T.C.

MARMARA NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI YEN TRK EDEBYATI BLM DALI

TRLERARASI LKLER AISINDAN SABAHATTN KUDRET AKSALIN R, YK VE TYATROLARI

YKSEK LSANS TEZ

SEZGN GK STANBUL, 2010

T.C. MARMARA NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI YEN TRK EDEBYATI BLM DALI

TRLERARASI LKLER AISINDAN SABAHATTN KUDRET AKSALIN R, YK VE TYATROLARI

YKSEK LSANS TEZ

TEZ DANIMANI: Yard. Do. Dr. Baki ASLTRK

SEZGN GK STANBUL, 2010

NSZ.......................................................................................................................................II ZET ........................................................................................................................................ IV ABSTRACT .............................................................................................................................. V 1. GR ..................................................................................................................................... 1 1.1. TRLERARASI LKLER: R, HKYE VE TYATRO ..................................... 1 1.2. Ortak Duyu Tarz ......................................................................................................... 17 1.3. Sabahattin Kudret Aksaln airlii, Hikye ve Tiyatrolar Yazarl .......................... 24 1.3.1.Sabahattin Kudret Aksaln iiri ve airlii ............................................................ 24 1.3.2. Sabahattin Kudret Aksaln ykleri ve ykcl ........................................... 25 1.3.3. Sabahattin Kudret Aksaln Tiyatrolar ve Oyun Yazarl ................................... 29 2. SABAHATTN KUDRET AKSALIN RLERNDEK TEMALAR ............................. 31 2.1. Yalnzlk, Karamsarlk, D ve Gereklik .................................................................... 32 2.2. Aile, Hayat ve Ka...................................................................................................... 38 2.3. lm, lmszlk Dncesi ve Zaman ...................................................................... 41 2.4. Yaama Sevinci, Doa ve Mutluluk .............................................................................. 55 3. SABAHATTN KUDRET AKSALIN HKYELERNDEK TEMALAR ..................... 67 3.1. Yalnzlk, Karamsarlk, D ve Gereklik .................................................................... 67 3.2. Aile, Hayat ve Ka...................................................................................................... 87 3.3. lm, lmszlk Dncesi ve Zaman ...................................................................... 99 3.4. Yaama Sevinci, Doa ve Mutluluk ............................................................................ 111 4. SABAHATTN KUDRET AKSALIN TYATROLARINDAK TEMALAR ................ 121 4.1.Yalnzlk, Karamsarlk, D ve Gereklik ................................................................... 121 4.2 Aile, Hayat ve Ka..................................................................................................... 139 4.3. lm, lmszlk Dncesi ve Zaman .................................................................... 164 4.4. Yaama Sevinci Doa ve Mutluluk ............................................................................. 168 5. TRLERARASI LKLER AISINDAN R, HKYE VE TYATRONUN KARILATIRILMASI ........................................................................................................ 175 5.1. Yalnzlk, Karamsarlk, D ve Gereklik .................................................................. 175 5.2. Aile, Hayat ve Ka.................................................................................................... 180 5.3. lm, lmszlk Dncesi ve Zaman....184 5.4.Yaama Sevinci, Doa ve Mutluluk ............................................................................. 193 7. SONU .............................................................................................................................. 197 8. KAYNAKLAR................................................................................................................... 206 9. ZGEM ....................................................................................................................... 209

NSZ
Edebiyat aratrmalarn farkl bir bak as ve yaklam ile zenginletirmek iin bavurulan en nemli ve geerli yntemlerden biri edebi metinleri edebiyat kuramlarnn verileriyle incelemektir. Edebiyat kuramlarnn verileriyle yaplan incelemeler edebiyat eserinin anlam dnyasnn farkl katmanlarn ortaya karp zengin bir dnya sunar. Buna ramen aslolan eserlerin anlam dnyasn, yazarnn meydana getirdii ve tek bir metin gibi alglamamz gereken farkl trlerdeki metinlerini birbirine yant veren ve aklayan kapal bir dnya olarak yaklamaktr. nsann davranlar kiiliinin bir yansmas olduu gibi bir yazarn eserlerinde yaratt ve yanstt dnya da onun kiiliinin izlerini tar. Edebi eser bir btn olduuna gre yazarn farkl trlerde ortaya koymu olduu rnlerde bu btnn yansmalarn grmek mmkn olduu gibi btn bu farkl trlerde yanstlan her eserde de sz edilen btne ulamak mmkndr. almamzda Sabahattin Kudret Aksaln iir, hikye ve tiyatrolar trleraras ilikiler balamnda ele alnmtr. Mehmet Kaplann iir Tahlillerinde iaret etmi olduu u tespiti almamzn k noktas ve metodu olmutur: Metinde mevcut her eyi manalandrmak, mellifin ahsi davran tarzna balamak, btn ile arasndaki mnasebeti meydana karmak icap eder. Yazarn edebiyat ve estetik dnyasn oluturan ortak noktalara eserlerinin btn gz nne alndnda ulamak mmkn mdr sorusuna yant vermek amalanmtr. Giri blmnde trleraras ilikileri kuramsal bir zemine oturtmak amacyla edebi trler hakknda ksaca bilgi verdik. zellikle tr kavramnn 20. Yzylda yapsal deiikliklere uramas ve trlerin i ie gemesi zerinde durduk. Sabahattin Kudret Aksaln eserlerini vermeye balad 1940larn edebiyat dnyasna genel bir bak yaparak bu edebiyat kuann ortak duyu tarznn yazarn eserlerine nasl yansdn inceledik. Sabahattin Kudret Aksaln iir, hikye ve tiyatrolarnn konular ve temalar hakknda ksaca bilgi verdik. Yazarn kimi eserleri, otobiyografik geler ierdiinden ksaca hayat hikyesinden sz ettik. Birinci blmde Sabahattin Kudret Aksaln iirlerini, kinci blmde hikyelerini nc Blmde ise tiyatrolarn Yalnzlk, Karamsarlk, D ve Gereklik, Aile, Hayat, Ka, lm, lmszlk Dncesi Zaman ve Yaama Sevinci, Doa, Mutluluk alt balklar altnda temalarna gre ayr ayr inceledik. Bu temalar dnda farkl temalar yazarn

II

eserlerinde ilenmi olsa da trleraras ilikiler erevesinde ortaklk gsteren temalar gz nne alnarak belirlenmitir. Drdnc blmde tezimizin esas aratrma konusu olarak belirlediimiz ortak temalar yazarn trde vermi olduu eserlerdeki ortaklklar tespit edilmitir. Bu ortak temalar belirlenirken yazarn kulland szcklerden ok bu temalar ileyi biimi dikkate alnmtr. Sonu blmnde Sabahattin Kudret Aksaln her trde de ortak temalar dorultusunda eserler verdii kansna vardk. Bu temalarn olumasnda eser verdii dnemin, dier gzel sanatlarla kurduu ilikinin, kendine yakn bulduu bat edebiyat yazarlarnn etkileri olduunu gstermeye altk. Aratrmann bandan itibaren birikimini paylaan, anlayn esirgemeyen hocam Yard. Do. Dr Baki Asiltrke teekkr ederim. Ayca yakn ilgisini ve desteini grdm Hasan Sungur, Fatih zdemir ve Haluk nere teekkr ederim. Resim konusunda bilgi ve grlerini paylaan Ferhunde Kken nere teekkr ederim.

III

ZET
Trleraras likiler Asndan Sabahattin Kudret Aksaln iir, Hikye ve Tiyatrolar ismini tayan bu incelemede Sabahattin Kudret Aksaln iir, hikye ve tiyatrolarn trleraras ilikiler asndan inceledik. Giri blmnde bir yazarn farkl trlerde ortaya koyduu eserlerin karlatrmal olarak incelenmesi metodu zerinde durduk. Bu metoda aratrmalarnda daha nce iaret eden aratrmaclarn grleri ve uygulamalar sonucunda vardklar sonular almamza temel oluturmutur. Bu blmde ayrca Sabahattin Kudret Aksaln airlii, hikye ve tiyatro yazarl ve bu trlerle ilgili grlerini ana hatlar ile ele aldk. Birinci blmde Sabahattin Kudret Aksaln iirlerini, kinci blmde hikyelerini nc Blmde ise tiyatrolarn Yalnzlk, Karamsarlk, D ve Gereklik, Aile, Hayat, Ka, lm, lmszlk Dncesi Zaman ve Yaama Sevinci, Doa, Mutluluk alt balklar altnda temalarna gre tek tek inceledik. ncelediimiz iir, hikye ve tiyatro blmlerinin banda eserlerinden ksaca bahsettik. Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinin tamamn tematik deil hikye ve tiyatrolar ile ortaklk oluturan temalar iine girenleri snflandrmaya almay uygun grdk. Drdnc Blmde Sabahattin Kudret Aksaln iir, hikye ve tiyatrolarnda grlen ortak temalar trleraras ilikiler balamnda inceledik

IV

ABSTRACT
In this study, named as Sabahattin Kudret Aksals Poems, Stories and Plays, in Terms of Interspecific Relationships, we have analyzed Sabahattin Kudret Aksals poems, stories and plays, in terms of interspecific relationships. In the introduction, we emphasized that the comparative analysis of an authors worksin varied genresis a literal method in literature research-studies. The views of other scholars, as well as the conclusions of their studies, provided the basis of our own study. In this section, we also basically covered Aksals approaches to his poems, stories and plays as well as his opinions about these genres. We analyzed Aksals poems in the first section, his stories in the second section, and his playsunder the subtitles such as Loneliness, Moodiness, Dream and Reality; Family, Life, Escape; Death, Immortality Idea: the Time; and Joy of Living, Nature, and Happiness. We mentioned the basic characteristics of his works at the beginning of each section, where we analyzed the genres under the subtitles given above. We did not examine all of Aksals poems in a framework where we categorized his works according to themes; we rather categorized the ones that share common characteristics with his stories and plays. In the fourth section, we examined the common themes and motifs in Aksals poems, stories and plays, via an analysis of the interspecific relationships.

1. GR

1.1. TRLERARASI LKLER: R, HKYE VE TYATRO Bir yazarn i dnyasn anlamak, sanat anlayn ortaya koymak iin btn eserlerini okumak gerekir. Bu sanat fakl edebi trlerde yazm olduu metinlerde insana, doaya, topluma bak asn yanstm ve kiiliini de ele verecek zel ipularn bu metinlere yerletirmi olabilir. Aratrmaclara den grevlerden biri de szn ettiimiz yazarn estetik dnyasn btnlkl olarak bir araya getirmektir. Edebiyat metnini anlamak iin metot olarak edebiyat tarihiliini de saymasna ramen bu metodu bir klavuz olarak deerlendiren Mehmet Kaplan, bir yazarn estetik dnyasn ortaya koymak iin btn eserlerini tek tek ele almak yerine o btnden bir paray seip tahlil etmeyi tercih eder. Ancak Mehmet Kaplan bu tercihine ramen setii parann btnle ilikisini gz ard etmez ve yntemini u szleriyle aklar: ahsiyet bir btn olduuna gre, onun elinden kan her eserde onun damgasn bulmak mmkndr.(...) Edebi eser bir btndr. O, bir mellifin davran tarznn ifadesidir. Teferruat, btnn emrindedir ve sanatkrn ahsiyeti ile yakndan ilgilidir. (...) Edibin kinat, hayat, cemiyet, tabiat ve insan karsnda alm olduu hususi tavrdan hareket etmek ve teferruattan daima ona varmak lazm gelir.1 Yalnzca edebi eserlerin incelenmesinde deil bilimsel aratrmalarn btn alanlarnda para-btn ilikisini dikkate almak bir eit metottur. Tahsin Ycel gerek edebi eserlerin gerekse edebiyatlarn btnlkl olarak anlalmas iin bu metodun gerekliliinden sz eder: Daha ura yaamlarnn banda, tek bir kitap, tek bir izlek zerinde koca bir aratrma ykseltmek isteyenler oluyor. Bunu yaparken de yalnzca Yabancy okumakla tm Camus anlalabilir, yalnzca Bulanty incelemekle Sarten tm dnce evreni kavranabilir, yalnzca Otuz Be Ya iirini incelemekle Tarancnn iirsel syleminin balca zelliklerine ulalabilir sanyorlar. Oysa kimi zaman tek bir yaptn bir yazarn ya da ozann pek ok zelliini ortaya koyabilecei yadsnamasa bile, daha ok tersi dorudur. Bir baka deyile, Yabancy bilmenin Camusnn yaptnn btnn anlamaya yetmemesi bir yana, Yabancy olabildiince eksiksiz anlayabilmek konusunda Camusnn tm yaptn, Otuz Be Ya iirini olabildiince eksiksiz anlayabilmek konusunda Tarancnn tm iirlerini bilmek ok daha elverili bir konum.2 Prof. Dr. Emel Kefelinin 2005 ylnda yaptrm olduu Trleraras likiler Asndan Ziya Osman Sabann iir ve
1 2

Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri 1- Tanzimattan Cumhuriyete, Dergh Yaynlar, stanbul 1997, s. 910 Tahsin Ycel, nsanlk Gldrsnde Yzler ve Bildiriler, YKY, stanbul 1997, s. 10

ykleri adl yksek lisans tezinde bir yazarn edebiyat ve estetik dnyasnn anlalabilmesi iin farkl trdeki eserlerinin tamamnn birbiriyle ilikilendirilerek okunmas yntemi dorultusunda bir alma yaplmtr. Sabann da yaptlarnn daha iyi kavranp, anlam zelliklerinin belirlenebilmesi iin btn olarak okunmas gerekir. lk yazlan sonradan yazlann kaynadr. Yazar her yazd eserle birlikte hayatnn halkalarn birletirir, okuyucu iir ve ykleri okuduktan sonra yazarn hayatnn dnemlerini de btn olarak renmi olur.3 Trleraras ilikiler zerinde almann edebiyat tarihine farfkl bir perspektif kazandrmas ynyle ayr bir yeri ve nemi vardr. Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat adl kitabnda kitabn kaleme alrken bavurduu edebiyat tarihi anlaylarn aklar ve Brunetierin nevilerin gelimesi grnden de yararlandn belirtir.4 Bylece yeni trlerin edebiyat alannda kendine yer bulmasnn tarihsel izgideki yeri tespit edilir. Yeni trlerin Batdan alnmasyla bu trler olduklar gibi devam etmezler; nk trler yaarlar ve geliirler.5 Dolaysyla trlere gre oluturulan bir edebiyat tarihinin yazlmasnda trleraras ilikilerin incelenmesinin nemli ve ayrcalkl bir yeri vardr. Tr kavramna benzer bir eyin yardm olmadan gerek bir edebiyat tarihinin nasl yazlabileceini kavramak gtr. Tekil bir yaptn douu, belli bir yazarn geliimi, bir btn olarak kltrel ve edebi deiimin tarihine aydnlatc dipnotlar dlmesini salayabilir, ama elbette bu tarihin anlatmak durumunda olduu ana olaylarn ilevini stlenemez.6 En g ve en az incelenmi sorun olarak grlen edebi trlerin ortaya kmas sorununa; trlerin birbirini etkilemesini de inceleyen, geni ve derinlikli bir karlatrmann sonucunda ortaya kan almalarla zm getirilebilir. nci Enginn Yeni Trk Edebiyatnda Fuzuli makalesinde edebiyatmzda karlatrmann bir metot olarak kullanldn ancak yazarlarn birbirlerini nasl beslediklerini ve nasl bir birikim oluturduklar konusunda bu alanda sistematik aratrmalar yaplmad iin boluklar olduunu dile getirir.7 Jale Parlaya gre en geni ve gevek tanmyla yazn trleri yazma biimleridir. Her edebi metin en az bir edebi tr iinde yer almak zorundadr. Tr konusunda ncelikle, tr kapsamna giren edebi metinlerin Aristotelesin Poetikasnda belirledii gibi yalnzca dramatik, epik ve lirikten olumad, kurmaca yaptlarn yani roman, hikye, iir, tiyatro gibi
3

Selda Uygur, Trleraras likiler Asndan Ziya Osman Sabann iir ve ykleri, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2005, s.90 4 Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul 1997, s.9 5 Tzvetan Todorov, Yazn Kuram, YKY, stanbul 1995, s.256 6 Tzvetan Todorov, a.g.e., YKY, stanbul 1995, s.172 7 nci Enginn, Aratrmalar ve Belgeler, Dergh Yaynlar, stanbul 2000, s.101

biimlerin de trn kapsamna girdiine iaret etmemiz gerekir. Bu trleri farkllatran dilin kullanl biimleridir. Dzyaz dili ile iir dilinin farkl kullanm, iir ya da dzyaz trlerinin yaratlmasna yol aar; ayrca bir yaptn okunmak zere yazlmasna gre de tiyatro trleri, anlat trleri vb. ayrt edilir.8 Tr sistemini, trlerin kendi aralarnda verili, belirli bir iliki oluturduklar bir dnyaya doan ve daha sonra kendisini bu iliki erevesinde tanmlamaya alan yapt iin bir nevi ortam oluturan bir sistem olarak anlamamz gerekir.9 Ayn makalesinde Fredric Jameson metinleraraslk olarak adlandrlan fenomenle kar karya olduumuzu; metinleraraslkta, baz metinlerin belli ynlerden birbirleriyle rttklerinin kabul edildiini ve btn bunlar kapsayp bnyesinde barndran geni bir metin kavram nerildiini syler. Todorov tr mutasyonlarnn tmyle edebi yasalar iinde gerekletiini dnr. Tek tek yazn metinleri kendilerine zg yaznsallklaryla birlikte iinde yer aldklar trn zellikleri de hesaba katlarak deerlendirilmelidir. Todorova gre, belli bir yazn metninin ait olduu trle ilikisi metin ve trn ortaklaa oluturduklar gstergeler sisteminde sakldr ve her yeni metin bu sisteme katkda bulunur.10 Edebi tr srf isimden ibaret bir ey deildir; nk bir eserin iinde yer ald estetik gelenek onun karakterini ekillendirir. Edebi trler yazar kendine uymaya zorlayan, sras geldiinde de yazar tarafndan zorlanan kurumlam mecburiyetler gibi grlebilir. Edebi bir metnin oluturulmasnda kullanlan teknikler, sanatsal bir btnn oluturulmasnda gerekli olan dier teknikler gibi kurumlam ve kalplam bir gelenee bal olarak kullanlr. Rus Biimciliinin ve dilbilimin kuramsal alandaki en yetkin isimlerinden biri olan Bakhtin Tr edebiyatn belleidir. Her yapt kendini belli bir tr iinde konumlandrrken zorunlu olarak gemite o tr iinde konumlanm baka yaptlar ve o tr biimlendiren toplumsal koullar anmsar.11 der. Mikhail Bakhtinin bellek konusundaki belirlemesine ek olarak trlerin edebiyatn bilind olduunu da syleyebiliriz. Zira trler, yazarn farkl alanlarda ortaya koyduu rnlerde kimi zaman belirsiz, kimi zaman ise daha ak ve net ekilde izini srmemize izin verecek kadar belirginleerek kendini ortaya koyar. Yazn trleri asla duraan kalplar deildir. Srekli deiim iindedirler. Bu yzden de analitik yaklamlarmzda tr dinamizmine duyarl yntemler gelitirmemiz gerekir. Bir romanc, daha romanna balad anda roman trn deitiriyor demektir.12 Edebi trler zaman

8 9

Tzvetan Todorov, a.g.e., YKY, stanbul, s.256 Fredric Jameson, Modernizm deolojisi, Metis Yay., stanbul 2005, s.197 10 Jale Parla, Don Kiottan Bugne Roman, letiim Yaynlar, stanbul 2000, s.27 11 Mikhail Bakhtin, Karnavaldan Romana, (ev. Cem Soydemir) Ayrnt Yay., stanbul 2001 12 Jale Parla, Don Kiottan Bugne Roman, s.27

ierisinde evrim geirir hatta birden bire trn temel zellikleri tamamen deiebilir. Ancak Todorova gre trlerin temel zellikleri yavaa deiebilir ama tr, tr olarak yaamn srdrr.13 Rnesans sresince trler tanmlanm ve snflandrlmt. Neoklasik dnemde bu tanm ve snflandrmalar kurallatrlmaya alld. rnein tragedya tanm, bir yandan Aristotelesten aktarlan yer-zaman-olay birlii kuralyla kuatlrken, bir yandan da trajik szc an dnya grne uyarland.14 Rus Biimciliinin temel metinlerini ieren Yazn Kuram kitabnda yaplan u belirleme trlerin zaman ierisinde geirmi olduu deiimlere deindii gibi gelecekte de tr kavramnn yeni biimler alabileceine iaret etmektedir: Tr, kimi kez de paralanmaya urar. Szgelimi 18. yzyldaki tiyatro yaznnda, komedinin katksz komedi ile trajikomediye ayrld, traji-komedinin de ada dram dourduu bilinir. Nasl ada yazn, trlerin bantsna (ikincil zelliklere gre) hibir nem vermiyorsa, ayn biimde ileride, bir yaptn iirle ya da dzyazyla yazlmasnn hibir nem tayamayaca bir dnem de olabilir.15 Trlerin incelenmesinde betimleyici bir yaklam gerekletirmek ve mantksal snflandrma yerine yalnzca gerecin belirli ereve iinde dalmn hesaba katan pragmatik bir snflandrma koymak gerekir. (...) trlerin snflandrlmas, karmak bir itir. Yaptlar geni snflara dalrlar, bunlar da tiplere ve cinslere ayrlrlar. (...) trler merdivenini inerken, soyut snflardan somut tarihsel ayrmlara ve hatta tek tek yaptlara ularz.16 Farkl edebi trlerde rn veren yazarlarda, trler aras ilikinin iki farkl grnmnden sz edilebilir. Bunlardan biri, yazarn bir trde iledii konunun dier bir trde verdii eserinde ok kk deiikliklerle ele almasdr. Bu snflandrmada Cahit Stk Taranc ve Ziya Osman Saba karmza kar. Bir dier grnm ise yazarn bir estetik btnlk oluturacak ekilde, farkl trlerde iledii temalar ayn duyu ve dn erevesine yerletirmesidir. Burada konudan ok hayat alglay ve estetik anlay birliinin yansmalarn daha ince bir szgeten gemi olarak buluruz. Bu snflandrmada ise Ahmet Hamdi Tanpnar ve Sabahattin Kudret Aksal gibi yazarlarn yer aldn syleyebiliriz. Cahit Stk Taranc ve Ziya Osman Sabada trleraras iliki incelendiinde, hikye ve iir trleri arasnda tam bir geililik olduu bu konuda yaplan incelemelerde akla kavuturulmutur. Her iki trdeki bire bir karlatrmalardan da anlald gibi bu iliki sadece ortak temalarn ilenmesiyle deil szck ve konu dzeyinde de gerekletirilmitir. Ayn yazar tarafndan
13 14

Tzvetan Todorov, a.g.e.,s.256 Jale Parla, Don Kiottan Bugne Roman, s.29 15 Tzvetan Todorov, a.g.e., s.257259 16 Tzvetan Todorov, a.g.e., s.257259

farkl trlerde metinler oluturma olgusu, basit bir metni oaltma veya kendini tekrar ksrdngs ierisinde deil, yazarn zgnln koruyup; kendi duyu tarz ile farkl ve kendine gre bir dnya kurmu olduunu gstermektedir.17 Mehmet Kaplan, farkl trlerde eser vermi ve belirli bir estetik alglama ile meydana getirdii edebi dnyasnda btnlk gsteren Ahmet Hamdi Tanpnarn iiri ile hikyesini szn ettiimiz ortak yaklam biiminde ele almtr. Mehmet Kaplan Hikye Tahlilleri kitabnda Ahmet Hamdi Tanpnarn demle Havva hikyesini tahlil ederken yazarn iki farkl trde kaleme ald eserleri ve bu eserlerdeki kadna bak karlatrmal olarak inceler. Onun, yazarn hikye ve iir trlerine bu tematik yaklam bir bakma trleraras okumadr: Tanpnarn hikayesinde Adem, Havvay yceltir. Onu, adeta Tanr yerine koyar. Kadn bu yceltme duygusu, Tanpnarn iirlerinde de var. Zaman Krntlar iirinde Tanpnar, sevdii kadna yle seslenir: Niin sen yaratmadn bu dnyay? Ellerinin mesut iaretlerinden Daha gzel doard eya! Daha zengin olurdu aydnlk Kendi karanlndan arsayd sesin, Sular baka trl akard Sert kayalardan gklere doru Byk, mavi, aydnlk sular! Tanpnar, kendi estetiine bir rya estetii der. Ona gre rya, gzelliin kaynadr. demle Havva hikyesinde Tanr, Havvay, dem uykuda iken yaratr. Havva adeta demin ryasndan doar. Her ey Yerli Yerinde iirinde Tanpnar, eya ve tabiat ryadan fkrm gibi grr: Eya aksetmi gibi tlsml bir uykudan Belki ryalarndr bu taze am gller... Tanpnar, varla adeta bir uykudan uyanr gibi bakar ve iinde bir ryadan arda kalmann hznn hisseder. demle Havva hikyesinde de bu bak tarz hkimdir. Tanpnar, iirlerinde ve hikyelerinde, gerein uyku ile uyanklk arasnda, yar bulank

17

nci Enginn, Cahit Stk Tarancnn iir ve Hikyeleri Arasndaki Benzerlik, Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, , s.240; Selda Uygur, Trleraras likiler Asndan Ziya Osman Sabann iir ve ykleri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2005

olarak grnd anlar tasvirden holanr. Bu an mistiklerin tabiriyle iki lemin birletii bir berzah tekil eder. Zaman Krntlar iirinde de Tanpnar, kadna byle bakar: Rya ile Hayal arasnda Hayal ile Hakikat arasnda Yalnz sen varsn Gece ile Gndz arasnda Gnele Gn arasnda Yalnz sen varsn! demle Havva hikyesinde de kadn bu perspektif iinde grlr. Hikye btn ile hakikat ile hayal arasnda bir yer tutar. O ne tam manasyla hayal, ne de hakikattir. Biz mitolojiyi de byle tarif edebiliriz. Adem, dald derin uykudan uyannca, yan banda bulunan Havvay ve dnyay, ar bir ameliyattan sonra, narkozun tesirinden yava yava kurtulan bir hasta gibi grr.18 Tr sistemini, trlerin kendi aralarnda verili, belirli bir iliki oluturduklar bir dnyaya doan ve daha sonra kendisini bu iliki erevesinde tanmlamaya alan yapt iin bir nevi ortam oluturan bir sistem olarak anlamamz gerekir.19 Ayn makalesinde Fredric Jameson metinleraraslk olarak adlandrlan fenomenle kar karya olduumuzu; metinleraraslkta, baz metinlerin belli ynlerden birbirleriyle rttklerinin kabul edildiini ve btn bunlar kapsayp bnyesinde barndran geni bir metin kavram nerildiini syler. ok sayda olmasa da farkl trlerde verdii eserlerle modern Trk edebiyatnn en nemli yaptlarn vermi, yazd trler arasnda iiri en nemli yere oturtmu, iire verdii nem ve ncelik ynyle de Sabahattin Kudret Aksal ile ortak noktada buluan Ahmet Hamdi Antalya Mektubunda sanat anlayn aklarken iirin yannda niin roman ve hikye yazdn u szlerle aklar: iir hakknda bu tarzda dnen, onu sonunda insandan ayran bir adamn, niin roman yazdn imdi bana sorabilirsiniz. O zaman size derim ki, iir, sylemekten ziyade susma iidir. te o sustuum eyleri hikye ve romanlarmda anlatrm. Onun iin mmkn olduu kadar kapal lemler olmasn istediim iirlerimin ana hatlarn roman ve hikyelerim
18 19

Mehmet Kaplan, Hikye Tahlilleri, Dergh Yaynlar, stanbul 1994, s. 162-163 Fredric Jameson, Modernizm deolojisi, Metis Yay., stanbul 2005, s.197

verir. Mamafih roman anlaym da iir anlaymdan fazla ayrlmaz. Orada da rya kelimesi iin sylediim eyler, hatta ryann nizam hkimdir. u farkla ki, iir dolaysyla kendimin, hikye ve romanlarmda kendimle beraber mmkn olduu kadar hayatn ve insanlar -benden bakalarnn- peindeyim. Yahut bakalarna ait zamann peinde.20 Hikyede aslolan olaylar deil, onlarn ele aln ve ileni biimidir. Olay veya olaylar yerine, onlardan alnp dondurulmu karelerin duraan, ama dikkatle, incelikli hikyelerini yazmak daha saygdeerdir. Sradan okuyucuya kolaya kaan hikayeler sunmaktansa, daha eitimli okuyuculara yazlmas ve okunmas emek gerektiren, dili sekin, anlatm itinal, ne anlatt kadar nasl anlatt da nem tayan hikayeler sunmak daha dorudur. te bu teknik zellikleri tayan hikyeye durum hikyesi denir. iirle hikyeyi birletirme yolundaki giriimler, zellikle durum hikyesi iin anlamldr. Biz bir hayat yaarken, dmzda pek ok hayat yaanmakta, pek ok olay cereyan etmektedir ve biz ilgimizi ektii sralarda bu hayat ve olaylarn bazlarna girip kmaktayz. Girip ktmz hayat ve olaylarn bizi ilgilendiren parasnn ncesinin ve sonrasn her zaman umursadmz sylenemez. Tpk, evimizde otururken dardan gelen bir grltnn dikkatimizi ekmesi yznden penceremizi ap olan biteni takip etmemiz ve ilgimiz daldnda da pencereyi kapamamz gibi... Pencereyi amadan ncesini bilmez, sonrasyla ilgilenmeyiz. te hayatn ve gndeliin bu tabii seyri bir teknie dntnde kesit hikye doar. Bu tr hikyelerde giri ve sonu blmlerinin olmamas bir teknie dntrlm, sonuta kesit hikyeleri yaygnlamtr. An hikyesi, anlatlanlarn ok ksa bir zaman aralnda yaanmas sebebiyle, psikolojik zaman geniletecek tekniklerin hikyesidir. konuma, bilin ak, fikirlerin uumas, bir zaman tnelinde geriye (hatrlama) yahut ileriye (tahayyl) doru gidi gibi modern teknikler an hikyesinin asli unsurlar olur.21 Tr konusunda ncelikle belirtmemiz gereken noktalardan biri, Aristotelesin Poetikasnda belirledii epik, klasik, trajik gibi biimler olmad, kurmaca yaptlarn roman, hikye, iir, tiyatro gibi biimlerinin kastedilmesidir. Rus Biimciliinin ve dilbilimin kuramsal alandaki en yetkin isimlerinden biri olan Bakhtin Tr edebiyatn belleidir. Her yapt kendini belli bir tr iinde konumlandrrken zorunlu olarak gemite o tr iinde konumlanm baka yaptlar ve o tr biimlendiren toplumsal koullar anmsar.22 Mikhail Bakhtinin bellek konusundaki belirlemesine ek
20

Mehmet Kaplan , Tanpnarn iir Dnyas, Dergh Yay., stanbul 2001, s.230 M. Kayahan zgl, Hikyenin Roman, Hece-yk zel Says- s.38-39 Mikhail Bakhtin, Karnavaldan Romana, (ev. Cem Soydemir) Ayrnt Yay., stanbul 2001

21 22

olarak trlerin edebiyatn bilind olduunu da syleyebiliriz. Zira trler, yazarn farkl alanlarda ortaya koyduu rnlerde kimi zaman belirsiz, kimi zaman ise daha ak ve net ekilde izini srmemize izin verecek kadar belirginleerek kendini ortaya koyar. Edebiyata hikaye tr ile balayan gnmzn nemli hikayecilerinden Murat Glsoyun roman ve hikaye trlerini karlatrmann ilevini sorgulad u satrlarda aslnda okumann verecei hazz artrmaktan baka bir ilevi olmadn ileri srer. ki kurmaca trnn olanaklar asndan ne gibi benzerliklerden ya da farkllklardan sz edilebilir? Bu ve benzeri sorular zerinden trlerin karlatrlmasnn o trlerde rn veren yazarlar ve o trleri okuyanlar asndan anlam, edebiyatn anlatm ve almlama biimleri zerine dnce altrmalar yapmaktan teye gemez. Her iki tre de farkl yerlerden bakabilmek ve sanat yorumlamay renmek kukusuz edebiyattan alnan entelektel hazz artrr. Daha tesi? Daha tede edebiyatn ve insan ruhunun karanlk corafyas balar. Oradaki klavuzlardan medet ummak bounadr.23 Trleri karlatrmak, burada Murat Glsoyun belirttii gibi sadece okumadan alnan haz erevesinde deil, yazarn temalarn ilemesi, bu temalarn hangi srelerden geerek, benzeyen veya farkllaan ynlerinin tespit edilmesi ve yazarn edebiyat dnyasnn kuatc bir ekilde ele alnmasn da salar. Bu bakmda trleraras ilikiyi aratrmak nemlidir. Sabahattin Kudret Aksal hakknda hazrladmz bu tezde iir, hikye ve tiyatronun tr olarak tanmlar, edebiyat kuramclarnn konu hakkndaki gr ve dnceleri ile farkl trlerde rn vermi edebiyatlarn grlerine bavurarak yazarlarn konuya bakmz aydnlatan yazlarndan faydalandk. Her ne kadar edebiyatn sadece iir trnde rn vermi olsa da Edip Canseverin trleraras ilikiler konusundaki grlerine yer verdik; nk o, iirlerini tiyatrodan ve ykden beslendiini belirtir. Sait Faikin Hit Hit yksnde ne kadar iir varsa, benim iirlerimde de o kadar yk vardr. Bir sanatkrn bir trdeki baars dier bir trdeki baarsn glgeleyebilir. Baz sanatkrlar da bir tr, dier bir trn genilemesi veya hazrl olarak grrler. Mesela Behet Necatigil yazd o, ok baarl oyunlaryla ilgili olarak Sabriye Szmenin kendisiyle yapt konumada iire en yakn tr. iirin agrandisman bir eit cevabn vermitir. air ahsi yaantsnn ve kltrnn kendisine kazandrd birikimi, hem hikyelerinde hem de iirlerinde ilemitir. Bazen nce hikyelerinde ilediklerini, kelimelerin

23

Murat Glsoy, Bybozumu: Yaratc Yazarlk, Can Yay., stanbul 2006, s.205

istifinden doan iir sesine ulatklar zaman iirine geirmi, bazen da iirini yazdktan sonra onu bir de hikyede ileyerek aklamtr. Bylece hikye ve iirleri birbirini tamamlamtr. Cahit Stk nasl ki iirinde az kelimeyle ok ey sylemek ve sylediklerinin ses ve arm bakmndan zenginliine nem verirse, bunlar bir bakma hikyesinde de kullanr. Hikyelerinde modern dnyann iinde yaayan, inancn kaybetmi insanlarn hayatnda, yine de onlara birer kader gibi tesir eden gndelik basit olaylar zerinde durur. Bunlar bazen tabiatn insana verdikleridir: irkinlik gibi. Bazen da yaarken karna kan olaylarn ahs ezmesidir. Sabahattin Kudret Aksal, daha ok i dnyalarda oluan, bireyin i yaamna eilen bir yky amalamtr; ancak onun ykcl d dnyann gereklerinden kopuk deil de bireyin psikolojisini yanstmak amacyla iirsel bir geeklik peinde olmutur. Onun bu tavrn belirlemesinde elbette dnemini hazrlayan dier hikyecilerin at yk vadisi etkili olmutur. Mehmet Kaplan hikayecilii ile bilinen Sait Faikin hikayelerini iirsel bulduunu ifade eder ve gerek-iir ilikisine vurgu yapar: Tanpnar ve Sait Faikten sonra Trk hikayecilerinden ou, gerek ile iiri birletirmeye, d lem ile i lemi bir arada vermeye almlardr.24 iirsellik kavram sadece iirin doas iin deil, pek ok durum, disiplin, tr iin de yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. nsanlar belli bir akkanln, arpcln, gzelliin yakaland sanat rnlerine iirsel nitelemesinde bulunmaktadr: iirsel roman, iirsel yk, iirsel sinema. Bu hliyle sanatsal rnler iin yaktrlan bu sfat o eser iin bir yceltme, bir referans bulma abasn bnyesinde barndryor. Asla o eserin eksikliine ya da iir karsndaki zayfln ima etmiyor, ona geerli, herkesin kabullendii ortak bir gzellik ile dayanak bulunuyor. nsanlar bylece beenilerini iirsel kelimesi ile dile getiriyorlar. Tarihsel sre ierisinde pek ok sanatsal rnn iirin o byk tecrbe, imkn ve doasndan etkilendiini biliyoruz. Aslnda bunda garipsenecek bir yan da yok. nk insanln en sahici dili olan iir, o mthi doas ile pek ok yaznsal tr ve sanat iin ekici, byl bir etki alan yaratrken onlara deerlendirilebilir malzemelerde sunuyor. Bu sanatlar ve trler de kanlmaz olarak iirin imknlarn deerlendiriyorlar. te iirsellik kavram tam da burada hayatiyet kazanyor. Pek ok sanat ve yaznsal tr iin kullanlan iirsellik kavramnn, yk sanatnn modern disiplini ile birlikte daha kabullenilebilir bir anlam alanna kavutuunu syleyebiliriz. nk gnmzde artk geleneksel formunu terk ederek imgesel, simgesel

24

Mehmet Kaplan, Hikaye Tahlilleri, Dergh Yay., stanbul 1994, s.191

anlatmn peine den yk, Miller ve Slotenin szn ettii anlam younluu, doku zenginlii, biim skl25 zellikleriyle iirin doasna daha bir yaklamtr. Modern ksa yk artk kelimenin gcnden ve armndan yararlanrken konuma diline ve gevezelie uzak durarak vurucu ve net bir anlatm yakalyor. Sese ynelik ritim abalar ile akkanlk ve szdizimi titizlikleriyle, kelime dokusunu gzeten iilikle iirsellie ulalyor. Btn bunlar da tartlmaz bir ekilde iirin ve yknn doasnn benzerliini gn yzne kartyor. iirsel yklerde, soyut, imgeye dayal ve simgesel bir anlatm tercih edilir. Bu yklerde, dil iilii iyice incelmi, felsefi boyut derinlemi, anlam soyutlama/metaforlarla zenginletirilmi bir hldedir ve okurdan dikkat/aba isteyen biimsel bir yap oluturulmutur. Evet, biim arlk kazanmtr ama yklerde geometrik bir kuruluk, yapay bir aba hissedilmez. Anlam ortadan kaldracak bir aray yoktur. Tam tersine younluk ve iirsellikle anlam daha ok ne kmtr. Akkanlk, iirsellik ve younlukla oluturulan yklerde, anlam bekleri simgesel ifadelerle izah edilir. Kukusuz bu da yazarn anlam ok katmanl bir seviyeye ulatrma amacndan kaynaklanr. Sylenmek istenenler dz, yaygn ve ilk anlamlarndan ok, farkl, ok katmanl bir biime dntrlerek sylenir. Bu da metne hem felsefi derinlik hem de anlamsal younluk kazandrr. Younluk, anlam zenginlii, vuruculuk, netlik araylar soyutlamalara, simgelere, gndermelere, bilinalt oaltmalarna ihtiya duyar. Burada ama, anlam rtmek deil, arm bol aralara gnderme yaparak, anlam zenginletirmektir. Bu aralarla okuyucunun muhayyilesi ve dikkati yardma arlr, paylam artrlmaya allr. iir olmayan bir ey edebiyata niin girsin diyen Virginia Woolf dzyazda bunun ancak doygunluk, fazlalklar atma, seicilik tutumlaryla mmkn olabileceini dnr: Btn fazlalklar, l paralar, lzumsuzluklar elemek istiyorum; bunu yaparken an tmyle vermek; iinde ne varsa. Diyelim ki an bir btn, dnceden, seziten, denizin seslerinden ileri gelen. Fazlalk, llk o ana ait olmayan eylerin ie katlmasndan ileri gelir, gereki yazarn o d krc anlatma abas; le yemeinden akam yemeine; sahte gerekd, yalnzca greneksel. Edebiyata iir olmayan bir ey neden sokulsun -yani, doygun olmayan? Romanclara bu yzden kzmyor muyum? Hibir eyi semedikleri iin? airler arndrmak yoluyla baarya ulamyorlar m; hemen hemen her ey darda braklyor. Ben hemen her eyi kapsamak istiyorum ama gene de doygunlatrmak.26 gerekliliini ortaya koymaktadr.
25 26

Woolf bylece

dzyazda iirsellik iin hem fazlalklardan arnma hem de iirin aksine her eyi kapsama

Aysu Erden, Ksa yk ve Dilbilimsel Eletiri, Genda Yaynlar, stanbul 2002, s.321 Virginia Woolf, Bir Yazarn Gncesi, Olak Yaynlar, 1. Bask, stanbul 1995, s.173

10

Virginia Woolf ve Katherine Mansfield dzyazda iirsellii savunurken, dzyaznn -iirinin mevcut konumuna bakarak yazara daha byk olanaklar sunduu grn ileri srerler. Kukusuz bu sav edebiyat tarihinde iire kar bir baka yaznsal trn stnln iddia eden belki de ilk dncelerden biridir. Virginia Woolf, iirle dzyaz arasndaki ayrmn abartlmasna kardr. Woolfa gre zelikle gereklik tutkusu, dzyazy lirizmden dolaysyla iirden uzaklatrmtr. O tm iirsellik tutkusuna karn, mevcut ngiliz iirini eletirmekten geri durmamtr. yle ki dzyaznn iire karn yazara yepyeni olanaklar sunduu dncesindedir: nk her ne kadar ngiliz iiri, yal harika bir zorba olsa da hayr, ngiliz iirine kar tek bir szck bile kamaz azmdan. Burada gze alabileceim tek ey, aknlkla i ekerek, tm yetileri ve olanaklar yeni eyler syleme, yeni biimler oluturma, yeni tutkular davurma gcyle dzyaz nmzde durup dururken, genlerin hl laterna mziiyle dans etmekte olmalarna ve salt uyak yapyor diye szckleri semelerine amak olacaktr.27 Katherine Mansfieldte benzer dnceler ierisindedir. Ona gre ise iir, maskeli balodur. Mansfield, adalarnn yazd iirlerin, doyuruculuktan uzak olduundan, nk bu iirlerdeki kiilikten arnmlk zelliinin maskenin arkasndakini grmemize hibir zaman olanak vermediinden yaknyordu; o da, dzyaznn ihmal edilmesi karsnda duyduu aknl dile getiriyordu.28 Virginia Woolf Sanatn Dar Kprs balkl nl makalesinde iirin ve romann konumuna bakarak yeni bir trn ortaya kacan ileri srer: Dzyazyla yazld halde bieminde iirin pek ok zelliini tayan bir tr olacak bu. iirin cokusuyla dzyaznn aleladeliini birletirecek. Dramatik olacak, fakat oyun almayacak. Okunacak, oynanmayacak. Saf ve yaln iirin u anda dile getirmeyi atlad ve tiyatronun da ayn ekilde pek konuksever davranmad duygular ifade edecek. Her eyden nce onun, tandmz biimiyle romandan, ncelikle yaamdan biraz uzak durmasyla ayrlacan tahmin edebiliriz. iirin verdii kadaryla yaamn ana hatlarn verecek, ama ayrnt vermeyecektir. Dzyaz edebiyatn harikulde zelliklerinden biri olan olgular belgeleme gcnden daha az yararlanacaktr. () Dncenin yalnzlktaki monoluunu da yanstp, bu ynyle de iire benzeyecektir.29 Ne var ki btn bu yaknlamaya karn yk yine iir olmaz, yk olarak kalr. Edebi trlerin kurulu, ileyi dzenei, estetik ve biimsel yaps, iin en banda, daha sanatda olu aamasnda farkllar. Bu olu, elbette hazr bir kalba dklecek kadar
27 28

Aktaran Valerie Shaw, Paralanan ereve, Adam yk, Ocak-ubat 2000, say: 26 Valerie Shaw, Paralanan ereve, Adam yk, Ocak-ubat 2000, say: 26. 29 Virginia Woolf, Sanatn Dar Kprs, 20. Yzyl Edebiyat Sanat, ev. Hseyin Saliholu, mge Yaynlar, 1. Bask, stanbul 1995, s.94-95

11

otomatiklemi deildir; ancak duygunun, hissin, dncenin ekillenii estetik bir yap zerine oturur. Yani yaratm sreci, olu sreci, edebi tr tercihiyle bir ekilde ilikilidir. Btn tre zg karakterler eserde bir ekilde tezahr eder. Trlerin birbirine uzakl ve yaknl bu olu srecindeki yansmalara sk skya baldr. Bylece edebi trlerin farkll daha olu srecinde balar. Bu balamda bir ykc bir yky asla bir iir gibi oluturmaz. Bir yk yazyormu gibi bu olua teslim olur. Ancak yazd ykde iirsel etkiyi gzetebilir. Bir baka deyile iirin imknlarndan yararlanmak isteyebilir. Olu sreci yazarna bu biimsel tercihi dayatabilir. Ne var ki ortaya kan metin iir olmaz, yk olur. yknn cmleleri de dize olmaz ama ortaya bir iir etkisi kar. iirsellik tam da budur. iir ve yk arasndaki bu yaknlamay tm yklere genelletirmek tabii ki doru deildir. rnein olay yksnde bu yaknlamadan sz etmek zordur. Ama durum yklerinde, atmosfer yklerinde bu ilikinin daha da younlatn gzlemleyebiliriz. Elbette bu ilikileri eserin zorunlu alm olarak deerlendirmek gerekir. Bir sanatnn elindeki malzeme kendi gereklerini ve biimini de belirlemektedir. Bu nedenle bir eserin kendi gerekleri onu bir baka edebi tre yaklatrr ya da uzaklatrr. rnein nasl bir hikye youn bir dille ve imgelerle ykletirildiinde bu yknn iire yaklatn sylyorsak, ayn ekilde, hikye eer srekli diyaloglardan oluan bir rgyle ykletirilirse bu yknn de bir oyuna yaklat sylenebilir. Ama eserin olmazsa olmaz anlatm biimini yakalamak, ona uymaktr. Burada kastedilen modern yknn yeni almlarnn ykcleri iirsel anlatma zorlad gereidir. Ne var ki bu zorlama, yky, iirletirmeye yetmedii gibi onu ii bo artistik biimsel denemeler karmaasna brakp gider. Oysa bata da belirttiimiz gibi iirsellik ykcnn neredeyse kaamayaca bir zorunluluk olarak ortaya kmal ve hz, ritim, gerilim, younluk ykde doal bir olgu olarak seyretmelidir. Ksaca ykc deil, malzemenin kendisi iirsellii dayatmaldr. Sait Faik, Ahmet Hamdi Tanpnar, iirsel dili nemseyen ykclerdir. zellikle Ahmet Hamdi Tanpnar yklerinde iiri arayan yazarlarn banda gelir. Ahmet Hamdi Tanpnar yklerinde, yk-iir yaknlamasnn en baarl rneklerini verir. iirsel yk tanm tam da onun yklerinde anlamn bulur. Sanki yklerin her satrnn bir air elinden kma olduunu hissettirmeye alr. Grl grl akan bir cokuyla, kendini dizginleyemeyen bir byk anlatc grnm sergiler: Fakat bununla bitmiyor, hayal gittike byyor, geniliyor, emsali ancak baz ortaa kabartmalarnda veya imal ressamlarnn tablolarnda grlen, hayal, zalim ve lgnca bir maher halini alyordu. Karsnda yepyeni bir insanlk, tpk baz anatomi levhalarnda olduu gibi derisi soyulmu, sadece

12

hakikatlerinden biri olarak kalm bir insanlk vard ve bu insanlk vcut ve uzv izgilerin hi biri deimeden bir tahavvle uram, iten ve kadm bir kadere tbi olarak sanki tashih edilmiti; ve Abdullah Efendi, yeni peyda ettii bir mantkla bu deimeyi tabii buluyor, bunun hakikatte byle olmas lzm geldiini dnyor, bununla beraber bu grd eylerin lgn ve imansz hakikatinden korkuyordu.30 Tanpnarn Bir Tren Yolculuu yksnde benzer yaklam gzlenir: Hava yamurluydu. Tren ara sra iddetli saanaklarn arasndan geiyor, pencere camlar vagonlarn st, yanlar dakikalarca kamlanyor, bazen su serpintilerinin ieriye girdii bile oluyordu. Sonra bu iddet duruyor, gk biraz yukarya ekiliyor, yksekte ak mavi, menevili tek bir iek gibi tepemize aslyor, o zaman manzara glyor, kla karan slaklk, iimiz bir nevi tazelemi dnya hissini yayyordu. Sonra yine simsiyah bir bulutun lkesine girerek yine kamlanyor, yine ince alarn iine hapsediliyor, bir tabiat ortasnda seyahat ettiimizi unutuyorduk. yknn, iirin imkn ve doasna yaklatn sylerken (iirsellik), iirin de tarihsel sre ierisinde yknn birikim ve doasndan yararlandn (ykleme) belirtmemiz gerekir. Burada herhangi bir olay, olgu, durum, kahraman, kurgusal bir btnlkle ykleme tekniine bavurularak iirletirilir. air elbette burada iir syler/yazar ama bir anlamda da anlatr yani ykler. Ne var ki ortaya kan yaznsal rn elbette yk deil iirdir. air burada iirin doasna sadk kalarak, iirini ykleme anlatm biimine yaslamtr o kadar. Bunlarn yaygn olarak epik iirler olduunu grrz. zelikle uzun iirlerin hikyeye gereksinimi olduu ve hikyenin ritmi, devamll salayan temel bir ilev grd gzlenir. (Bu ksma epik iir ve lirik iir balamnda karlatrma konulacak) Mesnevilerde, divanlarda, halk hikyelerinde iir ve hikye i ie gemitir. Bunlarda, hem dzyaz hem iir yer alr. Son dnem edebiyatmzda da bu yaknlamann srdn grrz. Abdlhak Hamid, Tevfik Fikret, Mehmet kif, Faruk Nafiz amlbel, Orhan Seyfi Orhun, Nzm Hikmet ve zellikle kinci Yeni airleri (Edip Cansever, Turgut Uyar, Sezai Karako) bu balamda iirler yazmlardr. Yakn dnemde ise anlatmc (narrative) iir yazan airler olarak, avkar Altnel, Roni Margulies, Turgay Fieki anlabilir. Gnmz anlatmc airleri bu ynelimlerini niin setiklerini izah ederken anlatmc iirin anlaml ve hayata ilikin olduunu savunurlar. Bu trn nemli airlerinden Roni Margulies, Bence iir

30

Ahmet Hamdi Tanpnar, Hikyeler, Dergh Yaynlar, 2. Bask, stanbul 1991, s.196

13

konulu olmaldr, narrative olmaldr, hayatla, insanla ilgili olmaldr, der.31 Bu tarz iirler, duru, ak, imgeye mesafeli, yklemeye odaklanm iirlerdir. Roland Barthes tarihsel sre ierisinde iir ile dzyaznn ilikilerine incelerken, ada iir anlay ile birlikte iir ile dzyaznn, iir ile hikyenin arasnn ald tespitini yapar. Oysa Barthese gre klasik iir ile hikye/dzyaz i iedir. Aralarnda kaln, belirleyici izgiler ekmek zordur. Zaten iir o dnemde farkl bir dil olarak alglanmaz. Sadece dzyaznn sssel bir eitlemesidir: Klasik iir dzyaznn sssel bir eitlemesi, bir sanatn (yani bir uygulaymn) meyvesi olarak duyumsanrd yalnzca, hibir zaman farkl bir dil olarak ya da zel bir duyarln rn olarak duyumsanmazd. O zaman iir her trl anlatma biiminde z olarak bulunan gcl bir dzyaznn sssel, antrc ya da ykl bir denkleminden baka bir ey deildir. iirsel, klasik alarda, hibir genilik, hibir duygu derinlii, hibir tutarllk, hibir ayr evren belirtmez, yalnzca szsel bir uygulaymdr.32 (). Roland Barthes, ada iirin gnmzde bu zelliklerinden tmyle uzaklatn, baka bir eye dntn belirtir: iir artk sslerle bezenmi ya da zgrlkleri budanm bir dzyaz deildir. ndirgenmez ve kaltmsz bir niteliktir. zellik deil, tzdr artk. Jorge Luis Borges, Roland Barthesle benzer bir dnce ierisindedir. O da iir ile hikye/dzyaz arasndaki mesafenin gnmzde aldn dnmektedir. Hem air hem de ykc olan Borges, airlere epii nerirken temel dncesi iir ve hikyenin birlikteliidir. Borges Hikye Anlatm balkl konferansnda lyada ve Odysseiadan yola karak gnmzde iirdeki en byk eksikliin epik yazamamak olduunu belirtir. Bu balamda hikye anlatmann nemine dikkat eker. Yzyllardr hikye anlatmann ve dinlememin insansn hafzasna yer ettiini ekler. Son zamanlarda epiin edebiyattan ekildiini, iki ykc dnya sava geirmemize ramen bunlardan hibir epik kmad tespitinde bulunur. Epiin en belirgin zelliinin ise hikyeye yasl anlatm olduunu ifade eden yazar, geleneksel yapda iir ve hikyenin farkl olmadn, hem iir syleyenler hem de dinleyenler asndan bunlarn ayrtrlamayacan iddia eder: Dikkat edilecek bir baka olgu var: airler, bir zamanlar bir hikye anlatmann nemli olduunu ve hikyeyi anlatmann ve iir sylemenin farkl eyler olarak dnlmediini unutmu grnyorlar. Bir adam bir hikye anlatrd; onu sylerdi; dinleyenleri onu iki grevi gerekletirmeye alan bir adam olarak deil, daha ok iki ynl bir grevi gerekletirmeye alan bir adam olarak dnrlerdi. Ya da belki de iki ynl bir grev olduunu hissetmezlerdi de, her eyi tek bir temel ey olarak dnrlerdi.
31

32

Roni Margulies, Toplu Sylei: 80 Sonras iirimizde Yenilikilik, Adam Sanat, S.108, Kasm 1994 Roland Barthes, Yaznn Sfr Derecesi, Metis Yayanlar, 3. Bask, stanbul 2006, s. 40

14

Borgese gre insanlar bir ekilde epie a ve susuz. Bu balamda hikye anlatmak ve iir sylemek tekrar bir araya gelebilirse, o zaman ok nemli bir ey gerekleebilir: Ancak bir hikye, bir yk hakknda daima devam edecek olan bir ey var. nsanlarn ykler anlatmaktan ya da dinlemekten bkacana inanmyorum. Ve bir yknn anlatlmas hazznn yan sra iirin asaletinin ilave hazzn da alrsak, o zaman byk bir ey gereklemi olacak.() airin bir kez daha bir yaratc olacana inanyorum. Demek istediim, air bir yk anlatacak ve onu syleyecek de. Ve bu iki eyin farkl olduunu dnmeyeceiz, tpk Homerosta ya da Virgilde bunlarn farkl olduunu dnmediimiz gibi.33 Hi kukusuz btn bunlara karn yk ve iirin ayr trler olduu da gzden karlmamaldr. Bu balamda airlere hikyeyi neren Borgesin bu szlerini iirin atlad bir zellii, bir imkn hatrlatma olarak alglanmas gerekir. iir ve yknn edebi tr olarak geldikleri yer dnldnde bir aynilikten, btnlemeden sz etmek imknszdr. Kald ki iir ve yk arasnda yaknlama kadar da farkllklar iin rnekler sralanabilir. Bu konuda Rus biimcilerinin zellikle iirin dilsel nitelii ve iir dili ile dzyaz dili arasndaki ayrmlar zerine yaptklar kuramsal aratrmalar ayrntl almalara baklabilir. Farkl trlerde verdii yaptlarla edebiyatmzn nemli yazarlar arasnda yer alan Sabahattin Kudret Aksal iin iir, yazd dier trler zerinde kanlmaz olarak etkili olmutur. u szler genel olarak iirin dier edebiyat trlerini etkisi altna aldn belirtmesi kadar kendi yaptlar iin de sz konusu edebiliriz: ...romanda da, oyunda da, ykde de iirden kamak zor. Bu trlerin tm de sz sanat olduuna gre, sz sanatlar sralandnda gelmi gemi sanat kuramclarnn en baa koyduklar iirin onlarda da rzgrn estirmeyeceini dnemiyorum.(s. 260) Yazar, 1956dan 1983 ylna kadar herhangi bir yk yazmamtr. iir ve tiyatro trlerinde ise kitap yazmaya ve yaymlamaya devam etmitir. Aksal, iirle oyunun, ilgimin baka bir tre kaymasna engel olmasndan diyerek neden yk trnde rn vermediini aklar. Hangi trde rn verirse kendisini o trn ektiini, ilgi oda olduunu belirten Aksal bu durumu zdeleme olmadan bir nesnenin yazlamamasna benzetir. iirin yeri benim iin baak diyen yazar iirin de kimi zaman dzyaz istediini dile getirir. Enver Ercann yazarla yapt syleide, Aksaln iirleri ve ykleri arasnda balant kurarak iirden taan kimi anlatacaklarnz iin yky yedekte beklettii belirlemesi

33

Jorge Luis Borges, u iir ilii, De Ki Basm Yaym Ltd, ti., 1. Bask, stanbul 2007

15

aslnda Ahmet Hamdi Tanpnarn ben iirden etrafa genilerim szn hatrlatan trleraras geililii iaret etmektedir. Modern Trk Tiyatrosunun nemli yazarlarndan Gngr Dilmen, tiyatro-iir ilikisi balamnda oyunda iirin ilevsel bir kullanm alanna sahip olduunu vurgular ve zellikle imge kullanm asndan bu durumu gndeme getirir. iiri, ssl bir dil anlamnda almyoruz. Tiyatroda iirin bir ilevi olmal. Szck tutumluluu bunlardan biri. Dzyazyla anlatlmas uzun srecek bir yaant bir rpda iirle verilebilir. Bir dncenin anlatlmayp imgelerle grsellemesi, duyguya dnmesi iir diliyle olabilir.34 Tiyatroda iirsellii oluturmann belirli bir yntemi olmadn dile getiren Dilmen bana gre tiyatro iiri szcklerden ibaret deildir. Ne diyeyim bir sahne gereci, bir branda bezi, bir eya paras, bir renk uyuumu ya da ztl, beklenmedik bir ses sahnede tiyatro iirini yaratabileceini syleyerek bunun bir forml olmadn belirtir. Tiyatroya ballm da, iire ballmdan az deildir. nk tiyatroyu iirin dnda bir olgu saymyorum. Ona, iirin biraz daha zgrce bir biimi gibi baktm.35 Behet Necatigil bir rportajnda yle der: "Radyo oyunu iirin tamamlaycsdr."36 airin iirlerim soyut zannedildi, anlalmyor dendi. Bu durumda radyo oyunu kendimi bir savunma arac olarak setim, diyebilirim. szlerinden yola karak diyebiliriz ki, radyo oyunlar ile kapal bulanan iirleri arasnda birbirini aklayan noktalar ezamanl yaplan bir okuma ile ortaya karlabilir. Kpr iirini tahlil eden Mehmet Kaplan, Sait Faikin air kimliini gz nne alarak iiri ele alr: Bu iir adeta, Sait Faikin hikyelerinin bir zeti gibidir. Onlarda bulunan bir asli unsur, hayatn gerek teferruat ile iir duygusu burada i ie ve yan yanadr. Hakikatte resim, musiki, heykel, iir hepsi birdir. iiri seven, iiri tercih eder, musikiyi seven musikiyi. kisini veya hepsini birden sevenler ise daha zengin yaarlar.37 Halit Ziya Uaklgil Hikye adn verdii kitabnda roman kavramn bilinli olarak kullanmayarak yerine hikye szcn tercih eder. Kitabn Giri ksmnda, iir ile roman karlatrarak edebi trler arasnda hiyerarik sralamada Bat edebiyatnda romann iirden daha ncelikli bir yeri olduunu iddia etmesi dikkat ekicidir: Osmanl edebiyatnda layk olduu nemli yere ulaamayan trlerden biri de yabanc bir kelime ile ifade etmektense Osmanl diline duyduumuz sayg gerei hikye ismini vereceimiz edebi trdr. Dier
34
35

