godine Zagorka Sekuli}, ro|ena 1943. godine Simuna Tomi}, ro|ena 1929. godine Ilinka Tadi}, ro|ena 1941. godine A}im Qubi~i}, ro|en 1921. godine Biqana Simi}, ro|ena 1982. godine Risto Mitrovi}, ro|en 1954. godine Zdenka Kapetanovi}, ro|ena 1951. godine Refika Pisarevi}, ro|ena 1951. godine Luka Peji}, ro|en 1977. godine Fikreta Omeragi}, ro|ena 1942. godine Anela Omeragi}, ro|ena 1971. godine Enisa Murgi}, ro|ena 1970. godine Ruìca Luki}, ro|ena 1938. godine Darinka Tomi}, ro|ena 1949. godine Bosiqka Arseni}, ro|ena 1952. godine êdo Pavlovi} \ura Ili}, ro|en 1928. godine Tihomir Luki}, ro|en 1905. godine Mara Ristani}, ro|ena 1933. godine Joka Lazi}, ro|ena 1946. godine Petar Stevi} Safet Palata, ro|en 1945. godine Ilija Markovi}, ro|en 1927. godine Mirko Travar, ro|en 1967. godine Mara Simi}, ro|ena 1936. godine Dragiwa Gojakovi}, ro|ena 1935. godine Vi{wa Cvijanovi} An|elka Bosi}, ro|ena 1957. godine
58
51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63.
Qubi{a Simi}
Jovanka Bosi}, ro|ena 1952. godine Makivija Boì}, ro|ena 1972. godine Safet Tokali}, ro|en 1933. godine Wegoslava ârda{evi}, ro|ena 1973. godine \or|e Trivunovi}, ro|en 1975. godine Radi} Dragica, ro|ena 1941. godine Cvijeta Tuvaqevi}, ro|ena 1963. godine Sulejman Uzuni}, ro|en 1938. godine \uka Igwi}, ro|ena 1942. godine Tomislav Lazi}, ro|en 1987. godine Edina Musi}, ro|ena 1975. godine Nermin âpra, ro|. 1971. godine Akif Piskavica, ro|. 1976. godine. 1993. godina
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.
Lazo Varcakovi}, ro|en 1907. godine Trivuna Juri{i}, ro|ena 1926. godine Du{an Maksimovi}, ro|en 1917. godine Milorad Milanovi}, ro|en 1932. godine \ur|ija Moli}, ro|ena 1924. godine Sr|an Marjanovi}, ro|en 1986. godine Davor Peji}, ro|en 1982. godine Dalibor Laki}, ro|en 1977. godine Petra Laki}, ro|ena 1953. godine Milica Dandar, ro|ena 1986. godine Smiqa Stoki}, ro|ena 1940. godine Danilo Mi{eqi}, ro|en 1926. godine \uka Petri}, ro|ena 1926. godine Suzana Vasi}, ro|ena 1984. godine Mirela Stjepi}, ro|ena 1982. godine Vildana Habul, ro|ena 1981. godine; Radojka Vu~kovi}, ro|ena 1944. godine Boja Juri|i}, ro|ena 1957. godine Asmir Kari}, ro|en 1980. godine Borko Radovanovi}, ro|en 1953. godine Vera Hiv~ev, ro|ena 1907. godine Marko Ristani}, ro|en 1971. godine
59
23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58.
Kata Leti}, ro|ena 1956. godine Marta Malinovi}, ro|ena 1934. godine Alma Radovi}, ro|ena 1964. godine Qubica Markovi}, ro|ena 1947. godine Gospava Markovi}, ro|ena 1922. godine Branka Ili}, ro|ena 1983. godine Radinka Ili}, ro|ena 1966. godine Milica Mitrovi}, ro|ena 1944. godine Ana \or|i}, ro|ena 1964. godine Jelena \uri}, ro|ena 1956. godine @eqko Risti}, ro|en 1977. godine Radivoje Risti}, ro|en 1942. godine Igor Igwi}, ro|en 1980. godine Dalibor Simi}, ro|en 1978. godine Mi}o Mi}anovi}, ro|en 1979. godine Sa{a Peki}, ro|en 1978. godine Ratko Tadi}, ro|en 1979. godine Mevludin Jusi}, ro|en 1943. godine Milan Bjelovuk, ro|en 1950. godine Ilinka Ostoji} Latif Hrvat, ro|en 1949. godine Rexo Rendi}, ro|en 1948. godine Haxip Salihovi}, ro|en 1934. godine Mirsad Kevri}, 1954. godine Rizah Kova~evi}, ro|en 1939. godine Hasan Be}irevi}, ro|en 1949. godine Melvo Hibeqi}, ro|en 1959. godine Muharem Hamzi}, ro|en 1953. godine Hasan Murselovi}, ro|en 1955. godine Mahmut Krajnovi}, ro|en 1948. godine Radojka Izri}, ro|ena 1955. godine Aleksandar Ondeq, ro|en 1982. godine Cvjetko Stevi}, ro|en 1984. godine Krsto Teodorovi}, ro|en 1979. godine Milorad Ili~i}, ro|en 1975. godine Obren Kruni}, ro|en 1947. godine
60
59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76.
Qubi{a Simi}
Luka Arseni}, ro|en 1917. godine Savo Jovanovi}, ro|en 1958. godine @ivan Maksimovi}, ro|en 1973. godine Nedeqko Maksimovi}, ro|en 1953. godine Ilija Maksimovi}, ro|en 1984. godine Boro Mi}i}, ro|en 1965. godine Mehmed Keviri}, ro|en 1953. godine Bahrija Be{irevi}, ro|en 1935. godine Anka Pavi}, ro|ena 1932. godine Milorad Li{i}, ro|en 1954. godine Bastijan Be{irevi}, ro|en 1935. godine Sead Juki}, ro|en 1946. godine Muhamed âlukovi}, ro|en 1957. godine Sini{a Gavrani}, ro|en 1981. godine Milan Miki}, ro|en 1980. godine Radivoje Simi}, ro|en 1977. godine \uka Simi}, ro|en 1952. godine Dragan Lazarevi}, ro|en 1981. godine. 1994. godina
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.
Mladen Ili}, ro|en 1975. godine Sanela Ristani}, ro|ena 1978. godine Musli Saiti, ro|en 1935. godine Qubica Markovi}, ro|ena 1947. godine Ruà Obrenovi}, ro|ena 1922. godine Savo Peji}, ro|en 1940. godine Mara Zeqi}, ro|ena 1953. godine Gajo ]irkovi}, ro|en 1969. godine Miladinka Markovi}, ro|ena 1973. godine Milovan Panti}, ro|en 1933. godine Svjetlana Isajlovi}, ro|ena 1966. godine Boàna Isajlovi}, ro|ena 1991. godine Boò Isajlovi}, ro|en 1933. godine Olivera Vukovi}, ro|ena 1976. godine Joka Pudi}, ro|en 1927. godine Du{ko Lazi}, ro|en 1982. godine Nata{a Gaji}, ro|ena 1989. godine
61
18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53.
Mihajlo Jovi}, ro|en 1969. godine Mara @igi}, ro|ena 1934. godine Novka Goran~i}, ro|ena 1943. godine Karanfiqka Lazi}, ro|ena 1949. godine Pero Stoki}, ro|en 1952. godine @ivana Maksimovi}, ro|ena 1956. godine Dragana Stoki}, ro|ena 1990. godine Ivan Todorovi}, ro|en 1932. godine Bosiqka Peji}, ro|ena 1913. godine Danilo Varcakovi}, ro|en 1982. godine Hidajeta Dervi|evi} Safija Selimovi}, ro|ena 1919. godine Nexad Arnautovi}, ro|en 1958. godine Rusmir Begovi}, ro|en 1964. godine Zlatko Vaqev~i}, ro|en 1957. godine Nermin Husi~i}, ro|en 1961. godine Mevludin Jusi}, ro|en 1943. godine Mehmedalija Sejdi}, ro|en 1941. godine Midhat Fati}, ro|en 1960. godine Abid Junuzovi}, ro|en 1942. godine Andrija Julari}, ro|en 1954. godine Kemal Ibrali}, ro|en 1956. godine Slavko Vu~kovi} Antun Stjepi}, ro|en 1958. godine Petar Stevanovi}, ro|en 1963. godine Jelisavka Puqi}, ro|ena 1971. godine Sawa Puqi}, ro|ena 1971. godine Mirko Puqi}, ro|en 1980. godine Velimir Puqi}, ro|en 1954. godine Pero Pejkanovi}, ro|en 1946. godine Bo{ko Luki}, ro|en 1935. godine Raisa Radu{i}, ro|ena 1942. godine Aleksandar Risti}, ro|en 1944. godine Vesna \uki}, ro|ena 1976. godine Milka Radu{i}, ro|ena 1939. godine Savo Rosi}, ro|en 1924. godine
62
54. 55. 56. 57. 58. 59. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81.
Qubi{a Simi}
Sabina Demirovi}, ro|ena 1980. godine Mladen Laki}, ro|en 1982. godine Jovan Babi}, ro|en 1938. godine Silvio Nikoli}, ro|en 1977. godine Joka Vuji~i}, ro|ena 1912. godine Vjekoslav Beki}, ro|en 1973. godine Gospava Gaji}, ro|en 1952. godine Ilija Vidovi}, ro|en 1981. godine Goran Mitrovi}, ro|en 1972. godine \ura| Mal~i}, ro|en 1961. godine Stevo Mihajlovi}, ro|en 1967. godine Lazo Paji}, ro|en 1971. godine Nada Luki}, ro|ena 1965. godine Milorad Mi}i} \or|e Laki} Mile Luki} Cvija ]irkovi} Jelena Simi} Ne|a To{i} Luka Aleksi} Petar \ur|i} Miladin Markovi} Anka Luji}, ro|ena 1938. godine Qeposava Jevremovi}, ro|ena 1924. godine 1995. godina
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
Mi}o \uri}, ro|en 1980. godine Slobodanka Vukailovi}, ro|ena 1963. godine Ranko Petkovi}, ro|en 1955. godine Ruà Beki}, ro|ena 1940. godine Nenad Dubaji}, ro|en 1958. godine Zora Dubaji}, ro|ena 1958. godine An|ela Stjepanovi}, ro|ena 1971. godine Milan Stjepanovi}, ro|en 1959. godine Vesna Jovanovi}, ro|ena 1958. godine Danica Savi}, ro|ena 1950. godine \uka Mihajlovi}, ro|en 1957. godine
63
12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47.
Petar Simi}, ro|en 1928. godine Spasoje Vujanovi}, ro|en 1927. godine Sini{a Je{i}, ro|en 1982. godine Nenad Stoli} Netka Goranovi}, ro|ena 1931. godine Stevo \uri}, ro|en 1927. godine Petar Jevremovi}, ro|en 1925. godine Bojana Stesi}, ro|ena 1950. godine Ivanka Bojanovi}, ro|ena 1957. godine Petra Bojanovi}, ro|ena 1930. godine Milena Laganin, ro|ena 1955. godine Stevo Vukovi}, ro|en 1942. godine Savka Toki}, ro|ena 1921. godine Stojan Luki}, ro|en 1983. godine Bojan Luki}, ro|en 1982. godine Milka Dragi~evi}, ro|ena 1938. godine Jela Todorovi}, ro|ena 1931. godine Nevenka \oki}, ro|ena 1952. godine Milka Mali}, ro|ena 1933. godine Stojan Majstorovi}, ro|en 1943. godine Stoja Gruji}, ro|ena 1958. godine Cvijan Laki}, ro|en 1934. godine Du{anka Nikoli}, ro|ena 1975. godine Goja Raki}, ro|ena 1936. godine Milica Todorovi}, ro|ena 1934. godine Boìca Stojanovi}, ro|ena 1954. godine Sadija Fazli}, ro|ena 1931. godine Radosav Blagojevi}, ro|en 1981. godine Milan Ristani}, ro|en 1918. godine Spasa Gavri}, ro|ena 1949. godine Milo{ Mitrovi}, ro|en 1982. godine Dragoqub \uri}, ro|en 1943. godine Makso Luki}, ro|en 1956. godine Milorad Risti}, ro|en 1960. godine Edina Cerimagi}, ro|ena 1969. godine Vaso Peri}, ro|en 1963. godine
64
Qubi{a Simi}
Tokom granatirawa Br~kog muslimansko-hrvatskih snaga raspore|enih oko grada ili iz privremeno zauzetih srpskih sela, kao {to je Vu~ilovac, koje je dràla HVO, kao i sa teritorije Hrvatske preko reke Save, rawen je veliki broj èna, dece i staraca. O potpunoj neselektivnosti granatirawa civilnih naseqa i objekata govori i ~iwenica koja se o~ituje uvidom u imena na navedenom spisku. Sastav `rtava bio je vi{enacionalan: me|u nastradalima zastupqeni su svi gra|ani Br~kog, ne samo srpske ve} i hrvatske i muslimanske nacionalnosti. Po kategorijama stanovni{tva i pretvoreno u brojeve, presek `rtava izgleda ovako. Broj èna povre|enih tokom granatirawa: 110, ili 43%. (U ovoj grupi bilo je osoba koje su zakora~ile u osmu ili ~ak devetu deceniju ìvota.) Broj dece povre|ene tokom granatirawa: 42, ili 17%. Broj ostarelih osoba (preko 70 godina starosti) mu{kog pola povre|enih tokom granatirawa: 15, ili 6%. (U ovaj broj ne ulaze osobe ènskog pola jer su ve} navedene u prvoj skupini.) Najstarija povre|ena osoba: ro|ena 1905. godine. Najmla|a osoba ubijena tokom granatirawa civilnih objekata: ro|ena 1991. godine. Nastradale osobe muslimanske nacionalnosti (na osnovu imena i/ili prezimena): 44 Granatirawe fabrika, civilnih objekata, bolnica, elektropostrojewa, kao i ubijawe dece, trudnica i staraca,27 ne moè predstavqati legitiman strate{ki interes ili ciq. Zna~ajan broj poginulih osoba muslimanske nacionalnosti (jasno je da se na spisku nalazi i prili~an broj Hrvata, ali ih je teè po imenu i prezimenu pouzdano identifikovati) dodatno ukazuje na neselektivnost artiqerijskih napada. Razumno je predpostaviti da ni jedna od ove dve kategorije stanovni{tva u Br~kom nije mogla predstavqati namernu metu napada sa muslimanskih ili hrvatskih poloàja. To je dokaz vi{e da napadi nisu bili usmereni na specifi~ne vojne ciqeve protivni~kih snaga. Oni odraàvaju strate{ku zamisao druge vrste, koja je izri~ito zabrawena i strogo ka`wiva po vaè}im normama me|unarodnog humanitarnog prava: kori{}ewe terora i neselektivnog razarawa sa ciqem ubijawa civilnog stanovni{tva i uni{tewa sredstava koja su mu neophodna za opstanak. Jo{ je teè opravdati granatirawe Br~kog iz susedne Republike Hrvatske, zato {to tokom rata u Bosni i Hercegovini stanovnici Br~kog nisu predstavqali nikavu pretwu po tada ve} nezavisnu dràvu Hrvatsku.
27
Prijave o povredi lica tokom granatirawa, Prilog s. 172.
65
V. Sumoran bilans normalizacije zlo~ina Za veliki broj zlo~ina po~iwenih u ratnom periodu, zahvaquju}i izjavama o~evidaca, kako sa srpske, tako i sa muslimanske strane, izvr{ioci su poimence poznati. Zato se postavqa pitawe: {ta tuìla{tva i sudovi u Distriktu Br~ko i u BiH preduzimaju da se ti i drugi raspoloìvi dokazi iskoriste za pokretawe krivi~nih postupaka i ka`wavawe krivaca? Prihvatqiv odgovor na to pitawe ne moè da glasi da ti organi zapravo to i ~ine, ako je dokaz za tu tezu nesumwiva ~iwenica da oni u nesrazmernom procentu gone i procesuiraju uglavnom osumwi~ene osobe srpske nacionalnosti. Pripadnici muslimanskih i hrvatskih vojnih formacija ~inili su podjednako te{ka krivi~na dela protiv civilnog stanovni{tva i ratnih zarobqenika. Zato ne}e biti od {tete da nadle`ne ustanove, a posebno pravosudne organe Distrikta Br~ko, podsetimo jo{ jedanput na profesionalno i moralno pogubne rezultate wihove dosada{we pristrasne neaktivnosti: 1992. godina 1. Bosanska Bijela, 11. 6. 1992. Tokom napada ubijeno je i raweno 15 civila, uglavnom starijih i iznemoglih osoba koje nisu uspele da se na vreme sklone u okolna mesta. Srpske ku}e su opqa~kane, a zatim je deo ku}a uni{ten. Ukupno, 758 stanovnika iz 188 doma}instava proterano je iz sela. Oskrnavqena je crkva, sru{en je most na reci Tiwi. Broj osu|enih lica za ovaj zlo~in: 0. 2. Cerik: 17. 6. 1992. i 28. 6. 1992. Tokom napada na Cerik ubijeno je 14 osoba, a proterano je 520 osoba iz 102 doma}instva, od kojih je ve}ina uni{tena i opqa~kana. Opqa~kana je pa zatim spaqena pravoslavna crkva u ovom mestu. Broj osu|enih lica za ovaj zlo~in: 0. 3. Bukovac: 11. 9. 1992. Tokom napada na selo ubijeno je 19 civila i 27 vojnika od kojih 5 nije na|eno, uni{teno i opqa~kano 87 ku}a, a stanovni{tvo proterano ili odvedeno u logore. Broj osu|enih lica za ovaj zlo~in: 0. 4. Gorwi i Dowi Bukvik, Vuji~i}i, Xigure, Lukavac, Gajevi i Gorwi Vitanovi}i: 14. 9. 1992. Tokom napada ubijena 44 civila, opqa~kano, pa je zatim delimi~no ili potpuno uni{teno 550 stanbenih jedinica. Oko 2.500 qudi je tokom napada zarobqeno pa zatim odvedeno u logore, gde je podvrgnuto raznim vidovima mu~ewa. Uni{tena je crkva Sv. proroka Ilije u Dowem Bukviku. Broj osu|enih lica za ovaj zlo~in: 0.