Gngr Dilmenle Sylei , Syleen Mukadder Yaycolu, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, s.20, Gz 2005, s.129143 Oktay Akbal, nce iir Vard, Adam Yay., stanbul 1992, s.121 36 Celal zcan, Behet Necatigille Babaa, Hrriyet Gsteri, Aralk 1984, S.49, s.10 37 Ahmet Hamdi Tanpnar, Bir Bakma Tek Milli Sanat iirdir, Mcevherlerin Srr, YKY, stanbul 2002, s.89

16

medeni milletler iin hikye edebiyatta en nemli, en sekin bir yer tutuyor. Bir hikye yazar; bir filozof, bir fen adam kadar zamann bykleri iinde sayyor. Bir hikyecinin bir eseri bir airin bir iir derlemesi kadar ve belki de daha nemli olarak karlanyor. nk bir air insann kalbini betimliyorsa, bir hikyeci bir insan btn zellikleriyle ortaya koyuyor. (s.21)
38

Halit Ziya Uaklgilin Bat edebiyatnda iire gre daha saygn bir tr olarak

grd romann neden n plana ktn aklamadan biraz da sezgisel bir ngr ile yapt bu tespiti, Hilmi Yavuzun Nazm Hikmet ve iirin Romanlamas yazs, daha iyi anlamamza yardmc olmakta ve bu tespite ek olarak roman trnn bizim edebiyatmzda n plana knn nedenleri zerinde durmaktadr: XIX. yzyla gelinceye kadar iirin dz yaz iin ideal bir model oluunun, bu yzyldan itibaren, deyi yerindeyse, tersine dn, romann baat (dominant) bir anlat tr olarak ne kmasnn zihinsel arka plann oluturur. Bugn lkemizde de, iirin geriye itilmesi ve romann ne kmasnn nedenlerini, Avrupa edebiyatnda grlen bu tepetaklak olu'la ilikilendirmek yanl olmayacaktr. yk Terziolunun da, Mark Jeffreys'in 'Ideologies of the Lyric' adl almasndan yola karak tespit ettii gibi, "dz yaz kurmaca trlerinin, zellikle de romann anlaty tekeline almasyla da anlat, iirin alanndan dlanmaya balanm ve iir, daha nceleri ancak bir tr olan 'liriin gettosuna itilmi'tir. Bu durumda iir, ya (i) yklemeyi (narration) teleyen saf iir veya znel duygular dile getiren lirik iir olarak kalacak, ya da (ii) dzyazlaacak ya da, 'romanlaacak'tr. Dzyazsallama, iir balamnda okura sunulan (Nazm Hikmet'in deyiiyle) yeni bir 'okuma kontrat' demektir. Nitekim yk Terziolu, iirde dzyazsallamaya ilikin bu 'okuma kontrat'nn Avrupa iirinde T.S. Eliot ve zellikle de 'Cantos'laryla Ezra Pound tarafndan yrrle konulduunu bildiriyor."39

1.2. Ortak Duyu Tarz Birinci Dnya Savann bitimini izleyen Fransz iirine eilmek isterseniz, geleneksel iirin gittike szlerek ussallatndan, buna kar da Dadalarn, Gerekstclerin tepkisel tutumlarndan yola kmanz gerekecek. Denilebilir ki, hangi dneme baksanz, o dnemi bir ya da birka tzle genelleyebilirsiniz.40 Sabahattin Kudret Aksaln Fransz iirinin birka ana damara balanabilecei gr kendi iirlerini yazd

38 39

Halit Ziya Uaklgil, Hikaye, (haz. Nur Grani Arslan) YKY, stanbul 1998 Hilmi Yavuz, Nazm Hikmet ve iirin Romanlamas Zaman Gazetesi, 21 Ekim 2009 40 Sabahattin Kudret Aksal, Denemeler, Konumalar, YKY, stanbul 1998, s. 20

17

dneme de uygulanabilir. Sabahattin Kudret Aksaln eserlerini vermeye balad 1940l yllarn edebiyat anlayn genel bir ereve ierisinde ortaya koymak onun edebiyat hayatnn anlalmasn kolaylatracaktr. O dnemde arln hissettiren Garip hareketi ve Cahit Stk Tarancnn iirini genel hatlar ile ortaya koymak ayn zamanda Aksaln ele ald temalarn k noktasn bulmamza yarar salayacaktr. Garip airleri, Cahit Stk Taranc ve Sabahattin Kudret Aksaln da iinde olduu 1940 kuann edebiyat anlaynn ve ele aldklar konularn ortaya kmasnda eitim hayatlar, yetime tarzlarnn getirdii bir hayat anlaynn etkisi vardr. Cahit Stk ve Orhan Veli nesli, artk ne dine, ne de tarihe inanyorlard. Onlar iin sadece yaanlan an mhimdi. Genlik yllarnda Andre Gidein Dnya Nimetlerini okuyan bu nesil, yaama sevincini adeta bir din haline getirdi.41 Mehmet Kaplana gre Cahit Stk ve Orhan Veli neslinin slubu son derece ak ve sadedir. Bunun sebebi, onlarn bizzat varl gzel bulmalar ve onu tebih, istiare, mecaz gibi edebi sanatlarla sslemeye ve deitirmeye lzum grmemeleridir. inde yaadklar lemden memnun olmayanlar umumiyetle bu nevi sanatlara bavururlar. Dnyadan nefret eden Divan airleri bu eit oyunlar vastasyla onu bir masal lemi haline getiriyorlard. Namk Kemal ve Beir Fuat Divan iirinin masallatrma abasn eletirmi, zellikle de Beir Fuat edebi sanatlarn gereksizliini ileri srm, plak gerekin ayn zamanda gzel olduu tezini ileri srmtr.42 Tarkovski, Mhrlenmi Zamanda beni haikularda en ok etkileyen, bunlarn hayat en saf, yumuak ve karmak haliyle gzlemlemeleridir. der.43 Roland Barthesn Yaz ve Yorumda yalnlklar derinliklerine tanklk edecek izlenimler olarak nitelendirdii haiku tr iirler Sabahattin Kudret Aksaln da bu trde iir yazmasnn aklaycs ve nedenidir diyebiliriz. Cahit Stknn iir estetiinin zihinsel arka plannda u dnce vardr: Gerek bizzat gzeldir veya gzel olmasa bile insan iin son derece mhimdir. Onu sslemeye ve deitirmeye lzum yoktur. airin vazifesi, duyduunu ve grdn hi bozmadan ak ve sade bir ekilde ortaya koymaktr.44 Cahit Stk, Orhan Veli ve arkadalarnn getirmi olduklar bu yenilik, an felsefesine hkim olan fenomenolojik idrak ile de yakndan alakaldr. Batda, Descartes ile balayan phecilik, zamanla, aydnlar fenomenlerin dnda, her trl dnce, hayal ve inantan uzaklatrd. lk defa Descartes, hayatnn muayyen bir merhalesine gelince, ocukluundan beri kendisine aile ve okul tarafndan hazr elbiseler gibi giydirilen fikirlerden soyundu, varla plak bir gzle bakt.
41

Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri 2, Cumhuriyet Devri Trk iiri, Dergh Yaynlar stanbul 1997, s.111 Mehmet Kaplan, a.g.e., s.112 43 Andrey Tarkovski, Mhrlenmi Zaman, Agora Kitapl, stanbul 2008, s.53 44 Mehmet Kaplan, a.g.e, s.132
42

18

Bilindii gibi Descartes, hakikatin tek ls olarak aklk ve seikliki kabul eder. Yapt bu byk tecrit ameliyesinden sonra, filozof, elinde varlklarndan phe etmedii, birbirine irca edilemeyecek iki eyin mevcudiyetini grd: uur ve mekn. Deccartestan sonra insanlk, onun felsefi olarak kendi iinde yapt bu tasfiyeyi, tarih plannda yapt. Dnyay byk bir zelzele gibi sarsan ihtilaller, Ortaadan kalma btn mesese ve inanlar ykt. Ortada yine Descartesn bulduu iki temel unsurdan baka bir ey brakmad: Duyan ve dnen insan ile onu eviren dnya ve kozmik alem.45 Otuz Be Ya iirinde ne varlk tesi lem fikri, ne Tanr, ne de insan fanilik ve yalnzlk duygusundan kurtaran tarihi ve sosyal bir evre vardr. Cahit Stk vcudunda ve hayatnda vukua gelen deiiklii, fani bir varlk oluunu ve lmn, zdrap duyarak, fakat hibir metafizik fikre kaplmadan ve teselli aramadan adeta plak plak bir gzle seyrediyor. Fenomonolojik gr tarz adn verebileceimiz bu bak, Trk edebiyatnda ok yenidir. Tarancnn byle bir bak tarzn benimsemesi yaad devir ve mensup olduu nesille yakndan ilgilidir.46 Hibir ey, bu neslin iine dt boluu Orhan Velinin o kk Bcekler iiri kadar iyi anlatmaz: Dnme, Arzu et sade! Bak, bcekler de yle yapyor. airanelike sava amalarnn sebeplerinden biri gnlk hayatta, bilhassa siyasilerin ve gazetelerin, dili bir aldatma vastas olarak kullanmalardr. Bu neslin inkrclnda, bir sr deersiz insann yksek mevkilere gemeleri ve refah iinde yzmelerine karlk, kendilerinin zaruretler iinde kvranmalarnn da rol vardr. kinci Dnya Sava esnasnda vurguncular ehirlerde keyif srerlerken, Orhan Veli nesli krlarda, bayrlarda askerliklerini yapyorlar, lm ta kalplerinin iinde duyuyorlard.47 Orhan Velinin Ne Kadar Gzel iirinde dil perdesi adeta ortadan kalkm ve insan varla elleriyle dokunur gibi olmutur: ayn rengi ne kadar gzel, Sabah, sabah, Ak havada! Hava ne kadar gzel!
45

46 47

Mehmet Kaplan, a.g.e.,, s.132 Mehmet Kaplan, a.g.e., s.110 Mehmet Kaplan, a.g.e., s.134

19

Olan ocuk ne kadar gzel! ay ne kadar gzel! Mehmet Kaplan 1940 dnemi airlerinin temalarn ve sluplarnn oluumunu Cumhuriyet Dnemi iirlerini tahlil eder. Ona gre Fenomenolojik slup diye adlandrabileceimiz bu tasvir tarznda, varlk, araya hibir dnce, hatra, arm, benzetme vb. girmeden dorudan doruya veriliyor. Bu slup veya idrak tarz, dil ve dncede byk tasfiyeyi veya soyunmay icap ettirir ki, Orhan Veli neslinin de yapt budur. Eskileri bir yana brakalm. Orhan Velinin iirlerini ayn nesle mensup olan Bedri Rahmininkilerle karlatrdmz zaman dahi, bu plak idrakin ne kadar baka bir ey olduunu aka grrz. D leme bir ressam gz ile bakan Karadut airi, kelimeleri de bir boya gibi kullanr ve adeta onlarla oynar. Orhan Veli dikkatini bizzat varla evirmede o kadar ileri gider ki, bir nevi boya demek olan sfatlar da atarak veya mmkn olduu kadar azaltarak, en az ve en z kelimelerle konuur. Baz iirlerinde dikkati varlk zerine evirmek iin sadece iaret sfatlarn kullanr: Deli eder insan bu dnya, Bu gece, bu yldzlar, bu koku, Bu tepeden trnaa iek am aa. Orhan Velinin iirlerinde, Cahit Stk bir yana, bu dnem airlerinde sosyal eler byk bir toplam tutar. Fakat bunlar hibir zaman toplumsal gereki airlerde grld ekilde, n planda gelmez ve estetik duyguyu ldrmezler. Hatta denilebilir ki, Orhan Veli, gnlk hayat skntlarn, bize hayat ve kinatn gzelliini daha iyi hissettirmek iin kullanyormu izlenimi brakr. Kendisini doal olarak, keyifle, varln temaasna vermek onu mesut eder. Fakat boluk duygusu veya geim derdi onu birdenbire bu temaadan uyandrr.48 Gnlk hayatn skntlar ile varln saf temaas Orhan Veli kuann iirinin genel zelliidir. Sabahattin Kudret Aksaln Dnya Kokusu iirinde szn ettiimiz gndelik hayatn skntlar ile varln aracsz ve dorudan temaasna dayal algsnn yansmalarn ak bir ekilde grmek mmkndr. Byleyim beni byle bilmeseniz de Ben dolaan ve seven insanm Dnyann aalarn ve sularn Seyretmekle doymam Dizelerinde air aylak bir adamn dnyann temaasn i dnyasnn derinliini ve zenginliini de sezdirerek verir. Gndelik hayatn skntlar ise ayn iirde:
48

Mehmet Kaplan, a.g.e., s.134

20

Sakin yaamaya hasretim Byk deniz anlyorum senin huzurunu Aa akamlar eve dndn Bilmem mi zannedersin Dertletiini dallarnla dizeleriyle anlatr. Bir figr olarak, zellikle kasaba ve kent olgularna ynelmi yk ve romanlarn ilk rneklerinde bile bulunduu sylenebilir kk adamn. Farkl toplumsal snf ve tabakalar iinde, kendi zgl maddi-manevi koullar iinde bir evrim geirdii de aktr: ster kasabada yerleik olsun ister kentte, kendi gndelik skntlar, kayglar, umutlar ile yaamn srdren, nerdeyse dinsel bir tevekkl iinde bir lokma bir hrka felsefesiyle davranan, ama kimi zaman yaadndan ak bir memnuniyet de duyabilen teslimiyeti bir kimlikten kederli, belli lde melankolik, umutsuz bir kimlie dnecektir. Aslnda kk adamn geirdii bu evre varoulua eklemlenen bir dnya ve nesne dzeni biiminde zellikle yk ve iirlerde belirir. Yoksulluun dnyasna aittir kk adam, emeki snf ve tabakalarn yesidir. ster bakaldrsn, koullarna ister katlansn, isterse tam anlamyla duyarszlap bir tara otelinin Zebercet gibi psiko/patolojik zellikler yanstsn, yenik biridir, her tr iktidar karsnda neyi yitirmitir ve baml konumdadr, ynetilendir. Bu ikonik bir ilev stlenen figrn, kinci Dnya Sava srasnda byk ve orta kentlerde belirdiini sylemek mmkndr. Ama kk adam asl anlamda Sait Faik ve Orhan Kemalin yklerinde temel figr durumuna gelmitir. Alt gelir grubu insanlar arasnda dolaan, onlarn gndelik yaamn gereki biimde anlatan, bu memnun ve iyimser aylan dili ve bak as giderek karanlklaacak, o anlatt yoksullarn dnyasnda da kendi asl dnyasnda da yerleik biri olmadn anlayacak, daha mutlu bir dnya zlemini hep iinde tayarak ktmserleecek, karamsarlaacaktr. Bu 1940larn kk reticileri, marjinalleri arasnda mutlu dnya zlemiyle dolaan air-avarenin sesi deildir. Bu 1950lerin byk kentinde, metropoln canglnda, insanlktan umudu kesme noktasna gelen melankoliin sesidir. Yalnz, kskn ve umarszdr artk kk adam.49 Orhan Veli, gl ve blbl srp karmtr iirden. O, bu srp karma iini, byk bir bilinle ve gerekeyle yapyordu: Yeni bir insan getiriyordu Trk iirine. Kendi deyii ile iire uzak dm bir insann iirini yapyordu. Kk insand bu: Byk kentlerde

49

Turgut Uyar, Korkulu Ustalk, YKY, stanbul 2009, s.667

21

alp, ezilip horlanan, kt kanaat geinen, dnyas ve zevkleri kk insan. Bir eit tevekkle varan dnyay ve dzeni kabullenmilii, gndelik kk alkanlklarndan vazgemezlii, ezilmiliin verdii hogrs ile sevimli bir tip haline gelen kk insan... Btn bu zellikleri ile Orhan Velinin kk insan, evrensel kk insan tanmna uyar. ok ufak bir kesimin temsilcisi olduklar iin de genel Trk gereine pek uymaz. Bu kk kesimden bir kii olan Montr Sabri, nceden de dediim gibi, montr de olsa burjuvadr onun iirinde; zevkleri, alkanlklar ve dnya gryle... Orhan Veli, bu kkl alabildiine abartr iirsel yapabilmek iin. Bylece, sonunda ister istemez espriye, hatta mizaha kadar gider. Nasr, bu yzden girer onu iirine, yine bu yzden iirde airane ile birlikte trajediyi de ykar. Orhan Velide trajik e br gndelerinin birounda olduu gibi- yalnzca bir sava romantizmi grnmnde belirir. iirini dnya standard dzeyine getiren biraz da bu romantizmdir aslnda. Kk insann da bir trajedisi olabileceini dnmek istemez. iirini, batan, bu kklk, bu sevimli ba eme stne kurmutur nk. Bu anlayta srar sonucu iiri git gide tek boyutlu hale gelir. kevgir misin be kardeim tatszlna kadar. roni bile dzeyini yitirir. Neredeyse iir dna den bir ematizme varr.50 O kuan airleri insandan, kiiden, hep Salavini anladlar. (Salavin, Georges Duhamelin bir romann ad ve ayn adl karakteri) Parola kk adamd. Gnlk ekmeinin ardnda, yaamas dalgasz, mutluluklar kolay ve sradan bir adam. Kalabalktan rastgele bir adam deildi bu, bir modeldi aa yukar. Psikolojik ve beeri gereklere tamamyla aykr bir tip. O iir iin seilen kk dilin, anlatmn zorlamas yannda, kinci Byk Savan byk pay vard bu adamn iire girmesinde sanyorum. Sava iinde byk korkularla arplan, birok eyini yitirmenin kysna kadar gelen, hatta yitiren adam, sava sonunda kk mutluluklara byk bir itahla, byk bir oburlukla saldryordu. Sava iinde, uzun yllar ayr kald, ayr kaldka ssleyip bytt birtakm mutluluklara. O kyasya yoksunluklardan, krgnlklardan sonra, btn o kk, o ortak mutluluklarn kiiyi kurtaracan sanyordu. Avunuyordu. O gnlerin iirinde oka grlen ince yaknmalar, anahtar alp giden at, yanldklarn anladklarn, ama bulduklarnda direndiklerini gsterir onlarn. Bugn iirimizde beliren, bir bakma anlamszla kadar varan tepki, biraz da bu kk adama kardr. Uzun bir maceradan sonra, yetmedii, yetmeyecei anlalyor bunlarn. yi yahut aksak ynleriyle bir dzene, bir ahlaka yenilmeyi, bir boynu bkkl, btn o gidip gelmeler, arpmalar, yenilgiler arasnda rastgele yakalanan yahut balanan
50

Turgut Uyar, a.g.e., s. 678

22

mutluluklar aramyor imdi iir. Daha dzenli, daha srekli, daha kendine gre bir mutluluk ardnda. Bylece kk adama ilk tepki, onun diline, iir dzenine tepki ile balyor belki de. Deien kentin bireyi olarak aylak adam figr Trk roman ve hikyesinde stanbulun byk dnmler geirdii yllarda yani 19401960 yllar arasnda yerini almtr. Bu konuda Ahmet Oktayn Metropol ve mgelem kitabnda Modern Trk iiri erevesinde yapt okumalar bizim incelememize konu olan hikye ve romanlar iin de geerli olacaktr. Sz konusu kitapta kent-kr kartl zel olarak zerinde durulmu bir konu olarak nplana kmakta iken bizim ele aldmz metinlerde kentteki bireyin duyu ve dn tarz ile yaama bak zelinde bir okuma yapmaya alacaz. 1980lerdeki birey ile 1950lerin bireyini edebi metinlerde karlatrmak farkl bir deneyimin izini srmeye yarayaca gibi, sosyal ve kltrel ortamn her iki dnemdeki bireylerin duyu ve dn biimlerini etkileme lsn de ortaya karacaktr. Ele alnan metinlerde karakterlerin erkek karakterler olmasn yazarlarnn erkek karakterlerin i dnyalarna daha kolay k tutmalarna salamaktan ok, modernleen Trkiyede kadnn zgr ve birey olarak kamusal alanda kendini var edemeyiine balamak daha yerinde bir tespit olacaktr. Kadnerkek ilikilerinin erkek gznden daha ok cinsellik boyutunda kalarak daha dar alanlarda ilediini, bunun da farkl deneyimlerin bu metinlere sadece kadnszlk biiminde bir arayn iinde veya ak ararken kendisi olmaya alan bireylerin izini srmemize olanak tanmalar bakmndan bu metinler incelenmelidir.51 Turgut Uyara gre Orhan Veli ile gndeleri yaznmza bir kk adam soktular. Yllardr karamadk yaznmzdan. Belki Orhan Veli sokmad ama onun getirdii anlayn, onun getirdii yalnkat syleyiin, biimin itelemesi vardr. O biimle, o deyile byk adam sylemezdi sanyorum. yle uzunca bir iir bile sylenemezdi. Kendi denedii Destan Gibi meydanda. Geri Destan Gibinin elimsizlii zorlayan nedenlerin banda geliyordu. O gnlerde her sanat kar konulmaz bir itahla, smre smre bu kk adamn gnlk yaayn, gnlk gelip geici izlenimlerini, duygulanmlarn yazdlar. Bu gnlk duygularn banda, ehvet vard, alk vard, yoksulluk vard. Bu duygular kmsemiyorum. Ama en kaba, en yalnkat belirtilerle bunlar vard. O gnlerde hep sevdik bu kk adam. lgimizi ekti. Hep bildiimiz, ama kimsenin gn na, el yzne karmad, kirli pasl yahut kl, gnahsz ynlerini rendik. Bunlar biraz da bizim ynlerimizdi. El yzne knca ferahladk. zdenlik dedik bir daha demedik. Sait Faikin ok eskiden km bir gazete yazsnda Kk gnlerin muhasebesi, byk gnlerin iletme
51

Turgut Uyar, a.g.e., s.40

23

mdrl dediini hatrlyorum. Evet, bir ad da Kk gnn yaamakt. Yalnz bu kk adam, hep yalnkat ynleriyle nmze getirildi. Onun daha srekli, btn insanlarla birlikte yzyllardr tad z bilinmezlikten gelindi. Bilinerek yahut bilinmeyerek. Ama bu belki de almas gereken bir yoldu. nce izgileri izildi. Hala izgileri iziliyor. Bytemedik adam. Artk bilmediimiz izlenimi, duygulanmas yok bu kk adamn. Sokakta grsek tanrz. Nasl duygulanacan, belirtisinin neler olacan, hangi szlerle durumunu anlatacan biliriz. Hikyelerde olsun, iirlerde olsun onu bir daha bulmak, onunla durup dinlenmeden yz yze gelmek bizi usandryor. Biraz da byk adam yahut kk adamn byk, deli, karmak ynlerini anlatmal diyorum. Bir zamanlar belirleyici konumdaki kimi izlekler, rnein yaama sevinci, kk adamn gndelik yapp etmeleri, her eye ramen mutlu olma duygusu, farkna varlmadan nemsizlemi ve heyecan vermekten kmt.52 Ksaca zerinde durduumuz ve belirli bir dnemin kesitini verdiimiz yukardaki bilgileri Ahmet Oktayn tespiti ile sonraki dnemin Sabahattin Kudret Aksaln eserlerine de yansmalar grlmektedir ve 1950lerden sonraki edebi dneme k tutmaktadr.

1.3. Sabahattin Kudret Aksaln airlii, Hikye ve Tiyatrolar Yazarl 1.3.1.Sabahattin Kudret Aksaln iiri ve airlii lk iiri Bir Var ki 15 Austos 1938de Varlkta, ilk yks 1940ta Kllk dergisinde kt. Varlk, nsan, Olu, Yeni nsanlk, Hamle, Sokak, Yaprak, Servet-i Fnun, Vatan gazetesi sanat eki, Yeditepe, Papirs, Kllk, Yenilik, Yeni Dergi, Yusufuk, Adam Sanat, Milliyet Sanat, Trk Dili, Yazn, Yeni Dn, Gsteri, Gergedan ve Argos yaam boyunca en sk grnd yayn organlar oldu. Bir sre Hakikat ve Vakit gazetelerinde fkra (194145), Varlkta tiyatro eletirileri (1954) yazd. Behet Necatigile gre, nceleri Garip airleri etkisinde, yaamann tadn karmaya bakan avarelik iirleri yazm; hayatn gndelik aknda bireysel sevin ve mutluluklar dile getirmitir. 1960lardan sonra iirinin arlk noktasn kiinin evrendeki yerini, deerini aramak oluturmu, felsefi dnceye kaymtr. Orhan Veli, Cahit Stk ve Ziya Osman Saba gibi airlerden ve hece iirinin kimi elerinden etkilenerek gizem dolu, derinlikli ve salam bir iir yaps kurdu. Gerek szck seimindeki
52

Ahmet Oktay, mkansz Poetika, Alkm Yaynlar, stanbul 2004, s. 173

24

titizlik ve ustalk, gerekse evre-doa-zaman-insan ilikisini baaryla ortaya koyuu iirinin en belirgin zellikleridir. Hatta yk ve oyunlarnda da iirin ltlerinden hareketle dil ve anlatm biimine arlk verdii sylenebilir. Aksal ykler anlatr, ama asla iirin dna kmaz; yk duygusu sonradan yalnzca bir imge olarak oluur. Gl bir dize iilii ve imge yaps vardr. kinci nemli zellii ise ksa iir yazmann hi de kolay bir i olmadn gstermesidir. Aksal, ksa yazmann gln de, ucuzluunu da yenmi gzkmektedir. Sabahattin Kudret Aksaln iirinin evrelerini Garip kua ve sonras olarak iki dnemde ele alr: Orhan Veli, Cahit Stk nesline mensup olan Sabahattin Kudret, eskiden onlarnki gibi aydnlk, ferdi ak, saadet ve avarelik iirleri yazard. Daha sonra o da kapal, karanlk, arka plana gizlenen, politik ve sosyal fikirleri sembolik ekilde ifade veya telkin eden iirler kaleme almaya balad. Mehmet Kaplann Geceyle Gelen iirinin devam olarak Aacm iirini de tahlil ederek iki iirin birbirini tamamladn ifade eder. Konumak iirini de ele alan Kaplann yorumu airin kapallk, kontrast ve sembolik ifade bakmndan benzerlikler tadn, bylelikle airin ortak bir estetik gr ierisinde olduu tespitini yapar.53 Konumak Konuuyordum, konuuyordum, konuuyordum Yanbanzda; ot brm gne burlarn Eski diliyle. Sustum, sessizliimle uyandnz! Gnei, eski burlarn dili ile otlar brr. Bu, gzel bir eyin sona ermesi, zamann durmas manasn tar. Mehmet Kaplann yorumuna gre iiri okuduumuzda gzelliin sona ermesi ve zamann durmas airin hikyelerindeki karamsar hava ile benzerlik gsterir.

1.3.2. Sabahattin Kudret Aksaln ykleri ve ykcl zellikle 195257 yllar arasnda yazd ykleri ounlukla ocukluk, genlik yllarnn anlar ile doludur. Babo genlik gnlerinin kiiler ve baz olaylarla kurgulanmas yoluyla oluturduu belirtilen ve yaama sevinci zerine kurulu bu yklere gre, yaam ayn minval zere akp gitmektedir. Aksaln Her Gn Bir Dostluk adl yksnde dedii gibi, yaam gemi bunca gn gibidir. Bu nedenle gnn yaamak, her annn tadn karmak gerekir. Gazoz Aacndaki yklerinde baz olaylar karsndaki durumlar, tutumlar ortaya koyar; kiileri siliktir, doa grntleri ksa ve belirsizdir. Vedat Gnyola gre, Aksaln konusuz ykleri, bir iskele meydannda ya da herhangi bir yerde, anlarn dnyasna kayp
53

Mehmet Kaplan , a.g.e.,

25

gidiinin, yllarca nce yaad bir an yeni batan yaaynn hikayeleridir. Konulara gelince, onlar da, seyredip kafasnda romanlarn kurduu insanlarn bizlere okuttuu ykler olsa gerek. Yaral Hayvan adl ikinci yk kitabndaki baz ykleri Gazoz Aacndakilere yaknlk gstermektedir. stanbul ortamndaki aile yaantsnn anlatld bu kitaptaki yklerde olaylara daha geni yer verildii, kiilerin fiziksel grnmlerinin nemsendii sylenebilir. Kiiler yaadklar ortamla, ama ounlukla dsel birka yaant iinde sunulur; olaylar da bu ortamda geliir. Bu kitabnda yer alan ve daha sonra bir de dl kazanan Vavlar adl uzun yks her ynden baarl bir yk olarak deerlendirilmitir. Semih Gm, Aksaln zellikle ilk yklerinde Sait Faik ve M. . Esendaln at yolda gittiini belirtmekle birlikte ksa yknn zelliklerini ustaca gerekletirmesi sonunda tamamyla kendine zg bir yazar olarak ykclmzde yer etmitir grn dile getirir. yklerinde sradan insanlar, gnlk sorunlar hi de ayrmnda deilmi gibi yaayan bireyleri, onlarla kendini zdeletirmekten kanarak, giderek onlarla kendi arasna bir uzaklk koyarak anlatr. Daha ok i dnyalarda oluan bir yknn ardnda olan yazardr. Aksaln yklerinin Sait Faikle olan ilk baktaki benzerliine dikkat eken nci Enginn ise, en nemli farkn, Sait Faikin yklerindeki kiilerin avareliklerinde mutlu olduklarn, yazarn bu anlk mutluluklarnda yakalad insanlar okuyucu ile kaynatrdn, oysa Aksaln yk kiilerinin mutsuz, stelik mutsuzluklarnn farknda olduklarn belirtir. Felsefe eitimi gren yazarn btn eserlerinde insan-evre ve kainat mnasebetlerini aratrmaya ynelik bir tutum grlr.54 Hikayelerinde babo dolamalarn tadna varan ve yaama sevincini yanstan yazar bir bakma Sait Faiki hatrlatr. Ancak ondan ayrlan temel bir fark vardr. Sait Faik avareliinde mutludur, insanlar anlk mutluluklarnda yakalar ve okuyucusu ile onlar kaynatrr. Sabahattin Kudretin hikayelerindeki ahslar ise mutsuzdurlar. Mutsuzluklarnn farkndadrlar, kendilerini bir ember iinde mahkum grrler, oradan kurtulmak isterler ama ya bunu yapamayacak kadar tembeldirler ya da artlarn elvermediini bilirler. Sait Faikin ounlukla Adada, denizde, krda, aydnlkta geen hikayelerine karlk Sabahattin Kudretinkiler kapal, dar mekanlarda ve sokaklarda geer. Yazar bazlarnn konusunu ocukluk hatralarndan ald, bir ksmn da gnlk hayatta karlat insanlarla ilgili izlenimlerine dayandrd hikayelerinde hemen daima kendi grlerini ve yorumlarn nakleder. len kadnn cenazesine gelen, cemaatin tanmad adam acaba ihtiyar kadnn nesiydi? Aile iindeki sarsntlar aile fertlerini, komular arasndaki mnasebetler birbirlerini

54

nci Enginn , Aratrmalar ve Belgeler, Dergh Yaynlar, stanbul 2000, s. 264

26

nasl etkilemektedir? Yaknlarn lm, ihaneti, kaytszl hangi duygular gelitirecektir? Sabahattin Kudret, yolda gzlemledii kiilerin hayatlarn kendi hayalinde yaatr ve yorumlar. Servet-i Fnundan beri hikayeciliimizin en yaygn zellii olan hayal-hakikat karm bu hikayelerin hepsini kaplar.55 ki kahramann belli bir yerde balayp, belli bir sonuca doru giden macerasn merak eden bir okuyucunun, aradn hikyelerde bulamamasnn nedeni budur. Yazar, okuyucunun merakn kahramanlarn serencamna doru deil, onlarn ruh plnndaki grnmne, i dnyalarna yneltir. Bu yzden onun hikyelerinde, ncelenmek istenen kiilerin eylemleri deil, daha ok zihn plndaki devinimidir. Bu temel anlay, Aksala durum hikyecisi zelliini kazandrmada yeterli verileri salamaktadr. Hikyelerinde genellikle bir kiinin hikyesini anlatmaya, onun hayat iindeki duruunu ifadelendirmeye alr. Toplumun iinden seilen bu kii, hi phesiz sevdalar, umutlar, zlemleri, hayalleri, tutkular, nefretleri, i hayat, ksacas her ynyle kk bir dnyaya ait kk insandr. Bu kk insan, dn, iyi veya kt bir ekilde yaam, yarn iin asla kavga etmeyen, an nemseyen bir kiilie sahip olmakla birlikte, srekli gemi zamann peindedir. Babo bir hayatn iinde her ann tadn karmaya alt gnleri arar durur. Mutluluklarn izini srer, onlar bir bir gemiin derinliklerinden bulup gn yzne karmaya alr. Bu yzden onlar, kalabalk bir kentte yalnzlklarn yaarken buluruz. Yaamlarnn btn gzel zamanlarn ilk genlik anda tketildiini, yitirildiini dnen bu insanlar, artk kendi hallerine terk edilmilerdir veya bilinli olarak bu durumu semilerdir. Ne kadar abalasalar da bu girdaptan kurtulamayacaklarnn farknda olmalar nedeniyle, Sabahattin Kudretin hikye kiileri karamsarlk zelliine sahip olmalar nedeniyle okuyucuda insan derinden etkileyen bir hzn hissi brakr. Olgunluk veya emeklilik gnlerini yaayan hikye kiilerinin koca bir mrn sonuna yaklatklarnn farknda olmalar veya yaamlarnn balangcnda bo bir sayfa gibi duran hayat imgesi bu hznn bir baka kaynadr. Sabahattin Kudret, hikyelerindeki kk insanlar okuyucuya ounlukla zel adlaryla deil de sadece cinsiyet farkllna veya meslek adna gre tantr.

55

nci Enginn, a.g.e., 264

27

Hem hikyelerinde hem de tiyatrolarnda karakterler adlar verilmeden genellikle cinsel kimliklerine gre erkek-kadn olarak karmza kar. Yazar, karakterlerini sosyal hayat iindeki konumlar, madd varlklar ve i dnyalar bata olmak zere her ynyle tantr, hatta yazar, onlarn gemileriyle ilgili ayrntl bilgiler verir, ama onlarn kim olduunu ounlukla bize sylemez. Bir olguyu anlamak, anlatmak ve aklamak, bir durumu bizimle paylamak amacn tama, yazarn hikye kiilerini okuyucusuna belli bir isimle sunmak istememesinin en tutarl nedeni olarak gsterilebilir. Byle bir soyutlamayla yazar, zelin deil, genelin peine dtn ifadelendirmek ister gibidir. Bu kk insan asla, toplumsal gerekilerde grmeye altmz sosyal yapnn en alt tabakasnda yer almaz. Bu insanlar, sadece karnlarn doyurmak iin hayat mcadelesi veren veya ekmeksiz, a, susuz bir hayat srmeye alan isizler veya patronlar tarafndan smrlen ii snfna ait deillerdir. Genellikle, kimseye muhta olmadan ayakta durmaya alan, tpk Sabahattin Kudret gibi memur veya orta tabaka insandrlar. Yazar, sanki onlar yaad, tan olduu, kendi sosyal evresinden semi gibidir. Hayata dair byk hesaplar peinde komamalar, gnn yaama dnda bir beklenti ierisinde olmamalar, anlatlan bu hikye kiilerinin kk insan niteliini kazandran zelliklerdir. Yazar, onlarn hayatlarn ekonomik skntlarn neden olduu trajik veya dramatik boyutlaryla ele almaz. Onun hikyelerinde benin sosyal hayat sorgulamalarn veya iinde bulunduu sosyal grubun mcadelesini bu nedenle bulamayz. Kk insan kategorisine giren kiilerle sk karlaan okuyucu, Aksaln hikyeleri ve iirleri arasnda tanmlayamad, anlamlandramad bir yaknlk bulur. zellikle ilk iirleri ve hikyeleri arasnda grlen bu yaknln yadsnamayacak boyutta olduu ancak dikkatli bir okumadan sonra anlalabilir. Birbirini izleyen, deta btnleyen bu durum, sadece hikyeleri ve iirleri arasnda geerli deildir. Bu ilikiyi iir ve oyunlar arasnda da bulmak mmkndr. Aksal, deta hikyeleri ve oyunlarnn ekirdeini bize iirleriyle sunmu, daha sonra o zleri tahkiye etme yoluna gitmi gibidir. Bu, Aksal hikyelerinin en belirgin bir baka zelliidir. Diyebiliriz ki Aksaln hikyeleri, iirlerini amlayan, genileten onlara hareket kazandran bir nitelie sahiptir. Yazar, hikyeleri ile iirlerinde grmeye altmz kk gnn yaayan kk insanlar konuturur, belirli bir zaman ve mekn ierisine dahil ederek onlara elbise giydirir, ksacas kiilik kazandrr.

28

iir, hikaye ve tiyatrolarn ortak bir yn yazarn bu trlerde ortaya koyduu rnleri yaamndan ald izlenimlerine dayandrmasdr. Onun hikyelerinde, zellikle ilk dnem iirlerinde olduu gibi, ocukluk ve genlik alarna ait gnlerin izlerini bulabiliriz. Arif Ylmazn Sabahattin Kudret Aksaln Hikayeleri balkl makalesinde tespit ettii anlarn ve hayallerini i ie sarmalayarak yazmay seven yazarn birok hikyesinde gemi zamann anmsanmasna rastlayabileceimiz gibi baz hikyelerinin otobiyografik nitelikte olduu gzlenmektedir. Bunlarn ierisinde en dikkat ekici olan Bykannemin lm ile Ev ve l hikyeleridir.56 Sabahattin Kudret, sz edilen ilk hikyesinde Bykannesi Eref Hanmn lmn, ikinci hikyesinde ise btn bir ailenin bir arada yaad evi konu etmitir. iirlerinde ve dier eserlerinde mekn olarak stanbulu semitir. Bu bazen aka ifade edildii gibi, betimlemelerden stanbul olduu okuyucu tarafndan anlalmaktadr. Bununla birlikte hikyelerinde ak meknlar deil, kapal, i meknlar n plna kmakta ve bu i meknlar, olaylar gizleme, kiilerin hareketlerinden ok psikolojik dnyalarna dair yorumlar zenginletirme noktasnda nemli ilevler stlenir. Bu ilevlerden belki de en nemlisini kiilerin psikolojik almlarna salad katkda aramak gerekir. Yazar, hikye kiilerinin dnyaya bakn, o anki ruh hallerini, mekn ve mekn betimlemeleri aracl ile bu ruh halini hissettirerek pekitirir. Baz hikyelerinde olay zamann tarih veya yl olarak verirken, birok hikyesinde mevsim, vakit ve dnem gibi birok zaman esini bir arada kulland grlmektedir. Yazar, her ne kadar olay zaman olarak ksa bir zaman dilimini ele alyor olsa da, aslnda geriye dnlerle bu zaman dilimini olduka geniletebilmektedir. Hikye kiilerinin i seslerine kulak veren yazarn amac, dikkatini onlarn psikolojilerine ynelterek belirli bir olay anlatmaktan ok, gzmz nnde canlandrd durumla kendi bak asn yanstmaktr. Hikye kiilerinin i dnyalarn, birbirleriyle olan ilikilerini diyaloglar aracl ile deil, hkim bak asyla zmlemeye alr. 1.3.3. Sabahattin Kudret Aksaln Tiyatrolar ve Oyun Yazarl Tiyatro yaptlarnda ise ilk oyunlarndan balayarak soyuta doru gider. Trk tiyatro edebiyatnda zel bir yeri olan Kahvede enlik Var adl oyunu geleneksel ve klasik yaptlardan nasl yararlanlmas gerektiini de gsteren baarl bir uygulamadr. Bu oyunuyla absrd tiyatronun yerli kaynaklardan da yararlanlarak nasl gerekletirilebileceini
56

Arif Ylmaz, Sabahattin Kudret Aksaln Hikyeleri, Trk Dili, Eyll 2005

29

gstermitir. Amacn klasik tiyatroya hizmet olarak aklayan ve iirler oyunu birbirine en yakn trler olarak gren Aksal, izledii yolu kiileri byk boyutlarla genel ve soyut olarak vermek, onun kapsamn geniletip yaam gcn artrmak ve iir dili kullanmak biiminde ifade eder. zellikle Kral mesi ve sonraki yaptlarnda bu anlay kendisini daha fazla hissettirir. 1947de yazd ilk oyunu Evin stndeki Bulut, 1948de stanbul ehir Tiyatrolarnda sahnelenmesinden sonra, oyunlar ve ykleri radyo ve televizyona uyarlanan Aksaln Kahvede enlik Var, akac, Tersine Dnen emsiye gibi oyunlar Ankara Devlet Tiyatrosunda sahnelendi. iir, yk ve oyunlarnda ak, aydnlk, anlalr olma abasn elden brakmadan yalnzlk, yaam, lm gibi felsefi temalar incelikli ve yaln bir dille ileyen Aksal, Cumhuriyet dnemi iiri ve tiyatrosunun nde gelen isimleri arasnda yer almtr. O, bedeni deil, onun nemli bir parasn, yz anlatr; kalabal deil bireyi irdeler, ancak u var ki yz bedene aittir, birey ise kalabaln bir paras olmaya almaz, onu uzaktan izlemeyi tercih eder. Bu nokta Sabahattin Kudret Aksaln, Sait Faikten farkn ortaya koyar; zira Sait Faik kalabala karmak isteyen o btnn bir paras olduunun bilincindeki paralanm organdr, tekrar o kalabala karmak, onunla btnlemek ister. Semih Gm, dnemi iinde belirli temalarn yazarlarca ilendiini ancak Aksaln zgnln koruduunu ifade ederek bunun gerekesini de belirtir. Geni bir kuak olarak ayn izlekleri, ayn insanlarla, ayn sorunlar evresinde, ykclmz belirleyecek arlkta yazmt. Sabahattin Kudret Aksal da izledi bu patikay; denenmileri denedi. Gene de bir yinelemeci olmad ite. Bunun nedeni anlatm biiminin zgnlndedir. Sabahattin Kudret Aksal daha ok i dnyalarda oluan bir yk ardndayd. Mehmet Kaplan insani bir duygunun sanat araclyla bireyselletiine, tekil bir durum haline geldiini kendine grelik dedii anlatm tarzna balamaktadr. Hayat her insan kendisine gre idrak eder. Sanatn en byk dman basmakalptr. nemli olan duygular deil, duygular anlat tarzdr. Ak duygusundan daha harcalem ne vardr? Fakat herkesin ak kendine gredir. te sanatta nemli olan bu kendine greliktir.57

57

Mehmet Kaplan, Hikaye Tahlilleri, Dergh Yaynlar, stanbul, s.191

30

2. SABAHATTN KUDRET AKSALIN RLERNDEK TEMALAR

Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk iiri, bir nceki dnemin etkilerinin devam ile varln srdrr. Cumhuriyetle birlikte deien sosyal ve kltrel ortam iirde de yansmalarn bulmu, Milli Edebiyat dneminde balayan millileme hareketleri iirde hece lsn kullanma, dilde sadeleme, eski iiri reddetme biiminde kendini gstermitir. Cumhuriyetin ilk on ylndan sonraki dnemlerde Trk iirinde grlen en nemli ilerleme hece ls ve sade dil etkilerinin farkl iir anlaylarnn domasn salamasdr. Trk iiri, Cumhuriyetle birlikte girdii tek boyutlu deiim izgisini genileterek farkl anlaylarn kendini gsterdii ok boyutlu bir zemine doru gelime gstermitir. 1930lu ve onu takip eden onlu yllarda serbest ll iirden, imgeci iire kadar deien iir anlaylar ve toplumun skntlarndan, bireyin yalnzlna kadar yelpazesini genileten iir konular ile karlarz. 1938den 80li yllarn sonuna kadar iirler yazan ve iir dnyasnn iinde kalan Sabahattin Kudret Aksal, Trk iirinin geirdii bu deiimlerin iinde olmasa da deiimlere kaytsz kalmamtr. 1940l yllarda Garipilerin Trk iirindeki hkimiyetinden etkilendii grlen Aksal, sonraki yllarda Garip izgisini amaya alarak kendine zg bir iir estetii kurmaya alr. Ancak Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinin tamam incelendiinde ortaya kan temalarn bazlar Garip dneminin etkisiyle kemiklemi sonraki yllarda yazaca iirlerin konularn da etkilemitir. 1940lar, iirde belli izleklerin egemen olduu bir dnemdir. Kendini hangi kampta grrse grsn, nasl adlandrrsa adlandrsn, hibir iir akm ya da anlay, biraz da kinci Dnya Savann yaratt alkalanmalarn da etkisiyle gelien bu izleklerin dnda kalamaz. Yaama sevinci, her gn yeniden uyanmann sevinci, dnya ileri, kk insanlarn kk mutluluklar, yaamda evremizde grdmz kk kk eylerin gzellii, can sknts, avarelik, savaa gidenler / dnmeyenler, bar zlemi, insancl duygular, sokak-ev-oda geni, bireyselci ya da toplumsalc ynsemelerin, topluma ya da bireye alma eilimlerinin tmnn k noktalarn barndrr iinde.58 Aksaln iir temalarnn oluumunda yaanan dnem ve Garip iirinin etkisi gz ard edilemez. Ancak Aksal, sonraki yllarda bu etkiden syrlp zaman, lm, karamsarlk gibi temalar iirinde biimsel deiiklerle birlikte ilemitir. lk bakta biimsellik ar basyormu gibi gelir bu iirde, ama ierik de btnyle deimitir. Devinim deil bak, dnce ne gemitir. Gerekten de Aksaln iiri, devinimin deil dncenin, bakn (doaya, insana, kente, eyaya bakn) iiridir. nii k olmayan, insann hep tek ve gzlemci olduu ya da bir tr edilginlik iinde gzlendii, ama erein kesinkes matematiksel bir yap olduu bir iirdir bu.59
58

59

Memet H. Doan, iir ve Eletiri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1998, s.78 Memet H. Doan, a.g.e.,,s.78

31

Trk iirinin 40 yllk deiim izgisinde Sabahattin Kudret Aksal bir edebi topluluun ya da bir hareketin iine yerletirmek gtr. Aksal, iirdeki bu deiimleri uzaktan takip ederek zgn bir iir anlay ve estet bir bak asyla iir yazmtr. Memet H. Doan iir ve Eletiri kitabna alnan iir Coku Verici Bir Matematiktir yazsnda Doan Hzlann Aksal ile ilgili tespitine yer verir: Trk iir gelenei iinde akmlara karmadan, etkilenmelerin blgesine snmadan iirini srdrr. iiri arpc, gmbrdeyen, sizi birdenbire kendi dnyasna alp gtren rnler deildir, tersine, sabr isteyen, yava yava iine girebileceiniz, usul usul sizi saran, hi dikkat etmediiniz mutluluklara baklarnz eviren rnlerdir.60

2.1. Yalnzlk, Karamsarlk, D ve Gereklik Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinde yalnzlk, karamsarlk, d ve gereklik temalar metafizik bir k noktas ve buna bal olarak bir eit varolusal sorgulama biiminde ele alnmaz. Daha ok iinde bulunulan an ve anda yaanlan durumlarla ilgilidir. Bu durumlardan herhangi birini o an hisseden air bu ruh halinin getirdii armlarla adeta birbirini tamamlayan dier temalar da anlatr. Genellikle dierlerini artran ilk duygu yalnzlk duygusudur. Yalnzlk duygusu, beraberinde karamsarlk, can sknts, lm gibi duygular artrrken dier taraftan ehre, insanlara ve doaya bakn da etkiler. Ayn etkinin yaama sevinci ile birlikte geldii de sylenebilir. Sabahattin Kudret Aksaln ilk iirlerinden son iirlerine kadar yalnzlk temas iirlerde karmza kar. YTRLMEYEN: Yitirilmeyen iirinde yalnzlk ve karamsarlk duygusunun airin doaya bakn etkilediini grrz. Doa gkyz, deniz ve aalar yalnzlk duygusuyla allm bir manzara gibi grnmektedir. Doaya almak fena bir duygudur ve bir vakitler doann tek bir elden ktna inanmak yaama sevinci hissettii zamanlara yaplan bir gnderme olarak dnlebilir. Yamz ilerledi denize altk Aalara altk En fenas gkyzne altk Bir vakitler btn bunlarn Bir sihirbaz eliyle yaratldna inanmtk (s. 676)

60

Memet H. Doan, a.g.e., s.77

32

GECEYLE GELEN: Yalnzlk temas Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinde kimi zaman amaszca dolama, anlamszla doru gidi biiminde grlrken, kimi zaman da can sknts veya akam vakti ile birlikte gelir. Btn nesneler, doa ve ruh hali bu yalnzlk duygusuna elik eder. Yalnzlk duygusu, isteksizlik, can sknts, ikyeti olma gibi duygular da beraberinde getirir. Aksaln iirlerinde yalnzlk adeta saltanatn kurmu gibidir. Geceyle Gelen iirinde bu duygular dile getirilir: ....sner Lambann aydnl, yarm kalr iir, En sevdiim aacm rperir bahede Kurar saltanatn byk yalnzlk.(s168.) MKNSIZ: mknsz iirinde iir kiisi alma ile avarelik arasnda tercihini yapmakta ve almann (memurluk) avarelii olumsuz etkilediinden yaknmaktadr. nsan hibir ey alkoymamal Yrmekten ve dnmekten Ama memuriyetin ve avareliin Bir arada olmas imknsz (s. 45) HER EY YALNIZLIA DORUYDU: Sabahattin Kudret Aksal Her ey Yalnzla Doruydu iirinde yalnzlk halini anlatrken doa ve mitolojik unsurlardan da bahseder. Enver Ercan, bu iirden yola karak Aksaln bu temay ele alnda bu iirin anahtar rol oynadn syler. Burada sz edilen yalnzlk kiinin kendisini bakalarnn yannda da yalnz hissetmesidir: Gnein keiboynuzunu savurdu Gk camlarmz ayaza boyad Sar evlere ekildik Eski tanrlar gibiyiz imdi Sonsuza dek yz yze(s.445) YALNIZLIIN EV: Yalnzln Evi iirinde yalnzla bir taraftan somut nitelikler yklerken dier taraftan yalnzl alglayn da geniletmi olur. Yalnzlk snrlar, bulutlar, dalar ile yerleik bir mekn gibidir. Bu mekn kk bir ev ii gibi deil de dnyann bir bakma yeniden kurulmu ve daha kk lekli bir tasarmdr: Yalnzln evi var, ky var 33

Hasr iskemleleri, karpuzlarn yzd havuzu, ulu narlar Dalar, koyaklar, bulutlar it ard bahe bunlar(s.479) ISLIKLA ARKI: Sabahattin Kudret Aksal btn iirlerinde yalnzlk ve onun getirdii karamsarlklardan bahsetmez. Yalnzlk kimi zaman da neeli bir annda onu yakalar. Islkla ark iiri de yalnzlk ve nee duygusunun bir arada yaand anlardan birini anlatr. Bu iir sokaklarda yalnz dolamann iiridir. iir kiisi gece yarsndan sonra yalnz dolar, neeli olduundan ve yaad ann en gzel an olduunu dndnden arklarn da en gzelini sylemesi gerektii dnr: Bu gece gene Bulutlar alaktan uarken Sen elleri cebinde gezen Islkla aldn arklarn Bu akam en gzelini syle(s.41) YALNIZLIK HAL: Bu iir Yalnzlk duygusunu yaayan bireyin iiridir. Akam vakitlerinde yalnz kalan iir kiisi efkrlanr, yldzlar dnr, trk sylemek ister ancak syleyemez. Bu iirde yalnzlk, insann sevdas, zlemleri, hznyle ba baa kald bir ruh halidir: yle efkr basar ki Bak amaz azn.(s.111) KARGALAR: Bu iir simgesel bir iir olarak okunabilir. iir kiisi bir karga ile kendini zdeletirir ve yalnz bir kula kendi yalnzln daha gl bir ekilde anlatm olur. Karga genellikle olumsuz duygularn armn yapsa da burada bir zdeleme nesnesi olarak karmza kar: Yalnzln srdren karga Asfaltn stnde Tek bana (s.189 ) KMZ: kimiz iirinde yalnzlk dncesi farkl bir benzetmeyle dile getirilir. Yalnzlk tfein ucundan drlen bir ku gibidir: Yalnzlk kuunu tfeimizin ucundan 34

Drverdik torbamza. imdi onu Yiyoruz, iiyoruz, onu soluyoruz(s.269) ZAMAN MAVS KULA: Zaman Mavisi Kula iirinde yalnzln boyutlarn genileterek ve snrlar zorlayarak dile getirilmesi sz konusudur. Yalnzlk bazen yksek sesle dile getirilmek istenen akl d bir haldir: Ziller aldm, vurdum davullar Borular ttrdm yapayalnz(s.276) SOKAKTA: iir kiisi bu iirde ise yalnzlktan ikyet eder. Bir taraftan yalnzl sahiplenirken dier taraftan ona acr gibi seslenmektedir. Yalnzlk, nar rengi bir sobann nnde mekten bir yan uyuan iir kiisi ile zdelemitir. Uyuacak bir yanm Nar renginde sa sobam Ah yalnzlm benim(s.311) YOLCULUK LER: Yolculuk iirleri adl iirinde yalnzln soyut bir resmini izmi gibidir. iirde izilen yalnzlk manzaras her ne kadar bir fotoraf gibi somut geler ierse de o fotorafn hissettirdii, yalnzln somut gelerden arndrlarak izole edilmi bir halidir: Bir gece yars Bozkrda koan trendeki adamn yalnzl Hibir yalnzla benzemez Dnemezsiniz Soyutlanmann daha belirgin bir rneini(s.402) Ayn iirde yalnzlk dncesi yolculukla birlikte balar: Yalnzlk Bir szckt Yola kmadan nce (s.406) SIKINTININ R: Skntnn iirinde yalnzlk beraberinde can skntsn da getirir. Yalnzlkla birlikte alkanlk yapan nesnelerin yannda olmay iir kiisinin can skntsn dile getirmesine yol aar: Ban dner ttnszlkten

35

Cebinde sigaran yok Oturur skntnn iirini yazarsn (s. 621) GNLERDEN BR N VG: Yalnzlk duygusunun can sknts ile birlikte anlatld iirlerden biri de Gnlerden Biri in vg iiridir. Bu iirde yalnzlk can skntsnn yannda kalabalk iinde de kendini yalnz hissetmek duygusu ile birlikte anlatlr. iir kiisinin hissettii yalnzlk ve can sknts iir yazma eylemini de etkilemektedir. iir yazamam Neden Ne yapsam keyiflenemem Kahvede Can skntsndan durulmaz (s. 55)

SESLERLE UYANDIIM: Seslerle Uyandm iirinde yalnzlk duygusunun getirdii ruh hallerinden ok yalnzlk arzusu dile getirilir. Bu arzu dile getirilirken hayal edilen ka yeri gnein deil de aydnln stt soyutlanm bir yerdir. Gidilmek istenen yerde insan bulma beklentisi yoktur. Dii ve tanrsal varlklar anlamna gelen nemfler vardr. Nemfler, yeri ve denizi dolduran, dourganl simgeleyen yar tanrsal varlklar olarak grnr. iir kiisinin, hayal ettii yerde belki de yalnzlk cennetinde, bulmak istedii varlklar sadece yalnzlk hayali deil insandan ka hayalinin olduunu da gsterir. zlemimdi ka uzak bir yer Ki orada soyut bir aydnlk Itmtr havay ve lk Yzl gneler kouan nemfler (s.525) BR ZAMAN ARDI: Bir Zaman Ard iirinde de insansz bir mekn hayalinin anlatldnn grrz. Aslnda mekndan ok ka srasnda hayal edilen huzurlu bir macera hayal edilir. Bir romanc ya da hikyeci titizlii ile ka hayallerini ayrntl olarak betimleyen iir kiisinin bu macerasnda kendisine yardm eden insan yoktur yalnzca kana elik eden d dnya ve nesneler(deniz, ku, yelkenli vb) vardr: Ak denize ynelirdim. Grnmez olur ky, grnmez olur mendirek, demirlemi yelkenli. Kaburgam atrdar, bordamda bir tn. Bir ku konar ipime, sise boulurum. Syrlrm yavaa, belirir beyaz evler, ta evler, duba, vinli grn. Andan geerim. Kpk, kular yine. ( s. 422.)

36

DSEL YOLCULUK: Dsel Yolculuk iirinde de hayal edilen yalnzlk ve ka maceras okyanusun ortasnda olmann getirecei huzurlu bir anla tasvir edilir. Olabildiince uzak ve insanlarla iletiime kapal bir mekn hayali olan iir kiisi bu hayalin somut halini okyanusun ortasnda olduunu hayal ederek yaamak ister: Okyanus! Ne yel, ne dalga Yer deitirmeyen glge Grebildiince uzak Gn mavisinde tuzak.(s. 520) OBAD: Bu iirde de insandan uzak doayla ba baa bir mekn hayal edilir. Hayal edilen meknda canlln tek kant ku sesleridir. Doayla ba baa olunan bu ortam insansz ve dnceden uzak olunduu iin huzurludur. mrnce orda yaasan Uzak her trl dnceden Gn domasn beklemeden Kularla uyansan (s. 31)

LMAN, DREKLER, YELKEN: Bu iirde yalnzlk temas ka ve avarelik ile birlikte dnlr. Bir taraftan pimanlk duysa da her eyi brakarak kama cesaretini toplamak isteyen iir kiisi dier taraftan kendisi ile ayn duygular yaayan avarelerle bir arada olmay hayal etmektedir: Btn ehri brakarak bir sabah habersiz Kalbimizde nedamet azmzda arklar Ah imdi nasl nasl bizi beklemektedir Uzak limanlarn serseri ocuklar (s. 26) BTN SYLEDKLERM: Sabahattin Kudret Aksaln ka arzulayp uzak mekn hayalleri kurduu iirlerinde yalnzlk duygusu hkimdir. Bazen yalnzlk duygusu btn bu hayallerin de bouna olduunu hissettirir. Bu iirde sylediklerini, hayallerini can sknts ile bir kenara brakr ve btn sylediklerinin yalan olduunu itiraf eder. Can sknts, ruh halini hayallerini bitirecek kadar ok etkilemitir. Btn sylediklerim yalan

37

Yalan yaamakta olduum Ne scak memleketlere gitmek istedim Ne kamay dndm (s. 42) NE YAPARSIN: Yalnzlkla birlikte gelen duygu deiimleri iirlerinin ounda grmek mmkndr. Ne Yaparsn iirinde de iir kiisinin yaad duygular sabah akam deimektedir. Akam delicesine sevdal biri iken sabah yolculua hazr bir gemi gibidir. Sen benim yerimde olsan ne yaparsn Her akam delicesine sevdal Her sabah bir gemiyim Uzak yerlere giderim (s. 45)

2.2. Aile, Hayat ve Ka Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinde ka temas farkl nedenlerin dourduu bir sonu olarak karmza kar. Ka dncesi kimi zaman yaama sevincinin getirdii zgrleme istei ile birlikte kimi zaman da yalnzlk dncesi ve yalnz kalma isteinin getirdii bir arzu olarak grrz. Ka bazen de hayallere dalma, gemii anmsamann getirdii bir sonu olarak yer alr. BR SABAH UYANMAK: Bir Sabah Uyanmak iirinde ka istei yaama sevincinin getirdii, kayglardan uzaklama biiminde grnr: Bir sabah ellerin cebinde k evinden Ceketin iskemleye asl kalsn Bekleyedursun dostun Kahvede e gitmekten de vazge(s.44) Kayg ve beklentilerden uzak olan iir kiisi iin ka, sokaklarda amaszca dolama zgrln tatmakla gerekleir: ylece dola iek kokan sokaklarnda(s.44) STASYON: Ka dncesi bazen yolculuk isteinin getirdii sonulardan biridir. stasyon iirinde bir tren macerasnn hayalini kuran iir kiisi bir anlamda ka isteini de dile getirmektedir. Ancak aidiyet dncesi kama isteini soutmaktadr. Yolculuk ne gzeldir 38

Trende bir yol arkadayla birlikte Ve macera hikyesi okuyarak Ama braktmz istasyonu Dnmek olmasa (s.60) YOLCULUK: Ka dncesinin yolculuk isteinin bir sonucu olarak dile getirildii iirlerden biri de Yolculuk iiridir. Bu iirde ka dncesi yalnzlk isteinin bir sonucu olarak da grlebilir: Koarm gney, kuzey, dou, bat Neyi ararm bilmem ki! Ko ve ka! Yorgan dek, gecenin yamacnda Yatar uyurum bir gne iimde (s.209210) VAPUR: Vapur iirinde ka dncesi, ocukluk dnemindeki hayalleri anmsama ile birlikte dile getirilmitir. ocukluunda bir vapuru uzaklarken hayal eden iir kiisi kendisini de o vapurda hayal etmektedir: Bir vapur gidiyor. O vapurda ben varm, sen varsn, o var. Deniz kysnda oturmu bir omakla yere genler iziyoruz, drtgenler, begenler. Bir eker emiyoruz azmzda, ttn iiyoruz. Vapura bakyoruz, ufukta yitiine.(s.429) Aile temas Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinden ok hikye ve tiyatrolarnda ilenmitir. ALE: Bu iirde anne, baba ve iki ocuktan oluan bir ailenin resmi izilir. iirde saat on birden sonra btn aile bireylerinin uykuya daldktan sonraki durumlarnn i dnyalarn da verecek ekilde dizelere yanstld grlr. Aile bireylerinin durumunu anlatrken aile iindeki staty de gz nne alr. Baba yaamadayd gemi zaman dizesi ile muhtemelen yaad hayat kabullenmeyip mutlu olduu gemi zamanlar dleyen bir baba izilir. ocuklarnn derdindeydi anne dizesinde ise mutlu bir birliktelikten ok kendini ocuklarna adam ve bu adayn verdii tatminle yaayan anne ile karlarz. Yaanacak bir ann sevincinde gen kz ve Bana gelecek cmle aktan habersiz dizelerinde evin gen kz ne gemiiyle ne de yaad anla deerlendirilir. iirde anlatlan gen kz anne ve babasndan aslnda ok da farkl deildir. O yalnzca telenmi bir gelecek zamanda mutlu

39

olabilecektir. Erkek ocuk ise Bir emberin peinde buldum onu dizesiyle hayat kaygsndan uzak hala oyun peinde olan biri olarak anlatlr. Hepsi iyiydi iyi ve rahat Bir aileydi koynunda gecenin Kalplerinde asl duran bir bilmecenin Anahtarn alm gtryordu bir at.(s.66) Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinde hayat dncesi lmden zamana, yaama sevincinden yalnzla kadar bir btn halinde ve btn ynleriyle dile getirilmitir. Hayat, Aksaln iirlerinde yitirilen ve yaanan zamann arasnda gidip gelmektedir. Bu gidi geliler, hayata bak asnda da deiikliklere neden olmaktadr. Gnein domas ile bir sevin biiminde anlatlan hayat, ocukluk yllarnn anmsanmas ya da gecenin gelmesiyle bir hzne dnebilmektedir. KOU: Kou iirinde gecenin bitmesiyle bir aka ve doaya doru koan iir kiisi hayata sevinle bakmaktadr: Neyim varsa bir yana koydum Dndm durdum bir i aydnla Bir gl seviyle kouyorum Geceden ktm soluk solua(s.131) DURMADAN: Sabahattin Kudret Aksal, Durmadan iirinde hayatn aknn doa, zaman ve ak kavramlarnn devinimi ile salandn anlatr. Hayatn aknn, doada devaml olarak balk ve ku bytme ile salandn dile getiren air, Duygularmzn sarmanda, akla gelmez seviler de bytmekte olduumuzu syler. air, zamann akn gece ve gndzle, insann yaamn da aile kavram ile devam ettirmektedir: Gndzleri bytyoruz gecenin iinde Geceleri gndzn Anamz babamz ocuumuzu bytyoruz Bir aa bytyoruz her yerde (s.133)

40

2.3. lm, lmszlk Dncesi ve Zaman Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinde lm temas, insanlarn lm karsnda ald tavrlarn dile getirilmesi eklinde olur. lm kabullenmeme, kaybedilenlerin ardnda brakt iler, eyalar, insanlar iin zlme, her lmn erken olduunun dnlmesi vb. Btn bu tavrlar Aksaln iirlerinde lm temasn ele al biimini zetler niteliktedir. Sabahattin Kudret Aksal, iirlerinde kozmik zamann btn dilimlerini kullanr. Gnler, gnn vakitleri, mevsimler ve btn olarak yaanan hayat iirlerinde yer alr. iirlerinde gnn blmlerinden sabah ve gece ska kullanlr. Gece huzursuzluk, sknt ve karamsarlk gibi duygular artrrken sabah gelen aydnlk gecenin verdii bu ktmserlii bir anda yaama sevincine dntrebilmektedir. O SOKAK: O Sokak iirinde lm bir odadan baka bir odaya gei olarak deerlendiren aire gre pencerelerden darya bakanlar, mezarda ge bakmaktadrlar. lm pencereden dary izleyenlerin hi de beklemedii bir anda gelir: O sokaktan getike bakarm O evlere, yoksul kokusuyla Kokan gllerin, o mahalleye. Bir gmtlk ta her bahede. Kimdiler? Neydiler? Bilinmez ki! Bir belirti, bir im kalmam o Gizden. Bir odadan brne Gemiler sanki, kalakalmlar! Camlardan balarn uzatp Kebalarn gzleyenler Daha dn, gklere bakyorlar imdi burada. (346) BLRSNZ: Bilirsiniz iiri, bir yaamn sonundaki durumun herkese bilindiini de anlatr. lml olmak insann kaderidir ve yaarken topraa, suya bakan insan ldnde onlarla kavuacaktr. irinin son iki dizesi de lmn beraberinde unutulmay da getireceini anlatr: Siz lml olduunuzu bilirsiniz Bir gn ota aaca bcee Suya topraa karacaksnz bilirsiniz 41

Bir gn gelecek Adnz bilen de bulunmayacak (s.115) BR KU GB: Bu iirde lm kabullenme, lmn olumlu bir tarafna bakla gerekleir. lm iirlerinde her haliyle anlatan air bu iirde onun kolay ynn de dile getirmek ister: Bir ak belirir varla yok aras Bir yerde bir nokta, sonra yuvarlak Budur tek gzel simgesi lmn (s.173) LLER: ller iirinde de llerin anmsann buluruz. lm bu iirde metafizik bir dn ierisinde verilmitir. zellikle zemediim dm dizesi yazarn dier iirlerinde pek karlamadmz bir alglamann ifadesidir. Bu anmsay bir anlamda lenlerin ardnda brakt eyalar ve insanlara bakdr: Tavandan sarkan lamba zemediim dm Yzler hsm akraba Glgelerdi grdm Yllanm bu ller Neye baksam o yanda Sevecen glmserler Buulanm aynada (295) L: l iirinde bir l evi ve lmden hemen sonra yaanan l evinde cinlerin koumas, ly evden karma gibi geleneksel durumlar anlatlr. iirde duvarda asl bir saatin son kez almas hayatn son buluunu ifade eder: Olduu yerde kalr, donuk Yorgan dek uzanm konuk Bzlm orackta kn, Erimi kpte uzak yakn. Glgelerle doluan eve, Cinler kouur, km ava (s.228229) LMEKSE: lmekse iirinde lnn sonsuzla bulutuunu Uyu koyun koyuna Sonsuzla! diyerek belirten airin lmn gerekleme ann donuk klarla grnr duruma getirmesi su ve k gelerinin bir arada verilmesiyle gerekletirilir: 42

Bir eski zaman denizi gibiydi Yz, glge ii glgeler ii donuk Ayna benzer (s.546 ) ARKADA: airin son iirlerini ieren Batk Kent kitabnda yer alan Arkada iiri len kiinin ardndan onunla birlikte geirdii zamanlar zlemle anmay, kutu olarak niteledii tabutun iinde len kiinin olmasndan duyulan znty dile getirir: Sinemalara giderdik seninle Bahelerde otururduk seninle Kardan adamlar yapardk seninle Sen imdi bir kutunun iindesin Gidiyordun, bense kalakalmm Olduum yerde(s.573) YAPAYALNIZ: Bu iirde ad tarihe mal olmu birok nl isimlere yer verilir. Onlarn tannm kiiler olmalar lm gibi bir olayn yalnz gerekleeceini gereini deitirmez.. Bu iirde lmn yalnzlk ve unutulma hallerini de beraberinde getirdii anlatlr: Ne ok milyonlar, ad yoklar Bil ki senin gibi tm de Yapayalnz gitti lme. (s.230 ) BRNN LM-BR BAKASININ LM: Birbirini tamamlar nitelikteki iki iirinde lm dncesini birinci tekil kiinin azndan dile getirir. Bir Bakasnn lm iirinde, iir kiisi, lm kabullenmenin gln anlatr. Hi lmeyecekmi gibi yaamna devam eden iir kiisi ldne inanmakta glk eker. lmden hemen nce yaptklarn yayormu hissiyle anlatrken aslnda lmn geldiini de kabullenmemektedir. : Scaklm kaybolmam daha tenimde Bakn salarm yeni taradm Salk haberimi dn vermitim postaya stm bam giyimli yzm sevdal Resim ve mektup dolu cebimde Bir k yanar imdi evimde Ben ldm ubat aynda(s.81)

43

Birinin lm iiri, lm kabullenen iir kiisinin hayata dair zlemlerine ve ardnda brakt insanlara, nesnelere syledii bir at gibidir. lm sanki yalnzca yarm kalmlk hissini uyandrmaktadr: Bir cadde kl Kahve arkada iki tane Her ey her eyim kaypta imdi Bir sofra kalabalk Bir deniz vapurlu Bir ark dokunakl Hepsi arkadat bana yaadmda(s.80) BR L DNYADAK SON GNN ANLATIYOR: Bu iirde lmn daima beklenmedik bir anda geldiini, yarm kalmlk hissi yarattn anlatmak ister gibidir. ld gn anlatan iir kiisi, leceini aklna bile getirmemitir. Doadaki canllk ve devamllk sregitmekteyken iir kiisinin hayatnn son bulmas kartlk ierisinde verilerek aknlk verir: Havalar yaz gibiydi braktmda Denize bir gz ataym demitim Bir erik de iek amay deniyordu.(s.115) YALNIZ L: Sabahattin Kudret Aksal, bu iirinde lmn, hayattayken yalnz olan bir kii iin daha kolay, ardnda zlecek kimsesi olmad iin de daha etkisiz olduunu anlatr: lmn getirecei karanlk Vz gelir imdi ona(s.116) L: Alt ksa dizeden oluan l iirinde lm, ksa ama arpc bir ekilde dile getirilir. Beklenmeyen lm olay bu iirde de karmza kmaktadr. lm, len kiinin sadece gzlerindeki n kaybolmasyla deil bunun yannda ellerinin ve ayaklarnn grnmnden de anlalr: Ah Ben ldm Diyor lnn Elleri ayaklar 44

Gzleri (s.498) DER K SZE: Der ki Size iirinde lmn azndan lm karsndaki aresizlik dile getirilir: Der ki size lm Bouna kardeim alm(s.266) GEN L: Gen l iiri Cemal Sreyyann Her lm erken lmdr dizelerini hatrlatrcasna lm kabullenmenin zorluunu ve yaanan her lmn erken olduu dncesini anlatmaktadr: Ben niin ldm diyorum Daha vakti deildi. (s54) Sabahattin Kudret Aksaln iirinin ana temlerinden biri gemii anmsamadr. Anmsananlar kimi zaman genlik dneminin bir yaz gnne, kimi zaman okul yllarnn mahalle ve yollarna kimi zaman da ocukluk dneminin bahelerine, oyunlarna aittir. Eski sokaklar, geen zaman anmsama iirlerinde ele ald bir dier mekndr. 1939 YAZI: 1939 Yaz iirinde anmsama yaz mevsimi ile gerekleir. Yazarn syleilerinden anlald zere yaam olduu kimi olaylar hikye ve tiyatrolarnn konusuna esin kayna olmutur. iirde konuan aslnda Sabahattin Kudret Aksaldr diyebiliriz. Bende bugn hatra olarak ne varsa O yaza ait hepsi Scak gnler ve buday kokusu O yazdan kalma(iirler, s. 67,68) LE ST R: le st iirde ocukluunu ve ocukluunda kurduu, kurabildii dleri zlemektedir. Genlik dneminin avareliklerini dile getiren iirde hibir kayg olmadan yaama istei vardr: Ve ben btn gn arka st Gzlerim tavana evrili yatsam Tavanda iviler olsa tasam (s.30)

45

1939 YAZI1929: Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinde anmsama genellikle dnemseldir. Tarih ya da yllara yer verilmez. Aksal, yalnzca iki iirinde tarih verir. Bunlardan biri 1939 Yaz dieri de1929 adl iirleridir. Ad geen iirlerin ilkinde 1939 yaznn ok gzel anlarla getiini anlatr: 1939 yaz ne gzeldi Ne scakt ehrin dndaki evimiz Akla dolu gnlerim iz Hep o mevsimde geti (s.77) 1929 iirinde de mehur k ayn anmsamaktadr. O dneme ait bilgilerde Boazn bile souktan donduunun anlatld 1929 knda air, kenti kartondan bir makete benzetir: Kartondan bir makettir kent Diz boyuydu kar, klar, lgn kediler cazbant Soumu ev, Yokular (s.302) ESK BAHE: Eski Bahe iirinde, ocukluundaki eski baheyi zlediini ve bin mumda bin zleminin yandn dile getirir. D kuran bir ocuun masal kentlerinde yaad gizemli bir zaman dilimi anlatlr. Mora bulanrdk, ayd sarkan Tek tk n yakm atdan Gnler onlar, durmular ardarda, Asl zamann uzanda(s.241) GZ AKAMINDA ERKEK: Gz Akamnda Erkek iirinde gemi zaman imdide aranan bir deerdir. Yaanmak istenen zaman yaz mevsimi olmasyla dikkat ekicidir. iirde yeniden yaanmak istenen gemi zaman bir yarm kalmln sonucudur: Nerde imdi o eski yazlar Sevdalar gibi yarm kalm, Koar cama, bakar ki umu Gitmi dere boylar, sazlar(s.256)

46

MAHALLE: Mahalle iirinde ocuklua zlem anlatlr. D ve gereklik ilikisi dorultusunda bir sevda yaama istei ancak dlerde gerekletirilebilir. Buna karn iirde umutsuzluk sz konusu deildir: Her camdan bir yzn sarkt Sokakta, uuan ocukluunu(s.265) ETLEME-ESK GECE: ocukluuna snak diyerek ocukluk gnlerini anmsar. Yaadklarn akl merkezli deil duygularyla yeniden bir araya getirir: Ne o, ne teki, yok ki, belki de ocukluundan snak, d evi!(s.265) Eski Gece iirinde ocukluk gnlerindeki ortamnn zlemi vardr. Eski gnlerin tahta evi, yorgancs, sucusu, kahvesi anmsanan yerler arasndadr. Ona bu gemi zaman anmsatan yz, ocukluunun arlarn andran biridir: Gle gzl rak, yeni sulanm bahe, Kokusunu bugnme dek yayan aa(s.273) DLEME: Bu iirde sessizliinde ve yalnzlnda ocukluundan beri dledii ve asla yitirmedii belirsiz bir kii veya nesnenin yaamndaki nemi dile getirilir. Kpeklerin havlamas, ocakta trdayan Odunlarsnz, kulelerime trmanan merdiven Bilirim bunu iyice, beni tek komazsnz(s.167) GEM ZAMAN DUYGULANIMLARI: Batk Kentte yer alan Gemi Zaman Duygulanmlar airin eski gnlerin anlarn, o gnlerdeki yaamn ortaya koyar. Bugnden bakldnda bir zamanlar okunduunda zerinde derin izler brakm iirler bile artk okunmamaktadr ve gndelik yaamn nesneleri silik bir d gibidir: Krk iskemle, kavanoz, i boalm gller, az Grlen silinti bir d Gibi anmsanr imdi.. (s.542) ANILAR: Batk Kent kitabndaki Anlar iiri gerek yaamn sz konusu olabilmesi iin insann bir gemi zamana ve o zaman deerli klan anlara gereksinimi olduunu anlatr. Anlar olmadan insan, lmden sonraki boluktan da tedeki duruma decektir: 47

Hepimizin ans vardr, yaanmaz ki Ansz soysalar bizi giysiden soyar Gibi andan ne denli plak kalrz(s.584) BR ESK ACUN N SYLENM R: iirde gemi zaman iinde yaanlan geni bir evren gibi hayal edilir. zellikle baheli bir ev ve burada yaanan esiz zaman algs ne kmaktadr. Yaananlar adeta bir masalda yaanmtr. Korunakl bir meknn erevelendii ve zamann geiinin donuunu temsil eden bulutlarn hareketsizlii bu gemi zamann bir resim gibi anmsanmasna neden olur: Bir ev vard, bahesi vard Bahesinde bir tek servi, hi Rzgrsz havalar, duraan, Yaprak kprdamaz, orada Yaamtk biz ya da yle Bir yerde! Esiz bir Zamand(s.579) Bir Zaman Dndeki iirlerde an iirleri BEN MYDM O: Ben Miydim O iirinde ocukluk gnlerini anmsar. ocukluuna dair bu gnlerinin iinde kokular, korkular, dokunakl arklar, okul yolu gibi pek ok an yer alr: Ben miydim o ocuk, okul dn, srtnda antas, yol boyunca, arsa duvarlarnn dibinde tnemi mayslarn hznn soluyan. Salkmlarn ekimi kokusunu anmsarm. Hep, uzun srecek bir hastala yakalanacakm gibi bir korku. () Yrrdm, ilkyazn snmaya balam talarna basarak. Bakkal dkknnda gpegndz mum yanyor. Terziyi geerdim, berberi, keyi dnnce kahve. (...) Yourtular sokak aralarnda kol geziyorlar. Malta erii yeni km. Can ekien arnn sesi yansrd kulama, giderek uultuya dnr, bostanlara uzar, yaylr kalrd(s.421) BR ZAMAN VARDI: Bir Zaman Vard iirinde airin okul yllarna ait hatralarndan bir odann tasviri vardr. iirdeki dizeler yaamn sanki bir odada geiren ve bu oda okul arasnda iki farkl ruh halini yaayan bir ocuun anmsamalardr. Modiglianinin yz ve boyunlar uzatlm kadn figrlerindeki hzn odann insanda brakt duyguyu artrr: Masa vard, sedir, kilim, soba, sobann borusu, gene de botu oda. Konsol, ayna, mangal, maa, cezve, fincan, l sars n daha da boaltyordu oday, ekerek demeden ve tavandan uzatyordu yzn, bir Modigliani kadnna benziyordu oda. Bir maske oluuyordu. 48

Gzleri ve dudaklar kaln siyah izgilerle erevelenmi, st mavisi bir maskeydi bu. O maskeyle giderdim okula.(s.422) ESK MUTFAK: Eski Mutfak iiri Sabahattin Kudret Aksaln gemi gnlere dair hatrlamalarn yer ald bir baka iiridir. iirde gnein tt bir evin bahesi, mutfana yansr, grme duyusu ile betimlenenler nce gz nnde canlandrlr. Eskilii ifade eden kf kokusu ayn zamanda koku duyusunun yaanmlk hissini glendirmesi ynyle kullanlr. Anmsananlar bir yaz gnne aittir. Gereklik duygusu, ykanm amar ve bulaklar gibi nesnelerin anmsama konusu yaplmasyla ve koku duyusundan dokunma duyusuna gei yaplarak daha da artrlr. Bu iirdeki anmsamayla ilgili dikkat ekici bir dier ge insansz bir tablonun izilmi olmasdr: Erkenci bir gnele r mutfaa bahe. lkyazn mutucu kuu ter. Kfn kokladmz bir merdiveni ineriz. Terlemi kpler buluruz orda, gmler deri deitirmi. Soda kokusu leende yastaacn hamuru syrk. Kapkacak dn geceden ykanm, kevgirde, yine de su szyor. Mavi gzl glleri fincanlarn, raflara dizili.(427) SOKAKLAR: ocukluk dnemlerine ait hatrlamalarn yer ald Sokaklar iirinde oyunlardan ve hayal gcnden izler yer almaktadr. ocukluk oyunlar ve bununla birlikte gelen yaama sevinci neeli bir atmosfer ierisinde anlatlr: Deli gibi, hep deli gibi sokaklarda kotuumuz, yokulara vurduumuz, aalardan sarktmz. Dndmz, geceye kilitlenmi kaplarndan arsalarn. Ykn boaltm gemiler sanrdk kendimizi, yosunlu krmzs suyun stnde grnen. Bir gvercin baygn der nmze. Glerdi uzaktan uzaa yamal gzleriyle eskici.(s.427) SABAHA KADAR: Sabaha Kadar iirinde gecenin getirdii nedensiz sknt dile getirilir: Penceremi gece ayorum imi birden Bir skntdr alyor (s.114) SABAH TRKS: Bu iirde gecenin getirdii can sknts aydnlkla birlikte eriyip gitmektedir. Sz konusu zaman dilimi(sabah) pimanlklarn, yorgunluklarn geride brakld, yeni isteklerin ortaya kt bir sre eklinde tasvir edilir: Sabah oldu mu gerinirim yatamda Dorulurum 49

-Dnk bir nceki Daha da eski unutkanlklar Pimanlklar yorgunluklar Siz durun durduunuz yerde Gelin istekler tazelikler(s.111). SABAH GNE: Sabah Gnei iirinde de gnein bata yapraklar olmak zere evredeki her eye yansyan lts neeli bir ifadeyle anlatlr: Sabah gnei dm aalara Yapraklara Yapraklardan sarlara Mavilere morlara turunculara.(104) GECENN : Gecenin i iirinde gece akla gelen skntlarn sabahn ilk klaryla birlikte yerini yaama sevincine brakaca ifade edilerek karanln insana olumsuz, aydnln ise olumlu eyler artrd vurgulanr: Bu gece iime tortu gibi ken Can skntsna ok benzeyen bir ey GECEYLE GNDZ: Bu iirde ad geen zaman dilimleri bir doann kayna ya da dngselliin ifadesi olarak dile getirilir: Geceyle gndz. Kan dolam diyor, doann(s.409) GN DND-TEKDZE: Felsefe eitimi alan ve Gn Dnd iirinde monoton geen gnlerin insan mrnden saatleri aldn anlatan Sabahattin Kudret Aksaln Tekdzesinde her eyi evreleyen zaman emberinde dnen unsurlardan bahsedilerek, onun sarkacnn hi durmad ifade edilir ve sonsuzlua ulama ve zgrlk arzusu dile getirilir: Zamann emberinden korkun, Dner dnya, dner gne, ay, Ik evreni, eski saray, Getirir brakr bizi tun Kapsna sonsuzluun, a(s.54)

50

SZLK: Szlk iirinde gnn drt vakti(sabah, len, ikindi ve akam) benzetmelerle anlatlr. Sabah mavi mrekkebin snger kdnda yayl gibi yaylrken len deirmi gkler, sarn buzalar, arkaik papatyalar artrr. kindi lnn azndaki gk ve kua benzetilirken akam yaban kzlerinin kaplara boynuzlarn vurular gibidir. GN OLUR: Gn Olur iirinde de sabah, len ve gece vakitlerini, kendisinde uyandrd duygulara uygun benzetmelerle anlatr. Mosmor ve balk gibi yapkan sabahlar yerini lene brakrken lenler kurun gibidir ve deler, geer. Gece ise pek ok iirinde olduu gibi karamsarlk ve can skntsn da beraberinde getiren vakitlerdir. Bu iirde gece en pis kua benzetilir. PAZAR SABAHI: Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinde gn isimlerinin belirgin olarak ya da ska kullanldn syleyemeyiz. Ancak Pazar Sabah iirinde sarho olunan bir gecenin sonunda pazar sabah uyanan bir kiinin aklndan geenlere yer verilir. Sz konusu gnn tatil olmasnn insanlara verdii rahatlk vurgulanr. Bu sabah da Pantolonum Kar kanepenin stnde Dn akam mutlaka sarhotum. GNLER GEYOR: Bu iirde gnler daha geni anlamyla geen ve yakalanamayan anlar, zaman ifade etmek iin kullanlr. Zamann ak, gnlerin gemesi ve gn iinde gzlenen doa olaylar ile fark edilir: Gnler geiyor gnler, Bulutlar akmakta, Benzi uuk srgnler, Yoklua savrulmakta (s.231) LKYAZDA: Mevsimler Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinde ska kullanlan bir baka

zaman dilimidir. Mevsimler bazen dngselliin ifadesi, bazen geen zamann ahidi bazen de duygularn dile getirilmesi iin kullanlan motifler olarak karmza kar. lkyazda iirinde mevsimleri yaattklar doa olaylaryla birlikte anlatmaktadr. Gzd, karmaa bulutlarda. Kara yamur daha iyiydi. Yazn gllerini budad 51

Sonu kn keciinde imdi gz camda, yle ki Yolculua kacak sanki Erikler anca ilkyaz(s.278) YAZ SABAHI CADDEDE: Sabahattin Kudret Aksal, yaz mevsimini ak ve mutlulukla geen ve geri dnlmek istenilen bir zaman dilimi eklinde tasvir eder. Yaz Sabah Caddede iirinde bir yaz sabahnn verdii mutluluk dile getirilir. Bu mutluluk adeta doann bir armaandr. Savrulan scaklk, gnelerde kokan hanmelleri airi mutlu klan nedenlerdir. Yaz sabahnn verdii mutlulukla air, insanlara da mutlu bir gzle bakar: Gk ki bamn stnde Ku uuyor gndznde Savruluyor scak ty ty Yazn tozu gibi bir ey Yanmdan geiyor Sarya boyanm ocuk (s.330) DOLUDZGN: Doludizgin iirinde Ve bir bcek zaman yer ifadesiyle Eski Zamanda hatrlanlan bir yaza zlem dile getirilerek gemiin eskimi olduu ifade edilir. GZ AKAMINDA ERKEK: Sabahattin Kudret Aksal, gz mevsimini yazn bittiini gsteren, doann sar renge brnd, bitki rtsnn deitii zaman dilimi olarak anlatr. Onun iirlerinde yaz mevsiminde gze gei deien doann sembol gibidir. Gz Akamnda Erkek iirinde bu deiimi Gnler ksalr, geceler uzar dizeleriyle anlatr. GZ: Gz iirinde de bu deiimden bahseder: Gz nereye baksan gz Ufalanan gndz Glgeye dm yar Sarm glleri sar(s.258) YAZ VE GZ: Yaz ve Gz iirinde bu iki mevsimi karlatrr. Bu iirde gz, yazn bittii ve gnein donuklat mevsim olarak anlatl. Gz, yazn eskilerini brakt ortalk yerde balar: Yaz bitecek! Eski psksn 52

Brakacak orta yerine Gndzn. Ve bir gn (ok da uzak/ Saylmaz/ Uyanacaz donuk bir gnee (s.559) MAYIS: Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinde ay adlar sk gemez. Ancak Mays iirinde mays ayn kiiletirerek bahedeki gllerin ve pencere kenarlarna dizili kularn yazn habercisi olduunu belirtilir. Sz konusu aydaki scaklk art yaz mevsiminin yaklatn, bulutlar gibi akan ve savruk geen gnler zamann su gibi gittiini gsterir: Bulutlar gibi akan Gnler savruk geerken Aaca konmu erken Yazda Zamandr kokan.(s.290) MAVMS ZAMAN: Mavimsi Zaman iirinde mavinin huzur verici ve sonsuzluk hissi uyandran zelliinden yola klr. nsan ve doa ilikisinin iirin nc blmn son ksmlarnda felsefi bir boyut ald ve insann bilinmezlik karsnda merkeze ekildii bir anlay sezdirilir: Mavi mavi mavi! Tuzlarda eriyen Ne eski byk gnelerden szlm Ne gndz ne gece ne doa ne evren Ne kendi kendini yineleyen olu Biliyorum ki kma insan elinden YZ: Sabahattin Kudret Aksaln Yz iirinde bir yze bakarak eski talardaki yazlar gibi bir yz betimlenerek bu yz zerindeki yazlardan eitli anlamlar karlabileceine iaret edilir. Bu yzde yolunu kaybetmi bir gemiyi veya yapran dken aa ile sembolize edilen zaman grmek mmkndr: Eski talardaki yazlar gibiydi yz, gndermeler uzaa, simgeler, imler. Yldzn yitirmi geminin urak yeri mi ya da yaprak dken Zaman m(s.427) RZGRDA: iirde zaman bir manzara erevesi ierisine alnm bir resim gibi anlatlr. Gnein nlarn bir ovada aalara, derelere yanstmasyla oluturulan bu tabloda bir izlenimci ressamn gn boyunca n nesnelerin alglanmasn deitiren roln tablosuna

53

aktarmas gibi air de manzaray n gn iinde deien nesne alglamalarn dizelerine tamaktadr: Gne batar, yer deitirir Ve glge. Doada o deimeyen Srekli alkan! Bu ne ki otla ryen, iee duran aala! Kayar gider gzmzn nnden Avlu, ardak, yel deirmeni, gk, Akamdr imdi inen ar aksak(s.271) BR RESMDE: Sabahattin Kudret Aksaln Bir Resimde iirinde bir resimde dondurulmu zaman manzaras tasvir edilerek o an adeta tekrar yaanr. Sz konusu unsurun insana gemii hatrlatan zellii vurgulanr. Nasl bit tutkal ki o Yaptrm uc uca bacayla duman, Ayn gkyzne Ve akamlara hzn Bir resimde dondurulmu zaman (s.381) UZAKTA GRND: Sabahattin Kudret Aksaln Uzakta Grnd iirinde Zaman d aynadan yzn gren kii, kapsnda bekleyen, sonsuzluu simgeleyen ata bindiinde uarak ilkaa gideceini hayal eder. Zamanda yolculuu simgeleyen ayna vastasyla onun dna karak ve mekn aarak sonsuzluu yakalama arzusu dile getirilir. 61 Yzm grdm zaman d aynadan (s.214) ZAMANLAR: Sabahattin Kudret Aksal, eserlerinde uygarlklar yetitirdikleri air ve fikir adamlaryla birlikte ele alarak onlarn kalclklarn gsterir. Onun Zamanlar iirinde Msr, Elam, Acem, Hitit, Babil gibi zamana kar diren gsteren uygarlklar ve ahsiyetlerden bahsedilerek dnya tarihi gzler nne serilir. Onun dna kanlarn ve onu aanlarn gc vurgulanr: Kumda ayak izi! Ne ki Yoklukta aradklar! Bir tutam aydnlk belki
61

Emel Koar, Yeni Trk iirinde Zaman(19231990), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul 2009, s. 150

54

Zamandan kardklar (s.321)

2.4. Yaama Sevinci, Doa ve Mutluluk Doay, nesneleri ve duygular byk bir deiiklie uratmadan, dorudan doruya vermek, duyulara ynelik somut gelerin kendiliinden iirsel yap ierisinde airin bir dnya kurmas Garip iirinin etkisiyle sz sanatlarna bavurmadan gerekletirmesi ile mmkn olmutur. Cahit Stk Taranc ve Orhan Velinin iirlerinde bu yaklamn hayata bak biimiyle ilgili olduunu syleyebiliriz. Doay ve yaamn kendisini bir iir gibi duyumsayanlar, doay deitirmekten ok sadece kendisi iin izlemekten zevk alrlar. iirdeki aklk, dnyay, aydnl, gkyzn sevmekle yakndan ilgilidir. Hayranlk ve hayret(aknlk), yaama sevinci temas ile yakn ilikisi vardr. Yaanan hayatn tekdze ve sradan grnts ardnda farkl bir mekanizma olduu dncesi kimi zaman insanlar hayat, doay ve evreni sorgulamaya iter. Farkl olan aramak iin evrilen gz kimi zaman insann kendi gemii olduu gibi kimi zaman nesneler, kimi zaman ise bakalarnn hayat olmaktadr. Sabahattin Kudret Aksaln yaama bakn ve yaama sevincini dile getirirken kulland nesneleri kategorize ederek sralayabiliriz: Kozmik nesneler: Gkyz, ay, yldz, bulut Biyolojik nesneler: Sa, kirpik, parmak, insan yz, Doadaki nesneler: Kedi, aa, deniz retilmi nesneler: Koltuk, ev, apka Sabahattin Kudret Aksaln gece ve gndze bakn bu iki zaman dilimini iirlerinde nasl ilediini ele aldk. Ancak Aksaln iirlerinde gece ve gndzn zaman dilimlerinden biri olma zelliinin yannda birer doa olay olarak da grldn eklemek gerekir. Gece karanlk, gndz aydnlk olmas ynyle karamsar ve iyimser duygular da beraberinde getirir iirlerde. Gece, karanlk tarafyla, yalnzln ve kimsesizliin, kendi iine kapann bir simgesidir; gndz ise aydnlk tarafyla yaamn, canlln. iirlerinde yalnzlk kadar yaama sevincinden de bahseden Sabahattin Kudret Aksal bu duyguyu ak, gnn douu, mavi, deniz ve aa gibi nesne ve duyularla birlikte dile getirir. Sabahattin Kudret Aksal iirlerinde doay ruh hallerini ifade ederken bir ara, bir

55

nesne olarak kullanlrken kimi zaman da doann kendisi ruh hallerini belirleyen zne konumundadr. Ancak iirlerin genelinde doaya kar bir hayranlk sz konusudur. Doa, Aksaln iirlerinde gkyz, manzaralar, kr, deniz, aa, mavilik, rzgr ve zaman alglaynn dnda bir doa olay olarak gece ve gndz ile birlikte dile getirilir. iirlerinin genelinde doaya bir hayranlk duygusuyla bakan air gecenin getirdii karamsar ruh hallerini de anlatr. Gkyz, eitli grnmleri ve zellikle de mavi rengiyle girmitir iirine. Yldzlar, ay ve gne de bu izlekte tamamlayc elerdir. Sabahattin Kudret Aksal iirlerinde genellikle karlkl olmayan aklar dile getirir. Kimi zaman bir vapurda, mahallede ya da sokakta grd bir kadnn yaratt heyecan duygusudur, ak. Bir kadna yalnzca onu seyrederek ya da elbisesine bakarak k olabilir. Bu halleri anlatt iirlerinde ak grerek belki de tanmadan, yalnzca kendi i dnyasnda yaratt bir duygu olur. Ancak kimi zaman da mutlu hatrlamalardan ibarettir, ak. iirlerinin genelinde ak ve yaama sevinci birlikte anlatlr. Aktan bahsettii btn iirlerinde air, yaama, doaya, insanlara, ehre mutlulukla bakar YOLCULUK: Yolculuk iirinde iirlerinde kulland btn tema ve motifler adeta bir arada yaama sevincini dile getirmek iin kullanlmtr. Yaama sevincini iinde duyan air amaszca dolamak istemektedir: Otlar eker beni bulutlar eker, Gnm, kulamda sesiyle balar O hi grmediim algnn. nce Uzak duyarm byr bydke. Bir gne iimde, yola karm, Btn parklar, btn sokaklar benim Rzgrm eser bam havalarda, Yolculuk kuum nerde, ben orda! Dokurum bir gergef gibi kenti, Koarm gney, kuzey, dou, bat(s.209) DNYA KOKUSU: Dnya Kokusu iirinde yaama sevincini hayat, doay ve insanlar seven iir kiisiyle dile getirir. Yaama sevincinin ehrin gnn ilk klaryla gne hazrlanmaya balad haliyle artt anlatlr.: Byleyim beni byle bilmeseniz de Ben dolaan ve seven insanm 56

Dnyann aalarn ve sularn Seyretmekle doymam Bkmam dinlemekten kularn(s.51) BUGNLK: Bugnlk iirinde yaama sevinci ak heyecanyla birlikte dile getirilmektedir. Yaama sevinci kayglar alp gtrmtr: Salkla kal Salkla kal donanma aa Salkla kal sessizlik Ey btn gn birlikte Taban teptiimiz kayglarm Bugnlk alveriimiz bu kadar Ama akmzn yarn da var.(s.113) SAHDEN: Bu iirde yaama sevinci doaya, nesneye ve insanlara bakn hep olumlu klmtr: Yaamak gzel ey sahiden Sabahleyin evimizin kapsndan Sokaa adm atmak lk kahveyi lk sigaray imek Denizde maviyi Aata yeili grmek(s.113) BR YAZIN AYDINLII: Bir Yazn Aydnl iirinde yaama sevinci aire mavi hatrlatr. Gn maviyle birlikte adeta iir kiisine seslenir ve yeni bir gne uyanmasn ister: Uyan diyor Bugn de uyan, diyor Uyan diyor mavi Girmi gzme Kamaan(s.487)

57

EY DOA: Ey Doa iirinde doa sonsuzluk dncesiyle birlikte dile getirilir. iir kiisi bulutlar gebe insanlara benzetir. Dalar, ovalar ve sazlklar onun doa adn verdii varlk alannn temel unsurlardr: Sonsuzlukla yan yana Ey doa! Byk ayna(s.289) O SABAH GK: O Sabah Gk iirinde bir sabah vakti gkyznn donukluu anlatlr. iirde gkyz doann bir paras olarak donmu bir grnt gibi resmedilir. iirde zellikle bulutlarn Buda heykellerine benzetilmesi ve mutlak duraanln bir tapnma olduunun papaan tarafndan papaann barmas ile dile getirilir: Devinimsizdi gk, o sabah ku donup kalm havada, Aa silinti, ev ta yn, otlar kprtsz, Budha yonular bulutlar Saltk duraanlk tapntr diye baryordu papaan(s.435) UYANMAK: Uyanmak iirinde sabahlar uyanmann verdii mutluluu hibir eye deimeyeceini anlatan air, sabah saatlerinde doaya bakmann verdii mutluluk ve hissettirdii hayranlk duygusunu da dile getirir. Doada fakl bir anlam aramak veya doaya farkl bir anlam yklemek yerine doadaki grnmlerin artrd dnceler dile getirilir: Ne gese u dnyada elime Birini ama birini koymam Sabahlar uyann bana Getirdii sevincin yerine () Ik oyununa dalgadaki Bakmay ren sadece yeter Gkyznn yle bir akl Aacn yle bir yeillii var ki(s.108) GK: Gk iirinde gkyzn alglamann zor olsa da bu bilinmez haliyle bile gzel olduu anlatlr: Gk alglayamadmz bir nesnedir(ya da kavram) Fizik tesi 58

Yine de gzel En azndan adyla ok gzel(s.418) GZ: Gz iirinde de gkyznn alglamann zorluu dile getirilir: Ge bakld, gn algland sylenir. Aykr savlar! Ey Gz, gk de senin iinde. (s.438) KONUKLAR: Konuklar iirinde bir taraftan doall ile bir gk manzaras anlatlrken dier taraftan gkn aykrl zerinde durulur: Gk kyordu yivinden Kularn uuruyor Dnyordu eski yerine Ne denli doal Ve aykr Bu gkyz(s. 430- 432) ESKL: Eskil iirinde gkyz bir arafa benzetilir: Gerilmi araf gk. Bir ku lekesi. (s. 488) R STNE NOTLAR: iir stne Notlar iirinde gkyznn doall zerinde duran air gn artc olduunu da dile getirir: Ge benzemeyi dene Gk gibi doal Gk gibi artc. (s. 490) BATIK KENT KULAR KPKLER: Batk Kent Kular Kpkler iirinde de gkyzn en eski iniye benzetir: En eski iniydi gk Batk kent, bizden ayr Ve bulutlardan uzak. (S.13) SZLER: Szler iirinde gkyznde bir doa olay karsndaki aknln bilmezlikten gelerek anlatmaya alr. Bulutlarn gkyzn hareket ettirdiini syleyip bu durum karsndaki aknln dile getirir: 59

Gkler hi durmaz ki yerinde(sylenden alnt) bulutlar alp gtrr onlar bir yere(s.686) UYANMAK: Manzara, yeillii, aalar ile her dizesinde karmza kverir neredeyse. Doa ile gkyz, yeillik ve aalar hep birliktedir iirinde. Uyanmak iirinde gkyznn akl aacn yeillii anlatlr: Gkyznn yle bir akl Aacn bir yeillii var ki (s.s.108) PARKTA: Parkta iirinde de gkyz ve aa birletikleri manzara ile anlatlr: Karmdaki aacn dallarnn Bittii yerden balyor Gkyz (s. 109) DOA DED K: Doa Dedi Ki iirinde doa kiiletirilir ve yaama sevincini dile getirir: Uyand Doa sabah sabah dedi ki Sizin iin varm varm sizin iin (s.135) SABAH AKAM: Aksaln iirlerinde gne, gnn douu ile birlikte yaama sevincini de birlikte getirir. Gece ve karanln getirdii huzursuzluk, can sknts gnein douu ile birlikte siliniverir. Sabah Akam iirinde gnein bu duygular uyandrd iin esiz olduu dile getirilir: Ey gne, ecemsin tasz, sen ki Baktm yoksun, vurulmuum sanki (s.221 ) KULAR: Kular iirinde doann bir paras olarak kular anlatlr: Srleriyle inerler Sevilerin stne, kf Syrrlar, uarlar, Kaf Dann ardna er beer (s.379) KASABAYA GRERKEN: Kasabaya Girerken iirinde adeta yolculuk srasnda dikkat edilen bir manzara ya da grntnn fotoraf ekilir: Arkamzda zeytinlik, Beton kpr, hzn 60

Kesti otobsmzn. Kasabaya giriyoruz Solumuzda gmtlk, Samzda upuzun Bacasyla fabrika (s.350) KY: Ky iirinde de bir ky yaam ve ky manzaras anlatlr. Ayiei, davarlar ve stleriyle bir ky resmi izilir: Ky sarsyla akyor kocam davaryla Mor stleriyle akyor Gmtl gne kavruu Msr idesi ayiekleri Kazlar rdekleri Bir rmakta akyor(s.376) YOL BOYUNCA KAHVE: Sabahattin Kudret Aksaln kelimeleriyle izdii grntler, iinde doa, doann iindeki insan, bina, sokak, kahve ve mahalleleri barndrr. Yol Boyunca Kahve iirinde yolculuk srasnda durak yaplan ve doayla i ie duran bir kahvenin verdii grntler anlatlr: Karpuzlar yzen havuzunda arda sazdan, kk kahve/ Islak otlar kemiriyor Horozla tavuk itin orda/ Oturduk ay itik sonra da Yola dtk, beyaz bulutlar Gkte, karda kyler, evler (s.350) EVLER VE BAHELER: Evler ve Baheler iirinde de i ie gemi ev ve bahelerin grnts anlatlr ve anlatlan grnt, grnty anlatt dier iirlerine gre daha hareketlidir: Evler aras baheler vardr kk Karmlar birbirlerine bitmezler, Avu ii kadar yere ekilmi 61

Soanlar salatalar, maydanozlar birinin Sulanr brnn tulumbasndan(s.475) KIR KAHVESNDE: Kr Kahvesinde iirinde bir kahvede oturan kadnla erkein fotoraf ekilir: Yaz gn Kr kahvesinde kadnla erkek Takann sesi uzakta, ok uzakta (s.358 ) GRNM: Grnm iirinde de bir manzara anlatlr: eme Servili yol Daha tede gmtlk (s. 540 ) EY DOA: Ey Doa iirinde ova, gk, da gibi doa manzaralar anlatlr: Es eski gebeler Ak bulutlar! Ey gkler! Sisli dalar, ovalar, ovalar, Ey glgeler! Sazlklar! Sonsuzlukla yan yana Ey doa! Byk ayna. Uzaklardan bir ezgi Gibi duyduum yazg (s. 289 ) GDEN: iirlerinde sk sk deniz kar karmza. Denizin mavilii karsnda dlere, d ummanlarna dalar. Bazen de denizin kirliliini belirtir. Giden iirinde denizin kirliliinden bahseder: Geri evlerinin n deniz Deniz deil kirli su (s.64 ) DENZ KONUTU: Deniz Konutu iirinde denizi konuturur ve denizin iirlerle anlalr ve gzel olduunu anlatr: Kendimi insan iirlerinde grdm tandm Btn airler benden bahsetmeyi zledi (s.s.72 ) 62

IPLAK: plak iirinde deniz gnele gzeldir. Denizdeki hareketlilik sonsuzluk dncesini artrr: Deniz gnete parlak Milyonla dalga bir kmldanta Derlenir toplanr yaylr Bir sonsuzlua doru uzayarak(s. 105 ) DENZ BAKA EY: Deniz Baka ey iirinde denizin ne kadar zel bir yerinin olduunu anlatr: Baka ey u deniz Geminin demirini ald m Basp gittii Balknn har vurup Harman savurduu Yorgunun dndeki deniz(s114) DENZ KOKUSU: Deniz Kokusu iirinde de deniz sevgisini anlatr: Gnn denizde geti Bir tutam olsun kokusundan Alp da evine gtrdn m (s.115 ) PENCERE: Pencere iirinde denizde yaayan canllardan bahseder: rili ufakl bunca deniz hayvan Mercanlar midyeler ahtapotlar yengeler (s. 40 ) ARIIMLI: arml iiri denizle ilgili dncelerini zetleyen, duygu dnyasnda denizin yerini ortaya koyan iiridir, diyebiliriz: Deniz ansal bir doadr Gemidir hisarlar (s. 434 ) RZGR: Sabahattin Kudret Aksal iirlerinde rzgr, hissettiklerini dile getirmek iin bir motif olarak kullanr. Rzgr, doas gerei her eyi alp gtrebilir, sprebilir. Rzgr 63

iirinde air rzgr skntlarn silip gtren yerine iyilik ve ak brakan bir motif olarak kullanr: Delicesine bir rzgr esiyor Damlarn bacalarn stnden Hzn adna ne varsa imden Ykarcasna alp gtryor Yerine ak iyilik getiriyor (s.77 ) BUGNLK: Bugnlk iirinde de yaama sevincini dile getirirken rzgrdan bahseder: Denizlerden karalara doru Belli belirsiz esen rzgr Salkla kal (s.112 ) BR MAVY BULMAK: Bir Maviyi Bulmak iirinde rzgrn doal zelliini, kaynan farkl bir nedene balayarak anlatr: Ykar yzm deniz diplerinden kopup gelmi yaamalarn rzgr(s.195 ) OCUK: ocuk iirinde rzgr canl bir varlk gibi dnr: Sarsacak canm azgn Bir rzgr lnceye dek (s. 232 ) GECEYLE: Geceyle iirinde gecenin artrd karamsar ve korkulu duygular dile getirilir: Geceyle byr korkum Grnr sar soluk Yzyle bana yokluk Sen ge bakmay um (s.168) AYDINLIKLA: Aydnlkla iirinde aydnln getirdii yaama sevinci anlatlr: Her gn aydnlkla birlikte uyanan nlenmesi elimizde olmayan hz Akmz mekimiz iimiz gcm nsanolunu yaamaya aran(s.63)

64

KISIR DNG: Ksr Dng iiri de geceyle birlikte gelen korkudan bahseder: Nem gibi koku gibi Szar evlere gece zemediimiz bu Her akamki bulmaca (s. S.333 ) DNYA KOKUSU: Dnya Kokusu iirinde ak ve yaama sevinci bir aradadr: Her ne varsa aktan bilirim sebebini/ Aktan ve baka hibir eyden/ Yamurda slanmann/ Gnete kurumann srr aktan(s.51 ) SABAH AYI: Sabah ay iirinde de yalnzca bakarak ve kendi i dnyasnda yaayarak dile getirir, ak. Sevdii bir kzn penceresi nnden geer ve karsndaki kahvede itiini syler: Sabah ayn Evlerinin karsndaki kahvede ierim nnden getiim pencere Onun penceresi Mavi ge kar(s.41) BR SAADET DNCES: Bir Saadet Dncesi iirinde de vapurda, rastlad bir kzn karsna oturur ve bundan mutluluk duyar: Hep ayn vapurda rastlarm Gnlmn sahibi ne zamandr Zannedersin eskiden ahbabz Gider karsna otururum Sormayn sevincimi gn balarken Bir sisli stanbul sabah darda Bir gemi dalgalarn ortasnda Arar durur boyuna yerini(s.92) BELAYI AK: Belay Ak iiri yaamn alt st eden bir akn iiridir: Her iimi yoluna koymutum 65

Tam ev bark sahibi olacam sra imdi gelmezse ne zaman gelir Bana huzur bir daha Kendime bir de i bulmutum stelik Byle zamansz nerden karma ktn(s.58) SEVDA VE SEVDA PENDE: Sevda ve Sevda Peinde iirlerinde ak temasna deinir ve sevday Ne tuhaf ey u sevda diyerek tarif eder. PARKTA: Parkta iirinde sevdaya nasl tutulduunu vurgulamtr: Bir sevda byyor iimde Iktan beter hzl Karnca gidiince ar Soluumu kesmi dinliyorum(s.109) VG: Ak baz iirlerinde mutlu hatrlamalardan ibaret bir duygu olarak kar karmza. vg iirinde ak eski gnlerde kalmtr: Nasl vsem o ak beklemeleri O hazz o sevda dolu akamlar Her birinin sevinci bayram ayr Anmak der bana imdi o gnleri(s.93) Mutluluk hissi Aksaln iirlerinde yukarda bahsettiimiz tema ve motiflere bal olarak oluur. iirlerin genelinde mutluluk dncesi ounlukla doaya, yaama veya insanlara dair duygu ve dncelerle pekiir. Bu duygunun yaanabilmesi iin ounlukla bir neden gerekiyormu gibi grnse de can skntsn anlatt iirlerinde olduu gibi mutluluu anlatt iirlerinde de nedensiz bir mutluluk hissine rastlanabilmektedir. YAZ AKAMLARI: Yaz Akamlar iirinde yaz mevsiminin verdii mutluluk hissi anlatlr: Yaz akamlar ben Meneke satan u ihtiyardan Daha mutluyum(s.39) 66

BUGN GB: Bugn Gibi iirinde dertlerden uzak bir yaant iindeki kiinin mutluluunu buluruz: Gnlerden hangisi gzel Bu gn gibi(s.42) SEVDALI: Sevdal iirinde yaamaktan memnun ve mutlu olan bir kiinin mutluluu anlatlr: Elleri ve salar olduu iin seviniyor iekleri grebildii iin Hsl memnun yaamaktan(s.49) GNLERDEN BR N VG: Gnlerden Biri in vg iirinde rzgrdan ve denizden deil saadetten iir yazamadn, keyiflenemediini ve her gn sokakta gezdiini syler. AYDINLIK: Aydnlk iirinde mutlulukla ilgili bir temennisini dile getirir: nsan yorgun dmeli saadetten(s.63) GECENN RAHMET: Gecenin Rahmetinde mutluluun her an, herkes iin olmas gerektiini dler: Duman yerine mutluluk tter bacalardan Mutluluu hayatta bir arada olmann Gnlerden hangisi gzel (s.67)

3.SABAHATTN KUDRET AKSALIN HKYELERNDEK TEMALAR

3.1. Yalnzlk, Karamsarlk, D ve Gereklik BR DOSTLUK(1952): Bu ykde birbirlerini on, on iki gn nce tanyan erkek ile kadnn rahata yalnz kalabilecekleri bir yere gidileri anlatlr. ykde kadn ile erkek arasndaki ak ilikisi, belirli bir olay gereklemeden sadece bir odada bulumalar olay rgsn oluturur. Yazar, yk kiilerinin adlarn vermeyerek genel bir kadn-erkek ilikisini vermeye 67

almtr. Karakterlerin adlarnn verilmeyii tiyatro yaptlarnda da kimi zaman rastladmz bir durumdur. Erkek, kadnla yalnz kalmak iin bir ev bulmutur. Erkein bulduu ev iki katl kgir, eski bir evdir. Ahap ev yk kiilerinin yaad meknlar olarak apartmanlarla birlikte verilir. Kentleme olgusunu ok ak bir ekilde olmasa da kent-kr kartl ierisinde st kapal bir ekilde iaret etmekle yetinir. Bu kalabalk, kimsenin kimseden haberi olmad, kimsenin kimseye aldrmad, insanlar arasnda ilgilerin iyi niyetlerle balasa da gittike glenecei yerde zayflad, kopuverecek kadar inceldii, oyalanacak bir ey bulamayan insan iin yalnzln akam vakitleri, dayanlmaz bir arlk gibi bast ehir ad verilmese de stanbuldur. (iirlerinde doa betimlemeleri, tiyatrolarnda ehirden uzaklap krda yaayan karakterler bulunmaktadr.) Yalnz kalacaklar eve giderken ift bir yokuun bandaki bakkaldan konyak alr. Yoku, yazarn yklerinde bir leit-motif olarak karmza kmaktadr. Geceye Doru, Gazoz Aac gibi yklerinde de yoku leit-motifi kullanlmtr. Genelde karamsar bir tonu olduunu syleyebileceimiz yklerde yoku bir bakma bu karamsarl tamamlayan e olarak kullanlmtr. Hikyenin bunalml bir ruh hali iindeki erkek karakterini, koca bir kentte, tekdze bir hayatn getirdii yalnzlktan kurtulma abas ierisinde buluruz. ilerinde eseduran yalnzlk duygusunu neyle karlarlarsa karlasnlar kaybolmayacak bir dostlukla gsleme arzusundadrlar; ama kadnn ahlaki knt ierisinde olduunu bilmesi erkein iindeki mitsizlii daha da derinletirmekte, hayata duyduu gvensizlii artrmaktadr. Yazar, erkein bu yalnzlktan kurtulma abasn ve mitsizliini i mekn betimlemeleriyle u ekilde kuvvetlendirmeye alr: Dar, her basta esneyen alt yedi basamak kadar bir merdiveni ktlar. Deme, merdivenler ahapt, ortala rmeye balayan tahta koksuna benzer bir koku yaylyordu. () plak deme tahtalar, mavi bir ktla maskelenmi elle tutulacak ykseklikte, bask tavandaki ampul, hemen nnde kocaman bir binann svasz duvar ykselen camlar kirli pencere, ivitli badanas rutubetten yer yer kabarm duvarlar, atlaklarndan arada bir kum gibi eyler dklen tavan, her ey, her ey o kadar irkin, insana gvensizlik, daha beteri umutsuzluk vericiydi ki akla bir an nce kap kurtulmak, sadece ak havaya kmak isteini verebilirdi. (s.19) Yazarn yklerinde insan ile nesneler arasndaki iliki nemli bir yer tutar. nsanlarn duygu durumlar nesnelere bakn olumlu ynde deitirmesine neden olur. Aktardmz mekn betimlemeleri kadn ile erkek arasnda balayan sevda ilikisinin etkisiyle baka bir 68

grnme brnr. Hikyelerde karakterlerin itii sigara ve havaya savrulan duman nesneleri deitirdii gibi kiilere eitli dsel ortamlar yaratma ilevi de grr. Konyaklarn stne sigaralarndan birer nefes ektikten sonra bol bir duman odann durgun havasna savurunca ahbaplklarnn ilk mucizesiyle karlatlar. Oda deimiti. Gene o deme, o pencere, o duvarlar, o tavan, ama bu kere btn bunlar vazgeilemeyecek kadar gzeldi. (s.19) Birbiriyle tamamen kart iki farkl kiilik zelliini yaama sevinci ile dolu veya mutsuz kiileri anlatan Sabahattin Kudret Aksal mutluluk zerinde durur, mutluluun hayat ierisindeki anlardan ibaret olduunu belirtir. GDERAYAK(1956): Bir yaz sinemasndan kan gen adamn yzne boucu ve ar hava arpar. Daha hikayenin ilk cmlesiyle oluturulan bu karamsar tablo ile amalanan, karakterin ruh halini gzler nne sermek ve bize okuyacamz metnin nasl bir tonda olduunun ipucunu sezdirmektir. Karakter, yaz gn drt saatlik bir yolculukla deniz kenarna gidip serinlemekle tenha bir sinema salonunda olmak arasnda bir seim yapmtr; ancak yapt bu seimin akllca olup olmadn dnmekten kendini alamaz. Bellei ona ksa srelerle unuttuu burukluu, bulanty, bakr al acl geri getirmektedir, bu nedenle de Taksime yrrken bir ey grmez. Havann bulutlu oluu, yamur ncesinin i sknt yaratan atmosferi bir bakma karakterin i skntsnn davurumu veya nedeni gibidir. Kimi zaman apartmanlara bakp iinde ne gibi hayatlarn srdnn merak etse bu merak da ksa sreli olur, dnceleri derinliine ele alp incelemez, sadece babo geen zamann bir ekilde geirmeye bakar. ...az tedeki arsann boluundan grnen, birbirinden uzakta demirlemi be gemili bir deniz. Denizin bitiminde artk evleri, aalar seilmeyen bir kara paras. Daha yksekte, tam tepede bir tek k.(s.167) Yaplan bu betimleme canl bir grnme baklarak deil de bir resme bakldktan sonra anlatlan manzaray andrmaktadr. Herhangi bir arpcl ve canll olmayan, can skntsn gidermeyen bir baktr bu. evrenin karakterlerin i dnyalarnn zelliklerine gre ekillendiini dier hikayelerinde de iler. stanbula drt yl nce aydnlk bir gnde, bir gn bir gece sren tren yolculuu ile gelen Ahmet, bu kente niversite okumak iin gelmitir. Anne ve babas ile vedalarken babasnn tavsiyesi Hukuk fakltesinde okumakken Ahmet Felsefe okumay seer. Yazarn da bir yl Hukuk Fakltesinde okuduunu daha sonra Felsefe Blmnde okuduunu gz nne alrsak Ahmet karakterinin yazarn belirli izgilerini hayatndan yansmayla 69

oluturulduunu grebiliriz. Ahmetin stanbula ykledii anlamlar yetitii evreden uzaklap kendini yetikin hissetmek, birok maceralar ve aklar yaamaktr. Yazar, Ahmet karakterinin derinlerde yatan noktasnn ok uzun bir sre dlerini yaayabilecei byk kente kk sularn bir ana suya dklmesi gibi, kalabala karmak, ehrin yaantsna karmak istemesi olduunu belirtir.62 Baudelaire'in Correspondances (Eduyumlar, s. 35) balkl iiri gelecekte doacak bir akmn sembolizmin zeti gibidir. Baudelaire'in resim anlay, doay kardan deil, iinden gr ve gster! szyle zetlenebilecek gr, dnyann ve nesnelerin birer sembol halini almasyla sonulanr. Baudelairein bu yaklam izlenimciliin dier bir ynn oluturur. Doa-insan ilikisini daima zihinsel arka plannda tutan bir airin, semt ile bireyin ruh birliine iaret eden Giderayak yksndeki cmlelerine yakndan baktmzda bir resim etkisi de grlmektedir. i klandrlm bir maketin uzaktan grn gibi drt yllk rencilik yaay da l ld. Hava kararp da karda, skdarn, Kuzguncukun klar artnca bu benzetmeyi yapt.(s. 170) Yazarn, kar sahildeki klara karlk yk kiisinin yaaynn l l olmas somuttan soyuta gidii ile zgnlk gsterdii gibi bu benzetmesi ile Yahya Kemalin Hayal ehir iirinin u dizelerine yakn durmaktadr: Kar sahilde, karanlkta kalan her tepeden Gece, birok fkara evlerinin lambalar En sahih aynadan aksettiriyor skdar Byk bir kentin iinde karmakark duyugular da aan insann genlik hastal denilebilecek huzursuzluk nedeniyle Ahmet felsefe okumaya karar vermitir. Onun byk kent yaamnn getirdii huzursuzluk nedeninden ok fiziktesi sorularna yant aramak istei felsefe blmnde okumasnn gerekesi olmutur. Drt yllk renimi boyunca bu acayip stmadan sorularna yant bularak deil hepsini bir kenara brakmak onun zm yolu olmutur. Yaaynn dnm noktasnn bir ans olarak grd fakltedeki hocasnn insan aklnn snrlarn inceleyen dersi olmutur. Hikayede kayg, i sknts ve huzursuzluk gibi duygular derinden yaayan karakterin bu ruh halinin nedeni kentteki son gn gibi grnmesine karlk esas neden drt yl nceki fiziktesi sorularnn stn kapatmas ve gndelik hayatn iinde unutua terk etmesidir. Ahmet, felsefe retmenliini bildiren ve bir haftadr cebinde tad Bakanlk yazsn birok defalar yapt gibi karp okur. nce bir heyecan duygusu ile hemen

62

Elias Canetti, Kitle ve ktidar kitabnda kitlenin simgeleri arasnda denizi de sayar, Boyutlaryla da, srekli bymek ve deniz kadar byk olmak isteyen, bunu baarmak iin iine giderek daha ok insan alan kitle iin bir model ilevi grr. s.81

70

ardndan ise bu heyecan dalgasnn boazn tkamas ilkgenliinin vazgeilmez arkadalar olan kayglarnn yeniden hayatnda kendini hissettirmesindendir. Bu duygular ierisinde Taksime doru yrr, mzik sesleri, apartmanlarn atlarndaki banka reklmlar, tenha Beyolu akam yalnzlk duygusunu daha da artran geler olur. Cadde stndeki bir lokantada iki kadeh iki iip, ok az yemek yedikten sonra nereye gideceini dnmeden bir sokakta bulur kendini. Hikye kiisinin skntsnn nedeni yaad zaman srekli olarak sorgulamas ve an yaamaktansa bilincin kendi kendini fark eden mekanizmasnn almasyla bir benzersiz an peinde olmasndan kaynaklanmaktadr. Baka gnlere benzemedii, byle olduu iin de her zaman anmsanacak gnlerde, gene de baka gnlerde yaplan eylere benzemeyen, her zaman da anmsanacak eyler yapmak isteyip de hibir ey yapamamak ne berbat bir boluk duygusuna srklyordu insan.(s. 171). Bu duygularla bir arkadana m gitmeli, bir sinemada m zamann geirmeli, bir zamanlar sevdiini sand bir kzla m bulumal gibi seenekler olduunu dnr ancak bunlardan birini yapmas kentteki son akamn yaadn daha derinden duyumsatacandan oteline dnmeyi seer. Btn gn sokaklarda babo dolaan gen Sirkecideki oteline dndnde yorgunluktan yataa uzanr, uyku ile uyanklk arasnda Anadolunun bir kasabasnda bir lisede retmenlik yaptn hayal eder. Btn bir gn ii skntl ve nnde pek de heyecan yaratmayan bir gelecein onu beklemesi, bir aile kurup mutluluk hayallerine dalmayan bu karakter, yazarn karamsar ve srekli kendini tekrar eden gnlerden oluan zaman anlaynn sonucuna baldr. HSEYN FEYZULLAHIN EVLENMES: Hseyin Feyzullahn Evlenmesi hikyesi yazarn ilk dnemde yazd kentte aylaklk yapan kk adam tipinin daha zengin ve renkli bir slupla sanata, kente, hayata ve stanbula dair yapt gzlemlerin kurgusal bir karakter araclyla anlatmdr. Hseyin Feyzullah stanbulda Langa semtinde bir ahtapota benzeyen evde annesiyle yaamaktadr. Hikye yer yer yazarn kendi yaamndan, anlarndan izler tamasnn yan sra 1940 dnemi sanatlarnn kiisel bir portresidir ayn zamanda.63 Dnemin sanat evrelerindeki yazarlarda ortak bir duyuun yansmasn gsteren yaama bak as ve yaam sanat araclyla anlamlandrma anlay egemendir. Yazarn btn yklerini ieren Gazoz Aac kitabnda yer alan hikyelerinde, aylaklk temas ve kk adamn dnyas Sait Faik ve Garip iiri eksenindeki estetik anlay evresinde, kk eylerle mutlu olunabileceinin idealize
63

40 Kua zellikle Nazm Hikmet etkisiyle iir yazan airleri anlatmak iin kullanldndan daha genel bir ifade kullanmay tercih ettik.