66
Qubi{a Simi}
5. Vu~ilovac: 12. 12. 1992. Tokom napada ubijeno je 19 me{tana ovog sela, proterano je 700 osoba iz oko 200 doma}instava, selo je opqa~kano pa zatim spaqeno. Broj osu|enih lica za ovaj zlo~in: 0. 6. Boderi{te: 8. 3. 1993. Zarobqeno pa zatim masakrirano 13 pripadnika VRS; na telima prona|eni brojni tragovi mu~ewa i fizi~kog iìvqavawa. Broj osu|enih lica za ovaj zlo~in: 0. 7. Lipovac: 27. 4. 1993. U rejonu sela Lipovac zarobqeni pa zatim izmasakrirani pripadnici Prvog kraji{kog korpusa. Na telima o{trim predmetom urezivani mesec i zvezda; dva tela obezglavqena. Broj osu|enih lica za ovaj zlo~in: 0. 8. Dowi Hrgovi: 1617. 10. 1994. êtiri ène srpske nacionalnosti u mestu Dowi Hrgovi preuzeli pripadnici hrvatskih snaga, kako bi bile prevedene na teritoriju pod kontrolom vojske Republike Srpske. Kod navedenih lica nalazila se ve}a koli~ina nakita i novca. Ni jedna od ove ~etiri osobe nije stigla na teritoriju pod kontrolom vojske Republike Srpske i od tada im se gubi svaki trag. Broj osu|enih lica za ovaj predpostavqeni zlo~in: 0. 9. U selima Brka, Ra{qani, Stjepkovica, Mao~a, Skakava, Vitanovi}i, Poqe i Ulice, gde su Srbi bili mawinsko stanovni{tvo, po iskazima svedoka, tokom rata vr{ene su egzekucije, proterivawe, odvo|ewe u logore i pqa~kawe imovine. Broj osu|enih lica za ove zlo~ine: 0. 10. Granatirawe Br~kog êtiri godine rata Br~ko je granatirano sa muslimansko-hrvatskih poloàja oko grada i sa teritorije susedne Hrvatske. Me|u `rtvama neselektivnog granatirawa bilo je pripadnika svih etni~kih zajednica u Br~kom, me|u wima dece, èna, ostarelih osoba, pa ~ak i jedna trudnica. Broj osu|enih lica za ovaj zlo~in: 0. 11. Logori na podru~ju op{tine Br~ko Na podru~ju op{tine Br~ko postojalo je 19 logora za zarobqene Srbe, i to: Gorwi Rahi}, osnovna {kola; Gorwi Rahi} rasadnik; Gorwi Rahi} skladi{te gra|evinskog materijala; Gorwi Rahi} su{ionica u Okrajcima; Gorwi Rahi} mesni dom; Dowi Rahi} privatne ku}e; Bosanska Bijela mesni dom; Bosanska Bijela su{ionica za {qive; Bosanska Bijela privatne ku}e; Bo}e osnovna {kola; Bo}e prostorije mesne zajednice; Gorwi Zovik skladi{te gra|evinskog materijala; Boderi{te Interplet; Mao~a farma pili}a; Mao~a kafana Boqi ìvot; Palanka prostorije mesne zajednice; Ra{qani magacin, Ulice osnovna
67
{kola; Ulice mesni dom, Ulice privatne ku}e i Poqaci osnovna {kola. Broj osu|enih lica za zlo~ine protivpravnog li{avawa slobode i za krivi~na dela po~iwena u logorima prema zato~enim osobama: 0. Posebno oteàvaju}a okolnost ovih zlo~ina, ako se posmatraju kao celina i u sklopu udruènog zlo~ina~kog poduhvata protiv stanovnika op{tine Br~ko srpske nacionalnosti, jeste targetirawe rawivih lica: prestarelih, dece, neborbenih osoba ènskog pola, bolesnih i iznemoglih, koji nisu uspeli da se sklone pred najezdom 108. brigade. Iskazi svedoka nedvosmisleno ukazuju na to da muslimansko-hrvatske snage nisu {tetedele ni ène, ni decu niti druga lica iz ovih posebno rawivih kategorija. Neza{ti}eni civili bili su ~esti gosti na wihovom ratnom meniju. Kada se ovome pridodaju logori u kojima su Srbi ubijani, zlostavqani, a ènske osobe srpske nacionalnosti silovane, op{ta slika o ratu na podru~ju Br~kog poprima sasvim drugi i neuporedivo kompleksniji izgled. Ta sveobuhvatna slika su{tinski se razlikuje od narativa koji se od kraja rata name}e kao jedino merodavan i ta~an. Sledi delimi~an spisak ubijenih `rtava ~iji status (ratni zarobqenik, starost preko 70 godina, pol, dob ili invalidnost) ilustruje i potvr|uje navedene teze: Vaso Vuji}, ro|en 1926. godine, {logiran, te{ko pokretan (Bukvik) Savo Tanackovi}, ro|en 1912. godine (Bukvik) Blagoje Peji}, ro|en 1912. godine (Bukvik) Milo \uri}, ro|en 1917. godine (Bukvik) Jovan Tanackovi}, ro|en 1912. godine (Bukvik) Spasoje Sekuli}, ro|en 1954. godine, mentalno retardiran i {logiran (Bukvik) Jovanka Mi}i}, ro|ena 1932. godine (Bosanska Bijela) Mara Sekuli}, ro|ena 1925. godine (Bosanska Bijela) Jevdokija Mi}i}, ro|ena 1923. godine (Bosanska Bijela) Zaharije Zari}, ro|en 1919. godine (Cerik) Simo Simi}, ro|en 1924. godine (Cerik) Milutin Dragi~evi}, ro|en 1925. godine (Cerik) Risto Jovanovi}, ro|en 1926. godine (Cerik) Mitra Brkovi}, ro|ena 1937. godine (Cerik) Milka Brkovi}, ro|ena 1975. godine (Cerik) Nikola Pi{talovi}, ro|en 1927. godine (Bukovac) Gavro Tani}, ro|en 1920. godine (Bukvik) Milka Brestova~ki, ro|ena 1942. godine (Bukvik) Radojka Brestova~ki, ro|ena 1933. godine (Bukvik) \or|e Vidovi}, ro|en 1922. godine, bolestan, nepokretan (Bukvik) Ilija Kaurinovi}, ro|en 1918. godine (Bukvik) Gligor Ba{i}, ro|en 1928. godine (Bukvik) Radojka Baji}, ro|ena 1928. godine (Bukvik)
68
Qubi{a Simi}