71

edildii bir dnya izilmitir. Bu hikyenin 1983 ylnda yaymlanan kitapta yer almasna bakarak diyebiliriz ki ilk dnem hikyelerinde anlatlan yaamay sanat haline getirmi kk adamn aylakl bu hikyede olduka canl ve karakteristik zellikleriyle yazarnn uzak gemiine yapt yolculuklarnn izlenimleri eliinde bir araya getirmitir. yle ki bu hikye iin Hseyin Feyzullah biraz da Sabahattin Kudrettir diyebiliriz. Yazar, Beyolu balkl denemesinde ocukluktan genlie getii yllarnn geni bir zamannn Beyolunda getiini syler ve dnemin yazarlarnn birounun Beyoluna gizemsel gelen bir tutkuyla bal olduklarn; o dnemdeki Beyolunu artk bir an gibi grmekten baka bir olanak olmadn biraz da nostaljik bir yaklamla bir mekann insanlar ve havasyla tmyle deitiine yaplan vurguyla dile getirir.64 Daha tede de erevesine oturtulmu bir resim gibi deniz, orta yerinde bir kum kayyla iskele, zaman d donmu kalmt. (s.217) Denizi bir ressamn elinden km bir resim olarak betimlemek, yazarn doaya baknda sanatn, doaya bakta ve doay alglamadaki dntrc gcne bal olduu kadar, Hseyin Feyzullah karakterinin dnyaya yaklamnda sanat kimliinin de roln hatrlatr. Deniz uzakta suluboya resimlerdeki gibi durgun, gemiler yine o resimlerdeki gemiler gibi hareketsizdi. Ama o denize bakmyordu.(s.32) O, doann deil de kendi yarataca ikinci doann peindedir. Hseyin Feyzullahn odasnda asl bir Utrillo Soka tablosu vardr.65 Arada bir duruyor, evlere bakyordu, bahelere, aya, kck imgelerdi bunlar, sonra btnleerek gznde byk bir stanbul imgesi oluturuyorlard. stanbul, kukusuz, iirsel bir kentti. Ne var ki, onun asl iini burkan, Nedimden bu yana bu eski kent iin yazm, doasn vm, binbir renk deiimini saptam ozanlardan ok son gnlerde gazetelerde rastlad karikatrlerdi. alacak bir eydi bu, ama byleydi. Karikatrlerde grd darack sokaklar, payandal evleri, kedili duvarlar, siyah bir fon stnde grlen yeni domu ay, arkalarnda uzam glgelerini brakarak yryen insanlaryla esriyordu stanbulun, en byk i ezikliini karl gecelerde camlarndan karlm soba borularyla duman tten evlere bakarken duyuyordu. O evler ne denli dingindiler, kimi kez bahelerin iine ekilmi grnrler, kimi kez de sokan bir ucuna braklm gibi dururlard, kafesliydiler, yamurlu gecelerde slanm tahta yzleri belli belirsiz parldar, perde aralklarndan gsz klar szard.(s.231)

64 65

Sabahattin Kudret Aksal, Denemeler, Konumalar, YKY, stanbul 1998, s. 7375 Maurice Utrillo, 18831955 yllarnda yaam Fransz ressamdr. zellikle kent yaamnn verdii duygusal boluu yanstan manzaralaryla tannmtr. (Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, Anadolu Yaynlar Cilt 10, stanbul 1983, s.5396) Yazarn iirlerinde birok ressam ve resim akmlar dizelere yansmtr.

72

Yoksulluun belirgin bir ekilde betimlendii, hikyeyi okuyann zihninde gereki bir izlenim brakan bu satrlarda yazar somut gereklie bal kalr. Evlerin farkl konumlanna deinilmesi, her bir evin canl bir varlk gibi anlatlmas evin yazarn edebi metinlerinde dnemiyle balantldr. Odann irkin badanas, perdeler, eski konsol, kk masa, tmyle eya silinmiti gznden, imdi burada soluyan varlk belirgindi sadece. Sabahattin Kudret Aksaln hikye, tiyatro ve iirlerinde koltuundaki adam motifi, kimi zaman evinde, kimi zaman da bir sinema salonun koltuunda, uyku ile uyanklk arasnda gidip gelen, dlerine snan bireyi, yalnzl iinde betimler. ...siyah servileri dlyordu iskemlesinde kayklarak, bulutlarn dal sonra, ay, atlar, evlerin glgeleri, ta duvarlar, amar asl camlar, sokaklar uzayp giden, Langann bostanlar aras yolu. Olaanst bir gnd bu, onunsa olaanst hibir yaay biimine dayana yoktu. Yaam dediin tekdze olmalyd. Gnler sadece akan zamann iinde birbirlerine eklenmezler, renkleri, tadlaryla da birbirlerine balanrlard. Hseyin Feyzullahn, hayat bu ekilde herhangi bir olaanstlk barndrmamas biimindeki alglay, Evin stndeki Bulut oyunundaki Metin ve Nilfer karakterlerinin kart tarafn oluturur. Sabahattin Kudret Aksal, hayatla ilgili gerekletirmek istedii tamamlanmam, bir btnle ulaamam planlar olan ve hep bir eylerin olaca beklentisi iindeki kiileri anlatmtr. Nasl var olabileceklerini bilemediklerinden ya kendilerini btnyle dzene brakmlardr; ya da gerekleemeyeceklerini bildikleri hayalleriyle srdrrler yaamlarn. Evin stndeki Buluttaki Nilfer karakteri gibi, toplumsal rollerinden syrlmann yolunu bakalarnn hayatn yaamada bulur. Tiyatro ve hikyelerde ele alnan kk insanlarn yaamlarn geitirerek idealize ettikleri yaam ancak hayallerinde yaayabilirler; fakat kurduklar dlerde kendileri olabilmektedirler, bylelikle d gereklikle yer deitirerek gereklik biimine dnr. Hikyede sz edilen Langa daha ziyade ahap evleriyle bilinir. Kk Langa, Aksaray ile Yenikap arasnda tarihi bir semt. Langa, Rumca`da "dar" anlamna gelen "vlanga" szcnden gelir. Eski surlarn dnda kurulmu olan mahallede, bugn bile sur kalntlar grmek mmkn. Bizans dneminde kyda bulunan liman, zamanla Bayrampaa deresinin getirdii alvyonlarla dolar ve bostanlar kurulur. Yakn zamana kadar dillere destan olan Langa salatalklar burada yetiir. Kk Langa, mtevaz ii, esnaf ve bostanc ailelerin ahap evlerde yaad bir mahalledir.66

66

Leyla Neyzi, stanbul`da Hatrlamak ve Unutmak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 150

73

Mevsimi deiimini iirsel bir anlatmla yapld kadar yazarn Baudelairein estetik anlayna bal olarak bu durumu hikyesine tamas bir bakma onun btnlkl bir yapnn peinde olduunu da gsterir. Sabaha dou, geceye giri, k havasnn dumans rengiyle yaam srp giderken birdenbire bir sabah gkyznn src mavisiyle burun buruna gelmek, gzn devinimsiz renklerinden gz sonunu ka balayan rzgrl devingenliine gemek insann dayanan aan bir aba istiyordu. izginin yerini deitiren devinime kin duyuyorum. demiti Baudelaire, bu dizeyi ilk okuduu gn, Hseyin Feyzullah da, kendini tanmakta salam bir adm atmt.67 Hseyin Feyzullahn yaamnda en kk bir deiiklie yer yoktur, o, odasnda birbirinin tekrar gibi geen gnlerde kitaplarnn iinde yaratt dnyada yaamak ister. Kitaplarn gkleri, bulutlar, aalar varken, bu gklerin, bu bulutlarn, bu aalarn ne gerei var diye dnyordu. Yazar bir baka kitabnda kendi estetik grnn temel hareket noktasnn gzle grlen doaya kout bir ikinci bir doa yaratmak olduunu savunur. Sanat almasnn balangcnda dzenden, estetik dzenden yoksun bir yaam, chaotique bir doa, bir karmaklk, bir karanlk yn karsndadr. Bu yoksul doayla, bu karmaklkla savam, ayklam, dzenli ve aydnlk bir ikinci doa ortaya koymutur.68 Birok hikyede karakterlerin uyku ile uyanklk arasnda gidip gelen bir ruh hali iinde olmalar onlara dle-gerek karm bir dnya algs kazandrr. Odasna kapanp gemi zaman yaamaya alan Geceye Doru hikyesinin Refik Beyi, Soyut Odann Ali Numan Bey karakteri hep kendilerini odaya kapatrlar. Hseyin Feyzullah odasna kapanmasa da kitaplarn dnyasna kendini kapatmak ister.69 Bu nedenledir ki gz mevsiminin her yan tek renge bryen ve onu iine alan fanusundan kn geliiyle doann renk deitirmesini bile istemez. Hikyede farkl sayfalarda Fransz air Baudelaire adnn defa gemesine dayanarak diyebiliriz ki Hseyin Feyzullahn btn duygu ve dnce dnyas onun etkisiyle ekillenmitir. 70Baudelairede, onun gzellik ideasn belirleyen dizeler belki de: Orada ne varsa, ss, skn ve ehvet/ ntizam ve gzellikten ibaret dizeleridir. izginin yerini deitiren devinime kin duyuyorum dizesidir belki de.71 Szleriyle yazar Baudelairein estetiinin temellerinin hangi dizelerde
Herkesin harc deildir kalabalkla ykanmak: Bir sanattr kalabalktan holanmak; baz insanlar vardr, bir peri, daha beikte iken, klktan kla girmenin, kalabala karp yzn maskeyle gizletmenin zevkini, eve duyulan kini ve yolculuk tutkusunu fler kulaklarna, ite yalnz o kii gerekletirir kaynamay insanlk hesabna. (Charles Baudelaire, Paris Sknts, ada Matbaaclk Yaynclk, stanbul 2001, s.47) 68 Sabahattin Kudret Aksal, Denemeler, Konumalar, YKY, stanbul 1998, s. 98 69 Sabahattin Kudret, yazlar bile yn ceketini karmaz; kazak, hrka, kaln gmlek onun mevsime gre deimeyen kyafetleridir. Bir yerde pencere ak derdi. Oysa odann btn pencereleri kapal! Direnir, Cereyan var. Kalkar bakarlar, evet, ierde bir odann penceresi aralkm! Oktay Akbal, airler ve Ben, ada Yaynlar, stanbul 1999, s. 175 70 Sabahattin Kudret Aksal, Badelaireden iir evirileri de yapmtr. eviri iirler-Baudelaire ve Eluard, Cem Yaynlar stanbul 1991 71 Sabahattin Kudret Aksal, Denemeler, Konumalar, YKY, stanbul 1998, s. 104 ayrca bkz. Gzellik iiri, Kinim var izginin yerini bozan devinime, eviri iirler, s.7
67

74

yer aldn sorgulayarak, Hseyin Feyzullah karakteri ile bu durumu ilikilendirir.72 Elbette burada Baudelairein iirinin Gzellik baln tamas da okuyana estetik anlaynn sz konusu iirde bulunduunu hissettirmektedir. Aslnda Haticenin lm Hamletteki Ofelyann lmne benzer ekilde sonulanr. Mina Urgann szleriyle gzel nerdeyse iirsel diyebileceimiz bir lmdr Opheliannki. Opheliann lmnn intihar m yoksa kaza m olduu sorusu Shakspeare eletirmenlerince farkl deerlendirmelere neden olmutur. Kralienin anlattna gre, gen kz eitli ieklerden yaplm acayip elenklerle rmaa inmi. elenklerini suya yansyan bir st aacna asmaya alrken, bir dal krlvermi. Ophelia iekleriyle birlikte suya dm. Etekleri yaylp onu bir sre suyun stnde tutmu. Eski arklardan kopuk kopuk paralar syleyerek, bir denizkz gibi bir sre sularla akm, sonra boulmu. Beinci perdenin banda mezarclarn konumalarnda anlalaca gibi, Opheliann bir kaza sonucu mu ld, yoksa kendi canna kymak m istedii, bir tartma konusudur. Her ne kadar kralie onun suya dtn sylese de Ophelia dt sudan kmak iin, imdat istemek iin en kk bir aba gstermemi, tam tersine, arklar syleyerek kendini suya brakmtr. Ofelyann lmne benzer; nk Ofelya lme kendi isteiyle gitmek istediyse bile kurtulmak istemedii sylenemez. Hseyin Feyzullah, hep uzaktan yakndan duyduu seslerle yaamt, bundan sonra da yaam boyunca, bir kadnn yabanl otlarn evirdii bir kuyunun azndan yansyan ln duyacak... Hikye karakteri her sabah dnyay yeniden tanmak ister, bu nedenle nce aynada yzne bakar; ona gre dnya yznden balamaktadr. Hseyin Feyzullahn yz bir portre resmini anlatlr gibi ayrntlar ile yanstlr. Hseyin Feyzullah karakterini anlatrken onun, her sabah uyandnda dnyay yeniden tanmak isteyii ile yazarla yaplan bir syleide gne nasl baladn anlatmas arasnda ilgi ekici benzerlik vardr. Uyannca yeryzyle ilikimi hemen kuramam. Bir gece nce braktklarma almam, nesnelere snmam iin biraz vakit geirmek, birka sigara imek gerek. Onlara uzun uzun bakarm, bakmay severim. Bu, ayrntlara inmeden bir bakma, alglamadr diyebilirim. Bana yle gelir ki, dnya her sabah yeniden kurulur. Bunu, biraz da biz salarz.73 Hseyin Feyzullah, her sabah uyandnda saatlerce yatakta kalr; zihninde hepsi birbirinden kopuk, balantsz imgeler ve armlar olduundan m bu kadar uzun yatakta kalkmamas, yoksa bu balantsz ve kopuk imgelerle oynamak m houna gitmektedir de
72

Yahya Kemal By iir de Pariste gen iken koyu Baudelaire-perest idim./Balkonla, Yolculukla, Gzellikle mest idim./ Sinmiti iri ruhuma ulvi kader gibi; dizeleri ile Baudelairein etkisini dile getirir. 73 Oktay Akbal, airler ve Ben, ada Yaynlar, stanbul 1999, s. 195

75

ondan m, yoksa her ikisi mi buna neden olmaktadr bilemeyiz. Daha sonra Beyolundan dnerken stanbul; evler, aalar, baheleri ve gkteki ay ile btnleip birbiriyle balantl byk bir imge oluturur ki bunun nedeni kent yaamnn karmaklndan, doayla zdelemiliiyle ile btnl temsil eden Langa semtinin kartlndan szan duygulardr aslnda. EKRDEK(1954): Sabahattin Kudret Aksaln, 1954 ylnda yaymlanan bu hikyesi Sokakta Opera hikyesinin devam niteliindedir. smi verilmeyen hikye karakteri bu kez yazar kimliiyle de karmza kar. Hikyenin banda anlatc, okura seslenerek, okunmakta olan hikyeyi tam bir ay dndn belirtir. Dnmekten kastnn onu yaamak olduunun altn izer. Hikyeye balamadan nce metni yazma sreci zerinde uzun uzun durur. ekirdek hikyesi d grmek, dlerle hayat gzelletirmek, dler zerine dnmek ve bunlar sanat eseri haline getirmekle ilgili bir hikye olduundan, anlatc-yazar dlerini yazya geirirken yapaca balang hakknda da fikir yrtr. Anlatc-yazar, hikyesine balamadan nce sanat endiesi denilen korkuyu hisseder. Hikyesine nasl balayaca, hikyesi iin bir balangcn gerekli olup olmad, iyi bir balang yapamama korkusu ve gzel olan bir d yazarken irkinletirmek konularnda endielenir. Sokakta Operann kald yerden devam eden ekirdekte d dnyann zerinde fazla durulmamtr. Mevsimin, gnlerin, hava artlarnn nemi yoktur. Gnn d grn deil, hikye karakterinin i dnyas n plandadr. Birinci tekil kii anlatmn kullanld hikyede anlatc-yazarla zdeleen hikye kiisi gnlerden beri anlayamad, anlamlandramad bir huzursuzluk ve kayg iindedir. O psikolojisini u szlerle dile getirir: Bir yerlerde duramyor, geni caddelerde, yksek tavanl aydnlk kahvelerde bir trl rahat edemiyorum. Nedenini bilmiyorum, bulmak iin neler vermezdim. nsanlarn benden uzaklarken alp gtrdkleri, yaklarken de getirmedikleri bir ey var ki adn bulabilmek iin neler vermezdim(s.64). inde bulunduu ruh durumunu ikinci bir gz gibi srekli zerinde hisseden bu bak, bilincin srekli devrede olduunu, karakterin aslnda yaad ann aslnda bir sonu olarak alglanmas nedeniyledir; bu da onu daima bir neden aramaya iter. Karakterlerin neredeyse tamamnda grlen bu mutluluk-mutsuzluk gibi yaamn anlam veya amac olan ruh durumuna mutlaka bir neden bulmak gereksinimi, i dnyalarna tanklk ettiimiz karakterlerin birbirinin eitlemesi olduu hissini brakr. te bu nedenledir ki karakterler kimi zaman sadece nefes almaktan bile mutluluk duyar, ou zaman ise mutsuzdurlar. 76

Bu dncelerle, yorgun, can bir ey ekmez halde ehrin caddelerinde yrrken kendine bile zor itiraf ettii huzursuzluunun sebebini bilinaltndan yzeye karr. Bir telefon kulbesine giderek gvensiz ve heyecanl bir ekilde mehul bir kiiye telefon eder. Konumalarn geliimi okura bu kiinin k olunan bir bayan olduu hissini vermektedir. Telefondaki kiiden Mavi Bira lokantasna gelmesini ister. Hikye karakteri sessiz lokantada saatlerce telefondaki kadn bekler. O gelince, onunla konuacaklarn tasarlar. Sanki karsndaym gibi onunla konuur, gemiin hesaplamasn yapar. Hikyede bu kiinin sann, yznn renginin ve biiminin nemli olmad zellikle vurgulanmtr. Zihnindeki karlkl konumalarda hikye karakterinin sululuk duygusu iinde olduu grlmektedir. Gzel bir olay, gzel bir d ve ho bir an mahvedenin kendisi olduunun bilincindedir. Kadnn kendisini bu sebeplerle sulayacan tasarlar ve zihninde bu sulamalara makul cevaplar arar. Kadn, syledii bir szn gizli kalmas gerekirken etrafa yaylmasndan ikyetidir. Hikye karakteri ise yaanan gzelliklerin, dlerin dier insanlarla paylalmas taraftardr. Zihninden kadna verecei cevap yle geer: Bir dn, kelimelerle anlatlmaz, izgilerle izilmez, trkletirilip sylenmezse, on para etmeyeceini, d olarak kaldka, bakalarna, baka insanlara ulatrlmadka bir deeri olamayacan anlatabilir miydim?... iir yazamyorsak, resim izemiyorsak, trk dzemiyorsak dedikodu da etmeyelim mi? Etmeyelim, ama mutluluk dediimiz ey bakalarnca bilinmedike, bakalarna duyurulmadk, gsterilmedike var olabilir mi?(s.66) Hikye karakterine gre insann mutluluunu ve dlerini paylamak istemesi sanatn kaynadr. Sanatsal yetenei olmayan ise bunu dedikodu yoluyla gerekletirmektedir. O halde yaasn dedikodu! Kaynan dte bulan dedikodu!szleriyle d esinin yer almas dedikoduyu sradan olmaktan karr.74 Hikyede hikyenin ba-sonu olur mu, sanatn kayna gibi sorunlar zerine dnmek, yazarn oyunlarndaki yazar olmak isteindeki karakterlerini hatrlatr. Hikyedeki anlatc-yazar, btn bunlar zihninde tasarlar ama bekledii kadn gelmedii iin ona bunlar syleyemez. Dlerin, duygularn ilk gzelliklerini kaybetmesi zerinde dnr. Dostluklarn, aklarn, sanatn ilk ekliyle kalmad, o gzel dncelerin ve dlerin zamanla irkinletii kansndadr. Anlatc-yazar hikyenin sonunda, bu anlattklarnn bir balang, bir ekirdek olduunu belirterek hikyesini tamamlar.

74

Benzer bir yaklam Sait Faikin Havada Bulut yksnde de okuruz: Dedikodunun kymetsiz bir ey olduunu ortaya srmek de doru deil...Hi olmazsa bir zevki vardr kafirin! Dedikodu biraz alamint fotorafa benzer. Sait Faik Abasyank, Havada Bulut, YKY, stanbul 1951, s. 9

77

DNCEMN KONUKLARINDAN BR(1959) : Anlatc-yazarn kendisini zamanl zamansz anmsad, elli yan izgilerini rahata tasa da ocuk yzl, ac tatl yllarn arasndan, akl koyulu bulut kmelerini datp paralayan bir gne n gibi adn bilmediimiz elli yalarnda birinin hikyesidir Dncemin Konuklarndan Biri. Yazarn kk insanlarn hayatlarndan bir kesiti hikyelerine tamasna bir baka rnek de bu hikyedir. Yazarn, zellikle hikyelerinde 1940l yllarda zellikle de iir alannda Garip iiri ekseninde yazlan kk adamn edebiyata yansmas ile bu insanlarn dnyasn anlamaya altn, gzlemlere yer verilerek gereki bir anlatmn salanmaya alld bu hikyelerle bir dnyann iine gireriz. yle insanlar vardr ki, adn bilelim bilmeyelim, konualm konumayalm, kafamzn bir keciine yerleir, en beklenmedik bir zamanda da dmzde biimleniverirler. Hikyelerde sinema, nemli bir mekndr. nsanlarn zellikle elenmek, vakit geirmek iin gittikleri bu meknlar yazarn gerek ile d arasnda yaayan hikye kiilerinin dnyasn anlamak bakmndan zenle seilmitir. 1959 ylnda Varlk dergisinde yaymlanan hikye bu dnemde ehirli insann elenme ve bo zamanlarn geirdii meknlar arasnda belki de birinci srada yer alan sinemann yerine de iaret etmesi ynyle dikkat ekicidir. Hikyedeki zaman kinci Dnya Savann en hareketli olduu zamanlardr. Yemeini yeyip sinemaya skn eden kalantor erkekler, krkl kadnlar, nianlsnn kolunda vnge yzl delikanllar, tkrldm kzlar, biimine getirip geceleri sinemaya yeni yeni kaamak yapmaya balam renciler, filmin gen erkek oyuncusunda kendini bulacak tezghtarlar, raklar caddeleri doldurur, bir yanda da mterisiz kalm bir iki orospu klandrlm sinema resimlerinin nnde bekleirken, yarm yamalak da olsa bir tandn grmesin, yavaa omzuyla dokunur, bir h der, kapdan ieriye dalard.(s.191) Yazarn yemeini yeyip sinemaya skn eden...caddeleri dolduran insanlardan sz etmesi, sinemann hikayelerde bu kadar yer almasnn aklamas olduu kadar, gndelik yaamn gereki bir gzleminin sonucudur da.75 Hikyede anlatlan kiinin fiziksel zellikleri, ksa boylu, elimsiz, gr siyah sal, burun deliklerinden burnuna szlen dar bykl ve solgun yzl biridir. Anlatc kim olduunu tam olarak bilmediini syleyerek dier hikyelerde de hakknda bilgi sahibi olmadnda yapt gibi hikye karakteri olarak sayfalarnda canlandrd bu insanlarla ilgili

75

lk basks 1946 ylnda yaplan nce Ekmekler Bozuldu yksnde Sinemalarn karlkll sraland cadde avareler iindir. Vakit geirmek isteyen insanlar resimlerin nlerinde toplanmlard. Yer alan bu cmle bu dnemin edebiyatlar tarafndan ortak bir algya yol atn ve ortak bir duyu tarznn ifadesini gstermesi ynyle ilgintir. (Oktay Akbal, nce Ekmekler Bozuldu, E Yaynlar, stanbul 1970, s. 11)

78

bilgileri dlerinin yardmyla oluturur. Adamn gizemini yalnzl ve dilsiz olmad halde konumamas ve giyimi salar. Boyuna gre iri ayaklarndaki kocaman salapurya lastikleri Kasm bandan Nisan sonuna dek eksik olmaz, siyah kaln paltosunun iinde ayr, sanki sadece kendisinin egemen olduu bir dnyada yaar. Dier insanlarla iletiim kurmayan, kendisine bir ey sorulduunda kedi gibi miyavlayan, daha da sktrldnda kurbaa gibi baran bu adam sinema ve meyhane gibi meknlarda bulunur sadece. Meyhanedekilerin adama bak sapk veya numarac iken, anlatcya gre bu adam bir bilge kii, davran yreinden kopup gelen bir bilge kiidir. Sert rzgra srtn verip, sulu sepkenin altnda, apkasn kalarna kadar indirmi, paltosunun iinde ufala ufala yok olmu, Dolapdereden mi, Hamalbandan m kendini aaya brakp soluu yalnzlnda ald akamlar syleyecek ok sz olmal, ama kime? Hikyenin sonunda adamn tad gizem iki gencin konumalaryla akla kavuur. Adamn srekli sinemaya gitmesinin nedeni dnemin en gzel ve nl Hollywood oyuncularndan biri olan Greta Garboya k olmasdr. SEZA BEYEFEND: Sabahattin Kudret Aksal, Sezai Beyefendi isimli hikyesinde kk bir mahalle kahvesindeki insanlar, soka ve kahvenin en sadk mterilerinden Sezai Beyefendinin kiiliini anlatrken insann dlerindeki snrszl ve d kurmann verdii mutluluu da dile getirmitir. Hikyenin anlatcs kahveyi sakin, ehrin grltsnden uzak ve rahat bir mekn olarak betimler.76 Bir semaverin kaynadn bilmek mutlu olmas iin yeterlidir. Anlatcyazar ou kez camn kenarna oturup caddeyi ve kahvedekileri uzun uzun izler. Caddeden geenlerle ilgili dncelere dalmken Sezai Beyefendi, onu oyuna arr. Sezai Beyefendinin hikyede bahsedilen ilk zellii oyuna drdnc aramay bir sanat hline getirmi olmasdr. Sezai Beyefendi, kahvenin mdavimlerindendir. Sabah kahveye gelir, le yemei iin ya da baz ileri iin birka saat darda dolar. Bunun dndaki btn hayat kahvede gemektedir.77 Eskiden ne i yapt da bilinmez. Hikyede fiziksel zellikleri ksa boylu, elimsiz, altm be yalarnda biri olarak anlatlmtr. Sabah gazetelerini okuduktan sonra etraftakilerle eitli oyunlar oynayarak akama kadar zaman geirir. Sezai

Kahve, bir mekn olarak yazarn ska kulland nemli mekanlar arasnda bata gelmektedir. Kahve sosyal bir mekn olmasnn yannda bireyin yalnzlna vurgu yaplmas asndan nem tamaktadr. nk kahve kalabalk iinde yalnzl yaayan karakterlerin gsterilmesi ynyle ayna ilevi grr. 77 Ekrem In, mahalle kahvelerini iednk hayatn dourduunu ve kahvelerin toplumsal dayanmay glendirdiini belirtir. stanbulda Gndelik Hayat, YKY, stanbul 2003, s. 277

76

79

Beyefendinin zelliklerinden biri de oyun oynarken bile caddeye bakmasdr. Akam olunca da kahveye yakn evine gider. Karsnn evlenirken getirdii eski, tozlu eyal, karanlk, evinde yalnz yaamaktadr. Kars evlendikten iki yl sonra lm iki kz evlenince yalnz kalmtr. ki farkl ehirdeki kzlarndan arada bir mektup gelmektedir. Sezai Beyefendi, kahve oyunlarna ve at yarlarna merakldr. Uzun uzun at yarlarnn kritiini yapar, atlar takip eder, bazen de jokeylerle iliki kurarak tahminler alr. ehir dndaki yarlar bile bu ekilde takip etmektedir. Ancak her seferinde ona verilen tyolar aslsz kar ve d krkl yaar. Sezai Beyefendi yine de d kurmay bir gn yarlardan birini kazanacan hayal etmeyi brakmaz. Bu yarlarda onun asl houna giden d kurmas, megul olmas ve gelecee dair bir beklentisinin bulunmasdr. Yarlarla ilgili ona gelen tahmin telefonlar, mektuplar kazanmasn salamaz ama hayatna bir deer ve zenginlik katar. Anlatc-yazar onun bu zelliklerini u ekilde yorumlar: Yukardan beri yal bir oyun meraklsn, bir kumarbaz, hem de btn bu ileri hilesiz dnemeyen bir kiiyi anlattm sanrsanz aldanrsnz. Sezai Beyefendi bir d, bir umut adamdr. Hibir ey onun iin bitmez, her ey yeniden balar. Kt oyunlarnda da, at yarlarnda da arad, bir dakika sonrasndan bir eyler bekleyebilmektir(s.133). D kurmann hikye ve tiyatro karakterlerinin yaamndaki yeri zerinde yapc etkisinin deiik grnmleri ile duran yazarn, zellikle nemli Adam oyununda her gelimenin d zerine temellendirildiini dile getiren Erkek karakteri burada Sezai Beyefendinin bireysel geleceinin devamlln salayan bir faktr olmann tesinde bir karlkla ve boyutla karmza ktn hatrlarz. Anlatc-yazar Sezai Beyefendinin hayalci kiiliini bir olayla daha somutlatrmtr. Bir gn caddeye bakp yine birilerini zlediini belirten anlatc-yazar bu srada yanna gelen Sezai Beyefendinin kendisiyle konumak istediini syler. Sezai Beyefendi, anlatc-yazara sokaktan geen, on alt on yedi yalarnda okul formal bir kz gsterir ve bu kz sevdiini syler. Anlatc kahraman nce bu olaya arr. Sezai Beyefendi, at yar oynarken, tavla oynarken her zaman bu kz dndn syler. Sezai Beyefendinin dalp gittiini gren anlatc-yazar onun kzla ilgili, gelecekle ilgili olumlu dler kurduunu dnr. Sezai Beyefendinin, kz istemeye gittiini, ailenin onu olumlu karladn, gzel bir evi dayayp dediini, on altlk einin elinden kahve itiini dlediini hayal eder. Sezai Beyefendi, kza olan ilgisinden kzn haberi olmadn, bir aydr sezdirmemeye alarak onu takip ettiini belirtir. Sezai Beyefendi, gelecee dair midini, yarn ne olacan biliyor muyuz szleriyle dile getirir. Bir gn kahveye gelmeyen Sezai Beyefendinin ld anlalr. Cenazesine oyun arkadalar, jokey dostlar ve komular katlr. Anlatc-yazar, okul 80

elbisesiyle ok gen bir kz da grr gibi olduunu belirtir. Dleriyle gelecee srekli mitle bakan, hayatn renklendiren, onlarn gereklemesinden ok d kurma srecinin mutluluuyla yetinen yal gen Sezai Beyefendinin cenazesinde ihtiyarln hissettirenler ise, sonradan grme ellilik taral damatlardr. Hikyenin lmle sona ermesi, karamsarlk teminin yaamn derinlerinde yattn hatrlatan Sabahattin Kudret Aksaln sanatnn srekli olarak vurgulad bir noktadr. GAZOZ AACI(1954): stanbulda, ekonomik ve sosyal artlar ynyle zayf insanlarn yaad bir mahalleyi bir tiyatro dekorunu kurar gibi anlatr yazar. Mahallede bulunan bakkal ve kahve nemli meknlardr. Bu mahallede yaananlar hemen her gn bir dierinin tekrar gibidir; anlatlanlarla oluan tablo bir bakma byk bir kentte yaananlar deil de tara skntsn gzler nne getirir. Bir delikanlnn bir kza tutulmas bu tara havasn tayan mahalleye canllk ve hareket getirir. Hikyenin ana karakteri Saim, gnn on saatini kahvede oyun oynayarak geirir. Kahvenin karsndaki pembe boyal evin kzna tutulmutur. Saim ile kz arasndaki bakmalar Saimin oyuna yeteri kadar dikkat verememesine ve bunun sonucunda da oyunda yenilip adnn gazoz aacna kmasna neden olmutur. Sabahattin Kudret Aksaln hikye karakterlerinin birounda olduu gibi Saim karakterinde de ie ve almaya kar isteksizlik ancak bir d etkenin devreye girmesi ile sona erer. Yazarn alan insanlarn kendilerine ve evrelerine yabanclamasn dier hikyelerde ele alr; yazar yabanclamay derinliine incelemez sadece ksaca zerinde durur. Saim annesi ile yaamaktadr, babasz ve isiz bir gentir. Saim bir gece kzla karlar, acemice de olsa ilk konumalar gerekleir. Bu olaydan hemen sonra Saim bir un fabrikasnda almaya balar. Ne varsa, aydnlk, gzel elbiseler, sinema, baheler, byk binalar; tertemiz oyun ktlar veren geni kahveler, insanlarn birbirleriyle ilgilenmedikleri, bakmadan geiverdikleri caddeler bu mahalleden uzaktayd. Ak nerede yeerirse brakmak, bir daha dnmemek zere brakmak ister orasn. Onlarda da yle oldu. Gzel eyler hep uzaktadr ve bu gzel eyler iin, iinde birbirinin tekrar gnlerin yaand, bir ehrin deil de tarann zelliklerini tayan mahalle terk edilmelidir. Saim ile kz ancak iki kiinin yaayabilecei bir apartmann beinci katna tanrlar. Birlikte yaamaya baladktan sonradr ki Saim sevdii kzn adn dnr, Melahat diye yineler iinden boyuna, adna snmaya alr. alt fabrikadan ktnda eve dnmesini geciktirir, nasl olsa eriilecek bir mutluluu geciktirmekte, tadna doyulmaz bir gzellik olduunu dnr. Beyoluna yaklatnda eve daha abuk gidip o gn yaadklarn Melahate anlatmak ister. Melahat ise Saim olmadan 81

evde sklr ve bunu ona aka syler. Yllarca zlemini ektii bir kadnla hayatn paylamak isteyen Saim bu zleminin gereklemesinin sonucunda amacna ulamtr; iten eve dnerken bu zlemine ve gereine komaktadr. Yine de iinde bir boluk duygusu vardr Saimin. Saim ve Melahat bir apartmann beinci katnda otururlar. Buras amarlktan bozma, tavan bask, boyasz, yarya yakn bir blm inko kapl bir odadr. Melahatin kendisini karlamas gnn btn yorgunluunu bir elbiseyi karrcasna syrr zerinden. Melahatin yemek hazrlamas srasnda Saim bir sigara yakp dumann adeta biten gne doru savuruverir. Sigara ve duman ile oluturulan bu geicilik yazarn iirlerinde ve oyunlarnda da kimi zaman karmza kan bulut motifi ile geicilik ve uuculuk zellikleriyle birleir. Saim iin gkyzne yakn, bir kadn yemek hazrlarken sigara tttrmek byk bir keyif ald eylem olmasna karlk Melahat ise mutfakta kocasna yemek hazrlayan, iten dnen kocasnn yorgunluunu hal hatr sorarak gidermek grevi stlenen geleneksel kadn rol ile kartlk oluturur. Yemek yenildikten sonra Saim iinin skldn, kp gezmek istediini syleyerek daha nce oturduklar mahallenin akamla birlikte evlerine ekilen insanlarn dnyayla ilikilerini kestiklerini ve hayatn bittiini ancak bu yeni yaamlarnda ve bulunduklar meknda ise byle olmadn ifade etmek ister. Saim Beyolunda Melahat ile gezmeyi Pasifik adalarnda sevgilisi ile yolculua kan bir serven adam gibi hissederek bbrlenir. Saim ile Melahat arasnda iletiim Saimin i konumalar nedeniyle kopuk kopuktur, birbirlerini anlamak iin deil de gnn yorgunluunu atp dinlenmek iin konuur Saim. Sinemadan ktklarnda birlikte itikleri gazoz Saime eski mahalle yaamn ve Melahat iin hissettiklerini anmsatsa da kadnn srarlarna ramen duygularn sylemez, bu da aralarndaki iletiimsizliinin bir baka aamas olur. Dier hikyelerde vitrine bakmak zaman geirmek ve aylaklk iin nemsiz bir eylemken, Melahat bir sokan kesindeki vitrinde klar iinde cansz bir mankenin zerindeki elbiselerini deitirmesini her gn ilgiyle takip eder. Onun bu tavr yaad sradan ve tekdze geen gnlerin bir cansz manken araclyla deiime ve renklilie olan ihtiyacnn st kapal ama somut bir gstergesidir. Hikyede, sinemada film izlemek gn boyu alp yorulan bir insann rahat koltuklarda oturup uyuyup uyanarak rahatlad bir eylem olarak verilir. Bir kovboy filminin afiinde grd atyla kovboy Saimin ocukluk dneminin ryalarn sslemektedir. Ancak hikyede sinema dlerin bulunduu bir alan olarak deil de yorgunluk gideren keyif verici bir madde gibi alglanr Saim tarafndan. Eve dndklerinde Saim penceren gnde birka defa seyrettii ve bakmaktan byk zevk ald bacalar ormanna dalar. Birbirinin benzeri gnlerden sonra mevsim sonbahara doru yaklar. Melahat, Saimin evde olmad 82

zamanlarda ev ileriyle urasa da gnn kalan zamannda yapacak ii olmadndan sklr, darya kp gezmek istei iinde belirince Saimin darya kmamas konusundaki uyarsn anmsar. Bir gn tuhaf bir ey oldu. Melahatin sabahtan akama dek yapayalnz, insansz geen zamanna bir insan kart(s. 90) Yazarn birok hikyesinde nemsiz bir olay gibi grnen enin olay rgsnn gidiini deitirdiinin bir dier rnei burada aa kmaya balar. Melahatin yalnzlna karan bu insan alt katlarndaki odada bir terzi radr. Bir aya hafife aksayan, orta boylu, zayf, kumral salarn arkaya doru tarayan on yedi yalarndaki bu rak ile Melahat yalnzlktan skld bir gn rastlant ile karlar. Melahatin bu terzi ra ile balayan arkadalnda Saim ile karlatrma yapmas ilikilerinin tavsadn gstermesinin yan sra okuduu romanlarda izledii filmlerde hissettiklerinin Saimle yaadklarndan farkllk gsterdiini dnmesi onu farkl bir araya srkler. Terzi ra ocuun farkl olmayan bir birliktelik nerisiyle Saimden de ayn szleri duyduunu anmsar; gveni sarslr, insanlara kar soukluk ve krgnlk duyar. Buna karn ocuun houna gittiini, ne diye bu kadar dndn sorgular ve yaayaca bir servenin sonunu dnmeyen birinin heyecanlarna kendini brakr. Saimin hayat ise Melahatin karsna bir rastlant sonucu kan terzi rana karlk ayrld mahalleden uzun zamandr grmedii oyun arkadalarndan Osman fabrikadan kt bir akamst yine bir rastlant sonucu- karlamas ile baka bir yne doru yol almaya balar. Saime Melahatin alp almadn soran Osmana evde olduunu, belki cannn skldn ve soka seyrettiini, aada ufack adamlarn dolatklarn grdn, belki de uyuduunu syler Saim. Burada iki insan arasndaki ilikinin ve dnyann farkll btn gereklii ile aa km olur. Saimin Osmanla eski mahallesine dnmek isteyii bir kartln ve karlatrmann sonucunda dnyadan bsbtn ayrlm gibi bir apartmann en st katnda olmaktansa kl pencerelerin altnda kimlerin neler konutuklarn az ok hayal ettii evleri, bakkal, kahvesi, kedileri, kpekleriyle gznde tten mahallesini tercih eder. Eski mahallesi heyecan ve macera demektir; nk kahvede oyun oynarken, pencereden grd kz bir macera demektir onun iin. Bu anlamda denilebilir ki Saim iin hayat dokunulmadan pencereden grlen ve heyecan yaratan dsel bir ortam demektir. Saim iin bir kadn ile birlikte olmak demek biraz gsteri, geri dnmek kaydyla biraz bulunduu mahallenin dar yaantsndan uzaklamaktr. Melahat ise yazarn bir syleisindeki ifadelerle- kavanozun iindeki sinek gibi, kendini ortamnn dna atmak ister ve atar. Saimin eski mahalledeki oyun arkadalaryla geirdii zaman kendisine ve birlikte oluturduklar sevgi, iyilik, rahatlk, gzellik gibi deerlere tercih etmesi Melahatta tam bir hayal krklna neden olur. Osman ile mahallede oyun oynamaya gitmeyi Saim bir alkanla dntrr ve bu durum 83

sreklilik kazanr. Melahatin bu yeni duruma tepkisi hi de olumsuz olmaz; Saimin onu evde bulamayacan sezdii bir i dn birliktelikleri de sona erer. Ona, aylardan beri bir kadnla gezdii sokakta yalnz bana dolamak ilk nce tuhaf gelir, dier hikyelerde mutluluk/mutsuzluk duygusunun nedenini dnp bulamayan hikye kiileri gibi bu tuhaflk duygusunun nedenini ise bulamaz. Saim,Umutlarnn, duygularnn krlp para para olduu bu akam, beyaz perdede bakalarnn sevdalarn, heyecanlarn seyredecekti. Onun daha nce deindiimiz dorultuda- hayat bir pencereden kardaki bir kz seyretmesinde aslnda nasl ki kendisi yoksa seyrettii filmde de bakalar dolaymndan elde ettii hayat paralarn iselletirip kendini bu deneyime kat(a)maz. Film izlemeye gitmeden nce bir ikembeciye giden Saimin iindeki tuhaflk ve kayg azalrken, geceleri yatanda Melahat olmadan her yar uyannda yannda bir boluk duyup onun gittiini anmsamas bunlarn hepsi iinde bulunduu dar ereveyi kramayan, sadece bedeniyle varlk dzeyinde kalan kk adamn dz ve yzeysel dnyasnn yansmalardr. Hikyenin sonunda bir gece arkadalaryla Beyoluna elenmeye giden Saim ve arkadalar Melahatla yannda gsterii ve varlkl bir adam birlikte grrler, Melahat arkasnda baygn bir koku brakr. Tadlsa, o gne dek lezzeti bilinmeyen bir likrn tadn verecei sanlan ylesine baygn, ar, gzel bir koku.dur bu ki yazarn kzn bir iki tadnn Saim ve arkadalarnn zerlerinde brakaca etkiyle benzerlik kurmas onlarn dnyasn tat duyusuyla aktarmas yzeyselliklerini baarl bir ekilde gstermektedir. BR TRENDE GDENLER: Uykusuz, scak ve boucu bir yaz akam, insann can skntsndan kurtulmak iin yapt sradan davranlarn anlatlmasyla balayan hikye, yazarn dnde canlandrd hayali bir yolculuk hikyesidir. Yol ve yolculuk skntl bireyin bu skntsndan kurtulmak iin bavurduu bir yoldur. Ancak buradaki yolculuk gerekte deil de, yolculuk d eklinde gerek-hayal kartl oluturulmadan anlatlr. Yolculuk iirlerde ilenen nemli temalardan biridir. Byle gece yarlarnda herkes uykuda, ben uyank, yapayalnz kaldm zamanlarda anlatlmaz bir mutluluk duyarm iimde. Dnmeyen, zamann gemesini istemeyen ve uyumayan anlatc, her eyin bir dzen ierisinde olmasndan huzur duymaktadr. Her ey prl prl bir dzen iindedir sanki. Her ey, baka trl olsa yapamayacam, delicesine bal olduum bir dzen iindedir. Bu dzeni brakmal bylece, yatp uyumal.

84

Ertesi gn uyandnda koltuu, aynay ve masay ayn yerde bulamamann endiesi anlatc-yazarn iini kaplar. Bu btn ehir uyurken kendini yapayalnz hisseden ve bundan mutluluk duyan karakterin, kaygl ruh hali Necip Fazln Kaldrmlar iirini hatrlatr. Gerek ile hayal arasnda gerekleen olaylar Sabahattin Kudret Aksaln okuyucuyu farkl bir ruh haline sokmak iin hikyelerinde kulland bir yntemdir. Bay Hi adl tiyatrosunda Erkek karakteri belki hi varolmamtr da Kadn karakterin yalnzln gidermek iin uydurduu bir kiidir. Yine akac oyununda Ragp Beyin lmemesi, evine dnmesinin ardndan bu durumdan evdekilerin rahatsz olmalar sonucunda birden ortadan kaybolmas Ragp Beyin hi geri dnmediini dndrten bir havada verilir. Dnyor muyum? Dnmyorum, iyice biliyorum bunu. Ama yine de bir ey var, uyutmuyor, bir trl. Uyutmuyor ya, uyank da saylmam. llemeyecek kadar ksa sreler iin uyuyup uyanyor olmalym. Pencereleri klar iinde, geceleyin istasyonlar arasnda mekik dokuyan trenleri dnmek bir tuhaf eder beni. Nerden geldiini, nereye gittiini pek bilmesem de, bir k, bir vagon, bir kompartman seerim kendime. OUL(1956): Bu hikyede bir anne ile oulun bir arada yaamalar annenin i dnyas merkeze alnarak ele alnr. Dier hikyelerde ehirde aylak gezen, evlilii pek de dnmeyen gen adamlarn hikyesi bu hikyede annenin bak asyla yanstlr. Hikyede annenin oluna hazrlad sofrann titizlikle hazrlanmasnn gerekesi evlenmeden nceki dlerde aranmasna iaret edilir. Aile iirinde gen kzn daima d kurmas, imdiki zaman deil de gelecei tasarlamas hikyedeki anneyle benzerlik gsterir. Huylarnn tm o alarda bulmu, tanm, gelitirmiti. imdi btn alkanlklar, bir zamanlar kabuunu atlatmasn beklerken heyecann ektii ekirdeklerin artklaryd. Bir zamanlar yaamamn hzyla gelien hareketleri, imdi anlamlar yitirilmi kalplardan baka neydi? Bir Gecede Trende Gidenler hikyesinde de karakterin dzene olan tutkunluu burada annenin dzene dknl eklinde yeniden karakterin nemli bir zellii olarak ilenir. Evin dzenini, anne sanki bir tiyatro sahnesi grevlisi gibi kontrol eder. Buradaki tasvir bir bakma yazarn, tiyatro yazar olmasnn yan sra tiyatro zerine dnen, tiyatrolarnn balang ksmnda oyuncularnn roln nasl canlandraca konusunda da bilgiler veren, bununla da yaam ve yazy tiyatronun iine yerletiren bak asna sahip olmasnn etkisidir. 85

Perde almazdan nce dekorun, dekorla birlikte daha bir sr eyin yerli yerinde olup olmadn gzden geirirken t karmamaya dikkat eden bir sahne grevlisine benziyordu bylece. Oul eve girdiinde Bir Aralk akamnn nemliliini, bu nemlilikle birlikte gecenin iinden bu ev iin yabanc saylabilecek birtakm eyleri de beraberinde getiriyordu. szleriyle ev atmosferinden farkl bir ruh halini canlandrarak eya-insan ilikisi verilir. Anne gvenlik ihtiyac ierisindedir. Kocas bir gece haber vermeden evden ekip gitmitir. Tiyatrolarda ve dier hikyelerde kadnn gvenlik istei dile getirilir. Annenin oluna yllardan beri sregelen bir alkanlkla yatacaklar zamana dek inceleyen bir gzle bakmas ilk grlen bir resme duyulan ilgiyle, merakla gerekleir. Yazarn, bakla ve grmeyle ilgili grleri daima ilk grlen bir nesneye hayret ve hayranlk uyandrmas, bir ocuun bakna sahip olunmas gerektii eklindedir. Oluna bakan anne onu gemi zamana ksa bir yolculuk yaptrr. Dalp gitmiti gemi zamana, deiik yzler geip duruyordu gzlerinin nnden Rastlant, Sabahattin Kudret Aksaln hem tiyatrolarnda hem de hikyelerinde kaderin bizim dmzdaki gler araclyla yaammz deitiren bir faktr olmasyla deerlendirilir. Hayatlarnda byk deiiklikler yapamayan, edilgen kiilerdir hikye kiileri ki bu durum u satrlarla verilir: ...yaaymza dzen veren olaylar ne kadar dmzdayd bizim, rastlantlarn ne umulmadk bir gleri vard. Gereklemeyen hayat dleri, bilindna yalnzlk zamanlarnda anmsamalar iinde ker kiilerin stne. Anlar birbiri pei sra bir sinema eridi gibi gzlerinin nnde canlanr; ancak deiim iin hibir aba ve davran gsterilmez. Ah bu gereklememi istekler, niyetler! Ne zaman, nasl tepecei belli olmayan bir ukde gibi siner insann iine, byle yalnzln ortasnda bocalad bir anda da varln duyuruverir. Koltuuna oturup gazetesini okuyan adam figr bir iirinde ilenir. Kahveden bir yudum daha alan oul, biraz daha yerleti koltuuna, ayaklarn uzatarak ileriye doru kayd, yeleinin dmelerini zerek ban arkaya dayad. Anne ile oul arasndaki iletiimsizlik bir doa olay olan yamurun ya ile kontrast oluturacak ekilde verilerek daha arpc bir ekilde verilir. kisi adna da, hzn artran yamurun saaklardaki sesiydi konuan, bir de odadaki saatin alabildiine aceleci, bir bilinmeyen yere doru koan tik taklaryd. Sofra ve saat Sabahattin Kudret Aksaln tiyatrolarnda ve hikyelerinde deiik ilev ve amalar belirtmek zere sk sk kendini

86

gsterir. Yazar, burada skc ve kendini tekrarlayan hayatlarnda zamann geiini gstermek amacyla saati kullanr. Dier hikyelerde de gerek yaamla dlerde srdrlen yaam arasnda, adeta arafta ruhlar gibi yaayan hikye kiileri Oul hikyesinde kendine yer bulur. Oul da gzleri yar kapal, uykuyla uyanklk arasnda, yar dncede, yar dteydi. Zaman ve yaam temasnn i ielii annenin edilgenlii ierisinde anlatc tarafndan u szlerle tasvir edilir: Anne gereklememi bir gelecein acsn srdrp giderken, o da iinde yaad zaman koruyamamak korkusundayd. Bir dzeni vard yaaynn yetiyordu ona bu.

3.2. Aile, Hayat ve Ka HOVARDA: Hovarda hikyesi zamann belirtilmesiyle balar. Hikayelerde

zellikle mevsim veya gnn sabah, le gibi belirli zaman dilimleri zellikle belirtilir ki zaman hakkndaki bilgi hikaye karakterleri ve mekana dair yaplan aklama hikayenin daha ilk paragrafnda verilen bilgiler arasndadr. Seksen yan am ihtiyar bir adamn sabah ona doru evden kmas ve akam eve dn arasnda geen zaman diliminde sradan bir gnn pek de ilgi ekici olmayan olaylarnn anlatlmasdr Hovarda balkl hikaye. Korkuyla sokak arasnda iki yandan gelen arabalara dikkat eden ihtiyar adam bir eski zaman akma ile sigarasn yakar. Hikayelerde evlerin birbirine gre konumlan, ev iindeki eyalarn yeri, sokaklarn, sokaklardaki yaplarn, aalarn duruu ve oyunlardaki simetrik bir dekor tasviri hikaye ile tiyatrolarn ortak zellikleri arasnda yer alr. Sigarasn yakp yryen adamn hareketleri de bu simetrinin oluturulmas ve gsterilmesi iin ayrntl olarak betimlenir. Yrd yine, parmann birini duvarlarda, camlarda, yamur borularnda gezdirerek, kaldrmlarda zikzaklar izdi, br eliyle de yol boyunca caddenin yanna sralanm aalarn gvdelerindeki kabuklar syrd. htiyar adamn ellerini kullanmas hikayenin ilerleyen sayfalarnda yine karmza kar. Bilet alp sinemaya gittiinde matinenin bittiini renir ve bir kahveye girer. Sinemada kendisine matinenin bittiini syleyen kiinin tavr pek scak deildir. Kahvede garsonun ihtiyar adam oturduu sandalyesinde kaldrrken davran da yine saygszcadr. Paketini kard i cebinden, bir de sigara yakt. Yere braklm ayla elindeki sigara, ikisinin de ayn zamanda kullanlmas zorunluluu, kolayca zmlenemeyecek gerek bir sorun oluturuyordu. Sabahattin Kudret Aksaln seksen yanda ihtiyar bir adam anlatt bu hikayesinde ilgi ekici grnmeyen kiileri ve olaylar kaleme almas okuyucuyu yadrgatabilir. Ancak 87

yazarn yaamn nemsiz gibi grnen kiileri ve olaylar bir bakma byte altna almas ve dikkatli bir gzle bakldnda yaanan veya dlenen her eyin nemli olduu sonucuna ulatrr bizi. Evinin bulunduu sokak betimlemesi Hseyin Feyzullahn Evlenmesi hikayesindeki ve kimi iirlerde karmza kan birbirine yaslanm evleri anmsatr. nnden getii frndan, nar gibi, elle tutulamayacak denli scak bir ekmek alp gkyzne bakldnda atlar birbirinin stne ylm gibi duran sokana sapt. Kapsnn nnde yer alan kedi aslnda hikayede kars da dahil herkes tarafndan dlanan, hor grlen ihtiyar adam ve kedinin kk olmas da adamn aresizliini temsil eder. Kk bir kedi grd eikte, mart yavrusu, eilip enesini kad, okad. Hikayenin sonunda seksen yandaki kadnn, adama bu zamana kadar nerede ve hangi kadnla olduunu sormas, hikayecinin kadnn deimeyen doasna ve kar koca arasndaki iletiimsizlie ironik bir yaklamdr. GECEYE DORU: Yazar bu hikayede baba, anne ve bir kz bir erkekten oluan bir aile ortamn, bu ailenin ksaca gemiini ve Refik Beyin emekli olmasn isteyen mdrnn bu isteini karsna yalan syleyerek belli etmeden hayatlarna devam etmesini anlatr. Bu ykde birka temann birden ilendiini, yalan, mutluluk, yallk, aile iindeki bireylerin iletiimsizlii, gemii yeniden yaama arzusu gibi yazarn dier yklerinde sklkla yer verdii temalarn yer aldn okumaktayz. Aslnda yalan temasnn dier temalara gre n plana ktn syleyebiliriz. Bizim Olan Sokaklar yksnde ve Geceye Doru balkl ykde yer alan zaman ve mekn ynyle simetri dikkat ekicidir. Bizim Olan Sokaklar yksnde bu simetri betimleyici bir anlatmla u ekilde anlatlr: imdi her akam eve dnerken iki yandaki evlerin badanalarnn bana biraz soluk, dkkn vitrinlerinin pek de bir ey sylemeyen halleriyle grnd bu tozlu sokaklar, bir zamanlar, ocukluumdan syrlp ilk genlik ana girdiimi sandm sralarda, benimle ayn duygular, ayn umutlar yaayan bir arkadamla beraber, yaz gecelerinde dolamaya doyamadmz, dolatka tiryakisi kesildiimiz sokaklar myd diye dnyorum da, bir bakma bu deiik yzleriyle tanmakta glk ekiyorum. Geceye Doru yksnde szn ettiimiz bakmllk canl bir hayat tablosu gibi canlandrlarak yle anlatlr: Yolun iki kenarna serpitirilmi kk dkknlarn sahipleriyle, ak penceresinin nndeki ke minderine oturmu, soka seyreden hayli yal bir iki komusuyla merhabalatktan sonra kendini evinin nnde buluverdi. 88

Yazar, dier yklerinde karlatmz yoku izleini burada da kullanr. Refik Beyin glkle kt bu yoku bir bakma onun hayatnn da sonuna geldiinin iaretidir. Refik Beyin yokutan inerken deil de yokutan karken anlatlmas bu grmz destekler niteliktedir. Refik Beyin evine geliini avludaki ayak seslerinden anlayan ei Nazime Hanm ile konumalar yllardan beri ayn cmlelerle olmaktadr. Hayatn tekdzelemesi ve bunun sonucunda mutluluklarla dolu gemi zamanlarn bir odaya ekilerek anmsanmas Sabahattin Kudret Aksaln hikaye kiilerinin en nemli eylemleridir. yklerde nemli bir tema olarak ele alnan iletiimsizlik veya birbirini anlamama bir ksrdngnn ekirdeini oluturur; nk yalnzlk iletiimsizlii, iletiimsizlik de yalnzl dourur ve besler. Sradan ve tekdze bir grnm alan bu aile tablosu, Refik Beyin einin kahve yapmak zere yanndan ayrlmas artk onu rahatlatan bir durum olmaya balamtr. Yalnz kalmak, odann kapsn kilitlemek, sonra kilitlenip kilitlenmediini yeni batan gzden geirmek, kapnn kilitli, kendisinin de odada tek bana olduuna inannca pencerenin nne oturmak, saatlerce dnmek, ta evlendii, ilk memuriyete girdii gnlerden bugne kadar geen yllarn dncesinde srasyla yeniden yaamak istiyordu. Evine gelirken yokuta dinlenmek amacyla bir sreliine bakt deniz yalnz kald odasnn penceresinden suluboya resimlerdeki denizler gibi durgun, gemiler yine o resimlerdeki gemiler gibi hareketsizdir; ama Refik Bey bu denize bakmaz. Refik Beyin bakt onu heyecanlandran i dnyasdr, gemiidir. Odasna kapanan Refik Bey gelinlii ile Nazime Hanm canlandrr gznn nnde. Evliliinin ve katipliini ilk yllarnda iinden evine, evinden iine sabrszlkla, heyecanla, akla kotuu yllar , ilk kz iki yl gemeden lmn zlerek, daha sonrasnda ikinci kz ocuunun doumunu

Nurtenin be yl sonra da Ylmazn dnyaya geldii mutlu zamanlarn anmsar. Nazime Hanm einin kapy kilitlemesine zlr, kapy kilitlemesinin nedenini renmek ister. Eine gemi zamanlarm yaamak istedim yantn iletiimsizlii varolusal bir sorunla kendi kendine yantlar: Ah dedi Refik Bey iinden, biz kendimizi bile doru drst anlayamyoruz. Kald ki bakalarna, o bakalar isterse en yaknlarmz olsun, anlatalm. Olur mu byle ey? Grlm mdr bir insann bir baka insann iinden geenleri tpatp anlad? Refik Beyin hayat sorgulamas ve anlam aray iinde oluu ilk defa kznn lmnde ortaya kar. Onun u szleri bu durumu olduka ak bir ekilde dile getirmektedir: Ne tuhaft bu dnya. Yoksa tuhaf deildi de ona m yle geliyordu? 89 veremeyen Refik Bey, ailedeki

Onda gemi zamann anmsanmas kara ile deniz arasnda gerekleen gel-git olay gibi bir doa olaydr, bir bakma zorunludur. Gel-git olaynn doada oluturduu zarar, gemi zamanlarn, hayallerin sakin olmas gereken Refik Beyin akam saatlerini altst etmesi ile benzetilerek anlatlr. ykde Refik Beyin yllar nce ailece gittikleri Gksudaki piknikte grd rya ve bu ryann onda yaratt izlenim, kark bir psikoloji yaratmas ynyle yer alr. Ryasnda i yerinden alma arkada olan ve arkadalar tarafndan endaml Handan dedikleri gzel bir kadnla Gksuya ailesi olmadan geldiini, kaya bindiini, bir eyler itiini grmtr. Bu rya Refik Beyi huzursuz yapar. Ailesine ktlk yaptn, eini aldattn dnp huzursuz olmas onun belki de bu ryadan zamansz uyanmasndan belki de Gksuda Handanla kaykta bulunduklar ann gerek deil de rya m olduunun belirsizlii iinde verilir. Akam yemei ve bu zamanlarda aile bireylerinin hep bir arada bulunuu yazarn aile temasnn ele almasn kulland bir edir. Ailenin birliktelii sadece bu akam yemeklerinde gerekleir, duygu ve dnce dnyalar birbirinden farkl birer kiiliktir hepsi. Nurten ierde radyoyu am caz arklar dinliyordu. Ylmaz yatana uzanm spor dergilerinin koleksiyonlarn kartryor, kendini resimlerdeki gollerin atan yerine koyuyor, yrei bir ho oluyordu. Nazime Hanm bulaklar ykyor, Refik Beyin bir trl anlam veremedii acaip dalgnln dnyordu. Refik Beyin karsnn anlam veremedii skntsnn kayna mdrn artk emeklilik zamannn geldiini sylemesi ve bu durumu eine nasl anlatacadr. nci Enginn bu ykyle ilgili olarak u belirlemeleri yapar: Bir erkein hayatnda iin nemi ve emekliye sevk edilme kavramnn ne kadar ykc bir etkisi olduunu bize derinden hissettiren bu hikye, Sabahattin Kudreti bir baka ada, Behet Necatigil ile birletirir. Mutluluk nedir, sadece grnenle yetinmek mi? Yalann hayatmzdaki yeri nedir? Yalan, gerek korkusuyla snlan dayanaksz bir snak mdr? bsenin nice oyunundaki mutluluk ve doru kavramlarnn atmasn, bu hikye bize anlatyor.78 Gece herkes yatanda uyurken Refik Bey, evi dolar olunun horultularn iitir, einin ve kznn grd ryadan honut yzlerini grr. Edebiyat hayatna air olarak balayan ve her zaman iiri sanatsal retiminin merkezine oturtan Sabahattin Kudret Aksal bu ykde gece ile yokuu imge olarak birletirmitir. O, bu ykde karamsar bir ton ile Refik Beyi ve ailesini ele almasna ramen, bir gemiye benzettii evi yeni bir limana

78

nci Enginn, Aratrmalar ve Belgeler, Dergh Yaynlar, stanbul 2001, s. 300

90

gtreceini syleyerek tekdzeliin dna klabileceinin ipucunu verir. Birok hikye karakterinde olduu gibi Geceye Doru hikyesinin de merkez karakteri mutluluk zerine dnr ve mutluluun iinde yaanlan an ile deerlendirilmesi gerektiine iaret eder. K K ARASINDA: Hikye iki kiinin kimi zaman gemite yaptklar konumalara yaplan gndermeler nedeniyle kimi zaman da anlamca kapal szlerle oluturulmu bir durum hikyesidir. Konumalarna bir yerde iki imek iin uygun bir yerin neresi olaca stne olan iki kiinin adlar verilmez. Anlatc bir yazardr. Havann yamurlu olduu bir atmosferde geen hikyede yamurun sokaklarn ilk kurulduklar gibi grnecekleri ekilde ykamasn ister. Bir meyhane aramak iin getikleri bir geit aslnda yllarca nce getikleri bir yerdir. Bir anm vard anlatacak. Anlatmadm. Neyim varsa her eyimden, btn bilgilerimden, inanlarmdan anlarmdan arnmak istiyordum. lk dnyaya geldiim gibi denemeyeyim, ama dnyay ilk tandm gndeki gibi olmak istiyordum. Gemiinden syrlmak istei nedeniyle yakt sigaradan ve alkanlklarndan tiksinir, uzaklamak ister. Alkoln ve konumann yaadklarn unutturacan dnr ama yeni batan anmsar. Anlatcnn iinden kamad durumu bir ember olarak nitelemesi, yazarn tiyatrolarnda da kulland bir metafordur. Hem skmas, daraltmas, skcl ile hem de balang ve biti noktasnn olmamas ynyle ember, anlatc konumundaki hikye kiisinin psikolojini vermek iin kullanlr. Bir dnce ki, gel de kurtul emberinden elindeyse! Hikyede anlatc konumundaki kii bir yk yazm ve bu yk iki kii arasndaki ilikinin bozulmasna neden olmutur. Dinleyici konumundaki kii hikyedeki adamn anlatcnn kendisi olmadn inkar etmesine kar kar. Ben o yky yazmamalydm. Dorusu buydu. Byle syleyecektiniz. imdi ayn eyi iinizden, ta iinizden sylemediniz mi? Evet, iimden geeni syledim imdi dedim. Grdnz m? Ama insann iinden geeni sylemesi berbat bir ey, dedim. Bu konumada samimi davran gsterilmedii iin biten bir ak ilikisi ve ardndan yaanan pimanln etkisiyle hayata yeniden balamak isteyen bir karakter anlatlmaktadr. Dier hikyelerde karmza kt gibi bu hikyede de karakterler arasnda yazar konumunda kurgusal bir kiilik yer almaktadr.

91

Hikye karakterinin syledii u szler yazarn Bay Hi oyunundaki Erkek karakterini hatrlatr: ...bu kentte kimse benim imdi burada olduumu bilmezdi. Kayptm. Btn balarm zm, atmtm. Ne adm, ne evim, ne iim, ne sevdiim, ne dostluklarm, ne dmanlklarm, benim iin imdi hibiri yoktu. Hibir ey dnmyor, istemiyordum. Bylece yllarca srecek bir zaman, burada tketmeye gnllydm. Anlatc-yazar hilemek, yok olmak istemektedir bir bakma. te bu ynyle Bay Hi oyunundaki Erkek karaktere benzer. Konumalarn ve ikilerini bitiren iki arkada aydnlk geni bir caddeden getikten sonra anlatc nereye gideceini sorar arkadana. Parka gideceini syler dieri. kentin kocaman saatinin her yarm saatte bir aln dinleyeceini ve sabaha aydnlk, taze kacan dnr. Saat bir motif olarak hem iirlerde hem tiyatrolarda gemesi ynyle trde de kendini gsterir. Yazar burada zaman somutlamak iin kullanr. Zaman geecek bylelikle insan kendini yenileyecektir. Bana: Siz? diye sordu. Eve dedim. Yemek yemeniz gerekiyor, dedi. Konumam da, dedim Alar gelecek,dedim. Alar m? Korkun, dedi. Arkada, anlatc-yazara nereye gideceini sorduunda aralarnda geen bu konuma bir bakma aile yaantsnn belirli kurallara ballna bir eletiri gibidir. YAZLIKTA: Bir alkanlk sonucu yazdr hep ayn pansiyonun ayn odasn yazlarn geirmek iin tutan bir adamn buradaki insanlarla ilgili gzlemlerinden yola kp, deiir gibi grnen bir hayatn kesitini verir. Pansiyonu kiralamasnn nedeni denize yakn ve ak bir yer olmas deildir; nk hikye kiisi ak havaya ve denize ilgi duyan biri deildir. Anlatc-yazarn kaygl, skntl ve karamsar kiiliini ne deniz ve ne de vapurla yaplan yolculuk deiiklie yol amaz. Ahmet Haimin adn bilmedii bir yazsndan sz ederek deniz yolculuunun kendisini gnlk kayglarndan arndrdndan sz eder. Onun yaamdan tat almasn salayan ise milyona yakn, milyonun az stnde insann yaama sava verdii kente bakmak, sevinler, aclar, umutlar, yorgunluklarla dolu kente ve bu grnten baka bir yere dnmektir.

92

Hikye kiisinin oturduu pansiyon bahe iinde bir iki katl evlerin bulunduu bir sokaktadr. Burada oturan insanlar ekime doru ehre iner mays sonunda ise dnerler. Bir akam evine dnerken geen yldan tand bir kz ocuunun bym olduunu fark ettiinde zaman zerine dnr. Zamann bizden bir daha geri getirmemek zere alp gtrd bir eyler olduunu, bylece tkendiimizi anlamak iin bir ocuun bir gn, bir ya daha bydn grmek yetiyor. szleriyle hikyede zamann geiciliine yaplan vurgu insanlarn deimeyen yaplar ve doalar ile kartlk oluturur. (Bilirim iirinde bilirim bouna gemi vaktim) Pansiyonun arkasndaki korulua bakan iki odasnda yal bir kar koca ve on sekiz yalarnda kzlar oturmaktadr. Her yaz biraz daha imanlayan kocaman bir koltukta koruya bakarak yn ren kadn cana yakn ve konukandr. Hikye kiisini grdnde mutlaka konumak ister. Kadnla yapt bu konumalarda anlatcyazarn kadnn ban rgsnden kaldrmadan ya da korunun iinde, dnde bir av kpeini gzleriyle izliyormu gibi dalgnlkla konumasn yaptn belirtir. Anlatc-yazar insanlarla iletiim kurmak istemediinden konumay birden kesip vedalar, geip gider. Hikyede pansiyondaki bu yal kar kocann on sekiz yalarndaki kzlar Gltenin evlenmi olmasnn yaratt deiiklik havas ve bunun nedeni zerinde durulur. Glten, yazlar gznde simsiyah gzlk, stnde dar bir bluz, ayanda ort ile denize giden, ezlonga uzanp ngilizce polisiye roman okuyan, akamlar arkadalar ile evlerine yakn bir bahe duvarna oturup giyim kuam, otomobil, sinema stne konuan bir hayat srer. Genlerin ay na bakp gzellik duygularnn yzeyselliini eletiren anlatc-yazar Gltenin kiiliinde genlerin sanata uzak olularn dile getirir. Gzellik duygusunu ne ilerindeki bir kmldanmada, ne kitaplarda, ne resimlerde, ne de tiyatroda arar insanlarn ou. Bo verir usun yaratsna, doayla yetinir. Doann en kolay, en ucuz, en allm grnn, ay n sevdiini sand m, kendini ycelmi bulur.(s.164) Kadnla karlaan hikye kiisi kadn yine koruya bakan balkonda, dndeki av kpeini izliyormu gibi dalgn olduunu grr ve kzlarn Adada kkte oturan biriyle evlendirdiklerini, dnn esiz olduunu, alnan krklerin, denen apartmanlarn, alnan otomobilin yksn konusunu uyuyup uyand bir filmde gibi dinler. Kzlarnn mutluluu iin okulunu bitirmemesini filozofa bir eda ile anlatan kadna hikye kiisinin st kapal eletirisi yaanan hayatn tekdzeliini, insanlarn yzeysel hayat alglarn da ierir ayn zamanda. VAVLAR(1985): Bu hikye yazarn daha nceki Soyut Odasnn devam veya baz

noktalardaki farkllklarna karlk ayn konunun ilenmesidir. Soyut Oda hikyesinde Ali 93

Numan Bey emekli olduktan sonra ailesiyle ilikisini ve iletiimini azaltr ve btn zamann adn soyut oda verdii yer iin malzeme toplamaya alr. Hikye emekli bir adamn iinden sonraki yaamna deinmesi ve yal bir iftin iletiimin ve birbirine yabanclamann anlatlmas ynyle Gazoz Aac ve Yaral Hayvan kitaplarnda yer alan hikyelerin genel havasn ve temalarn devam ettirerek yazarn hikye dnyasnda bir kopu olmadn gstermesi asndan ayrca nem tamaktadr Vavlar hikyesinde de Abdlmuttalip Bey nemli bir devlet grevlisi olmasna ramen politikadan uzak durur, karsyla iletiimini de olduka azaltr. Nasl ki Soyut Odann Ali Numan Beyi nesnelerden uzaklap, zaman d biri olmak istiyorsa Vavlar hikyesinin Abdlmuttalip Beyi de her yerde vavlar grr, onlar biriktirir. II. Abdlhamidin tahttan dmesinden sonra ksa bir sre kaldklar Akdeniz kentlerinden birinin mutasarrflndan ayrlan Abdlmuttalip Bey ve ei Nveyra Hanm stanbula dnerler. Nveyra Hanm kocasnn mutasarrflk makamn kendisine ait bir konum gibi mutasarrflmz diye adlandrr. Onun bu sosyal statye dknl Soyut Odann Fehime Hanmnn zengin ve gsterii bir hayat devam ettirmek isteine benzerlik gsterir. Dier hikyelerde kadn ve erkek arasndaki suskunluk burada kendini gsterir; yazar kadnn deimeyen bir doas olduunu bunun eski zaman kadnlarnn bir zellii olmadn zellikle belirtir. Kar koca arasndaki suskunluu Nveyra Hanm bozmaya alr. Yazar, iir, hikye ve oyunlarnda resim sanat ile yakndan ilikisini hatrlatrcasna ufak ipular brakr; burada da Abdlmuttalip Bey ile Nveyra Hanmn konumalarnn bir ara renge brnmesinden sz ederek, bu sanatn elerinden birine bavurarak anlatmn zenginletirir. Eveti ara renk! nk onlar belirginlememeyi doalar gibi tamlard. Gemie gz krparak diyeceim ki yine, o zamann kadnlar kocalarnn yznde duygunun gstergelerini sisler ardndan da grseler, kanatl melek kesilirler, alakgnlllkte yarlmaz dzeye karlard.(s. 262) Konumalarnda erkek biraz da kadnn anlayamayacan dnd amacn bir ekilde aklamak ister. Abdlmuttalip Bey dnyaya geli amacnn ilerinden tr frsat bulamad iin zaman bulamad bir tr hattatlk bir tek harfin hattatl- olduunu syler. Gemi yolculuu srasnda Abdlmuttalip Bey hep evini hayal eder. Bu ev Fatihin aasnda Halie doru, Fenere yakn bir evdir. lkyazda bahe duvarlarndan erguvanlarn sarkt, gz mevsimi geldiinde krmzsnn ortala dkld bir sokakta, atsndan at nal sarkan, yz kiremit rengine kaps ise mora boyanm bir evdir. Eski stanbulun birok evleri gibi cumbal, birka kuak gerisindeki dedelerinden kalan bu evin beton zeminli havuzlu arka bahesi sokaktan grlmez. Ev sahiplerinin geliiyle yeniden hayat bulur, 94

konuklar ziyarete gelirler. Padiahn daha sk bir ortam kurduundan, Rumelideki hareketlilikten ve stanbulu viraneye eviren yangnlardan sz edilir bu konuklarla konumalarda. Ancak Abdlmuttalip Beyin konuklarla konumasnda sanki hep suyun dnda yzen birinin tavr vardr. Onun bu ilgisizlii sonucunda ev koyu bir glgeye dp sessizlie ekilir. Hikyenin bir gemide balamas ve geminin zerindeki denizi bir tek dalgann stanbula kadar tamas hikyedeki su esinin farkl bir kullanmdr. Gnler hzla geiyordu. Genliin zamann ok yava ten deirmen, yalln zamann hzla tyordu. Mevsimler aylara, aylar haftalara, haftalar gnlere benziyordu. Hikyede zamann hzla geii tekdze ve nemli hibir olayn olmamas nedeniyle birbirine benzedii vurgulanr. Dingin ve bilge kiinin olaysz geen zamanlardan tadna doyamayaca bir yaam olduunu belirten yazar, Hseyin Feyzullahn Evlenmesi hikyesinde gz mevsiminin yaratt sar rengin her yeri kaplamasnn Hseyin Feyzullah da oluturduu algnn benzerini bu hikye karakterinde yeniden gndeme getirir. Gndelik yaamlarnda suskunluun ve sessizliin egemen olduu bu evde kar koca Buda heykellerine benzetilir. Zaman kavramn somutlatrmak amacyla iirlerinde bulutlar Buda heykellerine benzeten airin bu hikyede sessizlii anlatmak iin bavurduu bir benzetme olarak karmza kar. Mutfak hikyelerde kadnlarn kimi zaman sna, kimi zaman karlarndaki erkee kar gelitirecekleri stratejinin belirlendii bir mekndr; Nveyra Hanmn ilikisinin en scan yaad yer olarak ilenir. Abdlmuttalip Beyin dnyaya geli amac olduunu syledii ve bir tr hattatlk dedii vav harfini, Nveyra Hanm mutfakta bir gazeteden kendine baktn grmesi ile hikyenin bir karakterine dnen vav harfi ortaya km olur. Nveyra Hanmn vav harfini sevdii bir mekn olan mutfakta grmesi Abdlmuttalip Beyle ilikilerinin temelden sarslacann habercisidir. Yazarn ada bir dervi olarak nitelendirdii Abdlmuttalip Bey, Nveyra Hanmn hazrlad zensiz yemee kzmaz. ada bir dervi nitelendirmesi onun karsna kzmamasna balanm gibi grnse de hikyede Abdlmuttalip Beyin yetkin bir vav izmenin peinde oluu Vavlar hikyesinde tasavvufi bir boyutun olduunu dnmemize yol amaktadr. Abdlmuttalip Bey ikindistleri kahveye gitmeyi alkanlk haline getirir. Darya kmadan nce aynaya baktnda kendini eski bir resim gibi grr ve buruk bir duygu iini kaplar. Kendisini davet ettikleri kahveye deil de Kztandaki onu tanmayanlarn bulunduu bir kahveye gitmeyi tercih eder. Kahve kalabalkta yalnzlkt, btn istedii de oydu onun (s.269) Kahvedeki insanlar yalnzlklaryla birbirlerine demeden kendi yrngelerinde giden gezegenlere benzerler; burada zaman esiz geer. Ancak Abdlmuttalip Beyin kendini zamann akna brakmamas, en gzel, bysel ve yetkin vavlar izmesi 95

gerekmektedir. Zamann hzla geii ve kendini zorunlu hissettii bir iin peine komak Soyut Oda hikyesindeki Ali Numan Beyi hatrlatr. Hikye kiisinin cebindeki ktlara kimi zaman doalama kimi zaman uzun uralar sonucu izdii vavlar zamanla evin her tarafnda Nveyra Hanmn karsna kar. Onun farkl renkte kalemlerle izdii vavlar birbirinden farkl ve renkli bir dnya kurmasn salar. Kar koca arasndaki suskunluun yerini vavlarn oluturduu gerilim hatt alr. Abdlmuttalip Bey ne denli bir vav retme lgnlna dmse, Nveyra Hanm da o denli bir vav yok etme lgnln yayordu.(s. 270) Gnler getike ondaki mkemmel vav izme tutkusu artar, kimi gn st ste iki gn evinden kmaz. Nveyra Hanm II. Abdlhamidin tahttan indirildiini, bunun sonucunda kocasnn eski grevine dndnde bu ksrdngden kurtulabileceini dnse de Abdlmuttalip Bey yeni ynetime kar olmadn dnda olduu karln vererek mutasarrflk grevine dnmeyeceini dile getirmi olur. Zamann hzla ilerledii haftalarn haftalar izledii bu gnlerin birinde Nveyra Hanm aralarnda neden sonu ilikisi kurmakta glk ektii iki olayla karlar. Gn getike vavlar azalmakta ve Abdlmuttalip Beyin salk durumu ktye gitmektedir. Nveyra Hanm iin sallanan saatin sarkac benzetmesi yapan yazar, kadnn ayn davranlar sergilemesinin yannda duyarszlaan ve evdeki farklln hemen farkna varamayan duyularndaki krelmeye de iaret etmi olur. ou gn says yzden aa dmeyen vavlarn saysnn gn iinde otuza kadar dmesi ona kocasnn salk durumu ile vavlarn saysnn d arasnda iliki kurmasna neden olur. Azalan vavlar sonucunda bir alkanla dnen her yerde vavlarla karlamamak Nveyra Hanmn hzne dmesine neden olur. Kadn, sabah kahvalty hazrlayp yatak odasna geldiinde Abdlmuttalip Beyi yatann iinde ba klm, kuyruu biraz kvrlm bir vav gibi kalm olduunu grr. Byk bir tutku ile mkemmel vavlar izmenin peinde olan Abdlmuttalip Bey ile Soyut Oda hikyesinin nesneyi dlayp soyutun peine den Ali Numan Bey karakterleri yaptklar eylemi tutku ile yapmak ortak paydasnda bulumalarnn yan sra sonlarnn lmle bitmesi de bir baka ortak noktalarn oluturur. Yazarn Enka dlnn kazanmas dolaysyla kendisiyle yaplan bir syleide hikyelerinin neden lmle bittiini u szlerle aklar: Mallermenin nl iiri Edgar Poenun Mezarnn ilk dizesini anmsayalm: Tam kendi olunca en sonu lmszlkte Bu dizenin anlamnn ierdii zere, kimi yk kahramanlarnn kiiliini eksiksiz gediksiz izebilmek iin yaamlarnn lmleriyle noktalanmas zorunludur. Ben de ele aldm bu trden kiileri btnleyebilmek iin o zorunlulua uydum.

96

EV VE L(1985): Yazarn ilk basks 1954te yaplan Gazoz Aac adl hikye kitabndaki Bykannemin lm hikyesi gibi otobiyografik zellikler tayan bu hikyesinde 1920lerin sonunda stanbulda souk geen bir kn bir ocuun unutamad gnlerin anlaryla i ie gemi bir gemi zaman anlatmdr. 1928 ylnda Cumhuriyet Bayramnn kutlanmasn pencere ile masas arasnda gidip gelerek seyreden bir ocuun enlik ortamndan kendi gndelik hayatna dn tarihsel bir arka plandan balanarak anlatlr. Hikyede birinci tekil kii anlatm yaplarak anlatlr. Byk bir aile ierisindeki anlatcyazar bykannesi, annesi, byk days, kk days, yengeleri, Rumeliden getirilen ffet ile bir arada yaamaktadr. Bir suskunluk simgesi olarak and byk daysnn ruhsal bir rahatszl olmas nedeni ile ei ile birlikte ailede farkl bir yeri olduu gibi ocuun dnyasnda da farkl bir yeri ve nemi vardr. Rumelili bir aileden olduunu syleyen anlatcyazar Birinci Dnya Savandan nce stanbula misafir olarak gelmiler ancak dnememilerdir. O dnemin Rumelili gmenlerinin tedirgin bir edayla konutuklarn, gzlerinde bir mahzunluk olduunu belirten hikye kiisi satn alnacak bir evin sznn edilmesini pek de ilgi gstermeden renir. Beiktata akaret bir evde oturan bu geni aile, Ihlamura doru giden air Nedim caddesini kesen sokaklardan birindeki eve tanr. buuk katl bu ev aile bireyleri arasndaki ilikiler erevesinde odalar paylalr. Ev ve l hikyesinde Sabahattin Kudret Aksal bir gmen ailenin kendini yerleiklik ile aidiyet duygusunu evin gerek anlamda sahibi olabilmeyi ancak evden bir l ktnda gerekleebileceini bir ocuun gznden aktararak anlatr. Kedi ve yerleiklik arasnda kurduu ba ile uygarln yerleiklik demek olduunu ifade ederek, kedinin yeni bir yere tanldnda mutlaka eski yerlerine katn bu nedenle de nerede bir kedi grse durup baktn dile getirir. Bir trl alamad yeni evinde eyalarn yerlerini bulmasndan ok yerleiklik duygusu ve oraya ait olmann baka gizemli denilebilecek bir eylere bal olduunun farkndadr. Ruhsal rahatszl olan byk days ve ei yukardaki bir odaya biraz da kendi istekleriyle kapanrlar. Bu odaya sadece hikye kiisini alrlar. Dier hikyelerde karmza farkl nedenlerle odaya kapananlarn kmasna karlk bu hikyede bir amacn peinde olup onu gerekletirmeye alan biri deildir sz konusu olan. Anlatc-yazara gre eve yerlemek ve oray tam anlamyla kendinin hissetmek iin gereken en nemli aama o evin insanlarnn hava boluundaki yerlerini, ky kelerini bulmalaryla ve simgesel denilebilecek bo bir koltukta srekli oturann anmsatt zaman yerleme tamamlanm olabilir ancak. Yeni yerletikleri evin yolunun tamamlanmas henz gereklememitir. Yolun yaplmas iin yaplan hazrlklar ve tamamlandktan sonraki grnts bir zlem duygusu ile anmsanr. imdi, stanbulun bir yolunun eski halini anmsamak ne gzel! 97

szleriyle stanbulla ilikisini tarihsel ve mimari yaplarla deil de bireysel hatralar arasndan anmsamas dikkat ekicidir. Anlatc-yazarn gemii dndnde hatralarn insanlar kadar yaad mahallenin i dnyasnn yapcs olduunu grebiliriz. Ynla sokak grdmse de en ok sokamz sevdim. En kk bir kukuya dmeden diyebilirim ki o soka bana sevdiren komularmzn adlar oldu. imdi adlarn sayacam insanlarla sarlmt o ev ve o adlarla simgesel bir iletiim iinde olduu su gtrmez bir gerekti.(s. 278) Esrar Bey, Elmas Hanm, Seyide Hanm, ehsuvar Bey, Pesend Hanm btn bu isimler onun iin adlarn arkasna ekilmi kiilikleriyle de byleyici bir etki brakmtr onda. Diyebiliriz ki Soyut Oda hikyesinin Ali Numan Beyi ve ei Fehime Hanm, Vavlar hikyesinin Abdlmuttalip Beyi ve ei Nveyra Hanm, Bir Sabah, Bir Apartmanda hikyesindeki madettin Bey ve ei Nedret Hanm, yine ayn hikyede sadece ile ad ve lm sz konusu edilen Piraye Hanm hep gemii artrmalar ve farkl kiilikleri ile bu hikyede sz edilen ocukluk hatralarnn arasndan szlen klara balanr. stanbulda unutulmayan bir k mevsimi olarak anlan 1929 k anlatc-yazarn eve yerlemelerinin ald zamandan daha ksa bir sre ierisinde stanbula haftalarca kalkmamak zere yerleir. etin k gnlerinde okulun da tatil edilmesiyle byk daysnn odasnda gnlerini geirir, yazd ilk yazlar daysna okur, onun yaz dolambal olmal biraz dn ve daha sonra renecei bilgiler olduu konusunda yol gsterici szlerini dinler. Kar stne karn yad bu uzun k gnlerinden sonra ilk yaz gelir. lkyaz biraz yalannca ekilmez olur, ekimi peynir kokar, o yl da yle oldu. szleriyle yaz ve gne grmez, aasz, bitkisiz sokaklarda birka akam atebcei grdn ifade ederek yaamn yeniden balamasn iirsel bir gereklik anlay ile anlatr. Yaz ayn baka bir ilde geiren hikye kiisi evi souk ve mahzun olarak alglar ve gz heykellerinin her odaya egemenliini kurduunu imgesel bir anlatma bavurarak anlatr ki okuyucu bunun da kt bir olayn habercisi gibi hissetmesi gerektiini anlar. Ksa sre sonra byk daysnn ar hasta olduunu renir ve srarla grmek ister. Byk bir yatan iinde yine ok byk bir yorgandan baka bir ey gremez. Byk daym o denli klm myd ki gze grnmez olmutu? akn, onulmaz bir ykmla aaya indim. Birka hafta iinde getikten sonra bir akraba evine gnderilen hikye kiisi eve dndnde byk daysnn ld haberini alr. Btn odalar taarcasna kalabalkt. Hi kimsenin yzne bakmadm. Gzlerim tavana, duvarlara, kaplara takl kald. lm, onun yaad bu eve aidiyet duymasn salayan sarsc ama kkl bir olayla gereklemesine neden olur.

98

Hikyede yazarn Denemeler, Konumalar kitabnda yer alan ocukluum balkl yazs ile birok ortak nokta bulunmaktadr. ocukluumuzun evleri nemlidir diyen yazar, ocukluumuzun yks, biraz da ocukluumuzun evlerinin yksdr szleriyle Ev ve l hikyesinin yaymlanmasndan nceki ekillenmemi halinin n hazrlklarn yapm olur. Hikyede ailenin yeleri saylrken babann varlndan hi sz edilmez; nk babasn ok kk yanda kaybeden yazarn annesinin ailesinde baba szc yasak saylmaktadr. Hikyede buuk katl olarak geen ev, yazarn gerek hayatnda i katl olarak belirtilir. Yine hikyede Ortabaheye yakn olduu sylenen ev, syleide de Ortabahe olarak aynen tekrarlanr. Ev ve lde ad belirtilmeden byk day olarak geen ve yazdklarn okuduu kii, gerek hayatnda yine byk days olup be sayfa tutan yazlarn okur, daysnn odas hem hikyede hem syleide sadece kendisinin girebildii zel bir mekn olarak anlatlr. Daysnn lm her iki anlatmda da bir akraba evine gnderildii zaman gerekleir.

3.3. lm, lmszlk Dncesi ve Zaman SOYUT ODA: Sabahattin Kudret Aksal Gazoz Aac ve Yaral Hayvan kitaplarn yaymladktan sonra hikyeye uzunca diyebileceimiz bir ara verir. Soyut Oda yazarn iirde ve tiyatroda soyutlamaya verdii arln izlerini daha adndan balayarak tar. Soyut Oda hikyesi, byk bir kurumun hukuk danmanlnn bayardmclndan emekli Ali Numan Bey ile ei Fehime Hanm ile Kevser ve Seher adl ocuklaryla ad verilmeyen byk bir kentten iki yl nce tandklar ky kasabasndaki yaamlarndan bir kesitin anlatmdr. Byk kentteki yaamlar o kentin kalburst saylabilecek semtlerinden birinde gemektedir. Olduka hareketli, gsterili bir hayat sren Fehime Hanmn yaam anlatc-yazar tarafndan zenti olarak nitelendirilir. Kent yaamnda kzlar Kevser ile oullar Sefer srekli yanlarnda iken ky kasabasna tanmalarndan sonra sadece yazlar gelirler. ki ocuklar da uzatmal yksekokul rencileridir. Hikye Ali Numan Beyin hem eine hem de ocuklarna yabanclamas sonucu bulunduu yaamdan ka iin kendine soyut oda adn verdii bir meknn oluturulmasn anlatr. Hikye, bir yaz gn austosbceklerinin seslerinin tamamen kesilmedii bir yaz gecesi, akam yemei sonrasnda renkleri n etkisiyle ac yeile dnm sarmaklarn evirdii balkonda oturan Ali Numan Bey ile ei Fehime Hanmn kahve fincanlar nlerinde karlkl oturmalarnn bir grnt eklinde anlatlmas ile balar. Bu belirli bir durumun dondurulmu film karesi eklindeki anlatm yazarn tiyatrolarnda oyunun bandaki dekorla 99

ilgili bilgi vermesini andrr. Bir gaz lambasnn aydnlnda oturmak hikyeyi okuyanlarca artc bulunabileceini belirten anlatc-yazar, Ali Numan Beyin ocukluuna dkn olduunu syleyerek bu sahneyi karakterinin i dnyasn anlamamz iin kurduunu aklamak ister. ocukluk zamann geiinin farkna varlmad yitirilmi bir d lemidir. ocukluuna dknd Ali Numan Bey, gemi zamanda gaz lambal, balkonlu pek ok gece yaamt, yine benzeri bir tabloyu izmek istemiti birok geceler gibi, bu gece de. Gemi zaman yeniden yaamak istei yaanan zamann, daha dorusu iinde bulunulan hayat dzeninin tekdze geen gnlerinden syrlp hayallerin yardmyla gemiin yeniden kurgulanmasyla istenilene daha kolay ulamann yoludur. Karakterler yaam karsnda mcadele etmezler, edilgin olmak yolunu seerler. Gemi zaman yeniden yaamak istei Saatler hikyesindeki anlatc-hikye kiisinin de temel zelliidir. Sinemann zellikle belirli bir zaman dilimindeki matinesine gitmesinin gerekesini Baylrm bana ocukluumun baboluklarn anmsatan iki buuk matinelerine. Bir kayg, bir keder iime kverdi mi, bir iki buuk matinesine girer, ocukluumun sevinlerini yeni batan bulurum. szleriyle aklayarak gemi zamann bireyin mutluluk iin bavurduu ka yolu olur. Fehime Hanm, yazarn hikyelerinde ve tiyatrolarnda erkek karakterin i dnyasn anlayamayan, erkein yannda iradesiyle deil de kaderinin ona bitii rol istemeden benimseyen biri gibi olma nitelikleriyle ska karlatmz zelliklere sahiptir. Yazar, Fehime Hanm gergin bir kiilie sahip olmasyla tantr: Dorusu istenirse boalmak iin geliigzel bir elin kurcalamasn bekleyen bozuk saylabilecek bir saatin zemberei gibiydi Fehime Hanm, sadece imdi deil, hep tetikteydi.(s.196) Fehime Hanm olduka mutsuz bir kadndr; mutsuzluunun fazla olmasnn nedeni ise mutsuzluk duygusunun kaynan yani nedenini bilmemesindendir. O, bir baln suda yzmesi gibi mutsuzluun doasnda yzmektedir. lk dnem hikyelerinde en kk bir olay bile insana mutluluk verebilir anlay egemenken Soyut Oda hikyesinde ise mutluluk tanm yaplamam, belirsiz bir duygu olarak nitelendirilir: Uygarlmz da mutluluun kesin bir tanmn yapamad bugne dek, koskoca bir uygarln aydnla karamad bir duygunun bir nedene bal olacan nerden bilsin o, kkenini arasn?(s.197) Aslnda mutsuzluklaryla mutlu kadnlar ifadesi gerek mutluluk yoktur dncesinin farkl bir ekilde dile getiriliidir. Bu mutsuzluklaryla mutlu kadnlarn kocalar bilgelie itilmi, zoraki bilgelerdir. Anlatcya gre Ali Numan Bey, gerek bir bilgedir. Anlatc-yazarn ne srd gre gre nkteden anlamayan kadnlarn kocalar 100 byle gergin, bir imek aksa da grlesem diye

kiiliklerine gre ya sertlie itilir ya da suskunlua. Sabahattin Kudret Aksal Keler balkl yazsnda susmann da aslnda bir iletiim biimi olduunu, susmann bir tr konuma -i konumaolduunu syler.(Denemeler, Konumalar, s.209) Ancak hikyede konumamann yabanclamann bir gstergesi olarak verildiini, birbiriyle mcadele alan olarak ne ktn syleyebiliriz. Kar-koca arasndaki konumalar aktarma ve/veya anlama arac olmaktan ok bir savan galip ve malup kartl ierisinde bir araya gelemeyecek ular temsil eder. Ali Numan Bey bir yengiden sonra sava alannda ota kurmu gibi oturuyordu iskemlesinde, konumuyordu,(...) Kk klar yapacak belki kars, sarmay, kuatmay deneyecekti, ama bu clz gleri pskrtmek g olmayacakt da.(s. 199) Soyut odann oluturulmas iin karsyla mcadele eden Ali Numan Bey, konumann belirli bir noktasndan sonra utkuya ulatn iliklerine dek duyar. Utku szcnn anlam TDK Szlnde stnlk, zafer olarak tanmland gz nne alndnda iki insan arasndaki iliki iletiimin tamamen bozulduunun gstergesidir. Ali Numan anlattka artyordu anlamazl Fehime Hanmn, ne denli anlamazsa gzleri o denli fincan gibi byyordu. Soyut oda adn verdii yer, aile bireylerince beenilmeyen bir mekndr. Yukar kattaki oda, at katndaki o kk delik, Kevserin yzne bakmad, Seferin yatmaktan yksnd o oda ite, soyut odam olacak benim. Szleriyle Fehime Hanm ikna etmeye alr. Soyut Oda hikayesinde Hamlet etkisi dolayl bir anlatmla kendini hissettirir. Yazaranlatc bunu Ali Numan Beyin odas iin alaca malzemeler arasnda bir kurukafa olduunu sylediinde dier malzemelerin zellikleri zerinde dururken bu kurukafann ne anlama geldiini yle aklar: Bir kurukafa! Kukusuz, en nemlisi de bu! Neden mi? nk ne denli insan gelip gemise bu yeryznden tmnn de kafalarnn soyutlanm simgesidir kurukafa! (Mina Urgan, Shakspeare ve Hamlet, Cem Yay., st.1996, sayfa 507: Hamletin gznde bu kafatas, yaamann boluunun, lmn nlenmez zaferinin bir simgesi olmutur.) Yazarn Denemelerinde iir ki eliik Kavramn Bilekesidir: By ve Matematik balkl yazsnda iirinin ilevlerini sralarken ilk sraya Kiide (matematie benzer bu adan) soyutlama yeteneini gelitirir. Doann snrlarn zorlamak imgesi yaratr. zellii olduunu ileri srer.79

79

Sabahattin Kudret Aksal, Denemeler, s. 244

101

Soyut Oda hikyesi, meknla yalnzlk ilikisinin en belirgin ekilde i ie getii, yalnzlk duygusunun artmas, meknn adm adm kurulmasna gzlemci konumunda okuyucunun katlmas aracl ile derinleir ve Ali Numan Beyin evresinden ve evresindeki insanlardan uzaklamasyla sonulanarak verilir. Bu yalnzlk, bu atlmlk da az gelmi olmalyd ki adama, imdi de kendini evin iinde bir odaya kapamak istiyor, lnceye dek uyuklamay amalyordu. Kentten buraya gerek gmld yalnzlk da yetmemiti ona, bir baka yalnzl zlyordu demek, olacak i miydi bu? Ali Numan Bey, soyut oda adn verdiini meknn oluturulmas iin srekli malzemeleri dnr, tasarlar. O, bu ynyle Bir Odada Ayna oyununun babasn hatrlatr. Bir Odada Ayna oyununda Baba sigara paketlerinin arkasna ev planlar izmesi ile Soyut Oda hikyesindeki Ali Numan Beyin bir tutku gibi kendini saran, srekli dnd bir ura olarak soyut odasnn malzemelerini dnmesi asndan benzerlik gsterir. Oyunda bir evin plan izilirken, hikyede bir evin odasnn dzenlenmesi sz konusu edilir. Kentten buraya gp geldii bu ky kasabasnda gmld yalnzlk da yetmez Ali Numan Beye, daha farkl bir yalnzlk zlemi vardr iinde. Ali Numan Beyin soyut odas bir bakma gemi zaman yeniden yaama isteinin doal bir sonucudur; soyut oda ile zamann geiini durduracak, kendini doadan tamamen soyutlayarak zamann geiini donduracaktr. Zaman dondurma istei aslnda lmszlk arzusunun bir davurumudur. Ali Numan Beyin ei Fehime Hanm ile evlilii iletiimsizlik emberi ile daraltlmtr; bu nedenle evde kendine ait bamsz bir oda ister. Bu oda daha nce de belirttiimiz gibi gemi zaman yaad mekna ve eyalara yanstan Ali Numan Beyin lmszlk/sonsuzluk isteinin sonucudur. Aile yaamnda huzursuz olan lmszlk Kitabevinin erkek karakteri kitaplara snr, kitaplar aracl ile sonsuzlua, lmszle ulamak ister. Sanat lmszlk peindeki insann tarih boyunca bavurduu en ok bilinen ve gvenilen yoldur. Evin stndeki Bulut oyunu da aile yaps ynyle ve byk kentten taraya yerleen aile grnmyle Soyut Oda ile benzerlik gsterir. Kevser ve Seher ile Evin stndeki Bulut oyunundaki erkek ve kz yaadklar yerden holanmazlar. Fehime Hanm, kocasnn akam saatlerinde sessizlemesine ve iine ekilmesine karlk Yine dans ediyor bu kadn diye dnyordu Ali Numan Bey, fkeyle gcenmilik arasnda gidip geldiini dnerek einin duygusal gel gitler yaadn yanstr. Fehime Hanmn bu gel-gitlerini yandan beklenmeyecek eviklikte merdivenleri inip karak da 102

gsterir. Kahvede enlik Var oyunundaki Garson dans eder gibi yryyle, yine Sonsuzluk Kitabevi oyununda Birinci Kz ve kinci Kz adl oyuncularn da dans eder gibi yrmeleri yazarn zellikle yaratt karakterlerin gerekd davranlaryla daha gereki bir anlatmn peinde olduunu gstermektedir. Doa: Ksack bir zaman kalmt unun urasnda yaanacak, nesneyi istemiyordu artk. Evet, istemiyordur nesneyi! Neydi nesne? Benin dndaki her ey. Bir baka deyile doa. Doay istemiyordu. Soyut olmayan doaya dayanamyordu. Bir kays, iki eftali, armut, drt elma ne demekti? Kays, eftali, armut, elma yoktu. Bir, iki, , drt vard. Ne k vard ne yaz, ne gz ne de ilkyaz, gndzle gece de yoktu, tek bir z vard, rengini grmediimiz, kokusunu duymadmz akp giden zamand o da. Doayla kesecekti alveriini, grntler acunundan kurtulacak, ussalda devinecekti. Zaman: Zaman ne ok eyi alp gtrd ondan bugne dek Ne k vard ne yaz, ne gz vard ne de ilkyaz, gndzle gece de yoktu, tek bir z vard, rengini grmediimiz, kokusunu duymadmz akp giden zamand o da. Devinimsiz durup gklere bakan kiiye zaman ne ki, saatin akrebiyle yelkovan fr dnyor, gz ap kapayncaya dek gelip dayanyordu kapya le. Mekn: Kenti dnyordu bir yandan, durmadan bir nabz gibi atan, devinimli, kalabalk kenti, bir yandan da gereini yaamaya urayordu. Fehime Hanm, byk kentten geldii tarada eski yaantsn, yaam koullarn zlemle dnmekten kendini alamaz. Ali Numan Bey, odasn byk bir titizlikle oluturmaya abalarken adeta bir sanatnn yaptn kurmas gibi oday dzenler, odann ebedi sakini olmak isteyen bir davranla ve heyecanla bir i gibi grerek yapar bunu. mekan, sanatn snadr. Koleksiyoncu ise imekann gerek sakinidir. Nesneleri yceltmeyi grev edinmiir.80() Benjaminin szn ettii snak ve nesneleri yceltme Ali Numan Beyin abasn ve karakterini anlamamz iin nemli bir tespittir. Koleksiyoncu yalnzca uzak ya da artk gemie karm bir dnyay deil, daha iyi bir dnyay da dleyen insandr; insanlar, gnlk yaamlarnn dnyasnda olduu gibi, dlenen dnyada da gereksindikleriyle donatlm olmaktan uzaktrlar, ama nesneler asndan da yararllk niteliini tamak diye bir ykmllk sz konusu deildir. Ali Numan Beyin soyut odann malzemesi olarak kulland nesneler zellikle gndelik hayatta yararllk gstermeyen ve herhangi bir deerinin olmad vurgulanr; yani o deerli ve yararl

80

Walter Benjamin, Pasajlar, YKY, nc Bask, stanbul 2001, s. 97

103

olann koleksiyonunu yapan biri deildir. mekan bireyin yalnzca evreni deil de, der Walter Benjamin ayn zamanda bireyi koruyan bir mahfazadr. Soyut malzemelerle donatt, bylelikle doayla btn ilikisini kestii bu imekan onu, zamann un ufak eden elinden alp koruyacaktr Kuak atmas ve iletiimsizlik: Yazarn oyunlarnda zellikle sofra ailenin bir arada olmasn gstermesiyle kendine yer bulur. akac oyununda, Bir Odada Aynada sofra ailenin birlikteliini sembolize etmesiyle dikkat eker. Kevser de oradayd, Sefer de, nlemlerle konuuyorlar yine, szcklerin blnm heceleriyle, Tamamlar, Oldular grla gidiyor Yok yahuyla Hadi beler arasnda mekik dokuyordular. Erkek-Kadn ilikisi: Uyumann da, uyumazln da en byk rnei kadnla erkektir. Akla kara, yalanla gerek, austosbceiyle karnca....Erkek aksa kadn karadr, kadn gerekse erkek yalan, erkek austosbceiyse kadn karnca. Bu bir denge iidir. O kadar! Btn bu ikilikler olmadan dengeyi bulan kadnlarla erkekler de vardr. ...Boalmak iin geliigzel bir elin kurcalamasn bekleyen bozuk saylabilecek bir saatin zemberei gibiydi Fehime Hanm, sadece imdi deil, hep byle gergin, bir imek aksa da grlesem diye tetikteydi. Mutsuz bir kadnd o, hem de gerek bir mutsuz, yreini saran bu ar duygunun bir nedene bal olduuna inanmyordu da ondan. Uygarlmz da mutluluun kesin bir tanmn yapamad bugne dek, koskoca bir uygarln aydnla karamad bir duygunun bir nedene bal olacan nerden bilsin o, kkenini arasn? BR SABAH, BR APARTIMANDA: Bu hikyede yazar, alt dairelik bir apartmanda yaayanlara Piraye Alagz Hanmefendinin, kapc Muharremin tek tek daireleri gezip lm haberini vermesi ve insanlarn bu habere verdikleri tepkileri anlatr. Hikyenin ana temas, kent yaamnn ayrlmaz paras haline gelen apartmanda yaayan insanlarn, birbirleriyle ilikisi, iletiim, yalnzlk, yabanclama gibi gnmz insannn yansmasn bulduu davranlarla, insann yaayaca en dramatik diyebileceimiz lm olayna duyarsz tepkilerde bulunmasdr. Kadnn lm haberi aslnda beklenmeyen bir olaydr; nk kadnn grnr bir rahatszl yoktur. Piraye Alagzden apartmanda oturanlarn birou herhangi bir zarar grmemi olsalar da kurtulmak istemektedirler. lm haberini alanlar nce arrlar, armann verecei pein sevinle haberi hemen evdekilere bildirirler. Piraye Alagzn lmnde herhangi bir olaanstlk yoktur, haberin ilginlii lenin ilgiye bir kii 104

olmasndadr. Ancak anlatc-yazarn amac lm haberine verilen tepki ve davranlarn Piraye Alagz Hanmefendinin kiiliinin gerek ve doru bir fotorafna ulalma giriimini onaylamaz. Doru olan apartmann bir kesitini alp neler olduuna gz atmaktr. lm haberinin insanlar zerinde uyandrd etki yazarn akac oyununda da ilenmitir.(buraya tezin akac oyununun incelendii sayfa numaras dipnot olarak girilecek) Bu noktada Aksaln, lm temasn metafizik boyutuyla deil de len insann evresindeki insanlarda yaratt etki ve izlenimler zerinde durmas, konunun birbirine benzer yansmalarn farkl edebi trlerde sreklilii olan tema olarak ilediini gsterir. Kapc Muharrem, sesine biraz da olsa zgn bir ton eklemeden lm haberini apartmandaki bir numarada oturan aileden balayarak at katna kadar her kapy alarak verir. Be numarada apartmann sahibi Saliha Hanm, gelini Perran ve olu Nedimle birlikte yaamaktadr. Kapc Muharrem lm haberini kk hanm Perrana verir. Kapc Muharremin getirdii lm haberini evin gelini Perran olduka duyarsz karlar. Onun sorunu arada bir kaamak yapan kocas Nedimle ilgili bilgi alacan dndnden bu lm haberi onu sadece kendi hayatyla ilgili tasarlar yapmaya yneltir. Piraye Hanmdan boalacak daireye kaynanasyla kalmak istemediinden, ei ve ocuuyla tanmann planlarn yapar. lm haberini renen Saliha Hanmn tepkisi ise boalan daireye ev arayanlardan hangisine verebileceini dnmek olur. Drt numaral dairede krk yana yakn, yalnz yaayan Seyfi Bey oturmaktadr. Seyfi Bey geliriyle geinen, isiz gsz bir adamdr. Adam Odann boluunda kfrler savurur; alan kapya ynelir ve ald habere hibir tepki vermeden yeniden yatana dner. ki numaral dairede Yakndou lkelerinden birinde konsolos olarak grev yapm emekli madettin Bey ve altm yandaki ei Nedret Hanm yaamaktadr. Nedret Hanmn yaadn hissetmesi akam ayn kentin tannm pastanelerinden birinden alnmasna baldr. Yazarn kadn karakterlerinde maddi olana ve gsterie dknlk ortak bir kiilik zellii biiminde belirirken; erkek karakterler daha ie dnk ve yaamn kysnda kalmay seen, kimi zaman da buna itilen edilgen kiilerdir. Nedret Hanm, mutluluu kocasna olabildii kadar sert davranmasna borlu olduuna inanan kadnlardandr. lm haberini alan bir insann Neden diye sormas olaan bir durumdur. Anlatcyazara gre lm haberini alan birok insan soruyu sorann kiiliine bal olarak farkl anlamlar tayan bu soruyu sorar. Neden sorusu basit bir merak ile sorulmu deildir sadece; soruyu sorann yznden bu sorunun ne gibi duygu yk ile derin anlamlar tadn da anlayabiliriz. 105

Her ey belli bir dzende giderken, yaaymz ne de olsa deitirecek bu olay da nereden kt imdi, sras myd diye zntl bir yzle de sorulur, insann kendisini koruma igdsne balayabileceimiz, evremizde esen bu lm rzgr nasl olsa birine dokunacakt, ne talih, syrd geti beni anlamna gelen bir hayli iyimser bir yzle de. madettin Bey, Piraye Hanmn babas Muhlis Bey ile ocukluk ve genlik arkadadr. Muhlis Bey alafranga lakabyla anlr. stanbulda henz kimsede pek az kiinin evine girebilmi radyo, buzdolab gibi eylerin ilk nce alan bir ailede yetien Piraye Hanm yabanc okullarda okumu, evde zel hocalardan zamann en tannm dans hocalarndan ders almtr. Yakndoudaki bir lkenin konsolosluundan emekli olup gelip geldiinde bu apartmana yerlemitir. st katta Piraye Hanmn oturmas onu sevindirmitir. Bylece bu rastlant sonucunda madettin Bey yallk ile genlik dnemini birletiren bir ba bulmutur Piraye Alagzde. Kars Nedret Hanm, on dokuz yandaki olu Sedatn, Piraye Hanma ilgi gstermesini istemez. madettin Beyin Piraye Hanma yaklam yalnzlnn btn ilesini ekmi olduu ynndedir. ki kk odadan meydana gelen alt numaral at dairesinde Gngr zerdem adnda yirmi be yalarnda gen bir air yaamaktadr. Ykseklii pek o kadar olmayan ama geni pencerelerden saysz atlarn, bir yn birbirine karm radyo anteninin, bir hayli uzaktan da denizin grnd bir dairedir at kat. Gngr zerdem geimini salamak iin senaryo yazmaktadr. lm haberini aldnda birka dakika pencerenin nnde durur ve kendini eski koltuuna brakr. Yazarn her trde de gen-yal birok erkek karakterinin oturduu bu koltuk motifi burada da karmz kar. Koltuk motifi Aksalsa nemli bir kedir.81 Masa ve masann betimlenmesi anlatc-yazar tarafndan natrmort bir tabloya benzetilir. Bir yanda darmadank yatak, bir yanda ktlarn, bir kitap aacann, sigara izmaritlerinin tepeleme doldurduu sigara tablasnn stnde karmakark durduu natrmort rnei- bir masa... (s. 185) odann dikkat ekici gelerinden biri de st ste duvara dayanm ynla tablolardr. Bu durum bize yazarn Hseyin Feyzullahn Evlenmesi hikyesinde duvardaki Maurice Utrilloya ait tabloyu hatrlatarak kurgusal kiiliklerinin edebiyata olduu kadar resim sanatna ilgisini gstermesi bakmndan da ilgi ekicidir. Odann dankl airin dzen ararken danklk iinde bulunmas sanat kiiliklerin yaam tarzlarn yanstr.82 Gngr zerdem iinde bulunduu odann durumunu dnmektense len kadnla ilgili d kurmay tercih eder. Yazarn, yaptlarnda yaratt karakterler gerekle karlatklarnda bir ka yolu olarak de snrlar.
81 82