Cvijeta Kerezovi}, ro|ena 1930. godine (Bukvik) Stevan Blagojevi}, ro|en 1921. godine (Bukvik) Cvijeta Peji}, ro|ena 1937. godine (Bukvik) Krsto Arseni}, ro|en 1907. godine (Vu~ilovac) Goja Igwi}, ro|ena 1939. godine (Vu~ilovac) Netka Luki}, ro|ena 1928. godine, ratni zarobqenik (Vu~ilovac) Marko Nikoli}, ro|en 1910. godine, ratni zarobqenik (Vu~ilovac) Ruà Nikoli}, ro|ena 1926. godine (Vu~ilovac) Petar Ostoji}, ro|en 1910. godine, ratni zarobqenik (Vu~ilovac) Igwacije Arseni}, ro|en 1937. godine, ratni zarobqenik (Vu~ilovac) Ilija Majstorovi}, ro|en 1937. godine, ratni zarobqenik (Vu~ilovac) Mirko \uri}, ro|en 1962. godine, ratni zarobqenik (Lipovac) @eqko Zeqkovi}, ro|en 1971. godine, ratni zarobqenik (Lipovac) Marinko Kova~evi}, ro|en 1972. godine, ratni zarobqenik (Lipovac) Marinko Grubac, ro|en 1971. godine, ratni zarobqenik (Lipovac) Novak Kasalovi}, ro|en 1964. godine, ratni zarobqenik (Lipovac) Dubravko Raduq, ro|en 1967. godine, ratni zarobqenik (Lipovac) Nikola Dodik, ro|en 1964. godine, ratni zarobqenik (Lipovac) Mile Andulajevi}, ro|en 1967. godine, ratni zarobqenik (Lipovac) Goran Popovi}, ro|en 1967. godine, ratni zarobqenik (Lipovac) Radenko Zvonar, ro|en 1966. godine, ratni zarobqenik (Lipovac) Radovan Marijanovi}, ro|en 1958. godine, ratni zarobqenik (Lipovac) @eqko Padeànin, ro|en 1973. godine, ratni zarobqenik (Lipovac) Jovana Stojanovi}, granatirawe grada (Br~ko) An|a Ku{lakovi}, granatirawe grada (Br~ko) \or|e \or|i}, ro|en 1925. godine, granatirawe grada (Br~ko) Refika Pisarevi}, ro|ena 1951. godine, granatirawe grada (Br~ko) Asmir Kari}, ro|en 1980. godine, granatirawe grada (Br~ko) Ilinka Ostoji}, granatirawe grada (Br~ko) Ilija Maksimovi}, ro|en 1984. godine, granatirawe grada (Br~ko) Svjetlana Isajlovi}, ro|ena 1966. godine, trudnica, granatirawe grada (Br~ko) Boàna Isajlovi}, ro|ena 1991. godine, granatirawe grada (Br~ko) Boò Isajlovi}, ro|en 1933. godine, granatirawe grada (Br~ko) Sini{a Je{i}, ro|en 1982. godine, granatirawe grada (Br~ko) Milka Dragi~evi}, ro|ena 1936. godine, granatirawe grada (Br~ko) Makso Luki}, ro|en 1956. godine, granatirawe grada (Br~ko) Bojan Luki}, ro|en 1982. godine, granatirawe grada (Br~ko) Milorad Risti}, ro|en 1960. godine, granatirawe grada (Br~ko) Edina Cerimagi}, ro|ena 1969. godine, granatirawe grada (Br~ko) Vaso Peri}, ro|en 1963. godine, granatirawe grada (Br~ko) Tomislav Lazi}, ro|en 1987. godine, granatirawe grada(Br~ko) Edina Musi}, ro|ena 1975. godine, granatirawe grada (Br~ko)
69
Akif Piskavica, ro|en 1976. godine, granatirawe grada(Br~ko) Ilija Baji}, ro|en 1956. godine, ratni zarobqenik (Boderi{te) Stojan Tomi}, ro|en 1972. godine, ratni zarobqenik (Boderi{te) Ranko Jovi~i}, ro|en 1945. godine, ratni zarobqenik (Boderi{te) Miroslav Pudi}, ro|en 1959. godine, ratni zarobqenik (Boderi{te) Stojan Pudi}, ro|en 1953. godine, ratni zarobqenik (Boderi{te) Radan Pudi}, ro|en 1974. godine, ratni zarobqenik (Boderi{te) Petar Tadi}, ro|en 1943. godine, ratni zarobqenik (Boderi{te) Nikola Tomi}, ro|en 1941. godine, ratni zarobqenik (Boderi{te) Mirko Peki}, ro|en 1938. godine, ratni zarobqenik (Boderi{te) Sini{a Pudi}, ro|en 1974. godine, ratni zarobqenik (Boderi{te) Drago Tomi}, ro|en 1974. godine, ratni zarobqenik (Boderi{te) Perica Jovi~i}, ro|en 1972. godine, ratni zarobqenik (Boderi{te) Kada se ovaj spisak posebno rawivih `rtava razmatra u vezi sa iskazima iz srpskih i muslimanskih izvora, u vidu izjava o~evidaca ili izvr{ilaca, kao i sa~iwenih slu`benih zapisnika gde se na izvr{ioce zlo~ina direktno ukazuje, osumwi~ena lica identifikovana su u dovoqnoj meri za pokretawe istra`nih radwi. Ko onda snosi odgovornost za to da lica za koja postoji osnovana sumwa da su mogli po~initi te{ke ratne zlo~ine, i daqe niko ne goni i da mirno {etaju gradom? îni se da je Br~ko mesto gde je nemo}na pravda ustuknula pred zlo~inom i na taj na~in normalizovala wegove posledice. [ta za tuìla{tvo Distrikta Br~ko predstavqa izjava o~evica gde se precizno navode lica koja su po~inila zlo~in ili izvr{ila napad na civilne mete? Da li je za wih to vredno istrage? Na primer, svedok Marjan Radi}, br. izjave 640/95-1, svedo~e}i o napadu muslimansko-hrvatskih snaga na Bukovac 11. septembra 1992. godine, izjavquje: Napale su nas muslimansko-hrvatske snage i ja sam se tada nalazio sa jo{ sedam svojih kom{ija u zaseoku Vasiqevi}i. Se}am se da su nas napale na{e doju~era{we kom{ije iz sela Ulovi}, jer sam li~no prepoznao Xini} Blaù, zv. Bajica i Jurkovi} Stjepana, zv. Pepa, zatim [imi} Jozu, Rado{evi} Zdravka, zv. Kjeca, Xini} Zdravka, Filipovi} Niku, Martinovi} Luku, Mi{kovi} Zvonka, Mi{kovi} Mirka, \uki} Niku i [imi} @arka. Raspolaèmo i podacima koji dupuwuju ovu izjavu dobijenim od svedoka bo{wa~ke nacionalnosti koji su neposredno u~estvovali u napadima ili bili posmatra~i ubistava neborbenih lica i drugih svireposti koje predstavqaju ozbiqno kr{ewe me|unarodnog ratnog i humanitarnog prava. Kao primer mogla bi se uzeti slu`bena zabiqe{ka pod brojem 02-230-199/4, sa~iwena 15. 9. 2006. godine, nakon uzimawa izjave od lica Nigaila Zejnilova, jednog od u~esnika napada na sela Bukvi~ke regije. Posle davawa izjave, Nigajl Zejnilov je ustao od stola i pri{ao predmetnom ovla{}enom slu`benom licu, rekav{i mu da je dao izjavu ali da nije smio iznijeti podatak da je Vuji} Vasu iz automatskog oru`ja likvidi-
70
Qubi{a Simi}
rao Avdi} [emsudin zvani [ema iz Br~kog, obja{wavaju}i to strahom za svoj ìvot, kao i za ìvote ~lanova svoje porodice. Zatim je naveo da je iz grupe vojnika, me|u kojima je bio i on, iza{ao [emsudin Avdi} i stao pred {logiranog i prakti~no nepokretnog Vasu Vuji}a koji je posjednut u stolicu u dvori{tu ku}e pored pruge ubacio je metak u cijev oru`ja i obratio se komandiru ~ete @iì} Ra{idu rije~ima, @iì}u ovim namirujem tvog i mog brata, a zatim ispalio hice iz oru`ja u Vasu, vi{e hitaca ili kratkih rafala, Nigail ne moè da se izjasni ta~no o tome, ali se sje}a da su ispaqeni hici Vasu oborili sa stolice na zemqu. [ta se daqe de{avalo sa tijelom starca, Nigajlu nije poznato. Dodajmo jo{ i to da je Vaso Vuji} ubijen ispred ku}e Lazi} Savke, gde je bio sklowen, nenaoruàn, bolestan, {logiran i te{ko pokretan ro|en 1926. godine. Da li je barem ovo za Tuìla{tvo Distrikta Br~ko dovoqno za pokretawe istrage? Mo`da je gra|anin [emsudin Avdi} imao opravdane razloge za svirepo ubistvo nemo}nog Vase Vuji}a. Ali jedini na~in da se sazna kakvi bi ti razlozi mogli biti je da Tuìla{tvo Distrikta Br~ko pokrene krivi~an postupak protiv Avdi}a i omogu}i mu da ih javno pred sudom iznese. Tokom rata zna~ajan broj qudi iz predratnog MUP-a i dràvne bezbednosti u~estvovao je u ~iwewu ratnih zlo~ina, izme|u ostalih Ra{id Musi}, biv{i podsekretar MUP-a za dràvnu bezbednost, i Stjepan Filipovi}, biv{i na~elnik SJB Br~ko. Niko ân~arevi}, Halil Tahto, Ferid Fazlovi} svi su biv{i radnici dràvne bezbednosti, [efko Kaloper tako|e je bio radnik DB-a, Mirsad Hasagi} je biv{i komandir SM BS Br~ko, Ivo Krndeq biv{i komandir SJB Br~ko, Fahrudin Selimovi} biv{i zamenik komandira SJB Br~ko, [avalija Tawi} biv{i na~elnik kriminalisti~ke slu`be SJB Br~ko. U istoj ratnoj ekipi su i biv{i radnici u bezbednosnim strukturama: Zlatko Ja{arevi}, Novalija Fazlovi}, Zahir Porovi}, Kadrija Avdi} i Osman Osmanovi}. Sve navedene osobe, koje su po svojim funkcijama o~igledno bile stubovi ancien reìma, muwevitom brzinom odrekli su se bratstva i jedinstva i promenili ideolo{ki profil. îm je izbio sukob u Bosni i Hercegovini, pridruìli su se 108. HVO brigadi i postali su direktni naredbodavci ili u~esnici mnogih zlo~ina izvr{enih nad civilnim stanovni{tvom i ratnim zarobqenicima srpske nacionalnosti. Navedena lica se na teritoriji Distrikta Br~ko pona{aju kao da su nedodirqivi i od nekoga jo{ uvek za{ti}eni. Nije poznato da li je Tuìla{tvo ikada razmatralo mogu}nost pokretawa istrage protiv wih ili mo`da sve do sada nije smelo to da u~ini. [ta, zapravo, Tuìla{tvo BiH i Tuìla{tvo Distrikta Br~ko rade? Po cenu ponavqawa jednog paradigmati~nog primera, delatnost ovih ustanova savr{eno se odslikava na primeru zlo~ina u Boderi{tu, gde je 8. marta 1993. godine ubijeno 13 pripadnika VRS, a od tog broja 12 je bilo zarobqeno pa zatim na zverski na~in pobijeno. Nakon likvidacije odvezeni su u Gorwi Rahi}, gde su ispred xamije wihovi unakaèni posmrtni ostaci
71
bili izloèni, verovatno da bi se lokalnom stanovni{tvu ilustrovao postupak koji se preporu~uje prema ratnim zarobqenicima. Pored brojnih povreda na telu i smrskanih lobawa, dvojici zarobqenika odse~ene su glave i stavqene na trup. Iako je od ovog zlo~ina pro{lo skoro 20 godina, jo{ se niko u vezi sa time nije na{ao na optuèni~koj klupi. Istraga Tuìla{tva u Br~kom vodi se ve} skoro devet godina. Sa mrtve ta~ke jo{ nije odmakla, ne zato {to dokaza za navedeni zlo~in nema nego zato {to pojedincima u Br~kom nije u interesu da se zlo~inima nad Srbima bave i da ih rasvetle.28 Predmet je svojevremeno, 2007. godine, bio i pred Tuìla{tvom BiH u Sarajevu pa je odatle vra}en Tuìla{tvu u Br~kom, pod izgovorom da nije predo~eno dovoqno dokaza za osnovanu sumwu da je u konkretnom slu~aju po~iweno teè kr{ewe me|unarodnog humanitranog prava. Ova ocena (uzgred, iz pera glavnog tuìoca Zakarije Mujkanovi}a, kao odgovor na poslani~ko pitawe29) ~ini se potpuno neutemeqena u svetlu raspoloìvih dokaza i odredaba Ha{ke Konvencije o zakonima i obi~ajima rata na kopnu iz 1907. godine.30 Pisac ovih redova dobro je upoznat sa na~inom rada suda BiH u Sarajevu, koji u velikoj meri sluì kao model br~anskom pravosu|u, pa ovu odluku, bez obzira na apsurdnosti koje sadrì, ne smatra posebno iznena|uju}om. Samo naivni posmatra~ mogao je poverovati da }e zlo~ini nad Srbima po~iweni tokom ratnog sukoba u Bosni i Hercegovini privu}i profesionalnu pa`wu ovih ustanova i da bi one prestupnike mogle procesuirati i osuditi.31
28 Vidi Prilog s. 178181. Kancelarija me|unarodnog Supervizora za Distrikt Br~ko ukqu~ena je u ovu igru smi{qeno insceniranog odugovla~ewa. Na upit jednog gra|anina upu}en tada{wem (2007) Supervizoru Rafi Gregorijanu, u vezi sa nezaintersovano{}u pravosudnih ustanova za pokretawe istrage i procesuirawe osumwi~enih za ratne zlo~ine, usledio je ovaj farisejski odgovor: Molim vas da shvatite da je istraga ratnih zlo~ina, koja se sprovodi toliko mnogo godina nakon {to su po~iweni, veoma te{ka, gdje god da su se oni desili. Po{to je i od tada pro{lo poprili~no vremena bez da je i{ta preduzeto, po ovom gledi{tu to zna~i da je vo|ewe istrage danas jo{ teè i, verovatno, da }e kad protekne jo{ nekoliko godina istraga biti progla{ena nemogu}om. Blagovremeno neispuwavawe profesionalnih i gra|anskih obaveza pretvara se na taj na~in u argumenat u prilog tezi da ih je nemogu}e ispuniti. Naravno, kada svi svedoci budu mrtvi i svi dokazi propadnu ta teza }e delovati sasvim ubedqivo. 29 Pismo Zekerije Mujkanovi}a ~lanu gradskog parlamenta, Prilog s. 175. 30 ^lan 23, stav c: naro~ito je zabraweno ubiti ili raniti neprijateqa koji je poloìo oru`je ili vi{e nema sredstava da se brani. 31 Vidi Prilog s. 182183. U pismu od 20. septembra 2004. upu}enom tada{wem Supervizoru i najvi{im funkcionerima Distrikta, Glavni tuìlac Zekerija Mujkanovi} visoko preporu~uje potencijalne usluge Istraìva~ko-dokumentacionog centra g. Mirsada Toka~e iz Sarajeva u vezi sa prikupqawem potpune i pouzdane dokumentacije o identitetu svih lica koja su nestala ili koja su smrtno stradala na podru~ju Br~ko Distrikta BiHbez obzira na nacionalnu i vjersku pripadnost, pol, vojnu jedinicu kojoj je pripadao i sl. Bilo bi interesantno saznati od g. Mujkanovi}a u kojoj meri je, devet godina kasnije, ova plemenita ideja o formirawu etni~ki i verski neutralne evidencije o ratnim `rtvama sa teritorije Distrikta Br~ko ostvarena.
72
Qubi{a Simi}
Predmet je kako smo rekli iz Sarajeva vra}en Tuìla{tvu u Br~kom, na ~uvawe glavnom tuìocu, Zekeriji Mujkanovi}u.32 Za posledwih pet godina g. Mujkanovi}, koji je i sam bio u~esnik u ratnim doga|ajima u Br~kom, pobrinuo se da debeo sloj pra{ine koji ovaj predmet prekriva niko ne dira. Na svako pitawe novinara, poslanika ili zainteresovanih strana, qubazan odgovor iz wegovog kabineta uvek je isti: Tuìla{tvo provodi istragu. Pri~a o ~ojstvu ovde je besmislena. Tamo gde je profesionalni moral zakopan, ~ojstva ne moè biti.
Pogovor
Nedavna, uslovno dobra, vest da se posle uskome{anosti {to je u javnosti izazvala na{a monografija Bukvik: zlo~in bez kazne, u Tuìla{tvu Distrikta Br~ko najzad po~elo razmi{qati o otvarawu procesa koji bi se mogao pretvoriti u stvarnu istragu tog zlo~ina, ohrabruju}a je za sve koji ve} dve decenije prièqkuju pravdu. Dosada{we iskustvo, me|utim, nalaè oprez i skromna o~ekivawa.33 Da ne zaboravimo: [emsa, Gumeni, Pjeva~, Makija, Kow, Zeka, Osmo, Nufko, Bili, Car, Posavac, Sova, Kundi, Kobra, [ok i wihovi ratni drugovi, jo{ uvek su na slobodi. Novi postupaju}i tuìlac to sigurno zna. Da li je on dobio dovoqna ovla{}ewa i profesionalnu samostalnost da u vezi s tim ne{to delotvorno preduzme i {to god bude zapo~eo da dovede do kraja? Q. Simi}
32
Zakqu~ak Tuìla{tva u Sarajevu povodom istrage o zlo~inu u Boderi{tu, Prilog Slu`bena zabiqe{ka od 19. 03. 2004, Prilog s. 177.
s. 175.
33
Summary
Br~ko: How war crimes are condoned and normalized