Sabahattin Kudret Aksal, Keler, Denemeler, Konumalar, YKY, stanbul 1998, s. 207 air dzen arar ifadesi iirlerde de yer alr ayrca

106

Gngr zerdem oturduu koltukta o gn saysn bile bilmedii itii sigaralara yeni bir tane daha ekler. Sigarann duman, rzgrsz gnlerdeki bulut ynlar gibi hareketsizdir. air, kadnn lmeden nce neler yaptn dler. Hayalinde canlandrd Piraye Hanm sabrsz ve hrn biridir, yllardr aydnlktan, i aydnlktan kamtr. Gngr zerdem, lmeden nceki gecesinde neler yaadn dledii Piraye Hanmn hayalinden ancak parmaklarn yakan sigarann acsyla kendine gelir. Dier hikyelerde de karmza kan uyku ile uyanklk hali burada gen air adaynn kiiliinde yeniden kendini gsterir. Belki yarm saat pencereyle kap arasnda gidip geldi. Yrmekten baknca pencerenin nnde durdu. Dumandan gz gz grmyor diye dnd; pencereyi ap oday havalandrmal. Sonra ap tepeden kubak grnen sokaa bakmaya koyuldu. (sayfa 187) Hikaye kiisinin kapal bir mekan ierisinde da akln simgesi olan kap ve pencere gibi yerlere ynelmesi iinde bulunduu yerden skldn gstermekle birlikte kapya, yani sokaa -gerek hayata- ynelmeyi semeyip pencereden kubak dary izlemeyi semesi yazarn dier hikaye ve oyunlarda yer alan i dnyasna ekilen bireylerin tavr ile ortak bir noktada bulumu olur.(Her ne kadar yazar bir syleide karakterlerinin aba gsterdiini sylese de yaam seyreden bir tavr belirgindir daha ok.) Gngr zerdemin lm haberi bilgisini bir ykye veya senaryoya dntrmek istmesi bakalarnn acsna duyarl olmayan, her eyi sanatn malzemesi olarak gren bakn ince bir eletirisidir. Hikyede yer alan u szlerle yaam souk bir nesne gibi gren bak as Yeryznde ne varsa kendisiyle balayacana inanan bir kiilikolmak ve bu inancn boa karacak olaylar yaamasna olanak salamam bir deneyimden gemeyenleri sanat yaptna dntrmenin iliini gen air Gngr zerdem karakteri araclyla somutlanmtr. HAYRYE HANIM: Bu hikyede yazar, ktip olarak alan, elli elli be yalarnda, sessiz sedasz, kendi halinde bir kadnn bir sabah vakti lm ve cenazesinin kaldrlmasn anlatr. Hayriye Hanmn cenazesine gelen gizemli bir adam ve bu adamn kim olduuna dair yaplan yorumlar yknn dikkat eken tarafn oluturur. Anlatc Hayriye Hanm ortadan ok, ksaya yakn boyu, ok esmer, kemikli, ok kansz, biimsiz, irkin yz, kr, seyrek, yal salar, her zaman giydii lacivert eteklii, imdi hatrlayamadm, vcuduna o bir hayli bol bluzu, ipince bacaklaryla odada dolap duruyordu szleriyle tantr. Anlatan karakter herhangi bir ilgi ekici yn olmayan olduka sradan zellikte bir kiidir. Bu durum yazarn kk insann i dnyasna eilme ve oradan 107

ilgi ekici psikolojik durumlar tespit etme arzusu ile yakndan ilgilidir. Normal, sradan gibi grnen insanlarn farkl, bilinmeyen, karmak dnyalar olabilecei olasl Sabahattin Kudret Aksaln yklerinin genel niteliidir. Yazarn ykdeki merkezi kiisi Hayriye Hanm hakknda bilinenler snrl bilgilerdir. Ne annesi vardr ne babas Hayriye Hanmn; yalnz yedi sekiz yl sren bir evlilii olmutur. Bu evliliin neden bittii ve kocas hakknda hibir ey bilinmemektedir. Hayriye Hanmla ilgili fiziksel grmyle ilgili bilgilerin yannda ykde kiiliiyle ilgili o kadar ok dert yanard ki yalnzlktan, akam oldu mu evinde iki sz edecek bir insan bulamamaktan szleriyle bilgi verilir. Yalnzlk duygusu ile evrelenmi karakterler iinde Hayriye Hanm da yer almaktadr ne var ki onun hakknda bilinenler ok az olduu iin anlatc ona kendine gre bir hayat uydurur. Cenaze srasnda ortaya kan kalabaln iinde tek bana kalabilen, istese de arada kaybolmayan, her haliyle, buradaym ben diye baran insanlardan szleriyle anlatlan gizemli bir adam merak konusu olur. Anlatc birden adamn Hayriye Hanmn eski kocas olduunu uydurur. Buna hem kendisi hem de alma arkadalar inanr. Cenazenin topraa verilip herkesin dalmas srasnda bu gizemli adam da ortadan kaybolur. Yazarn kimi zaman anlatc karakterler aracl ile szcln yaptrd hikye kiileri evrelerindeki insanlara gerek hayatn skc ve dar ortamna alternatif dsel bir hayat kurmas ilgi ekicidir. Anlatc karakter sabah houna giden bir rya grmektedir. Grd ryay biraz daha uzatmak iin aba gstermekte olmas Hayriye Hanm ile cenazeye gelen gizemli adama yeni hayatlar kurmas birbirini tamamlar niteliktedir. Gerek ile d atmas kimi zaman da d ile gerek arasnda gidip gelmeler Sabahattin Kudret Aksaln yaratt hikye karakterlerinin psikolojilerini anlamada nemli bir yer tutmaktadr. Anlatc-karakter yeni balayan gn yeni olarak kabul etmez: Her ey her gnk gibiydi. Bugn de, gemi gitmi bunca gn gibi balamt, yle bitecekti. Tekdze sregiden hayatmza ne getirebilirdi ki! Bir eyler beklemek bounayd. Ama bu, her yeni gelen gnden bir eyler beklemek, ya da beklememek, bu iin bouna olduunu bilmekle olmaz, yaradlna bakar insanolunun. Kimi insan dnyann en byk hayalcisidir sabahlar. Aslnda ba ve sonu birbiriyle elien bu szler mutsuz karakterlerin hznlerini hayaller aracl ile azaltmaya almasdr bir bakma. BYKANNEMN LM: Sabahattin Kudret Aksal, Bykannemin lm isimli hikyesinde babo, ii olmayan bir karakterin gznden anlk mutluluklar anlatmaktadr. Hikyenin kahraman hastanede gndr yatmakta olan bykannesini hl ziyaret 108

etmediini syler. siz gsz olmann, sokaklarda avare dolamann zaman planlamada sorunlar yarattna dikkat eker. i olanlar, i saatlerinin dnda zgrdrler zamanlarn kullanma konusunda. Babo dolaanlarn ise nne her an hayatn mutluluk verebilecek elerinden biri kabilir ve insan bunlarn peine taklp zaman kavramn unutabilir. Hikye kiisi bu durumu yle ifade etmektedir: Her an bir i kabilir, bir avare iin. Her an grlmeye deer bir ey olabilir. yle bir i, yle bir ey ki, frsat karlnca yaamann, dnyada olmann bile anlam uup gider. Bir kadn. Bir vapur. Bir aa Belki de akla ne gelirse hepsi. Babo dolatm bir gnde ne varsa her ey aralamt bana mutluluun kapsn(s.42). Babo gezmeleri yznden bykannesini grmeye bile ge giden hikye kahraman kk mutluluklarn peindedir. Yllar nce sigarasz geen saatlerden sonra itii bir sigaradan ald mutluluu, o sigarann tadn sinemada, sokakta, her yerde aradn belirtir. Hikyedeki gndelik hayatn basit bir eylemi olan sigara imenin, insan mutlu edebilecei dncesi insann gzlerini d dnyada her gn grd nesnelere bakarak ulaabilecei anlayn dile getiren Meydan hikyesinin karakteri ile birletirir. Bykannesini ziyaret etmek iin hastaneye giderken Yahudi ve Rum evlerinin iini izler. Karanlk, rutubetli, yoksul evlerde yaayanlar hakknda hikyeler uydurur. Orada yaayan insanlarn hayat hakknda dnr. Oralarda yaayan kadnlarla ilgili dler kurar: Ben kendimi mutsuz duyuyorum. Neden olduunu pek de bilmeden yleydim belki de. imdi, u anda yrrken evlerden birinden kverecek bir kadn dnyordum. Naslsa o gn evde kalm bir kadn. Tandk kacaktk. Onu alp bir otobse atlayacaktm. ehrin bir baka yanna, uzak bir kesine(s.43). Hikye karakteri yol boyunca olmayacak eyler dlemesine de kzar. Ancak bakalarn dnmeden, dlemeden, baka hayatlar merak etmeden yapamamaktadr. Son gnlerde karlat insanlarn ve evresindeki nesnelerin bysne kaplp gittiini syler. Hikye karakteri btn yaknlarn hastanede bykannesinin banda bulur. Bykannesinin her soluk alp veriinde lme yaklamasna ahit olur. Her an bir taraftan bir ban koptuunu duyar gibi oluyordum. szleriyle hastanedeki karamsar atmosferi betimler. Bykannesi onun grd lmekte olan ilk insandr. Bu durumdan kamak iin yeniden ehrin sokaklarndaki babo dolamalarna dner. Beyolunda bir sre dolatktan sonra, btn caddeyi, kalabal uzaktan grebilecek bir yere oturur. Gelip geen insanlar izlerken bykannesini dnr. Bykannesinin de aclar, sevinleri, mutluluklar olmutur ama u anda bunlarn bir anlam kalmamtr. Bykannesinin yaad ahap evin hznl havasn hatrlar ve kendi kiiliini sergileyen u 109

cmleleri syler: Benim iin eyada duygu aramak, nne geilmez bir alkanlkt bir zaman. Kullandm zaman eyann duygularnn farknda olmazdm. Pencereyi atm zaman pencerenin, gemiye bindiim zaman geminin konuan bir hli yoktur da asl amadm pencere, binmediim gemi dile gelir(s.45). Aylak hikye karakteri hem caddeyi hem de kahvedeki insanlar uzun uzun izler. Can skntsndan, yalnzlktan deli olduu, bykannesinin lm bekledii saatlerde o caddeyi ve insanlar izleyerek vakit geirir. Kahvenin kuytu bir kesine ekilip uzaktan insanlar ve caddeyi izlemek onu her zaman rahatlatan, dnyay daha gzel gsteren bir davrantr. Hikye kahraman caddeye knca da kendi kendine dnmeye devam eder. ki gn sonra (25 Haziran 1943) buluaca, siyah dz sal, alaca gzl sevgilisi gelir aklna. Uzun zaman sonra yeniden grecei sevgilisiyle yapacaklarn, konuacaklarn hayal eder. Kurduu hayaller o kadar gzeldir ki sanki gerekte yaayacaklar bu kadar gzel olmayacak hissi verecek ekilde tasvir edilmitir. Hikye kahraman bu dncelerle, yorgun ve skntl bir ekilde evine dner. Evin kaps alr almaz salona hazrlanan yataktan bykannesinin ldn anlar. Bykannemim lm balkl hikye d kurmay seven, aylak aylak sokaklarda dolaan hikye karakterinin lmle karlamasn anlatmaktadr. Hayatn mutsuzluklarndan kamak iin her zaman yapt gibi kalabalklara karr, insanlar ve nesnelere dair dler kurar; ancak bu dler sadece geici ve kk mutluluklar salamaktadr. YARALI HAYVAN: Yazlk bir otelin kapcs, bahedeki karlar kremekteyken bir otobsn durakta durduunu ve bir yolcunun indiini grr. Bu kk ve gndelik hayatta karlatmzda hi de ilgin gelmeyecek olay, hi bir insann gelmedii ve gnlerin ayn tempoyla getii gnlerde meydana geldii iin ilgi ekici gelir kapcya. Aylardan ubattr ve gnler skntl gemektedir. Otobsten inen adam elinde byke bir valizle biraz da ekingen bir tavrla otele girer. Kapc otele gelen bu yabanc ile konumak ister nk bu onun iin tekdze geen gnlerinde bir yenilik olacaktr. Ancak adam kapc ile hi konumadan otele girer. Hikye karakterlerini fazla betimlemeyen yazar adamla ilgili sadece u bilgileri verir: Elli yalarnda kadar, yorgun, souktan rengi umu bir kiiydi bu. Gen olsun yal olsun onun hikye kiileri hemen her zaman apka giyerler ve karakterlerin apkasn bana takmas veya karmas kk bir ayrnt olarak anlatlr. Kn kentten uzak yazlk bir otele gelen bu adam az konumakta ve bosa dokuz numaral oday isteyerek evresinde bir giz perdesi oluturmaktadr. Otel ktibinin ve kapcnn merakl kiiler olmalarnn yan sra adamn az konumas da bu merak dozunun 110

artmasna neden olmaktadr. Otel ktibi bir yksek okulun son snfnda okuyan, her gn birok yk dnen ve ykler yaayan edebiyat heveslisi bir gentir. K gn, lk odasnda okuduu kitapla oyalanan bu gencin dikkatini yal mteri bozar. Burada anlatlan atmosfer bir bakma yazarn Evin stndeki Bulut adl tiyatrosundaki huzurlu ev ortamn dardan gelen yabanc adamn bozmasna benzer. Otel ktibi edebiyat heveslisi gen, birka yk yazm sonra bunlar beenmeyerek yrtmtr. Otele gelen yal ve gizemli adamn tam da arad yknn kendisi olduunu, adamn bir yk kiisi olduunu dnr. Karar vermitir, darya btn kaplarn kapam, adeta konumaktan korkan bu adam, k gn bir yazlk otele getiren neden zerinde kafa yorar. Yal adamn belli bir oday istemesinden yola karak daha nce bu otele geldiini ayn oda numarasn isteme nedenini de bir any tatmak isteine balayan otel ktibi, adamn yannda bir de kadn olmas gerektiini dnr. Yapacaklarn hesaba kitaba vurmadan yapmallar, dnemeyecekleri bir sre iin yalnz birbirlerinin yeryznde varolduklarn bilmeliler, ikisi de u yeryznde yitik saylmallard. Bir ienin son kadehlerini itikten sonra, darda, kar yakada prl prl klar, caddede gz yamurunun slakl, havada alabildiine, balkla alkol kokusu, kendilerini kocaman kentte kim bilir ne kadar yalnz bulmular, yalnzl gidermenin aresini aramlard. Kendisi de bir gn byle dnmeyi, ayn cmleleri mrldanarak bir yola kmay delice istiyordu. yksnn kiilerinin azna bu szleri yaktrmasnn nedeni biraz da bu istediidir diye dnmeli. Her ey ne kadar aydnlk, ne kadar ak, ortadayd. ykcmze bunu sadece grmek, biraz da yorumlamak dyordu. yk etkileyici bir sonu u iirsel szlerle anlatr: ...delice bir mutluluu yaad, yalnzln unuttuu bu otel odasna komutu. Tpk ininde lmek igdsyle, kan aka aka inine koan, bir yaral hayvan gibi.

3.4. Yaama Sevinci, Doa ve Mutluluk DOLMUA: Hikyelerinde, gndelik hayatn nemsiz ayrntlarn, sradan bir hayatn stne tutulan kla ne karan Sabahattin Kudret Aksal, bu hikyesinde bir zamanlar ska kullanlan bir ulam aracnda yolculuk eden kiileri anlatr. Be kiinin yolculuk edebildii dolmu kayklar Eminnnde, Kpr ayann Hali e bakan ksmnda bulunur. Buradan Galataya geilir. Be kiinin Galataya gemek iin ilerinden,

111

okullarndan karak geldii bu dolmu kaykla saat altya doru yapt yolculuk anlatlr. Bu be kiinin her gn burada bulumas bir rastlant sonucu olur. Be kiiydiler, insan her zaman akna eviren o by, rastlant.. cmlesiyle alan hikayede yazar gizemli ve merak uyandrc bir balang yapar. Her gn birbirinin tekrar bir i veya ura ierisinde olan kentli insan iin farkllk uyandran bir deneyim yaamak, yaad deneyimin kendisini farkl/ayrcalkl bir konumda hissetmesini salamas asndan rastlant ile karlalan durumlar szn ettiimiz farkndaln yaanmasna neden olur. Yazarn birok defa zerinde durduu bir ocuun d dnyaya hayranlk duymas davrann rnek vermesi, kentli insann yaamnn tekdzeliini krmas bakmndan modern insan iin bir yaam felsefesi nerisidir. armak ne gzel eydi. Ne yazk ki bu duygular ok srmemi, cokunun uar tad yerini, bu kez, alkanln dingin tadna brakmt. Anlatc bu garip kayn yolcularnn yaad kenti, bir saate, bir fabrikaya benzetir. Sabahattin Kudret Aksaln eserlerinde nemli bir tema olarak beliren zamann somutlam ekli olarak saat benzetmesi, onun estetik dnyasn btnlkl bir yap olarak ina ettiini gstermesi bakmndan da nem kazanr. Kent bir saate benzer, bir fabrikaya da benzer. Sabahleyin yz binlerce insan yutar. Yz binlerce insan dili arklarn arasnda yuvarlanr, tlr. Ve kentin gnlk rn ambarlara konur, kamyonlara yklenir, trenlere, vapurlara! Burada insanlarn bir fabrikadaki makinelerin arklarna, dililerine dnmesi Modern Zamanlar filmindeki yryen bantla btnleen arlo karakterini anmsatr. Ancak yazar sosyal sorunlara pek fazla yer vermedii iin bunu sosyal alanda deil de bireylerin i dnyalarna yer vererek belli bir kurgu ierisinde brakr. Birbirlerinden farkl gemileri, sosyal hayatlar olan insanlarn ortak bir noktalar da evdir. zellikle ev ve ev ii kapal meknda yaanlan insanlar aras ilikiler veya iletiimsizlik hem hikyelerde hem de tiyatrolarda ilenen ortak temalar arasndadr. Her birinin kafasnda baka armlar filizlenir, baka dmlerle dmlenirdi. Yine de tasarmlarnn bulutuu bir ortak nokta vard ki, kayk iskeleye varnca, bu kez de, baka sokaklar yryerek, baka yokular trmanarak ulaacaklar evleriydi o da. Kaplardan karlayan sabrsz gzler, odalara ekilmi, dumans, ifresi zlemeyen yzlerdi ya da. Kayktaki be kii meslekleri belirtilerek tantlr; triko atlyesinde alan ikiz kardeler, iir merakls niversite rencisi, zahirecinin yazman, kk esnaf Hseyin Efendi.

112

Yazarn hikyelerinde ve tiyatrolarnda kimi zaman odak karakter olarak da karmza kan edebiyat merakls, yazmak iin aba gsteren karakterleri ilediini, eserlerine tadn grrz. Bu edebiyat heveslisi diyebileceimiz kiiler, ortaya bir eser koymaktan ok yaz yazma heveslisi tipler olarak yazarn ortak motifi biiminde ilenmetir. Dolmu kaykta bulunan niversite rencisi bu yazar olmak isteyen karakterler arasnda yer alr. niversite rencisi gencin her gn bir tomar kitap, dergiler, gazeteler bulunurdu koltuunun altnda, ne denize bakard o, ne de kylara, oturur oturmaz, hepsine yabanc bir baka dnyaya gmlrd. iir meraklsyd, arada bir ban kaldrr, gzleri Haliten de buulu, uzak servilere, gmtlklere dalarak ne id anlalmaz bir eyler mrldanrd. Kayktaki kiiler hemen her akam birbirlerini grseler ve birlikte yolculuk yapsalar da aralarnda iletiim neredeyse yoktur. Kimi gn bir tek szck bile kmyordu azlarndan, glmsemekle yetiniyorlard. Kimi gn de ksack tmcelerle konuuyorlard, ama hep kopuk kalan, konuma denirse buna!... Susuluyordu. Hep byle suskunlukla geiyordu akamlar, zlmez bir giz balyordu onlar her gn biraz daha, her biri brlerinin gznde Haliin mozaiini oluturan talardan biri yerine gemeye balyordu.. Hikyede karakterlerin bir araya gelmesi akam vakti olmas zellikle belirtilir. Hayatlarnda herhangi bir ciddi deiiklik olmayan bu kiilerin i dnyalarn vermek amacyla zaman zerinde duran yazar birok iirinde zerinde durduu gz-yaz kartln anmsatan u satrlara yer verir: Gz yapran dkyor, karl, buzlu gnler balyordu, ardndan ilkyazn yrtc mavileri grnyordu. Zaman, sanki bu kaykta akyordu. zellikle ikinci cmle, hikyecinin imgesel ve estetik dnyasnn iirselliini vurgulamas ynyle nemli olduu kadar ancak iirden beslenen bir hayal dnyasnn kaleme alabilecei bir iir dizesine benzemektedir. Rastlantnn bir araya getirdii bu be kiinin her akam vakti dolmu kaykta bir araya gelmesi sradanlk kazanr. gelmeyenin yerine bir armoniki olan Stefan onlarla yolculuk yapar. amaz dzen bozulmaya yz tutmutu, bir gn biri gelmiyor, bir baka gn br kaytaryordu. Mekanik, bylece, bir yerinden sakatlanmt. niversiteli gen de bu durumun farkna varr ve byk bir duyarllkla srdrd gncesine, Mekanik kendi kendini onard cmlesini yazar. Yazarn hikyelerinde dzenliliin, her eyin yerli yerinde olmasn isteyen karakterlerini hatrlatr gencin bu cmlesi. Stefan, dierlerine serven dolu birok yk anlatr. Stefan, zaman derinden 113 Yazn mevsiminin gelmesiyle bu be kiiden biri olmaz, bir bakas, yabanc yolculuk yapar dierleriyle. Artk

yaayan bylelikle de insanlar kendine hayran brakan biridir. Sradan yaamalar iinde olaanstye gereksinim onun anlatt serven dolu yklerle giderilir. Akam vakti olduunda kent daha kalabalk olmasna ramen dsel bir atmosfer oluturur hikyeciye gre. Dolmu kayklar almadklar alt saat ise ozan olarak yaayacaklardr. Deniz ve denizde meydana gelen kirlilik betimlemeleri ayrntl olmamakla birlikte, hikyelerde eletirel olmayan, sadece var olan gstermekle yetinen bir tavrla yanstlr. Hali ocuklarn da yer ald pastoral bir resim gibi anlatlr. Birka rk karpuzun, krlm sandk paralarnn, irili ufakl flarn kyda yzd grlr. Kyda ufack kahvelerin aa dallaryla drlm dam imdi sapsardr. Kfelerinin iinde uyuyan ocuklar en az Hali kadar sevimlidirler. Esmer ve zayftrlar. BZM OLAN SOKAKLAR: Sabahattin Kudret Aksal, 1953 tarihli Bizim Olan Sokaklar hikyesinde, sokaklarda eski mutluluunu, ilk genlik ann heyecanlarn bulamayan bir karakterinin dncelerini anlatmtr. Hikye karakteri, her akam eve dnerken getii sokaklarn, imdi ehir dnda olan ilk genlik andaki bir arkadayla gzel zamanlar geirdii sokaklar olup olmadn sorgular. ki arkada, zellikle lisenin son snfnda, yaz akamlar bu sokaklarda avare avare dolaarak her konudan konumular, hayatn tadn doyasya karmlardr. Anlatc yazara gre dnyay tanmaktan gzel bir ey yoktur. Kk ocuklarn nesneleri tanmasndan sonra dnyay tanmann ikinci aamas on alt, on yedi yalarnda olur. Sokaklar, uykusuzluu, kadnlar, konumay insan o yalarda renir. Hikye karakteri hayatnn bu gzel dnemini u szlerle dile getirir: O gemi yaz gecelerinde ne vakit sokaa ktmsa iimi dnyada var olmann, nefes alp vermenin tad doldurmutu. Btn bunlar, dnyada var olmay, yaamay, nefes alp vermeyi sadece bir tad olarak duymamtm yolda yrrken. Dnmtm de(s.48). Nostaljik anmsamann baskn olduu hikyede, hikye karakteri arkadayla sokaklarda dolat bir yaz gecesini btn ayrntlaryla anlatr. Bir yaz gecesinin insana, umduu ummad, ne akla gelirse her eyi getirebileceine inanlan yalardaydk. diyen hikye karakteri, arkadayla sokaklarda dolaarak avareliin tadn kardn hatrlar. Metafizik konulardan iire, aka, kadnlara dair uzun uzun konuurlar. Kar penceredeki kzn amasz hareketleri bile onlar bu konuyu yorumlamaya iter. Birbirlerine yaadklar maceralar, ilk ak giriimlerini anlatrlar. Hikye karakteri mutluluk szcne inancmz kaybetmemitik henz. diyerek, hlihazrdaki mutsuzluuna, sokaklarda eski havay 114

bulamamasna gndermede bulunur. Mutluluun sadece ilk genlik dnemine ait bir duygu olduu anlay yazarn sonraki yklerindeki mutsuz ve karamsar karakterleri hazrlayan zihinsel dnmn ifadesidir. ki gencin konumalarnn ou kadnlarla ilgilidir. Gelecekle ilgili dlerinin iinde mutlaka bir kadn yer almaktadr. Yine de onlara en ok mutluluk veren ey gkyzndeki yldzlar, lk yaz havas ve sokaklardaki zgrlk duygusudur.83 ki arkada bir sre yrdkten sonra caddeyi gren bir kahveye otururlar. Kahvede onlar gibi dary izleyen otuz, otuz be yalarnda yalnz bir kadn dikkatlerini eker. iir zerine, iirin kurallar zerine, sanat zerine konuurken bir yandan da kadn izlerler ve merak ederler. Kadn da onlarn ilgisini fark eder ve sigarasn yakmak bahanesiyle yanlarna gelir. Bylece tanrlar ve arkada olurlar. Gece evlerine dnerlerken kadn da evine brakrlar. Ancak kadn onlarn kendi apartmann renmesini istememi ve evine yakn bir yerde onlardan ayrlmtr. Arkadalarna anlatacaklar bir macera peinde olan iki arkada bu duruma bozulsa da kadnla tekrar grme ihtimallerinin olmas onlar rahatlatr. Hikye karakteri o kadn daha sonralar defalarca kez farkl erkeklerle grdn ve kadnn kendisini tanmazlktan geldiini belirtir. ki yl sonra arkadann baka bir kente gitmesi ve bymeleri sebebiyle bu heyecanl, kefe ak gezintiler de eski lezzetini kaybeder. Hikye karakteri bu durumu hikyenin son cmlesinde yle vurgular: Sokaklar, unutulmaz yaz gecelerinde, kadnlar, uykusuzluu, zgrl, yaama sevincimizi bulduumuz sokaklar, sylediim gibi imdi de her akam getiim sokaklar tabii; ama bana artk bir yaz gecesinde bam alp yrmek isteini vermiyor(s.53). Sabahattin Kudret Aksal, bu hikyesinde avarelii, mutluluu sokaktaki rastlantlarda aramay ilemitir. Anlk maceralar, tanmalar, d dnyann gzellikleri insana geici de olsa mutluluk vermektedir. Ancak bu mutluluklar hayatn yeni yeni kefedilmeye baland, sokaklarda maceralarn arand, mutsuzluklarn o kadar tannmad ilk genlik yllarnda daha da derinden hissedilir. SOKAKTA OPERA: Sabahattin Kudret Aksaln 1954 ylnda yaymlanan Sokakta Opera isimli hikyesi sebebini bilmedii ya da bilmek istemedii durumlar yznden iinde eziklik ve isteksizlik duyan bir erkek kahramann i dnyasn yanstmaktadr. Hikyede
83

Dnemim iirini derinden etkileyen ve birok airin benzer temalarla iir yazd 1940lardaki edebiyat ortamnda Garip iirinin poetikas dorultusunda doaya yaklam ve bunun yaratt yaama sevinci bu hikyede belirgindir. zellikle Orhan Velinin Deli eder insan bu dnya;/Bu gece, bu yldzlar, bu koku,/Bu tepeden trnaa iek am aa dizeleri ykde mutluluk kayna olarak belirtilen doal nesnelerle benzerlik gstermektedir. (Orhan Veli Kank, Btn iirleri, Adam Yaynlar, stanbul 1999, s.63)

115

ismi, ya ve meslei belirtilmeyen apkal ve kakoll kahraman sokaa kar kmaz bir sigara yakar. Bu sigara ona anlk bir mutluluk verir ve sigarann dumann ilgiyle izler. Ancak bu ksa mutluluk anndan hemen sonra ne yne yryecei konusunda kararszlk yaar. Anlatc yazar onun bu karaszlyla mevsimlerdeki kararszlk arasnda balant olduunu sezdirecek ekilde k ortasnda ehre hkim olan yalanc bahar havasn tasvir eder. Ayn zamanda d dnyadaki gzelliklerin kahramann i dnyasna huzur getirmeye yetmedii vurgulanmak istenmitir. Hikye kahraman, tasvir edilen hava koullarndan dolay okurun stanbul olduunu anlad ehrin sokaklarnda amaszca yrr. Havann gzellii, ubat aynda geici olarak yaanan bahar havas da kahramann iindeki eziklii ve isteksizlii nlemeye yetmez. Getii yollar boyunca aklna iinde bulunduu durumun sebebini aratrmaktan baka bir ey gelmez. Hikyede alttan alta hayal kurmann ya da nemli, nemsiz eylerin insan zihnini megul etmesinin zerinde durulmutur. Hikyenin kahraman yol boyunca kendisinin de kurtulamad insan zihninin takntl durumlar iin u tespitlerde bulunur: Kafanz bir eye taklacak, boyuna dneceksiniz. Eski Yunan Tragedyalarnn kahramanlar iin olduu gibi bir yazg biilmitir sizin iin artk. Bir ey bulamadan, bir ey zemeden dnmek!(s.59) Kahraman ehrin dndaki krlara kmay, ehirde kalmay, doayla bulumay, yrmeyi, yrmemeyi ksacas hibir eyi istememektedir. apkasn dzeltecek gc ve istei kendinde bulamayan edilgen biri olarak tasvir edilmitir. Aksaln kimi karakterlerinin bu kadar eylemden uzak bir psikoloji iinde betimlenmesi Beckettin yk karakterlerine yaknlatrr. Karakterin iinde yaad paradoksu ocukluundan beri iini huzursuz eden Latin ozannn Ne seninle yaayabilirim Ne de sensiz dizeleriyle badatrr. Anlatc yazar bu szlerle hikyenin devamnda belirginleecek olan, kahramannn mutsuz bir ak yznden isteksiz, kararsz ve takntl olduunu duyumsatmak istemitir. Hikye kahraman bu dncelerle ehrin dna kadar yrr. Geici olarak doann gzellikleriyle, baharn kokularyla ve seyrekleen evlerle zihnini ok ksa sre megul etse de yine iindeki skntnn sebebini aratrmaya ynelir. steksizliine bir sebep bulmaldr bulamazsa da uydurmaldr: Erken gelen baharn sabahn tadamam. Bir yks, balad bir yeri, balad bir an olmal bu isteksizliin. Bir sreci olmal. in iine baka insanlar, baka bir insan karmal(s.61). Karaktere gre iinde bulunduu durum iin yer, zaman, olay gibi eler nemsizdir. nemli olan hikyesinin kahraman olacak, iinde bulunduu durumun sebebi olan ve iinde bulunduu durumu anlayacak kiiyi bulmaktr. Bir duyguyu, o duygu kiminle balamsa o anlar. diye dnr ve kocaman kentte skntsn anlayacak kiiyi dnmeye balar. Hikyede karakterin ak nedeniyle mutsuz, takntl ve isteksiz olduu 116

ortaya kar. Kahraman zihninde ona telefon etmeyi, kimseyle paylaamad zihnindeki dnceleri ve skntlarn anlatmay tasarlar. Kahraman can skntsn, okuyamama, sinemaya gidememe, baharn tadn karamama gibi durumlarn sebebini telefon edecei kiiden renebileceini dnmektedir. Daha dorusu onunla konuarak skntlarnn stesinden gelmek istemektedir. Btn bunlarla zihni megul bir ekilde, amaszca ehrin d mahallelerinde yrrken duyduu bir sesle d dnyaya dner. Kk bir erkek ocuu, ok gzel bir sesle ve arya yaparak kendi yalarnda bir kz ocuunu oyun oynamaya armaktadr. Kahraman bu sesi duyunca heyecanlanr ve yaamn tadn yava yava duyumsamaya balar: Lodosun erken getirdii bahar, aklma taklp duran zlmemi bir dm, kentin bitiminde bir mahallede kk bir ocuun kaln sesiyle syledii arya beni sarho etmiti(s.62). Hikye kahraman tekrar ehre dner ve kendini geni bir caddede bulur. Artk kendi bana yrmeye ve yrrken dnmeye bir sigara daha yakarak burada devam edecektir. Sabahattin Kudret Aksal, bu hikyesinde insann mutluluunun dier insanlara bal olduunu anlatmtr. Hikye karakterini isteksiz ve kararsz duruma dren bir insan olduu gibi yine bu durumdan geici de olsa karan da oyun oynayan ocuklarn sesidir. Doann gzellikleri, ehrin kalabal ya da d mahallerin sakinlii onun kendisi zerine aresizce ve karamsar bir ekilde dnmesini engelleyememitir. Hikyenin sonunda ehrin kalabalna dnen kahraman yine de etrafndaki dnyayla ilgilenmez, oral olmaz ve skntl, bezgin i dnyasna dnerek ehirde dolamaya devam eder. BR BAKA TRLS: Sabahattin Kudret Aksal, Bir Baka Trls isimli hikyesinde tara ve byk ehir hayatn, byk ehirde avarelik yapmay ve kalabalklara karmay seven bir karakterin gznden karlatrmaktadr. smi, meslei, fiziksel zellikleri ve ya belirtilmeyen hikye karakteri denizden uzak, souk bir tara ehrinde ii gerei yedi sekiz ay geirmitir. Buradaki hayat gayet dzenlidir. Her sabah ehir dndaki iine gitmek iin erken kalkmakta, disiplinli bir ekilde almakta ve akam kararnca ehre dnmektedir. Akamlar ise gnn yorgunluuyla erkenden yatmaktadr. Bu tara ehrinde gnler birbirinin ayndr. Hikye karakteri ii olduu iin memnundur ancak gnlerin tekdzelii ve ehir hayatndan uzak olmak onu rahatsz etmektedir: ehre dndmzde, havay kararm, evlerin olsun, sokaklarn olsun klarn yanm bulurdum. Bana da en ok bu dokunurdu. Ta iimden ehirde neler yaplabilecek, ne trl mutlu olunabilecek bir gnn geip gittiini, bylece daha birok gnlerin de geip gideceini adeta bir kum saatinin boaldn gzlerimle grr gibi birok 117

eylerin bir daha bulunmamak zere yittiini duyardm(s.68). Hikyelerde alma hayat ve avarelik kartl iir ve oyunlarda da ayn dorultuda yer almaktadr. Hikye karakteri doduu, byd deniz kenarndaki byk ehri (stanbul) zler. Daha dorusu byk ehirde, bahar mevsiminde yaad avareliklere hasret eker. Kendisini lgna eviren bu dncenin etkisiyle, isiz ve parasz kalmay gze alarak bir sabah tara ehrindeki iinden istifa eder ve trenle byk ehre doru yola kar. Yol boyunca iinde byk bir mutluluk ve heyecan vardr. Tren penceresinden dary izler ve oralarda yaayan insanlarla ilgili hikyeler uydurur. Sapancada gl grmesiyle birlikte stanbula, suya ve denize kavuaca duygusu onu mutlu eder. Scak bir yaz akam duygusuzca, bir eyler hissetmeden terk ettii stanbula bir bahar mevsiminde dner. stanbulda, aylardr dledii baboluk gnlerinin ilkinde lodos esmektedir. lk nce gazetede sinema ilanlarna bakar. Sevdii bir kadn oyuncunun filminin ilann grnce sevinir. Sokaa frlar ve rastgele yrmeye balar. Kafasnda anlarla, kararsz bir ekilde ehrin sokaklarnda yrr. Karakye gelince Adaya gitmeyi tasarlar ama byk ehir hayat, sokaklar ve kalabalk ona daha ekici gelir. Tarada zlemini ektii kalabalklara karma duygusunu yle dile getirir: ehir, kalabalk daha ilgi ekiciydi. Ben aylardr ehrin kalabalnda bir bama kalmay, o kalabalkta eriyip yok olmay kurmutum. imdi pencereleri bol bir suyla ykanan, iyice kurulanan, prl prl parlatlan bu vapurlar, u ksack yolculuk ne denli ekerse eksin beni, dayatacam(s.74). Hikye karakterinin kalabalkta erimek istei benliinden, gemiin kendini aran sesinden kurtulmak iindir. Hikye karakteri bir flaneur gibi vitrinleri izleyerek ve fazla bir ey dnmeden ehri dolar. zellikle Tnelden Galatasaraya doru yrrken her vitrinin nnde uzun uzun durur. lk fark ettii ey zamann hzla gemesidir. Sinemaya da giden avare karakter, sinemadan sonra da amaszca bir aa bir yukar caddede yrr. En byk arzusu olan kalabalklarn iindedir, onlara karmtr ve mutludur.84 Sakin bir lokantaya gittiinde hemen oradan kar ve caddeye bakan penceresi olan kalabalk bir lokantaya gider. Kalabalklar grmek, caddeden geen acayip giyimli bir kadn izlemek ve onun hakknda dnmek ister.85 Nitekim byle bir kadn nnden geer ancak hikye karakterinin dncelerini, karakteri ardndan alp gtrmez. Sinemadan kan insann kendini kalabalk
Charlotte Bronte, Londrada yapt bir yry srasnda talihi nereye gtrrse oraya gitmenin ve akp giden yaama karmann verdii mutluluk ve hazdan, zgrlk ve keyfin okusundan bahsediyor. Mutluluk ve okunun kayna kiinin talihini izlemesi, bu arada da talihinin srkledii her yerde yaamla bulumas ve her yerde akp giden yaamla bulumasdr. Zygmunt Bauman, Paralanm Hayat, Ayrnt Yaynlar, stanbul 2001, s.176 85 Sadece nefes almak bile bir hazd. Ac kayna saylan birok ey bile bana byk zevk veriyordu. Her eye kar dingin, ama aratrc bir ilgi duyuyordum. le sonrasnn byk ksmn azmda bir puro ve kucamda bir gazeteyle oturup ilanlar incelemekle, ierideki kalabaln kargaasn izlemekle ve buulu camn arkasndaki soka seyretmekle geirmitim.Edgar Allen Poe, Btn Hikyeleri, thaki Yaynlar, stanbul 2002, s.299
84

118

iinde bir maden gibi eriyerek kalabalkla btnlemek isteinin anlatm ilk basks 1959 ylnda yaplan Aylak Adam romannda da karmza kar. amzda gemi yzyllarn bilmedii, ksa mrl bir yaratk yayor. Sinemadan km insan. Grd film ona bir eyler yapm. Salt karn dnen kii deil. nsanlarla bark. Onun byk iler yapaca umulur. Ama be on dakikada lyor. Sokak sinemadan kmayanlarla dolu; ask yzleri, kaytszlklar, sinsi yryleriyle onu aralarna alyorlar, eritiyorlar.86 Hikye karakteri eve dnnce kendini yorgun hisseder. Aylardr hayalini kurduu byk ehirdeki avarelik, baboluk gnnden istedii zevki alamaz. Gemii yeniden yaamak arzusu, yine benzer davranlar yaplarak denenmek istenir; ancak yaanan hayal krkldr. Gemiin yeniden eylem iinde bulunarak duyumsanmak istenmesi, sadece anmsama biiminde zihinde yaayarak olmamas dikkat ekicidir. Hikye karakteri ne istediini bilmeyen, hayatndan sklan biri olarak betimlenmitir. Hikyenin sonunda iindeki burukluu ve kiiliini u szlerle ortaya serer: Ne tuhaf, insan yaad gnlerden bkyor, bir baka trlsn yaamak istiyor ondan da tad almyor bazen(s.75). KU KAFESNE YALDIZ: Yazarn hikyelerinde olsun, tiyatrolarnda olsun saat zellikle belirtilir. iirlerinde ise saat kendini eitli biimlerde gsterir. Ya mevsim, ya gnn sabah, le, akam gibi belirli bir aral olarak veyahut dorudan doruya zaman zerine genel ve soyut ifadelerle anlatr. Ku Kafesine Yaldz hikyesi Saate baktm. Bei iki geiyor. cmleleri ile alr. Yazarn zaman sadece bir akamstyd eklinde deil de tam olarak belirtmesi zamann bu hikyede nemine iarettir. Hikyenin anlatcs ayann alkanlna uyarak yrr, sadece yrmek iin yrr. Belirli bir amac olmadan gezen, dolaan insanlar yazarn dier hikyelerinde de kendini insanlara, vitrinlere bakan aylak adam eklinde gstermektedir. Kk eylerle yaamn tadna varan, hayatta byk hedefleri ve maddi bir beklentileri olmayan bir tozlu sokakta yrmek, gmleinin yakasn aralamak da yeter insan honut etmeye diye dnen anlatc konumundaki bir hikye kiisidir. Anadolu yakasnda ve Adalar Dragosu, Pavliyi gren sessiz bir yerde oturan anlatc, 5.35 vapurunda tandk birok insann olmasndan rahatsz olur. Dier insanlarla gndelik hayatn nemsiz konular hakkknda konumak yerine dier insanlarla iletiim kurmaktansa yalnzl tercih eder. Herkesin bir akamst, bir delicesine yalnz kalmak, yalnzlnda bir eyler bulabilmek istedii saat vardr.

86

Yusuf Atlgan, Aylak Adam, YKY, stanbul 2006, s.18

119

Dier hikyelerde olduu gibi bu hikyede de karamsar insanlarn hayata baknn gndelik hayatn ok kk olaylar ile deitirilebilecei mesaj verilir. Dnyay yavan, yaamay tatsz bulmaya balayanlara benden kck bir t: Bo lakrdlar uval bir tandn yanndan, hafif de olsa yle kabaca ayrlp, bir sigara yaktktan sonra, geliigzel birka adm yrmenin tadn denesinler. Ne yapacan bilmez bir ekilde arkadalklar gemie dayanan bir arkadann nalburiye dkknna urar. Dostluk, gemii olduka gerilere uzanan dostluklar ve arkadalklar hem hikyelerde hem de iirlerde ilenen bir temadr. Bu dkkna gelen elli yalarndaki bir adam, kibar ve ekingen tavrlar olan, uzunca boylu, esmer fiziksel zellikleri ile tantlr. Tiyatrolarda ve hikyelerde sakin geen bir zaman dilimi dardan gelen yabanc tarafndan hareketlenir ve zerinde dnlmesi gereken olaand bir olayla renklenir. Ku kafesine yaldz aradn syleyen adam, drt lira olduunu rendii kutuyu almakta kararsz kalr. Bu kutu bir bakma bir d lkesinin anahtardr. Ancak adam pahal bulduu iin almaz kutuyu. Anlatc bu kck olayda adamn adn bilmedii halde Kamil Bey adn uydurur, sonrasnda da adamn ii ve oturduu yerle ilgili bilgileri dnden tamamlar. Kamil Bey Acbademde be odal, baheli, ahap bir evde oturan, kk de olsa, caml blmeyle de olsa, ayr bir odas olan, bu odaya girerken biraz ekinilen, sayg duyulan bir eftir. Yirmi dokuz yllk evliliklerinden iki kz olan Kamil Bey, kzlarnn uzakta olmalarna neden olan kars ile ekimektedir. Aslnda Kamil Beyin olaysz ve basit geen bir gnlk hayatn gzler nne serdikten sonra ku kafesine almad yaldz iin hikaye kiisini adeta azarlar. Almadnz. Bir lira iin her eyi berbat ettiniz. Ama bunun nemi yok. Sadece bu dilei duymu olmanz yetmez mi? Demek sizin geceye gvenle, rahatlkla, gznz arkada kalmadan girebilmeniz, bir mutluluu eksiksiz yaayabilmeniz iin her eyiniz vard, kanaryanzn kafesinin yaldzndan baka. Szleri Sabahattin Kudret Aksaln bu kk ama mutluluun ve huzurun yaamda her zaman nemsiz gibi grnen bir e nedeniyle eksik kaldn hatrlatan hikyesi Sonsuzluk Kitabevi oyunundaki adam hatrlatr. Sonra sizin iin yle dndm. Bu adam dedim, rnein, bir gece sabaha kar te drtte, nedenini anlayamad rahatszlklarla uyanmam, iki satr yaz yazmak, yaz yazmak olmasn, bir eyler izmek diyelim isterseniz, ya da sadece dnmek isteini duymamtr. mrnde bir gn olsun, bir akamst bir ikili yere girip, tek bana saatlerce bir kadehin nnde, iinde bir eyleri yitirmi, bir eyleri tketmi, oturmamtr. Yine bir tek gece, yamur altnda kenti, bir ucundan br ucuna, yenilgiye uram, bitkin, kararsz dolamamtr. Bir cmle de onu aresiz brakmamtr, bir insan elinin scakl da. Bir aa

120

ki ne yamur ilemi gvdesine, ne bcek. Sonsuzluk Kitabevindeki Adam, Kamil Beydeki eksik grlen huzursuzluu iinde derin bir ekilde duymas ile kart gibidir. Kamil Bey adnn anlamna kartlk oluturacak olgun olmayan bir davranla anlatc-yazar tarafndan eletirilir. Bu eletiri yaplrken ironik bir dil kullanlmas dikkat ekicidir: Anlayl, olgun grnnden byle bir ey beklenir miydi? Bakn bu saygszlnz balamam beklemeyin benden, elimden gelmez. 1960 sonras oyunlarnda Ienesconun absrd tiyatro anlayn benimseyen yazar, absrd tiyatroda kullanlan oyuncularn seyirci ile iletiime gemesine benzer ekilde anlatc-yazar hikye kiisine seslenir; aslnda seslendii okuyuculardr.

4. SABAHATTN KUDRET AKSALIN TYATROLARINDAK TEMALAR

4.1.Yalnzlk, Karamsarlk, D ve Gereklik BR ODADA AYNA: Sabahattin Kudret Aksaln Bir Odada Ayna87 isimli oyunu aile iindeki alkanlklar, kadn-erkek ilikilerini, evliliin doasn ve hayatlarn birbirini tekrar etmesini ele alan perdelik bir oyundur. Olaylar bir odada geer. Oyunun banda ve sonunda bu evde daha nce oturup lm kiiler ruhlaryla odada bulunurlar, Birinci, kinci ve nc Adam olarak anlrlar. Erkek ve Kadn evi kiralayan ifttir, daha sonra bunlarn ocuklar da olacaktr. Zaman ise sahnelere gre deimektedir. Birinci perdenin ilk sahnesinde oda eyaszdr ve bir yaz sabahnn saat onudur. Birinci, kinci ve nc Adam yani bu evin eski sakinlerinin ruhlar apkasz olarak sahnede grnr. Birinci Adam havann scaklndan ikyet eder ve bu ikyetinin de aslnda alkanlktan kaynaklandn daha sonra itiraf eder. kinci Adam ise en mthi eyin alkanlk olduunu syler. Dierleri de bu fikre katlr. Gkyznn altnda yeni bir gnn balamas, rencilerin okullarna gitmesi, ev kadnnn iten dnecek kocas iin, okuldan dnecek ocuu iin ve koltuunda yn ren annesi iin sebze ayklamaya balamas ehrin her yerindeki olaan manzaralardr. Sokaklardaki, parklardaki, kahvelerdeki avareler, sevien iftler de yeni gnn habercileridir. Btn bunlar oyunun devamnda baka olaylarla somutlatrlacak alkanlk konusuna oyunun banda bir deinme eklinde yer alr. Her gn birbirini tekrar eden, bir nceki gnden fakl olmayan gnler ve yaamlar evin eski sahiplerine yaama sevinci verir. Doa da oyunda ruhlara yaama sevinci veren baka bir
87

Sabahattin Kudret Aksal, Bir Odada Ayna, Yenilik Yaynevi, Birinci Bask, stanbul1956

121

unsur olarak karmza kar. nc Adam, ormann, rzgrda kmldayan yapran, daln stnde yryen kk bcein, yolunu arayan suyun sesinde alkanlk olmasna ramen yaama sevinci de bulur(s.10). Oyunun ismi de bu odadaki ruhun zelliklerine gndermede bulunmaktadr. Bir ayna gibi birbirlerini yanstan, birbirlerine baktklarnda kendi gemilerini, dnyadaki benzer hayatlarn, benzer alkanlklarn ve hayat ekillerini gren ruhun varldr sz konusu olan. Fakl zamanlarda ayn evde yaayp lmler ve ayn eyleri bir ksrdng eklinde yaamlardr. Eve tanmak, yerlemek, evlenmek, eya almak, ocuk sahibi olmak, onlar bytmek, geim tela ve sras geldiinde lmek btn hayatlar iin hem alkanlklar hem de dngsellii gstermektedir. ruh alkanlklar ve yaama sevinci zerine konuurken kap alar. nce bo evin kapsnn almasna arrlar. Birinci Adam, bir an iin var olduklarn dnr ve daha sonra bunca yldr kendi yokluuna alamadn belirtir. Birinci Adam da zil sesini duymann ama kapy aamamann korkun bir durum olduunu dile getirir. lmn souk yzn ise kinci Adamn u szleri gstermektedir: Gene yokluumuzun iinde yapayalnz kalacaz(s.12). Birinci Adama gre ise yok olmaktan kt olan hatrlanmamaktr. nc Adam asl lmn bizi bilenlerin, tanyanlar lmesi diyerek, lmszlk konusuna farkl bir adan yaklar. Eskiden yazar olmak istediini ama bunu baaramadn syleyen kinci Adam bunu syleyerek lmszl yakalayamadn hissettirir ve unlar ekler: Bir yazar olmak istemitim. Bir avc. Bir dakika rahat olmayan, her zaman kula kirite eli tetikte bir avc. Ama ne yaparsn ki u anda anta bombo(s.13). daha sonra de ortak noktalarn bulurlar. nn en nemli ortak noktas, hayattan bir eyler bekleyen, elde edemeyen ama ilerinde umut tadklar iin beklemeye devam etmi kiiler olulardr. de ayn odada farkl yllarda lmtr. kinci Adam evi ilk yaptran kiidir. En byk hayalinin bir ev yaptrmak, daha sonra da kozasnn iindeki bir ipekbcei gibi her eyden uzak, tek bana kitaplar yazmak istemitir. Konumalar ieriye birilerinin girmesiyle sonlanr ve kenara ekilirler. Eve kii girer. Otuz yalarnda bir erkek, yirmi ikisinde bir gen kz ve onlara evi dolatran Telll evi dolamaya balarlar. Telll evin geni olan oturma odasn ver ve yeni evlerde bu kadar geni oturma odalar bulunmadn syler. Erkek ise insann gn oturma odasnda geireceini ve en nemli yerin oturma odas olduunu syler. Kadn ise kk odalar daha ok sevdiini belirtir ve evi beenme konusunda biraz karasz davranr. Kadn evi hemen beenen erkei babasna benzetir ve unlar syler: Zavall annem! Gezdikleri her evi beenen, belki artk mrnce orda yaamak isteyen babam caydrmak iin neler ekerdi(s.16). Erkek de bu szleri syleyen sevgilisini annesine benzemekle itham eder. 122