The saying Not only must Justice be done; it must also be seen to be done is inapplicable on both counts in the District of Br~ko, Bosnia and Herzegovina. The District was set up as a result of international arbitration after the termination of the Bosnian war and signing of the Dayton peace accords in 1995. It has a separate judicial system and a Criminal Code written especially for it by foreign consultants. Its institutions are overseen directly by the Deputy Head of the Office of the High Representative in Sarajevo, who is responsible for the proper operation of government and, in particular, for the satisfactory functioning of the Districts autonomous legal institutions. With the eyes of the world focused on the District of Br~ko and, presumably, scrutinizing its progress away from the lawlessness of the nineties, one would expect implementation of the rule of law to be among the top priorities. Investigation and prosecution of at least the major war crimes committed in Br~ko by the parties in the civil conflict in Bosnia and Herzegovina between 1992 and 1995 ought logically to be the chief tasks of the local prosecutor and the judiciary. This monograph by Ljubi{a Simi}, which follows in the footsteps of Bukvik: crime without punishment A reader for adults about the banality of a Balkan war* strongly suggests that this logical assumption is without foundation. The present monograph, which is as abundantly supported by primary source materials as the previous one, is a case study of five egregious war crimes committed in the District of Br~ko during the conflict all of which so far have remained completely uninvestigated and unprosecuted. In the first of these episodes which took place on March 8, 1993, at the locality of Boderi{te, a group of twelve soldiers of the Army of the Republic of Srpska VRS walked into an ambush set by the Army of Bosnia and Herzegovina and were captured. Contrary to the laws and customs of war, while in captivity they were tortured and executed in hideous fashion. Their mutilated bodies were ultimately delivered to the Serbian Prisoner Exchange Commission, but in shocking condition, as attested by autopsy reports which are extensively cited. A similar incident occurred on April 27, 1993, at the locality of Lipovac involving twelve captured VRS military personnel. Many of the bodies were so disfigured that even close relatives had difficulty in identifying them.
* Ljubi{a Simi}, Bukvik: zlo~in bez kazne (îtanka za odrasle o banalnosti jednog balkanskog rata), Belgrade, 2012.
74
Qubi{a Simi}
In the third incident, the village of Vu~ilovac was attacked by units of the Army of Bosnia and Herzegovina on December 12, 1992. Eight civilians are identified as victims of the attack, about 700 residents of the village were expelled, and close to 200 homes were destroyed. Survivor statements point to Pero Vincenti}, a local commander in the Army of Bosnia and Herzegovina, as the person in charge of the attack and subsequent events. Vincenti} is alive today, resides in the District of Br~ko, and is fully accessible to the District judicial system should it see fit to open an investigation. Internment camps for civilians and ethnic cleansing in the District of Br~ko during the 19921995 conflict is another topic covered in the monograph. Locations of eight camps for civilians and survivor statements about conditions in some of them are given. Finally, for the first time evidence about the indiscriminate shelling of the town of Br~ko and its impact is presented and discussed systematically. The peculiarity of the bombardment of Br~ko, which continued unabated throughout the war, is that artillery shells were launched not only by hostile forces from the territory of Bosnia and Herzegovina but also from the other bank of the Sava River, in neighboring Croatia. That gives the destruction of Br~ko and the indiscriminate killing of its residents also an international dimension. Lists of victims in Br~ko for each of the war years show the multinational character of the suffering, with Serbs, Croats, and Muslims represented among the casualties. A notable feature of this monograph are lists of suspected perpetrators for most of the war crime incidents. The lists are based on victim and survivor statements that are readily available to District of Br~ko judicial authorities. No prior judgment of criminal responsibility is made, that being the province of law enforcement institutions, but a strong prima facie case is made that two decades after these events these authorities are not eager to use the information at their disposal to open a proper investigation and, where possible, to secure the culprits conviction. Correspondence originating from the Office of the High Representative in Sarajevo and the local Prosecutor in Br~ko, Zekerija Mujkanovi}, is reproduced in the Appendix. It reflects the insouciant attitude displayed by officials whose primary duty is to ensure the rule of law in the District. It also may explain to a large degree the atmosphere of impunity which protects war crimes suspects in Br~ko from the threat of prosecution. Finally, a special Appendix contains a selection of statements given to the Commissariat for refugees in Belgrade during World War II, from 1941 to 1944, by persons from Br~ko and the environs who were obliged to flee ethnic persecution at the time of that conflict. The striking analogies between crimes committed during World War II, which mostly remained unpunished, and the resurgence of similar activity during the latest Bosnian war in the 1990s should serve as a warning both to the local authorities and the international community which is monitoring their work. Sweeping war crimes under the rug and leaving them unpunished is an erroneous strategy which in multiethnic communities which cultivate a vivid historical memory does not resolve any issues. It is a practice that encourages the future reenactment of similar atrocities.
PRILOZI
76
Qubi{a Simi}
77
78
Qubi{a Simi}
79
80
Qubi{a Simi}
81
82
Qubi{a Simi}
83
84
Qubi{a Simi}
85
86
Qubi{a Simi}
87
88
Qubi{a Simi}
89
90
Qubi{a Simi}
91
92
Qubi{a Simi}
93
94
Qubi{a Simi}
95
96
Qubi{a Simi}
97
98
Qubi{a Simi}
99
100
Qubi{a Simi}
101
102
Qubi{a Simi}
103
104
Qubi{a Simi}
105
106
Qubi{a Simi}
107
108
Qubi{a Simi}
109
110
Qubi{a Simi}
111
112
Qubi{a Simi}
113
114
Qubi{a Simi}
115
116
Qubi{a Simi}
117
118
Qubi{a Simi}
119
120
Qubi{a Simi}
121
122
Qubi{a Simi}
123
124
Qubi{a Simi}
125
126
Qubi{a Simi}
127
128
Qubi{a Simi}
129
130
Qubi{a Simi}
131
132
Qubi{a Simi}
133
134
Qubi{a Simi}
135
136
Qubi{a Simi}
137
138
Qubi{a Simi}
139
140
Qubi{a Simi}
141
142
Qubi{a Simi}
143
144
Qubi{a Simi}
145
146
Qubi{a Simi}
147
148
Qubi{a Simi}
149
150
Qubi{a Simi}
151
152
Qubi{a Simi}
153
154
Qubi{a Simi}
155
156
Qubi{a Simi}
157
158
Qubi{a Simi}
159
160
Qubi{a Simi}
161
162
Qubi{a Simi}
163
164
Qubi{a Simi}
165
166
Qubi{a Simi}
167
168
Qubi{a Simi}
169
170
Qubi{a Simi}
171
172
Qubi{a Simi}
173
174
Qubi{a Simi}
175
176
Qubi{a Simi}
177
178
Qubi{a Simi}
179
180
Qubi{a Simi}
181
182
Qubi{a Simi}
183
IZDAWA ISTORIJSKOG PROJEKTA SREBRENICA