Erkek ve kadnn evin tutma konuunda anlaamamalar ve kadnn karaszl bir kede onlar izleyen adama insanlk tarihinden beri var olan bir ksr dngy hatrlatr. Erkek ve kadnn yaratlndan gelen farkllklar, hayatn birbirini tekrar etmesini ve kadnn doasn nc Adam u szlerle ifade eder: lk insann ilk ta oyduu gnden bu yana kadn deimeyecek mi dersiniz? Havva da Ademin bulduu maaraya ilk giriinde byle davranmt gibi geliyor bana(s.16). Birinci Adam da Ademin de hi deimediini syler, tek fark yanlarnda telll olmamasdr. Yatak odasna yakn banyo olmamas da bir tartma konusu olur. Erkein umursamad bu durum kadn iin bir sorundur. Kadn evin plannda baz deiiklikler istemektedir. Bu evi yapan kinci Adam rahatsz eder ve daha eksiksizi bir gn yaplacana gre, iinden en iyisi hi ev yapmamakm hatta dnyaya bir ey yapmamakm diye dnr. Kadn insann girdii eve kiiliine gre bir biim vermesi gerektii grndedir. Erkek ise mutlulua rahatlktan fazla deer verir. Telll dnmeleri iin onlar yalnz brakr. lk defa bu evde yalnz kalan ift pmeye ve birbirlerine duygularn sylemeye balar. Erkek yllar sonra da ayn duygular tayacan belirtir. Bir gn ihtiyarlayacaklarn, ocuklarnn olacan dnrler. Kadn kz olursa annesinin kendisine davrand gibi davranmayacan belirtir. ocuklarn zgr yetitirmek, baskc olmamak konusunda konutuktan sonra Erkek, bir gn birimizden biri lecek der. Erkeke gre ilk nce lecek olan kendisidir, nk karsnn arkasnda kalm koca pek azdr ve kendisini pek salam hissetmemektedir. Erkek evin tutulmas taraftardr. Burada ksa bir sre kalacaklarn zira yakn bir zamanda kk, sevimli ve kullanl bir ev yaptrmak niyetinde olduunu belirtir. Erkekin oyunun sonuna kadar hayalciliini, gelecee dair umutlarn temsil eden ev yaptrma meselesi kendi dilinden yle aklanr: bo zamanlarmda, sigara paketimin altna, ev planlar izmek benim en byk zevkim. izer, izer bir yana atarm. Sonra bir gn bir tanesini alr dzeltirim. Bir gn de bir bakasn. Tam yirmi drt tane bitmi planm var(s.23). Erkek karakter yatan, masann, koltuun yerini bile krokilerde izmektedir. Bu ar derecede kendine ait ve planl, dzenli bir hayatn iareti olarak okunabilir. Erkekin bu meguliyetinin altnda dnyada bir iz brakma, yaratclk yoluyla lmszl yakalama dncesiyle birlikte kendine ait bir ey yapma dncesi yatmaktadr. Evleriyle, gelecekleriyle ilgili hayaller kurarlarken bunlarda ortaklk gze arpar. Erkek yllarca sonraki sradan bir ev akamnda kitap okuyuunu hayal eder. Kadn ise erkein kendisini gzlerinin nne rg rerek getirdiini tahmin eder ve sevgilisinin aklndan geen iyi eyleri bildiini syler. Btn bunlar evlenmeden nceki hayalleri, bir hayat paylamaya balarken duyulan heyecanlar gsterir. Kadnn tek endiesi bir gn baka 123

bir kadn yznden terk edilmektir. Onlar bunlar konuurken, evde bulunan ruhlardan ikinci Adam oyunun ana fikriyle rten, hayatn dngselliini, hayatlarn benzerliini dile getiren u szleri syler: Her eyleri o kadar ocuka ki. Ev hlyalar, kskanlklar, her eyleri Bizim de ayn eyleri yaptmz hatrlyorum da, bu yaamaya demez bir dnyaym diye dnyorum(s.26). Kadn gelgitleri olan, kararsz, kuruntulu biri olarak ilenmitir. likileri balaynca da btn evresini, alkanlklarn braktn dnr ve doru kiiyle evlenip evlenmedii konusunda tereddtler yaar. Erkekten tek istedii ey gvence ve gven duygusudur. Tartmalar ve konumalar sonunda Kadn da evi beenir ve evi tutarlar. kinci blmde eve tanma sreleri ilenmitir. Erkek bir merdivenin stnde perde takmaktadr. Odaya konacak eyalar ayakst alm satm ileri yapan, ak artrmalara giren Erkekin bulabilecei trden ucuz eyalardr. Erkek perdeyi takarken iki yl nce bir kitap yazdn ama hi kimsenin beenip bunu basmadn syler. Erkek de bu yata kim nl bir yazar deildir ki. giyerek genlikteki hayallerde bile insanolunun ounda bir benzerlik bulunduunu hissettirir. Erkek en aydnlk odann oturma odasn olmasn ister. Karanlk, lo odalardan ve kullanlmayan misafir odalarndan holanmamaktadr. ocukluunda evlerindeki aylarca insan girmeyen, perdeleri yar inik, yar karanlk odaya gizlice girdiini, sevmedii halde hzn verici bu odada saatlerce oturduunu anmsar. Kadn da hamallarn getirdii koltuk v.b. eyalar gzel bir dzen iinde yerletirmek ister ve bu konuda da olduka kendine gvensiz ve kararszdr. Bakalarnn, gelen misafirlerin kendisini zevksiz bulmalarn istemez. Erkekin de kendisini zevksiz bulduunu dnr. Erkek ise eyalarn yerini pek umursamaz. Uzun abalardan sonra bir keye yerletirilen koltukla ilgili unlar syler: Koltuun yeri ok gzel dt. imdi eksik sadece bir k gecesi, bir gazete, bir sigara. Biraz mzik. Biraz da saadet(s.33). Daha sonraki sayfalarda da baka bir koltuu yerletirince Erkek, kendi kendine te eve yorgun dndm akamlar kendimi brakacam koltuk. Arttrmalarda, Allahn gn didinip tek para bir ey alamadm bir gnn akamnda(s.44). Erkek her eyin iyi olacana dair bir umut tarken Kadn daha evlenmeden karamsardr ve genellikle bakalarnn kendi ev dzeniyle ilgili eletirilerine muhatap olmak istemez. Kadn bir sre sonra hem gerginlikten hem de mutluluktan alar. Erkek kadnn saadeti bile znt haline getiren bir kiilii olduunu syler. Ancak ikisine de hkim olan en youn duygu yeni bir eve dolaysyla yeni bir hayata sahip olma ve yeni bir hayata balamann verdii heyecan duygusudur. Odaya eyalar yerleip boluk ortadan kalknca ikisine de ev sevimli gelir. Bu arada bir hamal getirdii duvar saatini yerine asar. Erkek de saati kurar ve duvar saati almaya balar. Saat on ellidir ve bu simgesel saat kurma olayyla birlikte evlilikleri, belli bir zamandan bilinmeyen bir zamana kadar devam edecek 124

birliktelikleri balam olur. Kadn saatin ne gzel ilediini syler, nk evliliklerinin banda zaman onlar iin gzel gemektedir. kinci perdede zaman ilerlemi aradan yirmi iki, yirmi yl gemitir. Odadaki eyalarn yerlerinde ok az deiiklik yaplmtr. Zamanla eyalarn eskimi olmas dikkat eker. Bir yaz gecesidir ve gen kz divana uzanp sigara imektedir. Annesinin onu fark edip sigara imesine aldrmaz ve bu halinden memnun olduunu, erkeklerin sigara ien kadn hakkndaki dncelerinin umurunda olmadn dndren szler syler. Annesi ise hayatnn hibir dneminde kz kadar kendine gvenip kendine inanmadn belirtir. Kz on dokuz yandadr ve birka gn iinde evlenecektir. Akam yemeine damat aday da arld iin annede ve kzda bir tela vardr. Kz babasnn ve erkek kardeinin yemee ge kalmamasn ister. Kadn kznn evde kalmam olmasna sevinmekle birlikte kznn evden ayrlmasna da zlmektedir Kocasnn bu tr eyleri dert etmemesini de aralarndaki iletiimsizlie ve kiilik farkna u ekilde balar: zntlerimin hi olmazsa yarsn, yarsn deil de drtte birini paylamasn bilseydi yaamak benim iin daha kolay olurdu. O zaman belki imdiki kadar da kmezdim. Ama o benim dertlerime kulak asan takmdan m?(s.51) Kadn bir sr sorun varken bile kocasnn bulduu sigara paketine ev plan izmesine kzdn dile getirir. Buna ramen Kadn, yirmi iki yldr bu evde tklp kaldklarn Sk ev deitirenlere imrendiini syler. Hem mrn boyunca ayn evde otur hem de boyuna ev plan iz. Ama ne yapasn, erkeklerin ou byle oluyor(s.54). Kadnn bu szleri de alkanlklar ve ksrdngy gsterir niteliktedir. Zira biraz sonra damat da kaynpederinin ev planlarn renince bunlarla ar derecede ilgilenecek ve bu durumu onaylayacaktr. Kz, nianlsn babasnn ve erkek kardeinin sevmemesinden ikyet eder. Ona gre babas genliinden, kardei de ocukluundan bu yana evin hi deimeyen havasn sevmektedirler. imdi kendisi evlenip gidince alkanlklar bozulacaktr. Erkekler ok iddial. Bir dzen kurdular m artk o hi deimesin istiyorlar. Alkanlklarn sarsacak biri araya girdi mi, kk de olsa, bir takm eyleri deitirir korkusuyla ona dman kesiliyorlar. Onunla burada yaamaktansa hi evlenmemek daha iyi Dorusu gideceim iin seviniyorum(s.57). diyerek babasn ve kardeini eletirirken erkek doasyla da ilgili gzlemlerini aktarr. Burada damada duyulan sevgisizliin nedeni onun yabanc olmasnn yannda dardan gelen bir yabancn evdeki dzeni, alkanlklar bozaca endiesidir. Yemee gelen damat da kzla yalnz kalnca gelecekteki planlarndan sz eder ve kimsenin bulunmad bir yerde ba baa bir mr geirmek istediini belirtir. Bu hayattaki ksrdngy gsteren bir ayrnt olarak oyunda ilenmitir. nsanlarn onu sktn, herkesi 125

aralarnda lzumsuz insanlar olarak grdn belirtir. Buna ev halk da dhildir ve bu evde kendini rahat hissetmemektedir. Babann salar aarm ve iyice kmtr. Olan biteni umursamayan babacan bir adam grnm vardr. Kzna annesi gibi olmamasn, mutfaktan gzel yemeklerle birlikte aresiz dertlerle kan annesi gibi davranmamasn ister. Karsnn geldin mi? sorusu zerine her akamki gibi cevabn vererek hayatlarndaki ksrdngy hissettirir. Ona gre geen her gn bir ncekinin ayndr. Karsna bir akam olsun eve gelince aabilecei, tuhaf, deiik bir haber vermedii iin krgndr. Erkek, bu arada damadna arsasnn terini ve llerini sorar. Damat baharda yeni bir ev yapmay planlamaktadr. Baba da esiz bir projem var diyerek yolda gelirken izdii bir ev plann gsterir. O evin verandasnda oturmay, yaz bceklerinin sesini orada dinlemeyi hayal eder. Bu hayallerine damad ve kz da katlr ama kars projelerinle evler yaplsayd belki de kocaman bir ehir ortaya kard. diyerek kocasna sitem eder. O da karsn hayal kuramamakla, hayal kurmay istemedii iin de bcekleri ve yldzlar grmemekle sular.(s.65) Kadn bunun zerine sinirlenir ve yirmi iki yldr yaadklar yere bir fra vurulmamken srekli ev projelerinin ortada dolamasndan bktn syler. Erkek ise bu projeleri izerek her akam yeni bir eve ktn, umut etmenin gzel bir ey olduunu belirtir. Karsna evlilikleri boyunca hayal kurmay sevdirememekten rahatszdr. Bu tartma evdeki olaan bir sahnedir. Damat durumdan rahatsz olur, karsnn alaylarna muhatap olan Erkek ise yemek yemek istemediini syleyip bir keye ekilir. Evin erkek ocuu eve gelince konu deiir. Yirmi bir yandadr. Babasnn kendisine brakt ak artrma iini fiyat ok ykseldii iin becerememitir. Bu duruma babas kzar, ihtimaller zerinde durur. Kadn yine kocasn eletirerek, Btn hayatn bir olabilirdi, dncesinin peinde geti(s.70). der. Tekrar yemee getiklerinde Erkek yemein souk olduunu syler, kars da ona kzarak zahmet vermekten baka ie yaramadn belirtir. Dier perde ayn odada ve on gn sonra gemektedir. Kadn bir bavula eyalar yerletirmektedir. kisi de kzlar gittii iin zgndr. Erkek iin bozulmas iin elinden geleni yaptn ama bu ite de karsn karsnda bulduunu syleyerek onu sular. Evlilik iinin aceleye gelmesi canlarn skmtr. Kadn yine aralarndaki iletiimsizlikten, kocasnn anlalmay istemeyen, anlalmamay seven yapsndan ikyet eder. Kuruntulu olan kadn kznn geleceinden, damadn ona iyi davranp davranmayacandan endie eder. Oyunun bu ksm kzn evlendiren ortalama bir annenin dncelerini, ondaki ksrdngy yanstmak amacna hizmet eder. Kzn bir yabancyla paylamak istemez. Kz ise on dakika geciken kocasn merak etmekte ve bir an nce evden gitmeye bakmaktadr. Kadn kocasna kznn suratsz damadn gerek yzn anlayp bir gn dnme ihtimalinden bahseder. Erkek de 126

alkanlklar hatrlatacak ekilde her akam olduu gibi o akam da, kz gelince de tekrar drt kiilik sofralarna kavuacaklarn syler. Ama dnenin imdi gnderdikleri, altklar kzlar olup olmayacandan emin deildir. Kzlarn baka bir ehre yollamaktadrlar. Erkek hayal gcn kullanarak bu durumdan olumlu sonular karr. Hem ziyaret iin hem dinlenmek iin kzn ziyarete gidebileceini dnr. Hem ben oralar bilmiyorum. Hi gitmedim. Sabah kp tek bama, bilmediim bir ehrin sokaklarn dolamak, ehri tanmaya almak elenceli bir ey Gzel bir ehir Buradan da kalabalk Tandk kimse de yok insan ban dinleyebilir(s.82). szleriyle hayalini anlatrken karsnn onu dinlemediini, baka bir ile uratn fark eder. Aile iindeki iletiimsizlik bu olayla somut bir ekilde ifade edilmitir. Erkek bunlar hayal ederken kadn bavulu kapatmaya uramaktadr. Kz da eyalarn toparlarken bakalar tarafndan, zellikle de kocasnn ailesi tarafndan beenilme endiesi tadn gsterir. Anne kzna damadnn okumu, zengin olduunu ama kendisinin de ok gzel olduunu syleyerek gven alamaya alr. Kz evden giderken baba Neleri de birlikte gtryor(s.92). diyerek eski dzenlerinin artk geri gelmeyeceini, alkanlklarn kaybettiklerini duyumsatr. nc perde ayn odada drt yl sonra gemektedir. Erkek hastalanm ve Kadn eve doktor armtr. Elli drt yandaki kocasnn hastalnn ilerlediini renen kadn endielenir. Doktorun hastaya en nemli tavsiyesi umudunu, yaama sevgisini kaybetmemesi ynnde olmutur. O bu konuda unlar syler: Bir hastann iyileebilmesi iin bata gelen are yaama sevgisini kaybetmemesidir. Hasta yaamay sevmekten vazgememeli. Hatta hrsla yaamay sevmeli. Daha ksacas, yaamak istedike lmez diyebiliriz(s.94). Anne ve olu srayla babann banda durmaktadr. Kz ise drt yldr hi gelmemitir. ki ocuu olan kardei iin erkek ocuk, onun yabanclatn artk bakasnn kars ve baka iki kiinin annesi olduunu syler. Olu babasnn hastal ve konumamasyla ilgili annesiyle dertleirken de babasnn artk sylemek istedii bir eyin olmadn dile getirir. Bu yapmak istediklerini yapamam, hayal krklklar iinde, sradan, tekdze sadece alkanlklar olan bir hayat yaayan babasn anladn gsterir. Babasnn hayatyla ilgili unlar syler: Yallk genlik ii deil bu anne. nsan dnyaya gelince bir ey yapmak, bir ey sylemek isteyebilir. Yapar ya da yapmaz. Syler ya da sylemez. Bu ayr i. Ama bir an da geliyor, yapmam da, sylememi de olsa artk bir eyi can ekmez. Babam da ite yle(s.99). Kendisine babasnn hastal telgrafla bildirilen kz gelince drt yldr hibir eyin deimemi olduunu fark eder. Bu oday brakt gibi bulmasna sevinir. Bu durum, evin deimemesi aradan geen drt yl, zaman hi geememi gibi hissettirmitir. Evin

127

havasnda monotonluunda adeta zaman durmutur ve her ey birbirini tekrar etmektedir. Kz babasnn yanna girince onun ldn anlar. Bir sonraki sahne babann lmnden on be gn sonra gemektedir. Odadaki eyalarn bir ksm tanmtr. Anne kznn yanna tanacak erkek ocuk da kendine uygun bir odaya kacaktr. Saatle tablolar satmazlar. Kz annesinin odasn bu oday hatrlatmas iin buras gibi demeyi dnr. Kadn da ayn eyalar olursa hatrlayacan belirtir. Kz bu oday ne kadar ok eyalar boalnca anlamtr. Yemein hazrlanp babalarn bekledikleri akamstlerini zlemle anar. Kadn da bom bo olan bu odaya gen kz olarak girdiini, bir hayat burada yaayp tekrar bo odadan ktn dnr. Olan ise babasnn hatrasnn aralarnda yaadn, bu byle olduka da babasnn lmeyeceini u szlerle ifade eder: O da bizimle yaayacak. Biz konuurken o da konuacak. Konumalarmzda kck sessizlikler oluyor ya anne, ite onlar onun sesi. O konumadan biz konuamayz Sevdiklerimizin lleri bizi korkutmamal(s.110). Kz da bu evi, eyalar, buradaki anlarn ancak babasyla birlikte dnebildiini, babas lnce evin anlamsz geldiini, babasnn bir arada yaamalarnn dm noktas olduunu syleyerek ailedeki baba rolne dikkat eker. Daha sonra oul elinde babasnn perdeleri oyunun banda takt merdivenle girer ve perdeleri yerinden indirir. Oda tamamen boalnca, eyalar olmaynca Kz artk bu evi terk edebileceini dnr. Mademki ailenin dier bireyleri hayattadr o zaman baba da lmemitir. Eyalar evde olmaynca da bu evle olan ba kopmutur. Aile bireyleri evden karken oyunun bandaki adamn ruhu tekrar ortaya kar. Onlar havann gzelliinden konuurlarken Erkek apkasz bir ekilde aralarna katlr. Erkek evi bo grnce ve evdekilerin gittiini fark edince hznlenir. Adamlar ona ldn, oyunbozanlk ettiini, gn birinde kiray vermekten vazgetiini anlatrlar. Erkek durumu karmakark bir ryaya benzetir ve iindeyken memnun olmasa da ayrldktan sonra evini, ailesini, alkanlklarn sevdiini fark ettiren u szleri syler: ikyeti deildim ki ben. Burada karmla, olumla o kadar rahattm ki. Akamlar eve dndm zaman scak bir odada onlar bulmak bana yetiyordu. Yemek yemek, biraz gazeteyi kartrmak, sigara imek, scack bir yatakta yatmak Bu esiz bir eydi. Yaamak eiz bir eydi(s.123). Bu szlerde alkanlklardan da kaynaklansa bir yaama sevinci gzlemlenmektedir. Oyunun sonunda oyunun banda olduu gibi bir erkekle bir kadn evi kiralamak iin kapdan girerler. Burada dikkat edilecek bir baka nokta da erkeklerin ruhlarnn yaadklar evden ayrlmamasdr. Bu erkeklerin alkanlklarndan kolay vazgemediklerini gsterdii gibi erkeklerin evlerine sahip kmalarnn, kurduklar dzene sahip kmalarnn da gstergesidir ayn zamanda.

128

Bir Odada Ayna isimli oyunda kadn-erkek ilikileri ve bunlarn doas, aile, yaama sevinci, alkanlklarn hayattaki rol, insan-nesne ilikisi ve dlerin nemi gibi temalar ele alnmtr. Ama yazarn asl gstermeye alt hayatn bir ksrdng eklinde yaand, birilerinin yaad hayatn alkanlklar ve kurumlar yznden dier insanlarca ve defalarca benzer ekilde tekrar edildiidir. KRAL MES: Sabahattin Kudret Aksaln Kral mesi88 isimli iki blmlk oyunu ilk olarak 1969 ylnda oynanmtr. Kral, Kralie, Saray Bakan, Gvenlik Ynetmeni, Gen Kz, ocuk Kral, Kolcu ve halk temsilen emsiyeli Bayanla Bastonlu Bay oyunun kadrosunu oluturmaktadr. Baz fantastik ve masals unsurlar tayan oyunda, insann allan dzenin devamn istemesiyle zgrlk tutkusu arasndaki atma ilenmi ve kiinin bireysel olarak kendini gerekletirme sorunu zerinde durulmutur. Ayrca oyun, ideolojilerin ya da ynetimlerin baskc yntemlerle bireyin i dnyasnn ortaya kmasn engellemesini ve evrenin insan yalnzlatrmas ironik bir dille eletirmektedir. Birinci blmde mekn sarayn bir odasdr. Olaylarn belli olmayan bir yerde belli olmayan bir ada getii anlatc yazar tarafndan en bata vurgulanmtr. Kiilerin giysileri ve dekor da soyut nitelikte, olduka azdr. Kraln koltuu, birka tabure, koyu renk duvarlar ve telefon dikkat eken mekn unsurlardr. Sahneye ilk nce Kral girer. Elli yalarnda gsteren Kral zerine sahanlk giymitir. Giysileri belli bir a ya da yeri dndrmez. Oyunun banda Kral dnceli dnceli odada dolatktan sonra Kolcuyu arr. Konumalarndan gecenin ileri bir saati olduunu anlarz. Kral, klarn yaklmasn ve ok d iin kaloriferin hzlandrlmasn emreder. Kral, Kolcuya yp mediini sorar. Kolcu ise yllardr bu sarayda hi mediini burasnn kendisine hep scak geldiini belirtir. Kral, daha ok aydnlk, btn geceleri tacak kadar aydnlk da istemektedir. Burada aydnlk eksiklii ve soukluk sarayda eksik bulunan insani deerleri anlatmak iin mecazi anlamda kullanlm szcklerdir. Ancak Kral fiziksel olarak da bu eksiklikleri hissetmektedir. Kral saraya daha ok aydnlk salanmas iin baz yerlerdeki elektriin -gece yars da olduu iin- saraya ynlendirilmesini ister. Kral bunlar sylerken telefon alar. Arayan kiiye Kral yanl numara deyip telefonu kapatr ve yine kaloriferlerin daha ok yaklmasn syler. Oysa saray ok scaktr. Kolcu kendi kendine Kral mesi bu! Babas da byleydi, babasnn babas da(s.8). der. Kral ise sadece kmrle yetinilmemesini lkede, sarayn

88

Sabahattin Kudret Aksal, Kral mesi, Varlk Yaynlar, stanbul 1970

129

bitimindeki kk koru dhil ne varsa yaklmasn ister. Kral kendi kendine bir mutluluk bulduu iin sevinmektedir bulduu mutluluk lkede kimsenin bilmedii, herkes uyurken uyank olmann, her yer karanlkken aydnlk bir nokta bulmann verdii mutluluktur. Bu arada arayan Gvenlik Ynetmenine Kraln uyuduunu syler ve tekrar telefonu kapatr. Kral, Kolcuya gece yars yani hemen toplant yapacan, gerekli kiilere haber vermesini syler. Bu srada Kralie girer. Kralie sarayda olaanst bir eyler sezmitir. Kralie gzel bir ekilde giyinmitir. Giyime nem vermemenin Kraln bir alkanl olduunu syleyerek onu eletirir. Kolcu, Saray Bakann aracakken o da gelir. Saray Bakan, Krala sadakatini gsterdikten sonra yllardr kendisini Kraln hizmetine hazrladn, onun isteklerini iyi bildiini syler. Kraln u szleri ise hem onun yalnzln dile getirir hem de oyunun ana dncesini verir: Gzel konuuyorsunuz, ama o kadar! Beni izliyorsunuz! Hep u kapnn dndasnz. Ya br kapnn ya da bir baka kapnn(s.12). Kral, bu kadar ilginin ve gzn zerinde olmasna ramen kendisini yalnz hissetmektedir. Kral yapaca toplantnn kendileri iin, lkesi iin ve lkesinde bir eyden habersiz dleriyle sarma dola yatan halk iin ok nemli olduunu syler. Halknn saraydakiler kadar grev duygusuna sahip olmamasn olumlu bir ey olarak deerlendirir. Kral, saray yasalarndan ve her eyi bilmekten, her eyle ilgilenmekten sklmtr. Saray Bakan ise tek dileinin Kral yalnz grmemek olduunu, bunun iin altn ama bu saatte toplant yaptna gre Kraln yalnz olduunu syler. Kral yanndakilere babasnn lmnden beri, tahta kt gnden beri hep dn syler. Evlendikten sonra mesi daha da artmtr. lke ileriyle, sarayda dnen dolaplarla olduu kadar mesiyle de uramtr hep. Saray Bakan ise yalnzln aresiz bir hastalk olduunu ama Kraln etrafnda, emrinde bu kadar insan varken yalnz olmasna anlam veremediini syler. Saray Bakan, Kralieye yalnz kaldklar bir anda Kraln yzn bu gece daha farkl grdn, ona hi benzemeyen bu yzn romanlardaki oyunlardaki, sinemalardaki, gelmi gemi btn krallarn yzne benzediini syler. Bu tespit krallarn yalnzln, anlalmamasn ve etraf tarafndan zgrlnn kstlanmasn dile getiren oyunun evrensel mesajn da iermektedir. Bu srada Kralienin kz kardei upuzun beyaz bir gecelikle oyuna dhil olur. Gen Kz, gn aarmasna kar yaplan btn toplantlardan, sz syleyecek durumda olunup bir eyler sylenmemesinden korktuunu belirtir. Ayrca yedeinde nasl bir gn getirecei belli olmayan btn gecelerden de korkmaktadr. Kral, Gen Kza korkularnn stne gitmesini syler nk kendisi hayat boyunca bunu yapamad iin iinde bulunulan an da dhil olmak zere bunun zararn grmtr. Yapt katliamlar, dzeni koruma abalar, savalar hep korkularyla bir arada yaamay 130

baaramamasndan kaynaklanmtr. Sarayda yaayan herkesin aln yazs, gelenei korkularnn olmasdr ona gre. Saray Bakan ise konumalarn gidiatndan memnun olmaz ve Kralieye gizlice Kraln konumasnn nlenmesi gerektiini syler. kisi de Kraln korkularnn yersiz olduunu, egemenliinin kesin olduunu sylerler ve onu teskin etmeye alrlar. Saray Bakan, Kralda eilim olan bir eyin lkede inan olduunu, ban anlamszca bir tarafa evirmesinin lkeye yn gstermek olarak alglandn belirtir. Ona gre her ey Krala, Kraln avu ii kadar aydnlktr. Gen Kz ise onlarn her eyi olumlu gsterme abalarnn boa olduunu dnr. Kral, kral koltuuna oturunca yanndakiler tarafndan selamlanr ve artk rahata konuulamayan, buyruu beklenen bir kii olmutur. Kral, taht brakmaya karar verdiini aklar. Saray Bakan ve Kralie buna inanmak istemez. Gen Kz ise bir gn bunun olacan bildiini syler. Kendisine yalvaran bakanla karsna dayankl olmalarn syler ve lme almalar gibi bu olaya da almalarn ister. Onlara oyunun temelini oluturan u szlerle tavsiyede bulunur: Bir dzen yklr ya da deiir. Ama dzen her zaman vardr. Onda yerinizi almaya bakn!... Kk ya da byk ortamlarda kurduumuz bir dzenin dna knca yaayamayacamz sanyoruz. Asl byk dzenin, u sonsuz doann dzeni olduunu, onun bizi iimizden ve dmzdan kskvrak baladn unutuyoruz. Onun bizi varln duymadmz bir deirmende durmadan ttn unutuyoruz. Yaralarmz saran, ykntlarmz onaran, bizi anamzn sallad bir beikteymi gibi avutan, boyuna yer deitiren u geceyle gndzn, alkla tokluun, dinlikle yorgunluun amaz dzeni. Btn bunlarn byle olduunu birka gn gemeden anlayacaksnz Kocanz deildir yaamanzn ekseni, anlayacaksnz(s.22). Kral, halkna seslenerek ayrlacan aklayacaktr ama geli sebebini bilmeyen halkn onun gidi sebebini bilmesine de gerek yoktur Krala gre. Kral dengesinin yerinde olduunu syler. lk defa kendi iradesiyle istedii eyi zgrce gerekletirmenin rahatl vardr stnde ve saray da terk edeceini aklar. Kral taht brakmasna sebep olarak da sadece dn sylemekle yetinir. Tahta karken yapt gibi bir sylev vermeyecektir. Oysa herkes havadan, sudan ona ihtiya duymakta, davranlarn sylevlere ayarlamaktadr. Onun tek sylevi dn sylemesi olmutur. Kral ocukluundan itibaren yalnzlk duyduunu ve evresi tarafndan hi anlalmadn syler. Kral, ilk genlik yllarndaki ak duygusunu hatrlar. Bazlaryla aklar yaamtr ama itenlii bulamam, yalnzln giderememitir. Kralie bu durumu kskanr. Krala gre ise karsnn oynad oyunun kurallar itenlik, ak ya da sevgi deildir. Kralie rolne yllarca hazrlanan karsnn grevden, ynetimden, gelenekten baka ey bilmediini

131

syler. Kral, kadnlarn ounun da evlilii byle grdn syler. Kral, darda kimseye syleyecek bir sz kalmad iin durmadan alan telefonu da fiten eker. Kral yirmi dokuz yl hem saraydakileri hem de halk korku duygusuyla bask altnda tutmaktan da yorulmutur. Saray Bakan ise Kraln kurduu dzenin yryp gittiini, herkesin rahatnn yerinde olduunu ve kimsenin ikyet etmediini syler. Kral ise gecenin iindeki milyonlarca ksz evden rkmektedir. Bu sessizlii, bask dzenini Kral kendisinin oluturduunu belirtir. lkenin tek dnr kendisidir ve halk da sessizliiyle bu gr pekitirmitir. Kral, yllardr bir kart dnceyi beklediini anlamtr. Olmak ya da olmamak iin kartn aramtr. Gen Kz ise karlarnda bir kral deil bir ozan olduunu syler. Krall ve saray brakarak Kral, sessizlii syleyemedii sz sylemi olacaktr. Kralie ise bu geceki utancn tarih boyunca duyulacan syler. Kraln tahta olunun geeceini sylemesi zerine de Kralie durmadan glen, kahkahalar atan olunun krallk yapmasnn felaket olacan belirtir. Kral ise onu siz ynetirsiniz, o da lkeyi(s.33). der. Kral szn bittiini syleyerek dierlerini odadan karr ve Gen Kzla yalnz kalr. Konumalarndan birbirlerine k olduklarn anlarz. Kz, sevgisinin Kral stmam olmasna sitem eder. Kral ise hayatndaki tek gzel anarln, medii dakikalarn sevgilisinin odasna geldii zamanlar olduunu syler. Ama yine de Kral ondan da ayrlacan, kendisi olmadan yaamaya almasn tler. Gen Kzn ayrlk dolaysyla sradan kadnlk tavrlar sergilemesinde de kzar. Var olabilmesi iin tahtn brakmas gerektiini syleyen Kral bu durumu u szlerle aklar: Herkes kendine bir var oluun kalbn bier. O kalbn iine giremezse mutluluktan sz edilebilir mi?(s.36). Gen Kzn bundan sonraki hayatyla ilgili soruya ise gelecekle ilgili d kurduunu, bulank sularn stnde yzdn syler. Kral olmak kral oynamaya engel olduu iin gelecekteki zleminin kral rol oynamak olduunu dile getirir. Bir sre sonra telefonlarna cevap verilmeyen Gvenlik Ynetmeni gelir. kraldan fazla kralc biridir. Gvenlik Ynetmeni olayn getii yere, olay engellemek iin geldiini syler. Kral adna Kral tutuklamaya gelmitir. Kraln direnmesine karn gcn Kraln buyruklarndan aldn syler ve Kral tutuklar. lk defa Kraln hayatnda istedii bir ey olmamtr. Kraln yerine geen olu yirmi yalarndadr ve srekli glmektedir. Kral koltuuna oturur ve Kolcu ona bir sylev vermesi gerektiini syler. kinci blmde Kraln yarglanma sreci ilenmitir. Mekn olarak sarayn duvarlar ta deli geni bir odas seilmitir. Yarglar iin iki koltuk, savcnn yeri ve sank yeri dekoru oluturur. Gvenlik Ynetmeni, mahkeme bakanlna Saray Bakann uygun grmtr. Gvenlik Ynetmeni, Kraln rencisi olduunu ve ondan rendikleriyle 132

mahkemenin bir saat dzeninde ileyeceine inandn belirtir. Baka mahkeme yesi olmamasnn sebeplerinden biri de Kraln lkede yetenekli adam yetimesini nlemesidir. Savc Gvenlik Ynetmeni, dier yarg ise Kralie olacaktr. Kralie, kadnlk duygularnn etkisiyle Kral yarglayacak mahkemede grev almtr. Gvenlik Ynetmeni, Kraln kendisine rettii taktikler sonucu Kraln kafasnn iini okumay baardn ve onu tahttan ayrlmadan yakaladn syler. Kral, kendi kurduu dzenin av olmutur. Gvenlik Ynetmeni, Kral Kral adna tutuklamtr ve onun kendisine son birka ayda dardan baksayd bu eylemi kendisinin yapacan belirtir. Gvenlik Ynetmeni Kral m? Ozan m? Artk anlayamaz olmutum(s.54). szleriyle Kraln durumunu tespit eder. Mahkemeye tank olarak kamuoyunu, lkedeki kadnlar ve erkekleri temsil edecek kiiler de arlmtr. Bunlar tane Bastonlu Bay ve tane emsiyeli Bayandr. Gvenlik Ynetmeni, zgrlk adna bir sr eliik ses duymaktansa hepsi bir rnek, ses sesten konuan tanklar tercih etmitir. Bu seimi Krala en ok inananlar arasndan yapmtr. Kamuoyu, Kraln kendisidir. Kralie ise mahkemedeki roln lkesi iin yapt nemli bir grev olarak grr. O bir insanla deil bir karala evlenmitir ve Kraln kiilii tahtndan sonra gelmektedir. Kralie, krall Krala kar koruduuna inanr. Biraz sonra Kral mahkemenin huzuruna karrlar. Kral, ortamn ok tiyatro koktuunu syler nce. Kraln sorusu zerine, Kral yarglama grevini yine Kraln verdiini sylerler. Saray Bakan krall korumaya and itiklerini belirtir. Gvenlik Ynetmeni ise yllar nce Kral bir trende grmesini ve ona balanmasn ayrntlaryla anlatr. O gn grd, hayran olduu, gc karsnda boyun edii Kraln imdiki davranna anlam veremediini syleyen Gvenlik Ynetmeni ve yarglamalarn O gnk onu, bugnk ona kar korumak olarak deerlendirir. Gvenlik Ynetmeni, Kraln lkedeki fonksiyonun u szlerle zetler: Bize bir doru retmiti. Kalplamln, tek sesliliin, balamazln bir doru olduunu. Daha da nemlisi, dorular sadece kendisinin bulduunu Kendi dorular dnda bir doru olmayacan Biz de kuaklar boyunca srecek bir gvenliin glgesinde yaadmz, yle leceimizi biliyorduk(s.65). ona gre kuklalar, iplerini kesip kuklalar ortada brakan kuklacy affetmeyecektir. Tank olarak giysileri bir rnek olan ve aceleleri bulunduunu belirten Bastonlu Baylar dinlenir nce. Birinci Bastonlu Bay, sabaha kar karmakark bir dten uyandn sokaa knca da karmaayla karlatn belirtir. Bankalar kapaldr, borsa kmtr ve altn durmadan ykselmektedir. Saray Bakan, saat gibi ileyen bir lkeyi Kraln ne hle getirdiini syler. Kral ise, bir merdivenin sonsuz basamaklarn ktn, aydnlk bir alanda durduunu belirtir. kinci Bastonlu Bay ise btn hayatlarn, dzenlerini Krala gre 133

kurduklarn imdi bunun yklmasn istemediine deinir. O artk ocuklarna ve karlarna sz geiremeyeceklerini, ksaca feodal dzenin nimetlerini yitireceklerinden duyduu kaygy dillendirir. nc Bastonlu Bay da ok sesliliin, tek gerein ortadan kalkmasnn ve dnmenin zararl olacan syler. Kral filozoflarn peinden gitmekle sular. emsiyeli Bayan tanklar da bir rnek giyinmitir. Kraln tahtn brakmasn bir erkein evini brakmasna benzeten Birinci emsiyeli Bayana gre, bu kt davran dier erkekleri etkileyecek, aile ve treler zedelenecektir. Yal olan kinci emsiyeli Bayan, kklnden beri Krala hayran olduunu, sabah erkenden gazeteleri alp Kral takip ettiini, onun fotoraflarn biriktirdiini syler. Yallktaki gnlerini Kralla doldurmaktadr. imdi ise Kral onu yalnzlyla ba baa brakmtr. nc emsiyeli Bayan ise sadece alar ve Kral kadnlar alatmakla sulanr. Kral lkenin ilemesi iin gerekli arklar durdurmutur. Dardan da Kral protesto sesleri ykselir. Kral ise sulamalar karsnda konumamay tercih eder. Btn gecelerinin en koyusunun, gkyzn dolduran kapkara bulutlarn srp gittiini syler. Bir an nce oradan ayrlmak ister ve dn gece baka bir kiilie brndn belirtir. Her eyin kartyla birlikte ve zgrce dnlmesinin taraftar olduunu syler. Kral, eskiden beri yalnzlktan dnn stn izer. Onun yalnzl dncesinde ve eyleminde teklii yaayan bir kraln yalnzldr. Kral, lkesindeki milyonlar susturduu iin kendi kendini yalnzla mahkm ettiini de ekler. Herkes Kral gibi dnd iin Kral bir tekiye, fakl dnen, yaayan bir tekiye ihtiya duymaktadr. Gvenlik Ynetmeni, Kral kaak olmakla suladktan sonra onun kafasn ozanlarn bozduunu belirtir. Topluma bir ey katmayan, babo ozanlarn etkisinde kalp onlar gibi konumaktadr Kral. Kral ise eskiden ozanlardan tiksindiini ama imdi onlarn yldzlarn parlak yalnzl gibi olan yalnzlklarna zendiini syler. Bir sre daha konumalar lkenin dzeni, halkn sr olmas ve zgrlk ekseninde devam ettikten sonra karar an gelmitir. Hepsi de Kraln kuruna dizilerek idam edilmesi gerektiine karar verir. Mahkeme heyeti ktktan sonra dnceli bir hlde oturan Kraln yanna Gen Kz gelir. Gen Kz, darda silahl adamlar olduunu syler. Kral ise hep sonunu merak ettiini ve onu imdi rendiini belirtir. inde hissettii boalma duygusunu bir kitabn ya da oyunun sonundaki boalma duygusuna benzetir. Birbirlerini aklarn tekrar ilan edeler ve Kral, Bir szn son szmz olduunu biliyorsak sylemeyelim(s.90). diyerek lme gider. Kral mesi isimli oyun lkesini kat kurallarla ve tek seslilikle yneten bir kraln, farkl dncelerin, fakl seslerin ihtiyacn hissetmesini ve kendini byk bir yalnzlkta bulmasn ilemektedir. Kral, zgrl ve ok seslilii getirmek istediinde ise bata en yaknlar olmak zere herkes altklar dzenin bozulmasn istemez. nk kendileri adna 134

dnen bir karaln yokluu ve yeni dzende dnmelerinin gerekecek olmas onlar rktmektedir. BAY H: Sabahattin Kudret Aksaln d gcn n plana kard ve hayatn anlamn, kadn-erkek ilikilerini sorgulad tek perdelik Bay Hi89 oyunu 1969 ylnda yazlmtr. Eserde Erkek ve Kadn olmak zere iki oyun kiisi bulunmaktadr. Erkek krk yalarnda kadn da ondan be alt ya kk gstermektedir. Mekn bir apartman katnn az eyal, orta halli oturma odasdr. Evin giri kapsnn karsnda byk bir pencere dikkat eker. Olaylar akam yemeinden sonra geer. Kadn ieklerin suyunu deitirirken kap alar. Gnlk kyafetleri zerinde olan kadn kapy anca karsnda kravat ve elinde tuttuu apkas da dhil olmak zere siyah giyinmi, beyaz gmlekli bir adamla karlar. Erkek ekingen tavrlarla ve zr dileyerek kadnla konumaya balar. Erkek, birini mi arad sorusuna kimseyi aramyorum diye cevap verir. Kadnn yalnz olup olmadn, burada oturup oturmadn sorar. Kadn da yalnz yaadn ve burada oturduunu belirtir. Erkek, sesli sylese de kendi kendine konuuyor gibi bu durumun tam dledii gibi olduunu belirtir. Erkek, kadnn kar kmasna ramen eve girmek iin srar eder. Kadn barp yardm araca tehdidinde bulununca Erkek ona yalvarrcasna unlar syler: Ne olur, barmayn! Barmayn yle! Sabahtan akama dein bktm bu kentin grltsnden, bam dinlemek istiyorum bam sokmak istiyorum sessizlie(s. 2). Aralarnda ksa sreli bir iti kak olsa da Erkek zorla ieri girmeyi baarr. Erkek, kadna ne yararnn ne de zararnn dokunacan syler. Bundan sonra sakinleen kadn onun kimliiyle, kiiliiyle ilgili tahminlerde bulunur, sorularyla onu tanmaya alr. Erkek yaral deildir, serseriye de benzememektedir; nk gayet temiz ve k giyinmitir. Erkek, baka trl yapamayaca iin buraya girdiini biraz gizemli bir anlatmla syler ve sadece girmek zorunda olduunu belirtir. Ne istediini bilmediini belirten Erkek, bunu yani ne istediini bilmeyi renmeye geldiini ekler szlerine. Btn bu gizem iindeyken ve Kadnn endieleri daha da artarken Erkek pencereden dar bakmak ister. Kendi na, odasnn na bakmak istediini syler. Erkek, eskiden bostanlarn olduu, imdi apartmanlarla dolu kardaki vadide oturmaktadr. Kadn, bu bostana eskiden gittiini, oray ok sevdiini sylemesi zerine Erkek, ehirlemeyi olumsuzladn belirten u szleri syler: imdi apartmanlar var, katran kokuyor hep(s. 5).

89

Sabahattin Kudret Aksal, Bay Hi, Devlet Tiyatrolar Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 1981

135

Erkek uzakta gsterdii bir apartmann dairelerinden birinde grlen en solgun mavi n, kendi olduunu syler Kadna. Erkek, iki yla yakn bir sredir orada oturmaktadr ve bu sre ierisinde odasndan her gece Kadnn n izlemektedir. Koskocaman bir karanlk iinde bir tek aydnlk nokta!(s. 6). diyerek tarif ettii Kadnn n semesinin bir sebebi yoktur. Erkek, dedesinden babasna ondan da kendisine kalan koltua her akam gmlp saatlerce Kadnn n izlemektedir. nceleri burada kimin oturduunu merak etmi daha sonra da burada bir kadnn, imdi karsnda duran kadnn oturduuna karar vermitir. Kadnn daha nce gelip mahallede aratrma yaptna dair phelerine, daha nce bu apartmana gelmediini syleyerek de u yant verir: her yazarn bir yerde sakl bir konusu vardr. Btn i bulmaktr onu. Bir hamlede hem de. Onu buldu mu kurtulur ya da batar bsbtn. Benim de konum bu k, bu pencereydi. ykm bunun stne kurdum. Siz sorup aratrdm sylyordunuz ya, sorup aratrmadan, kafamda buldum sizi, bu n yoluyla. Bu szler oyun ana yapsndaki fantastik unsuru, akl d kurguyu ve konuyu gsterirken d gcnn nemini de belirtmektedir. Bunlar syleyen Erkek, Kadnn sorusu yazar olup olmad ynndeki sorusuna da artc bir cevap verir. Erkek, bu gne kadar hibir ey yazmad iin yazar olup olmadn bilmemektedir. Belki de dnyann gelmi gemi en byk yazar benim diye dnr. Daha dorusu Erkekin hayali budur. Bu hayalinin, umudunun ortadan kalkmamas iin yaz yazmadn belirtir. Ona gre hayallerin devamnn birinci art, hayal ettiin, umduun konuda edilgen bir tavr sergilemektir: Umutlar korumann yolu o alanda, o umudun alannda, neyse o, hibir ey yapmamaktr koruyalm umutlarmz(s. 8).
90

Erkekin bu sz oyunun sonuyla da

balantldr. Yllarca bir eyle umduu, sahibini dnd uzaktan izlemeyi brakp n sahibini tanmaya gidince yani umutlar iin aktif bir rol oynamaya kalknca sorun hsran olacaktr. Bir sonraki konuma konusu Erkekin meslei ve kimliiyle ilgilidir. Kadn, Erkekin bankac olduuna, Erkek de Kadnn manken olduuna inanmaz. Bu gizemli konumalar yava yava Kadnn houna gitmeye balar ve kendini hemcinslerinden ayrcalkl hisseder. Kendine, Erkekin durumundan yola karak bir rol bier ve kendini Erkekin kurtarcs konumuna yerletirir. Erkekin kimliini bulmaya alrken, korkularndan, souk sokaklardan kaarak kendine bir snak arayan ozan tahminini yapar. Kendisini de o

Sabahattin Kudret Aksaln Bir Tiyatro Olay: Godotyu Beklerken balkl yazsnda Btn oyun bir beklemek dncesinin, duygusunun veriliinden baka bir ey deildir. cmlesiyle dile getirdii grn kendi oyununda ksmen geerli olduunu syleyebiliriz. Ayn yazsnda yazar, Beckett tiyatrosunun geleceini bir iir diliyle, bir iir yapsnda grenlerden yanadr. biiminde yapt tespit Aksaln iir-tiyatro ilikisini gz ard etmediini gstermesi asndan nemlidir. Denemeler, Konumalar, YKY, stanbul 1998, s. 182

90

136

snan sahibi olarak gsterir. Bu durum Erkekin kendisine izdii portreden fakldr ve bu szler karsnda mutsuzluunu gizleyemez. Kadn bu sefer de her kadn gibi mutsuzluun ilacnn kendisinde olduunu belirtir ve Erkeki onarm iine balayacan belirtir. Kadnn istedii ey tam bir teslimiyettir. Kadn bir erkein normalletirecei, onaraca iin ve kendisine bir erkek snd iin kuvvetli hisseder kendini. Erkek bu duruma bozulur. Erkek ise bu iin altnda eitli sebepler aramaktansa k zerine kurduu dlerin peindedir. Erkek, mutluluu da mutsuzluu da dnmediini, nk dnmenin adlandrmak olacan belirtir. Bu konumalardan bunalan Erkek pencereyi aar ama oradan da rk kokusu, kt kokular gelmektedir. Ayn kokular Kadn da alnca pencereyi kapatrlar. Erkek dnyayla ilgili hibir eyi (karalar, denizler, yeryz, saylar, aylar, gnler v.b.) bilmek istemediini syleyerek d dnyadan tiksintisini dile getirir. Bu arada orada duran gazeteye dikkat eden Kadn, mahallelerinde grlen ve gazetede grnts tasvir edilen vampirle Erkek arasnda balant kurar. Oysa ileride ortaya kaca gibi gazetedeki tasvirle Erkekin fiziksel zellikleri uyumamaktadr. Her ey kadnn d dnyasnda bu iki durumu rttrmesinden kaynaklanmtr. Erkek bu kimlik tahminin de kendine uygun bulmaz ve oyunun yazl amacyla kendi i dnyasn ele veren u szleri syler: Beni ekiyordunuz Hep sizi duyuyordum iimde Sokaklar yiyor, bitiriyordum. Kahveleri, deniz kylarn, meyhaneleri yiyor, bitiriyordum. Sonra evime geliyordum, odama nza bakyordum Ama siz acmak nedir bilmiyordunuz. En ok yanmda duymak istediim anda sizi, sndrveriyordunuz nz sinemaya m gidiyordunuz, bir tandnza m? Sabah istemezseniz hemen yan banzdadr, aarr tanyeri! lm yargs giymilere, istemedikleri yolculuklara kacak olanlara, ameliyat olacaklara byledir bu! Ama bir an nce gn aarsn istiyorsanz, karanlk younlar gittike, bir trl sabah olmaz! Geceler ok uzundu, anlyor musunuz, ok uzundu(s. 1617). Zaman(arml iiri, zaman kimi gn devingen/kimi gn donuk bakar) Kadn yine de Erkekin vampir olduu konusundaki srarlarn srdrr. Erkek, Kadn kendisinden ok d iinde bulduunu syler. Kadn kendi dleri iinde kendini mahvetmekle, kendisini kan emici zannederek dlerini kana bulamakla sular. Kadn, kendini hl anlay bir kadn ve snlacak bir liman olarak grmeye devam eder. Erkekin hasta olduunu bunun sebebinin de kt bir ocukluk, anne ilgisizlii, yoksulluk gibi nedenleri olduunu belirtir. Erkek btn bunlar doru olduunu ama iinde bulunduu durumun somut sebepleri olmadn hissettiren szler syler. Kadn ise kurtarclk rolnn kabul edilmesi hlinde Erkeke hibir sorumluluk yklemeden kendini armaan edeceini, hayatnn en prltl ann yaadn syler. Kadnn Erkeki tanmlama ve ona sahip olma istei Erkekin moralini bozar. Erkek, gazetedeki 137

bilgileri okur ve Kadna D, alevlerin bacay sard gibi nasl sarm sizi iinizden der(s. 21). Erkekin vampir bile olamamasna kadn zlr ve yeni kimlikler bulmaya alr. Erkek de Kadnn kimliini merak eder bu arada. Kadn kendisini bir ocuk, bir gen kz ve imdi de orta yal bir kadn olarak tanmlar. Evlilii kocasnn kskanlklar yznden bozulmutur. Kadn hla kocasna k olduunu ve onun kendisini hla takip ettiini, kendisine uzaktan da olsa sahip ktn, ilgilendiini dndn syler. Kadna gre kendisi hl eski kocas tarafndan sadakat snavna tabi tutulmaktadr. Erkek bu duruma da yine dleri ykld iin bozulur. Kadna boluktaki gezegenlerin yalnzlna denk bir yalnzlk yaktrdn, onu bo bir levha olarak grdn ve onu oyunlarla, iirlerle, resimlerle, yklerle sslemenin dlerini kurduunu belirtir. Kadn anszn Erkeke yeni bir kimlik yaktrr ve onun kocasnn arkada olduunu, onun tarafndan kendisini takiple grevlendirilen biri olduunu syler. Erkek hl dnde srar eder, Kadn ise geree bal olduunu Erkekin sylediklerinin yalan olduunu nk sylenenlerin, nn izlenmesinin ok gzel olduunu dile getirir. Bir sre sonra kadn annesinden kalma altn bilezii, zor gnler iin saklad tek gvencesini almakla sular Erkeki. Bu sefer Erkeke hrsz rol biilmitir. Erkekin zorla stn arar ve onun stnde Erkekin hatra olsun diye gizlice cebine koyduu lletandan azl bulur. Bu sefer de Erkekin bir hrsz bile olamamasna zlr. Kadnn kimsiniz? diye srarl sorular karsnda Hi olduunu syler ve durumunu u szlerle aklar: Herkes bir ey olmak ister yeryznde, deil mi bayan? ok istiyorsa, istedii de tekse, ne isterse o olur insan bu yeryznde bayan! ... Bense hi olmak istiyordum. ok istiyordum, stelik tek isteimdi. Dayanlmaz bir yer ekimine tutulmu gibi, ta ocukluumdan bu yana hilie doru kotum hep Evim, sokaklarm, kentim beni hilie doru itiyordu. Sonra ben de biraz trpleyebilmek, daha da kamatrabilmek iin o madeni hi fabrikasna girdim(s. 30). Erkek, hi fabrikasnn her yerde olduunu, byk bir sessizlikle altn belirtir. Bu szler zerine kadn ona kocas olmasn nerir. Hayat boyunca hep onu beklediini, hibir a bakmadan, hibir pencereden onu beklediini syler. Ona ev rahatl, temizlik, gvenlikli bir hayat, elenceli gnler vaat eder. Ama Erkek, kabuunda bir smklbcek olmay btn bunlara tercih eder. Erkek, birdenbire byle bir teklifi kabul edemeyeceini syler. Kadn ise hayattaki her eyin birdenbire olduunu belirtir. Mutluun tek bana gereklemesinin zor olduunu syleyen kadn, Tanklar olmayan bir mutluluk, aynas olmayan gzel bir yze benzer diyerek Erkeki ikna etmeye alr. Ancak Kadn Erkekin isteksizliini bir sre sonra yznden anlar. Erkek odasna dnmek ister. Kadn ise kendi yalnzln tam dalmak zereyken tekrar yalnz kalmasna zlr. Erkek, evine gidip 138

babasndan kalan koltua gmleceini ve tekrar n sndrp Kadnn na bakacan belirtir. Kadnn gereiyle karlanca dleri yklmtr ve ona beni kendinizden yoksun etmeyin. diyerek gitmek isteini aklar. Ve kadnn gzlerini kapad bir anda apkasn da alarak kar. Bay Hi oyunu dlerin gereklerden daha gzel olduunu gstermek iin kaleme alnmtr. Ayrca kimin kimin d olduu, gerein ne olduu gibi konular bolukta braklarak oyunun iinde de bir d atmosferi yaratlmtr. Kadn-erkek ilikilerine de deinen oyunda, iki tarafn da isteklerinin, dlerinin ya da kiiliklerinin asla akmayaca, rtmeyecei gsterilmitir. Asl olan dlerdeki iliki biimleri ya da kiilerdir. Anlatc yazar oyunun da isminden anlalabilecei gibi, dnyaya ait somut gerekliklerin insan mutlu etmeyecei, allm hayatlarn skc olduunu vurgulamak, varln bouculuunu istemitir. 4.2 Aile, Hayat ve Ka EVN STNDEK BULUT: Sabahattin Kudret Aksaln perdelik oyunu Evin stndeki Bulut91 1947 ylnda yazlmtr. stanbula olduka yakn bir tara evinde yaayan aile bireylerinin iletiimsizlikleri ve hayattan beklentileri oyunun omurgasn oluturmaktadr. Krkl yalarn ortalarn yaayan anne ve baba, on yedi yandaki Aysel, yirmi drt yandaki Nilfer ve 26 yandaki Metin aile bireyleridir. Nilferin sevgilisi yirmi alt yandaki Vural, hizmeti Fatma ve babann arkada krk be yandaki misafir tiyatronun dier kiileridir. Tiyatroda aktel zaman belirtilmemitir. Mevsim yazdr. Mekn ise stanbula olduka yakn bir tara evinin oturma salonudur. Bu salon olduka iyi denmitir ve baheye alan geni caml bir kap dikkat ekmektedir. Koltuklar, piyano, biblolar, radyo ve kitaplk salondaki belli bal eyalardr. Salonu denizden gelen bir aydnlk kaplamtr. Tiyatroda ilk nce sahneye hizmeti Fatma ile evin kk kz Aysel kar. Aysel, Samim isimli bir genten holandn onlarn bahesinden gelen ayieinin sulanmasna gsterdii ar ilgi ile belli eder. Fatma ise bu durumun Aysele annesi tarafndan ho karlanmayacan syler. Genliin verdii heyecanla hareket eden Aysel, Fatmann eski zamanlarda byle eyler yoktu demesi zerine, eski zamanlarda yaanan hayatlar eletirir. Annesinin on yedi yandaki halini merak eder. Tiyatroda daha sonra geliecek olaylar hakknda bir ipucu tayan bu sahnede genlik, genlik dleri gibi konularda Aysel unlar syler: Peki benim gibi konumazd, benim gibi de dnmez mi idi? En ok neyi merak

91

Sabahattin Kudret Aksal, Evin stndeki Bulut, Sabahattin Kudret Aksaln Tiyatrolar, , YKY, stanbul 1998, s.7-92

139

ediyorum biliyor musunuz? Annem o hi yaamadn zannettiimiz yanda, yle bazen, akamstleri, kelimelerini bile sylemeden bir arky mrldanmaz m?(s.13). Soyut Oda yksnde Kevser ile Sefer giyim kuamlar, konumalar ve dinledikleri mzik ile kuak farklln atma boyutuna yakn denilebilecek derecede olmas bakmndan benzerlik gstermektedir. Oyunda atmann daha belirgin ve kuaklar aras farklln daha ak bir ekilde ilenmesi her iki hikyeden farkllk gsterir. Ayselin genlik dlerini merak ettii annesi bir sonraki sahnede karmza kar. Anne sradan bir ev hanmdr. Her eyin dzenli olmas gerektiine inanan, sorumluluk sahibi, fedakr bir anne rolndedir. Fatma ile bir haftalna gelecek, babann arkada olan misafir hakknda konuurlar. Anne, bu tara evinin misafir arlamaya uygun olmadn dnr ve misafirin gelmesinden honut olmadn belli eder. Bu tara evinde bazen bir ay boyunca kimsenin gelmediini syleyen anne, yalnzlktan, tara hayatndan, monotonluktan, dnyada unutulmu insanlar gibi yaamaktan ikyetidir. ocuklarnn ehirden uzak bymesi gerektiine, mallarnn banda bulunmalar gerektiine inanan kocasn bu konular dolaysyla eletirir. Taradaki hayatlaryla ehir hayatn zaman kavram asndan karlatrr ve unlar syler: byk ehir, insanlarn hayatlarn rahat rahat kendi bildikleri gibi yaasnlar, brakmazm ki. Zamanlarn alarm insanlarn. Vapurda, otobslerde, tramvaylarda uar gidermi insann mr Zaman nedir biliyor musun zaman. Ben sadece bunu anlamak iin elli ylm geirmiim de haberim yok Burada sanki zaman yavalatmaya alyoruz(s.15). Annenin memnun olmad konularn banda hayatn kendini tekrar etmesi ve gnlerin tarada yava gemesi gelir. Bunlar dnmesine ramen ocuklarnn geleceiyle ilgili konularda sradan dnceleri vardr. Evin stndeki Bulut oyununda dikkat eken kiilerden biri de Metindir. Sanat bir kiilie sahip olan Metin iir ve tiyatro yazar, hayata sanat penceresinden bakar. Ya otuza yaklamasna ramen ne bir ite alm ne de evlenmitir. Annesi onun bu durumuna hem zlr hem de ondaki babolua kzar, onun iinde bulunduu avare hayattan kurtulmasn ister. Annesinin de tarada yaad can skntsyla ilgili Metin u tespitlerde bulunur: Usuz bucaksz bir deniz, l, bir bozkr can sknts nsan scak, durgun bir hava gibi sarar, benliinde eritir. Bir kere sard m kurtulamazsnz artk elinden(s.16). Btn ev halk iin geerli olan can skntsyla ilgili Metinin szlerini annesi, hayal peinde olmak, edebiyat yapmak olarak grr. Metin de her yeni gelen edebiyatnn gemiin alkanlklarn ykmak istediini syleyerek edebiyatn monotonluk ve can skntsnn bir ilac olabileceini duyumsatr. Metin, yaama sevinci ile doludur. Ona gre sevmek de bir itir. Aksaln genel olarak edebi metinlerinde yazarlk ile aylaklk arasndaki iliki tam olarak akla 140

kavumamtr. Bu nedenledir ki iirinde aylaklk ile memuriyetin bir arada olamayacan dile getirmesine karn yazarln da ayr bir meslek olduunu dile getiren grlerini denemelerinde ve syleilerinde ksaca da olsa dile getirmektedir. Bu belirsizlik Trkiyede yazarn sadece retmi olduu metinlerin geliriyle geinememesinin yannda toplumsal algnn da sanatya aylak adam gzyle bakmasndadr. Yazarn birok hikyesinde ve oyunlarnda yazar karakterin kimi zaman olumsuz ynleriyle yer almasnn arkasnda bu toplusal algnn yanstlmas amalanmtr. Annesinin edebiyat, d kurmay brakmas; i bulup almas, ie yaramas ve evlenmesi ynndeki tavsiyelerini dinleyen Metin, annesini kendisini anlamamakla sular. Anne ve babalarn ocuklarnn hayatnda, seimlerinde etkili olmasn eletirir. Para kazanmaktan daha nemli iler olduunu hem kendisinin de isiz olmadn syler. Metinin bu szleri avare kiinin dnyadaki anlk olaylardan, doann ya da eyann herhangi bir zelliinden, basitlikten zevk aldn ve onlarda bir anlam bulduunu gsterir. Metin bir masaya, bir broya hayatnn sonuna kadar balanamayacan belirtir. Yaamak istediini, her hayatn bir mucizesi olduunu ve kendi hayatnn birdenbire ortaya kacak, kendini dar ereveden kurtaracak mucizeyi beklediini syler. Metinin yaamnda bir mucize ile deiebileceini dnmesi belirli bir planla deil de rastlant ile gereklemesini beklediini ima eden bir yaklam iaret eder. Btn aile gelecek misafiri beklemektedir. zenle odasn hazrlarlar. Baba, arkadayla Drulfnunda bulunduu srada, Beyaztta bir kahvede tantklarn belirtir. Babann gemi zaman anmsamas ve yeniden yaamak istei, yazarn Vavlar, Geceye Doru gibi hikyelerinde de ilenmektedir. Baba bu arkadana ok balandn, garip kimseye uymayan bu ocuktan dostluu rendiini de ekler. Baba, arkadann srekli gelecekten bahsettiini syleyerek onun topyac kiilii hakknda bilgi verir. Yllar sonra vapurda tesadfen karlat arkadann genliinde can skntsndan ikyeti olduunu, her yaayp durulan hayattan skldn ve gelecekte istedii bir dnya, bir yaam olduunu belirtir. Baba u szlerine oyunun temalarndan biri olan an, zaman kavramyla ilgili u szleri syler: Hangimiz hayatmza bir yenilik, umulmadk bir yenilik getirecek an beklemeyiz?(s.21) Baba, arkadann her eye nce aknlkla bakan daha sonra da bu aknln hayranla dntren bir kii olduunu da hatrlar. Yalnzl seven arkadann misafirlie gelme sebeplerinden birinin de evlerinden denizin grnmesi olduunu, arkadann sonsuz denizde dinlenmek iin misafirlie geldiini ekler. Misafirin bekr olduunu renen anne onu serserilikle itham eder. Metin annesinin grlerini sradan bulur ve onu eletirir. Annesinin dnyada tek bir yolun varlna inandn, ana caddede yol 141

aldn syler. Annesinin kalabaln dna kan herkesi, airleri, ressamlar, artistleri serseri olarak nitelendirmesine kzar. Nilfer ise durgun hayatlarnda bir deiiklie yol aaca iin misafiri merakla ve sabrszlkla beklemektedir. Bulunduklar tara evindeki yalnzl kalabalk ehir hayatndaki yalnzlkla karlatrr ve yalnzln taradaki grnmn yle deerlendirir: nsanlar kalabalk yerlerde daha yalnz bir hayat yaarlar herhalde. nk kalabalk, eitli olaylar, eitli insanlar, insanlar kendi kendisiyle kalsnlar brakmazlar ki. Hlbuki buras yle mi? Bazen gnlerce kimseye rastlanmyor. Kafasnda beliren fikirler, kalbini saran duygular insan yalnz brakmyor ki. Kendi kendimizi tanmay, kendi kendimizle konuup anlamay reniyoruz bu sessiz yerde(s.23). Metin, bu fikirlerin kendi tiyatrosundan alndn, kardeinin gizlice tiyatrolarn okumasna da kzarak belirtir. Metin bu cmlelerde gzel ile dorunun bir arada bulunduunu syler. Metin ilerlemekten korkmadn syler. Kendi sanatlyla gurur duyan biridir, yaratma heyecan duyar ama her yaptna baylan bir budala olmadn da ekler. Yarm kalm bir iirini tamamlad zaman sokaklarda yar sarho bir halde dolamann kendisini memnun ettiini ve sokaklarn o zaman gzne bambaka grndn belirtir. Bulutlar da yaratclk anlarnda gzne bambaka grnmektedir. Onlar, kabil deil, damlardan ayramam. Ayn mesafede, ayn boluktadrlar. O kadar yakndan geerler sanki(s.25). diyerek doaya sanat eserinin eliinde bakt bylenmi durumunu somutlatrr. Evden karken gn yaamaya gittiini syler. Darda evlerin, insanlarn, eyalarn, klarn oluturduu bir bayram havasn, gzel bir an yaamak iin evden kar ve babo dolamalarndan birine daha balar. Anne ile baba arasnda ise iletiimsizlik vardr. Beraber geirdikleri bunca yla ramen birbirlerini anlamazlar. Anne gnlk olaylarda, ocuklarnn durumundan ikyeti olurken; baba bunlar umursamaz ve istedii gibi bir hayat yaayamadn dile getirir. Anne babay baka bir lemde, d leminde olmakla sular. Oyunun temalarndan biri de ihtiyarlk ve genlik yllar arasndaki farklardr. Baba srekli genliini dnr, hatralaryla yaar. Onda nostalji duygusu baskndr. nsan bir yatan sonra yalnz kendi kendinin dostu oluyor(s.27). diyerek evresine ve ailesine olan ilgisizliinin farknda olduunu belirtir. htiyarl, genlii, eskiyi yeni batan yaama, hayal etme zaman olarak grmektedir. Genlikte yaanan bir gnlk sevdann kymeti bilinmelidir ona gre, nk ihtiyarl o an ve anlar dolduracaktr. Anne ise kocasnn artk kendisini sevmemesinden rahatszdr. htiyarlk erkekleri kuvvetlendirirken kadnlar zayflatmaktadr. ocuklar zerinden gemile hesaplarlar. Anne, geleneklerin snrlar iinde bir evlilik yaptklarn, hayatnda baka erkek tanmadn ve zerine den sorumluluklarn hepsini yerine getirdiini syler. Baba ise 142

karsna dnde de olsa baka bir erkek olup olmadn, en azndan gen kzlnda hayalindeki erkei dnp dnmediini sorar. Baba o erkein kendisi olmadnn farkndadr ama aile kurumunu ykmaktan da yana deildir. O aile ile ilgili grlerini, aileyi tabiatla ilikilendirerek yle aklar: Tabiatn olduu gibi, her ailenin bir ahengi vardr. Onu bozmak kimsenin hakk deildir. Yuvarlak bir izgi, bir dairedir her aile. Aileyi meydana getirenler bu dairenin iinde yaamaya mecburdurlar. Cemiyet dzeni olduu kadar kiisel saadetleri de buna mecbur eder onlar(s.30). Ailenin ember metaforu ile verilmesi ailenin bir kurum olarak daraltcln ve belirli snrlar olduunu ifade eder. Ayn zamanda bu ember metaforu doann zorunlu bir sonucu olarak bireylerin kendilerini iine doduklar bir alan olmas asndan da krlmas gereken duvardr. Baba ocuklarn seimlerinde serbest brakmak taraftardr. Onlarn kurulmu makineler olmadn belirtir ve Metinin bir kapnn eiinde olduunu syler. Ona gre Metin her ey olabilir dnyada. Yeni bir k da getirebilir dnyaya, meyhane mterisi de olabilir. Tiyatronun bir dier kiisi Vuraldr. Yirmi alt yanda olan Vural iyi bir ie sahiptir ve dzenli bir aile hayat kurma peindedir. Nilferin evlilik dncesine uygun bir aday olduu kanaatindedir. Nilfer ise evlenmekten korkmakta, srekli olarak evlilik kararn ertelemektedir. Nilfere gre ailesinin bir damatta arad her ey Vuralda bulunmaktadr. Vural gelecekteki mutlu yaamlarndan, olacak ocuklarndan bahsettike kendini bir zindanda hisseder Nilfer. Vural ise onun sinirlerinin bozuk olduunu, dinlenmesinin ya da bir fabrikada almasnn kafasn toparlamasna yardmc olacan syler. Nilferin kuruntularnda ikyet eder. Vural ayrca Nilferin kafasn okuduu kitaplarn kartrd kanaatindedir. Nilferin Hamletten yola karak syledii u szleri iin de ayn yargya varr: Sen hi Hamlet deilsin, benim durumum da Ofelyannkine benzemiyor ama bunlar sylerken kulamda hep o ses: Ofelya, sen bir manastra git. Gnde sekiz saat alrsam bu kuruntularn hepsi uar, gider. Yalan deil o. Bunlar hep aylaklarn ii(s.36). Nilferi Vuraln vaat ettii aile, gzel bir ev, ocuklar, dzenli bir hayat ekmemektedir. O hayata susamtr ve yaamak istediini belirtir. Pazara giden, ocuklara bakan ve kocasna gzel bir sofra hazrlayan kadn olmak istemez. Ofelya bir manastra git. Cmlesi ise diline ve dncelerine taklmtr. Vural ve Nilfer ilikisini renen Metin ise en ok kardeinin bir gn evet diyebileceine zlmektedir. Beklenen misafir sonunda gelir. Krk krk be yalar arasnda olan misafirin ismi belirtilmemitir. Anlatc-yazar onu cazip, allmn dnda bir tipe sahip, deiik, garip, ok grm hli olan biri olarak tasvir eder. Misafirin arlkl olarak deitii ikinci perdede de dekor ayndr. Misafir pipo ierken, Baba koltuunda sigara ier. Gzel bir yaz gecesidir. 143

Genellikle konumalar genlik hatralar, doa ve dler zerine younlar. Metin, herkesin yalnz bana yaad gecelerin, ryalarn balad saatlerin kendi hayatnda nemli bir yeri olduunu syler. Baba ise misafiriyle eski gnleri konuur. Tantklar kahvede ne hayaller kurduklarn syler. Misafire hi deimemi olduunu syler ama misafir ayn kanaatte deildir, hibir eyin karsnda aynalarn karsnda armad kadar ardn syleyerek yalandn ima eder(s.44). Metin konuyu doaya ve yldzlara getirir. Ona gre tabiat tuhaftr ve her ey yerli yerindedir. Yldzlarn olmamasnn yarataca byk bolua dikkat eker. Misafir ise hayatnda birok yer gezdiini, iyi kt eyler yaadn, birok eylerin deitiini syler. Ama ona gre deimeyen tek ey yaz geceleri ban kaldrp baktnda ayn gkyzn grmesidir. Ayn sonsuz ve deimeyen eydir gkyz. Milyonlarca parlak yldzn, parlak noktann doldurduu kocaman bir boluk olarak tasvir eder gkyzn. Bir sonraki sahnede doa yine konumalarn merkezindedir. Bir yldz kaymas zerine Metin dncelerini u ekilde dile getirir: Biliyor musunuz u anda hibir sanat konuamaz. iir, resim, mzik Yalnz bir tek sanat var u anda. Gecenin saati. Btn senfonilerden mthi bir senfoni Yldzlarn, karanln, austosbceinin saati(s.47). kinci perdenin drdnc sahnesi dle gerek arasnda bir durumu yanstmaktadr. Burada Anne ile Misafir karanlkta yalnz kalrlar evin dier bireyleri arka plandadr. Anne seneler ki kimse bakmamt byle bana diyerek misafirle arasnda bir yaknlamann ilk iaretlerini verir. Misafir ilk grd andan itibaren anneye bir yaknlk duyduunu belirtir. Birbirlerini nereden tandklarn karmaya alrlar. Misafir, ilk ak hikyesini anlatarak acaba k olduu ve bir daha grmedii piyano alan kzn o olup olmadn sorar. Hlyalar iinde yaayan bir ocuk olarak tanmlar kendisini ve duyduu piyano sesinin bulunduu ehri bir daha dnmemek zere terk edip dnyay dolama duygusu verdiini syler. Hayallerinde kk, beyaz, balkonlu, baheli denizi gren bir ev tasarlamtr k olur olmaz. Anne ise insanlarn dle gerei ou zaman kartrdn ama yaad u bir nevi kstebek hayatnn ne kadar gerek olduunu sorgular. Anne misafirin varl araclyla gemiini, hayallerini, imdiki hayatn sorgular. Anne bu kadar yldr iinde, hayalinde bulunan erkei Misafirde bulmutur. Misafir ise koltua kerek btn bir mr boyu duyduu boluktan, hayalindekilere ulaamamann verdii yokluk duygusundan bahseder. O gne kadar sradan hayatndan memnunmu gibi grnen, sorumluluklarn yerine getiren Anne ailesiyle ve kendisiyle ilgili unlar syler: Daima bir daha iyi, daha gzel, daima bir eksiksiz saadet fikri btn hayatm altst etti. Btn hayatm boyunca bir rya grdm sanki(s.51). Anne bunlar syler ve hastalanr. Oyunda bundan sonra aktif bir grevi olmaz.