Rezultati istraìva~ke i izdava~ke delatnosti Projekta za kratko vreme wegovog postojawa su impresivni. Na{i naslovi pomeraju granice javnog diskursa na izuzetno va`nu i osetqivu temu Srebrenice i ratnih zlo~ina u Bosni i Hercegovini: Srebrenica: falsifikovawe istorije (u saradwi sa izdava~kim preduze}em Na{ Pe~at), grupa autora, priredio Stefan Karganovi}. Srebrenica: Dekonstrukcija jednog virtuelnog genocida, autori Stefan Karganovi} i Qubi{a Simi}. Srebrenica: Deconstruction of a Virtual Genocide, na engleskom, grupa autora, priredio Stefan Karganovi}. Masakr u Srebrenici (Dokazi, kontekst, politika), prof. Edvard Herman i grupa autora, prevod sa engleskog. Zbornik radova sa Me|unarodnog simpozijuma u Ruskoj akademiji nauka u aprilu 2009. godine na temu Ha{kog tribunala i Srebrenice, od grupe autora, odgovorni urednik S. Karganovi}. Komisija Vlade Republike Srpske i wen izve{taj 2004. godine (Kobne posledice politi~ke neodgovornosti), priredio Stefan Karganovi}. Stradawe srpske Srebrenice: fotografski putopis kroz zemqu jada i ~emera, autor Qubi{a Simi}. Srpske `rtve Srebrenice, 19921995, priredio Stefan Karganovi}. Bukvik: zlo~in bez kazne, autor Qubi{a Simi}. Krunski svedok (The Star Witness) u prevodu na engleski jezik, autor @erminal îvikov. Bosanski Atlas zlo~ina Istraìva~ko-dokumentacionog centra iz Sarajeva Kriti~ki osvrt, izdawe Istorijskog projekta Srebrenica. Prikaz stawa u srebreni~kom kraju petnaest godina posle zavr{etka rata, memorandum Istorijskog projekta Srebrenica Odboru za qudska prava Evropskog parlamenta. DVD Probijawe zida: sve {to treba da znate o Srebrenici u elektronskom obliku.

Brcko Normalizacija ZlocinaWEB1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Brcko Normalizacija ZlocinaWEB1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Brcko Normalizacija ZlocinaWEB1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BR^KO NORMALIZACIJA ZLO^INA

NGO Srebrenica Historical Project, The Netherlands

BR^KO: HOW WAR CRIMES ARE CONDONED AND NORMALIZED

Fond Istorijski projekat Srebrenica, Holandija

BR^KO: NORMALIZACIJA ZLO^INA

Odgovorni urednik Stefan Karganovi}

Editor-in-chief Stephen Karganovi}

SADR@AJ SODER@ANIE TABLE OF CONTENTS

BR^KO DISTRIKT: NEVIDQIVOST PRAVDE

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

BR^KO NORMALIZACIJA ZLO^INA

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Zapisnik o preuzimawu predavawu tijela ubijenih lica, Prilog s. 92.

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.

Mirko \uri} @eqko Zeqkovi} Marinko Kova~evi} Marinko Grubac

Izjava Maksima Simeunovi}a, Prilog s. 114.

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Izjave pre`ivelih iz Okruga Br~ko Komesarijatu za izbeglice u Beogradu, Prilog

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Izvje{taji sa~iweni nakon granatirawa fabrike Bosnaplod, Br~ko, Prilog s. 170.

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Prijave o povredi lica tokom granatirawa, Prilog s. 172.

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: How war crimes are condoned and normalized

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina

Br~ko: Normalizacija zlo~ina