144

Evin kk kz Aysel de Misafirle konumalarnda baka bir yaam isteini dillendirir. Ailedeki iletiimsizlikten ikyetidir ve esiz bir hayatn kendisini beklediine inanmaktadr. Bu eiz hayat ona gre kimsenin yaamad bir maceradr. Kimseninkine benzemeyen bir hayatn peindedir. Austosbceklerinin sesini dinlerken birbirinin ayn olan gnlerden skldn, kar, koca, erkekler, kadnlar ve ocuklardan oluan birbirinin ayn olan tekdze hayatlar benimsemediini, farkl bir hayat dlediini syler. Evin hizmetisi Fatma ise Misafirden pek honut deildir. Misafirin geldii gnden beri evin iinde bir gariplik sezmektedir. Baba ile Misafir konuurken de konu genellikle hayatn anlam ve gemi zerinedir. Baba ocuklarnn taradaki evlerini beenmemesine zlmektedir. Kitaplarla vakit geiren baba bu durumu u szlerle ifade eder: Onlar hayat zlyorlar. Sanki burada hayatta deilmiiz gibi. Ama hayat nedir, onu da anlattklar yok. Bir yaamak istei tutturmular. Evin iinde hep onun laf(s.57). Baba lmne kadar hayatn zntsz, grltsz hle getirme peindedir. Misafire gre arkada byk bir hayal krkl iindedir. Baba da hayallerini gerekletirememekten ikyetidir. Arkada onu zlmeye demez canm. nsan rint olmal bu dnyada rint diyerek teselli etmeye alr. Baba kitaplarn hayatnda nemli yeri olduunu, onlarn dostluklarnn farknda olduunu ama hayatn scakln onlarn tam olarak duyumsamadn belirtir. Baba tad ykn kendisine ar geldiini syler. Ailesinin bu durumdaki roln yle aklar: Sizi sevmediimi, ok kereler uykularm sizin iin karmadm syleyemem. Bana verdiiniz, insan sevmek, kk insan sevmek, ocuk sevmek duygusunu inkr edemem Fakat yorgunum. Yorgun olmaktan ziyade bezginim(s.59). Baba grld gibi hayallerini gerekletirememekten, aile kurumuna skp kalmaktan ya ilerledike mutsuz bir kiilik olmutur. Metin, babasn evin tadn karmakla sular. Baba kendisini ak denize hazine aramaya km ama durgun bir denizde limana bo olarak dnm bir gemiye benzetir. Kimi zaman yazar-anlatc tarafndan kimi zaman ise karakterlerin kendilerini gemiye veya mavnaya benzetmeleri hikaye ve iirlerde de karmza kmaktadr. Misafirle yalnz kalan Metin, yann ilerlemekte olduunu ve imdiye kadar hayatnda bir ey yapmadn belirtir. Ben gerekten benim olan istiyorum diyerek, sradan bir aile ya da i yaam istemediini belirtir. Misafirin topyas olan Bul da yaa ehrini beraber kurmay teklif eder. Kendisini air olarak tanmlar ve kendisinden geriye iirlerinin, gzel ve doru olann kalacan syler. Misafir ise Metinde babasnn genliini, hayallerini grr. Misafire bu topyaya katlma isteini u szlerle ifade eder: ehir demek hayat demektir. ehri kurmak yetmez. Ona bir ruh vermek lazm. Bakn, binalara ta tamak 145

kadar, kahvelerinde sylenecek arklar, sergilerinde gsterilecek resimleri tertiplemek de lazm Bir an evvel bu evi brakmak istiyorum. Bir ehir yaratmak. Caddelerin geniliine, aydnlna varncaya kadar hesaplayarak u anda grlmedik ve iitilmedik mucizeler memleketine alan bir kapnn nnde bekliyorum sanki Bu i kendimi bulmak iidir srden ayrlmak, herkesinkine benzemeyen bir hayat yaayabilmek iidir(s.6162). Misafir ise d krklklar yaanabilecei ihtimali zerinde durur. nsanolunun kafasndaki dzeni dnyaya uydurmaya altn ama bunu baaramayanlarn da bulunduunu hatrlatr. Edebiyat tarihlerinde silik bir isim olmaktansa ona gre sokaktan bir adam olmak daha iyidir.92 Tekdzelikten sklan Metin, babas gibi bir hayat olsun istememektedir aslnda. Misafir ise Metine, babasnn mesut olduu zamanlarn ounlukta olduunu kendisinin ise gebe hayatnda mutluluu yakalayamadn syler. Bir sonraki sahnede Misafir koltukta kitap okurken bu kez Nilfer onunla konumaya gelir. Nilfer, Misafirden etkilenmitir ve karlamalarn hayatta tesadflerin byk bir rol olduu gryle aklar. Btn hayat boyunca Misafiri beklemi gibi hissetmektedir kendini. Misafir de Nilferin gzelliini verek ona ilgisi olduunu belli eder. Misafir hayatnda korkun bir yalnzlk yaadn ve bombo geen seneleri olduunu syler. Nilfer de ona kamay teklif eder. Nilfer ocukluundan beri sahneye kmak istemektedir. Bu hayalini gerekletirmek iin ve heyecan duygusunu tatmak iin evden ayrlmak ister. Heyecanl, yarn belli olmayan hayata baylrm(s.67). diyerek bu dncesini aa vurur. Uzaklara gitmek isteyen Nilfer maceral bir hayatn peindedir. Bu, Vuralla yaamas muhtemel hayatn tam tersi bir hayattr. nc perdede Fatma yine Misafirin eve huzursuzluk getirdiinden ikyetidir. Bu mutlu olmasa da dzenli bir hayatn dardan biri tarafndan bozulmasna bir tepki olarak yorumlanabilir. Aysel, Nilfer ve Metin kt oynarken hayatlar zerine konuurlar. Metin, Ben zaten kendimi unutabilmek iin oynuyorum(s.70). der ve yazd tiyatrodaki kahramanlar da babo braktn belirtir.93 Nilfer ise sebepsiz bir sknt iindedir. Misafirin gidecei gn hepsinin iini bir sknt kaplamtr. Metin de havada bir sknt olduunu, sanki bir bulutun evlerinin zerinde durduunu ve orada ylece beklediini syler. Metine gre her eve gelen beraberinde birtakm eyler getirir ve birok eyleri de alp

Fatih, yirmi bir yanda stanbulu fethetmi, Descartes da yirmi drt yanda felsefesini yapar. stanbul bir kere fethedilir. Usul zerinde Konuma da bir kere yazlr. Fakat dnyada milyonlarca yirmi bir, yirmi drt yanda insan vardr. Fatih veya Descartes deillerdir diye, lsnler mi? Kesif yaasnlar yeter. Yani byk yollar dediimiz eyin bykl bizim iimizdedir. Ahmet Hamdi Tanpnar, Huzur, Dergh Yay. , stanbul 1999, s.124 93 Yazarn karakterlerini babo brakmas aslnda Pirandellonun Alt Kii Yazarn Aryor oyununu hatrlatr. Bu oyun 1928 ylnda Darlbedayide oynanmtr. Evin stndeki Bulut oyununda Drdnc Sahnede Metinin yarm brakt oyundaki karakterlerle yazar olarak konumas ierik ynyle deil de kurgu bakmndan Pirandelloyu hatrlatr.

92

146

gtrr. Yalnz kalan Metin sabrszlk ve sknt iinde dncelere dalmtr. Bu arada yazd tiyatrodan iki karakter onunla konuur. Birinci ses Kk hayatnz deil, byk maceray yaama zaman(s.73). diyerek Misafirin peinden gitmesini syler. lmn ancak istenilen bir yaamla anlaml olacan syler. Birinci sese gre insanolunun anas tabiattr. u dnyada tekrar aa, kaya, su v.b. olmamak iin insanolundan geriye bir ses kalmaldr. kinci ses ise macera yaamann Metinin kiiliine uygun olmadn belirtir. Onun ak deniz deil bir ky insan olduunu syler. Basitlikte, yaad hayatta da saadetler olduunu; renklerin, suyun, dostluun kk hayatn arksn duyun diyerek Metini ikna etmeye alr. Metin, hasta annesine de uzaklara gitmek istediini, gnlk hayatn balarndan kopmak istediini syler. Annesi ise lmnn yaklatn ima ederek olunu bu fikirden caydrmak ister. Misafirin gitmesi anneyi de zer. Baba ise alkanlklardan ayrlmann zor olduunu belirterek bu duruma aklk kazandrr. Misafirle Nilferin kama plann duyan Aysel bunu Vurala iletir. Vural bu durumu irkin ve adice bulur. Bir evi, ocuklar ve sakin bir hayatnn olmasn istediini syler. Nilfer ise bombo hayatnn birdenbire gzelletiini syler ve herkesinkinden farkl bir hayat yaamak istediini Vurala aklar. Nilfere gre hayat aile ortamnn verdii gvenlikten ibaret deildir. Sonu bilinmeyenin, bir hayatta bir kere karlalann peinden gitmek ister. Misafir de konumaya dhil olur. Nilfere rahat ve gvenli bir hayat vaat etmemektedir ama rzgrn nnde yaanan maceral bir hayat onarl beklemektedir. Nilfer, Vurala kendi kiiliiyle ilgili unlar syler ve Vural mutlu edemeyeceini belirtir: Gerek hayatn iinde, daima hlya peinde bir kadn. Ne ekilmez ey deil mi?(s.88) Nilfer gn gnne hesaplanm bir hayattan sklacan da belirtir. Misafir, Nilferin iindeki macera isteini, uzaklara gitme ve sonsuzluk arzusunu deniz sembolyle ifade eder: Bak u sonsuz denize. Ne kadar tekne hep ona almak istedi Kim bilir nelerle karlatlar? Her ey onda. nsann alnyazs ak denizde. Denize alan lm yener. Bir olur denizle. Denizse lr m hi?(s.90). Nilferi bu dnyaya davet eder. Ama Nilfer nasl bir hayat yaamak istediini kefettii iin Misafirle gitmez. Kendi kk hayatn yaamay tercih eder. On be gn kalan Misafir gittikten sonra aile eski hayatna dner. Baba koltuuna oturup alayan Nilferi teselli eder. Bir aile tablosu grnts sergilerler ama duvardaki saat lm artrrcasna ilerlemektedir. Evin stndeki Bulut oyununda taradaki bir ailenin kendi iine kapal, skc ortam ele alnmtr. Misafir hem aileye dardan bakan bir gz hem aile bireylerinin hayallerinin ortaya kmasn salayan bir i ben ilevi grr. Ailede iletiimsizlik olduu iin misafir iletiimi gerekletiren, bireylerin i dnyasnn ortaya kmasn salayan bir fonksiyon 147

stlenmitir. Misafir onlar hayalleriyle ve yaadklar aile ortamyla, hayatlaryla yzletiren bir teki konumundadr ayrca. D kurmann, dlerin peinden gitmenin ele alnd, ihtiyarlkta ve genlikte dlerin yerinin sorguland oyunda; genlik-ihtiyarlk, aile hayatnn monotonluu ve ailedeki iletiimsizlik, sanat ve doa ilikisi, uzaklara gitme zlemi, avarelik, sradan hayata bakaldr, mutluluu arama gibi temalar ele alnmtr. Dlerin zerinde durulduu oyunda Misafir, oyun kiilerinin dnde yer alan ve onlarn dlerinin ortaya kmasn salayan biridir. AKACI: Sabahattin Kudret Aksaln perdelik oyunu akac94 bir aile iindeki ilikileri ani bir lm olaynn penceresinden aktarrken bunu dle gerein birbirine kart bir atmosfer iinde sunar. Oyunun kahramanlar Ragp Bey ve kars Nahide Hanm, ocuklar Zerrin ve Sinan, hizmetileri Zeynep, Zerrinin nianls Faruk ve aile dostlar Mrvvet Hanmla kocas Nazmi Bey ve bir komu misafirden olumaktadr. Tiyatroda mekn stanbulda geim dzeyi ortann stnde bir ailenin oturma odasdr. Bir yemek masas, drt iskemle, birka koltuk, onlardan bamsz duran bir baka koltuk ve bir bfe dekoru olutururlar. Zaman olarak bir aralk akamnn alt buuk yedisi olduu belirtilmitir. Birinci perdenin ilk sahnesinde Nahide Hanm, Mrvvet Hanm ve bir misafir kadn aralarnda genlikten, zamann gemesinden ve lmden konuurlar. Mrvvet Hanm, genliinde insana hayatn ok uzun geldiini, hi bitmeyecekmi sanldn syler. Okul arkada misafire, Nahide Hanm bir gn yalanacaklarn okul sralarnda dnmediklerini belirtir. Onlar bu kadar karamsar konulara sevk eden ise Nahide Hanmn kocas Ragp Beyin ani lmdr. Misafir kadn da kocasn kaybettiinden yaad aclar, kendi tecrbelerini aktarr. Nahide Hanm yas evinde olmas gereken her eyi yerine getirir ve ortamn daha da karamsar olmas iin elinden geleni yapar. Sk sk kocasnn alkanlklarn gndeme getirir. u cmleler onun bu davranna rnek niteliktedir: Onun koltuu ite. Akamlar yemekten sonra otururdu. Kahvesini ier, gazetesini kartrr, hem bizim aramzda, bizimle berabermi, hem de bizden uzaklarda tek banaym gibi Merak etmeyin. Merak etmeyin. Size aka yaptm deyii(s.99). Ragp Beyin arkasndan herkes olumlu eyler syler. Misafir Hanm, onun akacln, gler yzlln ver. Misafir Hanm, kocasn kaybetmi biri olarak kadnlarn bu durumuyla ilgili, bir aa kadar erkeimizi bulmak iin alyoruz, onu dnyoruz, bir adan sonra da onu kaybedeceimizi dnyoruz, diyerek evlilik ve birlikte yalanmann

94

Sabahattin Kudret Aksal, akac, YKY, stanbul 1998

148

doasna dikkat eker. Nahide Hanm, Ragp Beyin sevdii manzara resimlerini oturma odasndan kaldrmtr. Kocasnn sevdii resimleri her gn gznn nnde grp zlmek istememektedir. Sinan ve Zerrin ise babalar ldkten sonra adeta dnyaya ksmtr. Zerrin, biraz da morali dzelsin diye cenazeden birka gn sonra aile iinde Farukla nianlanm ama bu olay komulara basit bir sz olarak nakledilmitir. Sinan babasnn evde hi mutlu olmadn dile getirir. Annesine babasnn baka bir kadnla ilikisi olmadn da syler. Nahide Hanm da keke byle bir ey olsa da acm hafiflese diye dnr. Sinana gre babas hem yaad zaman hem de ld zaman ev halk iin bir mesele olmutur. Sinan babasnn sradan, sakin ama mutsuz bir hayat olduunu belirtir. Nahide Hanm ise bu kadar planl bir hayatta mutsuzluk getirecek bir unsur bulamaz. Sinan babasyla ilgili u tespiti yapar: Hibir ey istemiyordu. Gezmeyi, konumay, yemeyi, imeyi Hibir eyi. Ama hepsini de yapyordu. inde kar koymak diye bir ey kalmamtr(s.111). Sinana gre, babalarnn lmnden sonra hepsi paylarna den kadar zlmektedir. Bu sebeple ve annesinin matem havasn uzatmasndan dolay annesiyle tartrlar. Ragp Beyin lm haberi ani bir telgrafla bildirilmitir. ld zaman Ragp Bey, baka bir ehirde bir i gezisindedir ve kalp krizi geirerek lmtr. Sinan babas ldnden beri, annesinin olaylar deitirmekten zevk duyduunu, Zerrinin daha fazla sinemaya gittiini ve Zeynepin ise ileri daha batan savma yaptn belirtir. Aile dostlar Mrvvet Hanmn kocas Nazmi Bey, Ragp Beyin de en yakn arkadalarndandr. Yan gstermeyen, ok konumay seven bir avukattr. Nazmi Bey, saduyulu, anlayl biri olarak gsterilmitir. Sinan babasnn almak zorunda olduunu belirtir; nk kendisi daha almaya balamamtr, Zerrin ise daha evlenmemitir. Nazmi Bey, iyi kazansa bile arkadann ehir ehir gezmesini, evinden uzakta kalp dzensiz bir hayat yaamasn doru bulmamtr hibir zaman. Nahide Hanm teselli eden Nazmi Bey, sokakta neeyle dolaan insanlarn bir zamanlar en sevdikleri insanlar kaybedip umutsuzluklar yaadn syler. Yaamann, hayata sarlmann neminden bahseder. Nahide Hanm, Ragp Beyin eyalarn eskicilere satmaktadr. Bu eyalardan bir ksmn ise Sinan kullanma balamtr. Ragp Beyin kz Zerrin ise isterik davranl, zppece, modern bir gen kzdr. Nianls Faruk da bu zellikleri tamaktadr. Zerrin, yas srecinin uzamasndan ikyetidir. Faruk da krk birinci gn serbestsin diyerek onu teskin eder. Zerrin, yas bitince hemen dansa gitmek ister. Zerrin babasn taparcasna sevdiini o lnce yerini Farukun doldurduunu belirtir. Annesinin misafirlerin yannda alamasn ve Sinann saatlerce odada dnmesini ho karlamaz. Faruk da Ragp Beyin kendisini yaarken hi sevmediini bu yzden de o hayatta olsayd asla evlenemeyeceklerini belirtir. 149

Aile akam yemeine oturduktan bir mddet sonra telefon alar. Radyoda hafif bir caz mziinin sesi duyulur. Telefondaki ses Zerrine babas Ragp olduunu ve be dakikaya kadar evde olacan bildirir. Zerrin ve bu haberi duyan dierleri ok geirir. Sinan olanlarn bir hayal olduunu dnr. Zeynep, mahalledeki ruh ama olaylarn hatrlatarak byle bir durumun varlna dikkat eker. Faruk ise bunun birinin yapt kt bir aka olduunu ve yaknda anlalacan belirtir. Nahide Hanm da baban hayatta olsayd, o da belki, byle bir eyi yapmay denerdi(s.129). diyerek kocasnn hayattayken yapt akalara gndermede bulunur. Bir sre sonra kap alar ve Rap Bey paltosu, elinde apkasyla kapda belirir. akadan holanan ortalama bir adam tipi vardr. Bir sre hayal olmadn, gerek olduunu ve lmediini etrafndakilere inandrmaya alr. Faruk ve Zerrinin nianlanm olmasna tepki gstermez. kinci perde ayn dekorda ve Ragp Beyin dnnn sabahnda geer. Ragp Bey, eyalar datld iin kendisine ait olmayan giyecekler giymitir. Karyolalar da eskiciye verildii iin salondaki koltukta yatmak zorunda kalmtr. Ev halk bata Nahide Hanm bu tatsz akann sebebini sorgulamaya ve Ragp Beye kzmaya balar. Ragp Bey de bu akay niin yaptn, olayn gerek sebebini sylemez. Nahide Hanm bir kadn olayndan phelenmektedir ama Ragp Bey bu olay inkr eder. Nahide Hanm kocasnn geri dnmesiyle, bu akann ortaya kmasyla etrafa rezil olacaklarn dnr. Ragp Bey akasnn altnda derin anlamlar aranmamas gerektiini u szleriyle ifade eder: nsanlar basit, sade eyleri pek kolay anlayamazlar. Basit, sade bir grnn arkasnda karmakark bir dzen olduuna akl erdiremezlerse ileri bir trl rahat etmez Oysaki sade ok kere karktan gzeldir(s.143). ocuklar da bu akay yaptklar iin babalarn sularlar. Zerrin babasn teden beri abuk sabuk akalar yapmay sevdiini belirtir. Babasnn deli olduundan phelenir ve daha kt bir ey yapmasndan endie duyduu iin kapsn kilitleyip uyuduunu ekler. Ayrca Farukun da Ragp Beyin dnnden memnun olmadn belirtir. nk Faruk babas olmayan bir kzla nianlanmtr ve birdenbire ortaya kan kaynpeder onu memnun etmemitir. Nahide Hanm da oldu bir kere kzm. Geldi Bir felakete almadan bir yenisiyle karlatr.(s.148/151). diyerek dzenlerinin bozulduunun farknda olduunu gsterir. Farukun rahatsz olduu konulardan biri de yazhaneye Sinanla birlikte yeni bir yaplanma getirmeleridir. Ragp Beyin dzenini bozup yepyeni uygulamalarla ileri devam ettirmektedirler. Zerrin babasn evde oturup bahe ileriyle uramasnn daha doru olacan syler. Sinan da babasnn gelmesiyle evin iindeki dzenin bozulmasndan, evin erkei rolnn ikinci plana dmesinden ikyetidir. ocuklar babalarnn kendilerine souk 150

davranmasndan da rahatszdr. Sinan babasnn geri dnnn altnda gizli bir hesap arar. Oysa Nazmi Beye gre Ragp Bey sadece evine dnmtr. Sinan babasnn eski konumda olmadn baz haklarn kaybettiini syler. Bu haklarn banda da yazhanenin ynetimi gelmektedir. Sinan ve Faruk, yazhaneye araba alm, btn koltuklar deitirmi ve yeni bir ktphane yaptrmlardr. Btn iyi niyetine ramen Nazmi Bey de bu lm akasnn altnda, ortadan kaybolmann altnda bir gnl macerasnn yattna inanmaktadr. Bir hafta kadar sonra evin ve iin hkimiyeti tekrar Ragp Beyin eline gemitir. Faruk, Zerrini sevdiini ama bu artlar altnda evlenemeyeceklerini belirtir. nk Ragp Bey, Sinann hem yetkilerini hem de maan azaltm, Faruku ise iten karmtr. Faruk, Ragp Beyin dnya ilerinden ekilmemesine kzar. Zerrin biraz da hasta olan babasnn ilere karmasna kzar. Ispartallarn yallar ve zayflar tepeden atmalarn anlaml bulur. Her eyin genlikte gzel olduunu yalln anlamsz ve irkin bir ey olduunu dnr. Nahide Hanm, kocasn tekrar hakl bulmaya balamtr. ocuklar annelerini glnn yannda yer almakla sular. Sinan da evden ve iten ayrlma karar almtr. Eski dzenin btn olanlardan sonra devam etmeyecei kanaatindedir. Aile bireyleri bunlar tartrken Ragp Bey bir hafta nce geldii kyafetle ortaya kar. Paltoludur ve elinde apkas vardr. Ragp Beyin souk tavrlar Zerrinde konuulanlar duymu olma ihtimalini dndrr. Nahide Hanm, Ragp Beyin yznn yemyeil olduunu fark eder. Ragp Bey de kendi babasnn lmnden, ona dokunduu zaman hissettii soukluktan bahseder. Geldii akam hatrlatan bir soukluk vardr davranlarnda. Aile bireyleri, Ragp Beyin gerekten l olduunu anlar ve bu sefer de telaa kaplrlar. Sinann niin kendilerini rahatsz ettii sorusuna Ragp Bey u cevab verir: Ben grnmyorum, siz gryorsunuz. Kafanz benimle o kadar dolu ki Kark olan sizin kafanzn ii nann benim suum yok bunda Beni aranzda gren sizsiniz Boyuna benimle uraan sizsiniz. Ben ldm. Artk evim sizin eviniz. im sizin iiniz. Neden bo yere birbirinizi yiyorsunuz. inizdeki kayg neden? Neden karnzda boyuna beni, bir ly gryorsunuz?(s.190-193). Babalarnn bu szleri ocuklar rahatlatr ama Zerrin pek de vnlecek ocuklar olmadklarn itiraf eder ve babasna acdn belirtir. Oyunun sonunda elektriin kesilmesiyle Ragp Bey ortadan kaybolur. Oyunun bandaki yemek masas sahnesiyle benzer bir sahnede herkes birlikte ayn hayali grdn dnr. Nahide Hanm, kocasnn ruhunun kendisi gibi akac olduunu belirtir. Faruk da gelii deil de gidii aka olmasn sakn diyerek, aslnda Ragp Beyin yokluunda herkesin yeni bir hayata altn sylemek ister. Dsel olanla gerek olann bir arada ilendii akac oyununda, aile iindeki rollerin ve grevlerin zerinde durulmutur. Oyunda, aileyi bir arada tutann sevgi ve sayg olduu 151

kadar dzenli bir ekilde ileyen grev dalm olduu vurgulanmtr. lme, lnn yokluuna alma ve aslnda bedenen len insann bile zihinde bir sre daha iyi veya kt anlarla len kiinin yaayan insanlarn ve dnyann paras olmaya devam ettii gsterilmitir. lnn arkasndan herkes zlr ama onun ardndan yeni bir dzen kurulduu iin geri gelip yeni dzeni bozmasndan da endie edilir. NEML ADAM(1983): nemli Adam95 isimli oyun ilk defa 1983 ylnda Ankara Devlet Tiyatrosu tarafndan sergilenmitir. Hayatn anlamn sorgulayan, lmn yaklamasn absrde kaan bir anlatmla ele alan bir oyundur. Oyunda Erkek ve Kadn olmak zere balca iki oyun kiisi bulunmaktadr. Bunlara Birinci ve kinci Teyze, Birinci ve kinci Amca ile Birinci ve kinci Adamla Birinci ve kinci Kz elik eder. Oyunda mekn bir oturma odasdr. Byk bir pencerenin iki yannda kaplar, iki yanda yazhaneyi andran iki masa, iki telefon, alak iki koltuk ve pikap belli bal dekor unsurlardr. Oyuna ilk nce Kadn girer. Boyal sal, sabahlk giymi, makyajl biridir. Giyimi ve boyanmasyla bir palyaoyu andrr. ok yal olmasna ramen yry ve hareketleriyle yirmilik bir kz gibi hareket eder. Kadn evi toparlar, kahvalt hazrlar ve kttan yaplm bir iei masaya koyar. Kadn evin iinde kocasn aramaktadr, daha dorusu beklemektedir. Ona seslenir ve uzun bir sredir tuvalette olduunu renir. Adam da tuvalette beklemektedir. Kadn, kocasna dnyay krebe oyununa evirdii iin kzar. Onun yeryznden bezdiini, bir kyya oturup at yaktn syler ve kocasn oyun oynamakla sular. Erkek de bir sre sonra sahneye kar. O da yaldr ve Kadn gibi palyaoyu andrr. Beyaz pos bykl, siyah ceket, beyaz gmlek giymi,(Bay Hi) fiyonk boyunba balam ve bana ksack bir silindir apka geirmitir. Erkek, bir yere gidecekmi gibi olduka k giyinmitir. Kadna tuvalette telefonun almasn beklediini syler. Kadnda yllardr telefonun almasn beklediini syleyerek onu tersler. Adam, bir koltua uzanp telefonun alacana dair umudunu u szlerle aklayarak karsnn sitemlerine cevap verir: Biliyor musunuz, sayn bayan, boalm gibiyim. Bolukta gibiyim! Sanki bu oda gkyz yuvarla, ben de babo gezegeni onun! Biliyorum ama, telefon alacak, arlacam(s.676). Adam, kendisine kzmaya devam eden karsna telefonun alacan gece dnde grdn syler. Erkek ve Kadn arasnda youn bir iletiimsizlik vardr. Bu ilk nce dlerinin ve gnlk megalelerinin farkl olmasnda grlr. Kadn, Erkeki dnyadan uzak olmakla sular. Ona gre herkes ku sesiyle uyanrken kocas telefon sesinin dyle

95

Sabahattin Kudret Aksal, nemli Adam, Sabahattin Kudret Aksaln Oyunlar, YKY, S.671-762

152

uyanmaktadr. Erkeke gre ise her eyin temelinde d yatmaktadr. Btn kitaplar yazlmadan nce, resimler boyanmadan nce, ezgiler alnmadan nce ve bulular ortaya kmadan nce birer dtrler Erkeke gre. Belli bal sanat eserlerini, mimari yaptlar, felsefi kurallar sayar bu grn temellendirmek iin. Bu arada karsnn yknmesini istedii ama yknmedii suskun Sfenksin de nceden bir d rn olduunu syler. Bylece kafasndaki, dndeki kadn imajn da aklam olur. Erkek, dlerle ilgili konuurken Kadn onunla ilgisizmi gibi davranr ve onu dinlemeyerek baka konulardan bahseder. Adam dndeki telefonun sesini beklerken Kadn, haftada bir gelen pleri beklemektedir. p torbalarnn gzel olmas gerektiinden bahseder. Ona gre bir evin soyluluu p torbalarndan anlalr. Bakalarnn, komularn bunlar grp olumsuz yarglara varmalarn istemez. Oyunun ilerleyen blmlerinde ortaya kaca gibi evreyle, komularyla, sokakla tek balar, iletiim kurma alanlar p poetleridir. Kadna gre kendilerinden, zamannda kullandklar eyalardan ve onlarn anlarndan da geriye pler kalmtr. Kadn, p torbalarmzla dnlyoruz, p torbalarmzla biliniyoruz. Neyimiz varsa p Bir plkte yayorum sanki. Sanki gnden gne pe dnyoruz(s.678). der ve plerin, daha dorusu anlarn kendisini boacan dile getirir. Yz yllk evlilikleri, didimeleri, sevinleri de plktedir. Kadn saylar doksan be olan kedilerini de doyuracan, ok ii olduunu syler. Erkek ise saylarn da nceleri d olduunu belirtir. letiimsizlikleri devam eder, yani Kadn ilerinden, Erkek ise her eyin d olduundan bahseder. Erkek, solgun yzl Opheliann da, Macbetthin de d olduunu syler. Bu arada Kadn, yakndan teyzelerinin ve uzaktan amcalarnn misafirlie geleceini onlara hazrlk yapmas gerektiini, Erkek konumad iin laf da hazrlamas gerektiini alayc bir dille syler. Bu konuma bir sre daha byle devam ettikten sonra Kadn, Erkekin trensel bir ekilde giyinmesine sz getirir. Erkek de bugn telefonun alacandan emin olduunu, arlacan ve bekletmeyi de bekletilmeyi de sevmediini, o yzden hazr olduunu dile getirir. Ayrca, Erkeke gre o karsn da bekletmemitir, beklemitir. Bylece bir hayat beraber yaamalarna dikkat eker ve aile ii ilikilere gndermede bulunur. Kadn, kocasn koluna girer ve mutlu bir ekilde kahvaltya ynelirler. Erkek, gemi zaman kokuyor. diyerek ilikilerinin uzunluunu dile getirir. Ama tam huzur bulmularken Erkekin aklna telefon gelir ve asabileir. Karsnn almayan telefonlar fiten ekmesine daha da sinirlenir. ki telefon da yllardr almamtr. Kadna gre kabuklarna ekilmi, uzun, bir gzel sessizlikte yaayan kendilerini arayacak kimse yoktur. Telefonlar yllardr yanllkla bile almamtr. Erkek ise telefonlar tekrar fie takarken bir gn alacaklarna 153

dair umudunu yineler ve almalarn, aranmasn beklemeye devam edeceini dile getirir. Erkek, ok paralarna ramen iki telefon birden aldn, her eylerinden ksarak onlarn paralarn dediini syler ve onlarn fiten ekilmesine kzar. Kadn da onu ev erkei olmamakla sular. Telefonlar tozlanmtr ve onlar fie takan Erkekin de st ba toz olur. Erkekin tozlarn temizlerlerken telefonlardan biri ksa sreliine alar. Bu onlar heyecanlandrr ama ksa sreli olmas morallerini bozar. Erkek bir sre sonra yava yava baladn, kardaki kiinin kendilerini altrmaya altn syler. Erkek, telefonun elli yldr almadn da ekler. Kadn ise hl kahvaltya oturmann peindedir. Telefonlarla ilgilenen Erkeke gnn doal akn bozma. diyerek kr. Bir sre sonra dier telefon da ksa bir ekilde alar. Kadn, telefonlarn almasn korkun bir durum olarak niteler. Erkek ise, u yeryznde bizi, uzay boluunda yapayalnz brakmalaryd korkun olan. diyerek skntsn aklar. Erkek, telefonlarn almak isteyip alamamalarn yamur skntsna benzetir. Sknt szc, beklenenin telefon deil de lm olduu oyunun tamamndan anlalnca baka bir anlam kazanr. Erkek, yoklandklarn syledikten sonra dleriyle alay eden karsna bir gn arlacan, aranacan sylediini ama karsnn buna inanmadn dile getirir. Telefonlar eitli ekillerde birka kez daha alar ama bir trl yetiemezler. Yine de Erkek bu durumdan memnundur. Telefon allar arttka gelecee gvenle baktn syler. Karsnn da kendisine dayanak olmasn, bu memnuniyet veren ama ksa sren allarda kendisini desteklemesini syler. Kadn ise Yarn, belki sonsuzdur. Yarna dek!(s.690). diyerek desteini dile getirir. Telefonlarn ikisi birden almaya balaynca telaa kaplrlar ve kimin hangi telefona bakaca konusunda kararszlk yaarlar. Yine sonu alamaynca Kadn koltuklardan birine uzanr ve yorulduunu dile getirir. Dier koltua uzanana Erkek ise bekleyeceklerini belirtir. ki telefon bir sre sonra tekrar almaya balaynca Erkek onlar sesini mzie benzetir. Telefonlarn almas arttka Erkek mutlu olur ve saanan baladn syler. Ksa bir sre sonra Erkek telefonlardan birine yetiir. Kar tarafla heyecanl heyecanl ve adeta uursuzca konuur. Kar tarafa arad yerin buras olduunu syler. Telefonun kordonunun ksaldn fark edince asabileir, kar taraftan izin isteyerek bu sorun zerine younlar. Yllardr bekledii telefonu nemsiz bir olay yznden ikinci plana atmas absrd rnei olarak okunabilir. Kadn, dn akam, duvardaki saat sekizi eyrek gee (bu arada Kentin saati kat bilmiyorum. diye, ekler) kordonu kestiini, nk buzdolabnn kordonunun yandn syler ve mantksz bir sralamayla olay manta brmeye alr. Telefonu dier telefonla deitirerek konumaya devam eder adam. Telefondakine absrd eyler sylemeye devam eder. Erkek konumalar karsna aktarrken Kadn da kocasn tasdik 154

edici eyler syler kar tarafa. Adam elli yldr aranmadn, ardn belirtir ve kar tarafa siz de bugn m aradnz ilk? diye sorar. Kar tarafa Ben sizin telefonunuzu en ok bugn bekliyordum. Sizin de benimle konumak istediini en ok bugn duymanz gerekirdi(s.697). szleriyle durumu aklar. Bu arada oyunda, telefon edenin kimlii ve Erkekin aktardklar dnda dorudan konumas verilmeyip gizemli bir hava, dsel bir ortam yaratlmtr. Kadn dardan plerin sesini duyar ve telefondaki kocasna pleri atmasn syler. Erkek, bir sre dirense de boulmamak iin pleri dar karmay kabul eder ve telefon konumasna ara verir. Yllardr bekledii telefonu yine sradan, gnlk bir i iin askya almas oyundaki sama duygusunu artrr. Kadn pleri rengrenk poetlere koymutur. Bunlar grnce komularnn aracaklarn, hayran olacaklarn dnr. Gelecek hafta pleri daha erken hazrlayp bir gn nceden dar karacan ekler. Bu arada sokaa, plerin geliine bakan Erkek birden gnee younlar ve onu Kardaki iki duvarn arkasndan asfalta vurmu! Gl gibi am sokakta(s.699). szleriyle tasvir eder. Erkek pleri zenle aa indirdikten sonra telefona geri dner ve kardaki kiiden zr diler. Erkek ikinci telefonun da kordonunu ksaldn fark eder ve mantksz bir ekilde yine karsyla didimeye balar. Konuurken kordonun ksalndan bacan rahat hareket ettirememekten ikyetidir. Bu sorunu da atktan sonra konumaya devam eder. Kar taraf zgemiini sormutur. Erkek, demek bir zgemiim olduunu biliyorsunuz. diye cevap verir. Karsndan imdilik ocuklar olmadn syler. Bunlar konuurken aksrr ve burnuna gemi zamann, zgemiinin katn belirtir. Kar tarafa emekli olduunu syler. Kars da emeklilikten emekli diye ekler. Konumalarndan Erkekin kk bir memuriyetten emekli olduunu anlarz. Bu arada Kadn, kocasnn ok kitap okuduunu ekler. Konumalardan kar tarafn Erkeki beklediini, onu bir yolculua davet ettiini, lks bir otelde etrafnda hizmetilerle arlanacan, zel aralarla seyahat edeceini reniriz. Ama Erkek nereye arldn bilmemektedir. Kadn da bu geziye gelmek, en byk otelin altnc katnda kalmak istese de ve Erkek karsn desteklese de telefondaki ses bu istei reddeder. Erkek, Ben, hi yalnz uyumadm. Uyandmda da kendimi hi yalnz bulmadm. ok uzun bir sredir sokaa yalnz kmadm. Bakkala da yalnz gitmedim(s.707). der. Aslnda yalnz olmadklarn sylese de derin bir yalnzln iindedirler. Erkek, kar tarafn kendisinden bu drt drtlk seyahat karlnda bir sylev beklediini renir. Binlerce kii kendisini dinleyecektir. Erkek, her konuda konuabileceini belirtir. Yorumlayacam, gkyzn ve yeryzn! Varl ve yokluu! nceyi ve sonray! Zamann iki ucunu! Yorumlayacam, yorumlayacam yorumlanmam olan bugne 155

dek!(s.710). diyerek kendi misyonunu aklar. Bu arada kar tarafn telefonunu alr ve bu telefonun kendi telefonunu tersi olduunu renir. Bu ters simetrik durumu aynada arptlm yzm gryorum sanki. cmlesiyle deerlendirir. Erkek telefondaki sesten hazrlanmak iin sre ister. Hazr olunca kapdan bir taksi onu alacaktr. Tarihin sarncna bir kova su dkecei iin heyecanldr. Bir an nce hazrlklara balar ve saatin ok gibi ilerlediini syler. Kars ise, bugne kadar saatleri peynir ekmek gibi yediklerini, souk su gibi itiklerini, saatten bol bir eyin olmadn belirtir. Kars kendisini brak eller eline yorum sunmaya giden kocasna kzgndr. kinci Blm ayn dekorda ve ilk olaydan on be dakika sonra geer. Kadn ve Erkek eski bir bavula eyalar yerletirmektedirler ve bavulu kapatamamaktadrlar. Erkek eyalarn ounu brakmay teklif etse de kadn sadece birka eyann saysnda azaltmaya gider. Kadn her eyi en ince ayrntsna kadar dnmtr ve ilatan emsiyeye, fazla i amarndan her trl fraya kadar bir sr eya ortaya karmtr. Erkek bavulun karn i olduu iin kapanmadn sylerken Kadn, gvenliini yannda ta diyerek her eyi yerletirmeye alr. Kadnn tavan arasnda bulduu bir iple bavulu balarlar. Kadnn derdi bavulun sokakta almamas ve amarlarn bakalarnn gz nnde yere salmamasdr. Bavulun zor alacan, sk dmlendiini syleyen Erkeke, Kadn bu olaydan da yola karak u szleri syler: Benim iim dmlemek seninki de dm zme(s.719). Bu arada Erkekin dmelerinin ou da kopuktur. Bir sre de Erkekin kopan otuz iki dmesi zerine konuurlar. Kadn ceketinkini imdi dierlerini ise bir yl iinde dikeceini syler. Bavulun kapanmamas ve dmelerin kopmas hem eksiklikleri, yarml gsterirken ayn zamanda oyundaki sama duygusunu da gzler nne serer. nk asl konudan uzaklalp sayfalarca bu konular hakknda konuurlar. Kadn hazrlklarla ilgilenirken, -boyunban balayamayan Erkekin boyunban balar- (H.Feyzullah demisin) Erkek de yapaca sylevde neler diyeceini tasarlamaktadr. Bir yandan da karsnn da kendisiyle gelmemesine zlr. nk yllardr hi ayrlmamlardr. Kadn, sylevciye benzemeye alan kocasnn salaryla ilgilenir ve onun yzne bir anlam vermesini syler. Erkek, konuaca konuyu, anlatacaklarn domadan ncede bildiini belirtmesine ramen bir trl giri konusunda karar veremez. Sonunda oynayacam diyerek tavr konusunda bir karar verir. Kars onun krsye ok yakacan syler. Bu srada dardan makine sesleri gelir. Kanalizasyoncular evlerinin nne, apartmann giriine byk bir ukur amtr. Yal adamn bu ukuru geip dar kmas mmkn deildir. Erkek, apartmanlarnn basamak tann sklmesine ok sinirlenir. Girip karken oray kullandklarn belirtir. Hlbuki sokaa hi kmamaktadrlar. Erkek, iilere bararak ok 156

nemli bir syleve yetimesi gerektiini syler. Kocasn duymayan iilerle ilgili Kadnn u szleri kendi durumlarn yanstr niteliktedir: Yeryzyle ilikilerini kesmiler, bylenmiler ileriyle!(s.726). Kadn da sokakta alanlara barr; sesi duyan ve yaklaan iilerin bann kendisinden holandn syler. Kadna gre bunca yl arlmay bekleyen ama lam ukuru yznden gidemeyecek olan kocasnn iinde bulunduun durum samadr. (Sonsuzluk Kitabevi) Erkek de tarihteki byk adamlar rnek vererek onlarn da byk iler yapmadan nce sama ile savatklarn belirtir. Kendisi de yazgsnn krdmn zecek ve samay yenecektir. Erkek, gkyznn v yeryznn yorumunun kendisinde olduunu, mutlaka konumas gerektiini telefon ettii belediye yetkilisine syler. Erkek, bu telefon konumasn Samayla karlanca samay zmek gerek. szleriyle aklar. Erkek d krklna uramaktan korkar. Kadn ise konumaya gidemese bile kocasyla vneceini belirtir. Kadn bir sre sonra pencereden baktnda ortaln gnlk gnelik olduunu, sokaklarna ise asfalt dendiini syler. Ona gre kocasnn yetenei samay zme dntrmtr. Hazrlklar devam eder. Kadn saatini unutan kocasna saatini almasn hatrlatr. emsiye konusunda da yeni bir samalk yaanr. Erkek emsiyesini almak istemez havann iyi olduunu syleyerek. Kars ise uygarlk var, telefon ve meteoroloji var diyerek meteorolojiye telefon aar. Meteoroloji ise emsiyenin alnmas halinde bir ey kaybedilmeyeceini syler. Erkek emsiyesini alp odaya dnnce karsnn tango mzii dinlediini grr. Bu mzik ona gemii, zamann hzla gemesini ve genliklerini hatrlatr. Kadn ise birdenbire gemi zamann kuyusuna dtn belirtir. Kadn ilk tangolarn yaptklar Mays bceklerinin fon oluturduu, ieklerin etraf ssledii o gzel geceyi hatrlar. Kadn, Erkeke gitmeden nce tango yapmalarn teklif eder. lk danslarn hatrlayarak dans ederler. Bu Erkekin gidiini geciktiren ve zamansz ortaya kan samalardan biri olarak grlebilir. Tangonun da etkisiyle nostalji duygusu uyanr ilerinde. Kadn hlihazrda mutludur ve gemi yzyl, yirminci yzyln ban dnr. ocukluunun, genliinin getii, aalara trmand lgn yzyln balarn hatrlar. Kocasna k olduu gnleri, karikatrlere bakt, kedisinin ld zamanlar anar. Bu arada telefon alar ve Erkek ge kald iin zr diler. Karsnn bunalmda olduunu, gemiini kustuunu belirtir. Bir sre sonra kapnn zili alar. Kadn bir dten uyanr gibi gemii yaama sahnesinden kar ve eski hline dner. Gelenler yakndan teyzelerle uzaktan amcalardr. Erkek gidecei iin misafir gelmesinden memnun olmaz. Birinci ve kinci Teyzeyle, Birinci ve kinci Amca ieri girer. Teyzelerin kyafetleri renkleri dnda ayndr. Balarnda iekli yemili apkalar vardr. 157

Erkekler de gri melon apkaldr. Hepsinin yz boyayla maskelenmitir. Yalar belli deildir ama Kadn ve Erkek gibi yani gen hareketleriyle davranrlar. kinci Amca bugn aya gelemeyeceimizi sylemeye geldik(s742). der. Bu durum hem absrd olduu gibi hem de iki telefonu bulunan evle iletiimsizlii gsterir. Kapda duran bavulla ilgili bir sr yorum yaparlar. Ancak Erkek gideceini sylemez. Hepsi de koltuk yerine taburede oturmay tercih eder. Bir sre drdnc bir tabure ararlar, biri evinde smklbceklere kar verdii savatan bahsederken dierleri baka konulardan konuur. Dolaysyla hepsinin arasnda iletiimsizlik vardr. Erkek onlar konuurken kendi dnyasndadr ve birden buldum, buldum diye barr. Bulduu ey sylevinin giri ksmdr. Onlar smklbcekler zerine konuurken o Bitkilerden sz edeceim. Hayvanlardan ve bitkilerden Diyeceim ki Hayvansz ve bitkisiz bir dnya, plak bir dnya olurdu. Ne korkun(s.746). O bunlar sylerken Birinci Amca, onun mantk dna ktn syler. Birinci Teyze kocasn, Birinci Amca Erkekin mantk dln, Erkek ise konumasna nasl giri yapacan syler. Ortada bir kakofoni oluur. Hibiri birbirinin sylediini dinlemez. kinci Amca ise kedi sevgisini rendii Erkek iin byleleri kedi sever. der. Bir sre daha alakasz konular ortada dolatktan sonra amcalar ve teyzeler kar. Misafirler gittikten sonra Kadnn syledii gelen gidiyor sz oyunun sonunu, lm artrr. Erkek de gideceini syler. Kadn da onun gitmesini, konuma yapmasn ve bu nemli ii yaparak lmszler arasna adn yazdrmasn desteklediini u szleriyle aklar: Konu! Sen de akla bu dnyay, dnyaya! Senin de szn yok mu? Var. Sen de szn syle! Ayak izi brak! Getiin bilinsin bu toz topraktan, balktan!(s.750). Kadn kendisinin de beklemeyi reneceini ekler. Tam erkek bavulunu alp karken oyundaki samalklardan biri daha meydana gelir. Kadn, kocasnn bavulu brakp srtn kamasn ister. Adeta evdeki balar Erkeki dar brakmamaktadr ya da baka bir okumayla hayattan kolay kolay ayrlamamaktadr. Bir sre sonra kocas knca Kadn, kocasn gelip alacak taksiyi arar. Kadn tam telefonu kapatt anda Erkek tekrar ieri girerek gidemeyeceini belirtir. Kendinde gidecek cesareti bulamamtr ve ok ge der. Telefonlarn sklp tavan arasna kaldrlmasn ister. Yeryzyle ilikisini kesmek istediini belirtir. Yorgun ve bitkin olduunu, lmek zere hissettiini de ekler. Bu arada sahneye Birinci Adamla Birinci Kz girer. Bunlar srasyla at sylenmesini ister. Sahneye kinci Adam ve kinci Kz da girer. Adamlar ellerinde dikdrtgen prizma eklinde bir ereve tar. i bo olan bu dikdrtgenin sadece boyutlar vardr ve rengrenktir. Anlatc yazar bunun simgesel tabut olduunu belirtir. Kzlarn elinde de birer simgesel elenk vardr. Sahnede iki jimnastik bisikleti bulunur. 158

Bunlardan ndekine Erkek, arkadakine ise Kadn binmitir. Kadn ve Erkek pedal evirirken yksek sesle konuurlar. Erkek, Adamlarn gtrdklerinin kendisi olup olmadn merak eder. Adamlar kimi gtrdklerini bilmediklerini syler ve kinci Adam onu sonuna, Birinci Adam ise onu sonsuza gtrdklerini ekler. Gtrlmeyi burnu servi kokusu ald iin o istemitir. Yakn olmayan bu adamn ei vardr ama yine de ok yalnzdr. Erkek, lm karsndaki duygularn kendisini gtrenlere u ekilde aklar: ocukluumu da m gtryorsunuz? Ceviz aacm, armut aacm, elma aacm annemin yzn, babamn yzn? Havuzlu kahve de gidiyor mu?... Dnya bombo kalacak, bombo! Siz de sevmeyeceksiniz onu! Cascavlak bir dnya istemiyorsanz beni gtrmeyin!(s.757). Kars adamlara para vermesini syler. Para, gm, altn ne verdiyse adamlar onu gtrmekten vazgemez. Erkek, tabuta bakarak Horationun sesiyle onu tanrdm der. Kadn da ayn ses tonuyla konuur. Erkek e gre tabutta giden olaanst bir adamdr. akalarn, arklarn adam imdi gitmektedir ve bu durumu Erkek mide bulandrc bulur. Oyunun lm sorgulayan szlerinden birini syler ve karsna skenderin de bu hle gelip gelmediini sorar. lm karsnda dnyada nemli biri olup olmamann nemi olmadn belirten Elbette cevabn alr. Tabutu takip ederek ehrin dna kadar karlar. Erkek, gitmek istemediini haykrr. Son sahnede ikisi kar karya koltukta oturur vaziyettedir. Cenaze hakknda konuurlar. Kadn, cenazedeki kalabaln fena olmadn alayanlarn deil de glenlerin olduunu syler ve unlar ekler: Bir yk daha attn srtndan Rahat msn?(s.761). Artk sonsuza kadar konuabileceklerdir. kisi de koltuklarnda kayarlar ve tavana bakarak hareketsiz kalrlar. Onlar iin konumak, iletiim ancak lmden sonra mmkn olmutur. nemli Adam isimli oyun yall ve lm absrd bir anlatmla ve soyut bir dille irdelemektedir. Oyunun erkek kahraman yllarca kendini nemli hissedecek, dnyaya damgasn vuracak bir gelime beklemitir. Ama hayatnn sonuna doru gerekleen ey dler deil lmn gelmesidir. Zaten lm hissettii iin gitmek istemez. Evindeki yalnz, iletiimsiz ve samalarla dolu hayatndan ayrlmak istemez. Oyunda lm temasnn yannda aile ilikileri, kadn-erkek fark, dlerin nemi ve gemi zaman duygusu gibi temalar da ele alnmtr. KAHVEDE ENLK VAR: Sabahattin Kudret Aksaln Kahvede enlik Var96 isimli oyunu 1965 ylnda yazlmtr. Oyunda kadn-erkek ilikileri, evlilik, aile gibi temalar ele alnmtr. Oyunda Erkek, Kadn ve Garson olmak zere oyun kiisi bulunmaktadr.

96

Sabahattin Kudret Aksal, Kahvede enlik Var, Sabahattin Kudret Aksaln Oyunlar, YKY, stanbul 1998

159

Oyunda mekn yazlk bir kahvehanedir. ki yanda bahe duvarlar vardr ve ktan uzaktaki denizin varl belli olur. Oyunun en nemli kiisi Garsondur. Garson bir oyun kiisi olmaktan ziyade adeta oyunu yneten, seyirciyi oyuna konumalaryla ortak eden biridir. Hareketleriyle bir palyaoyu andrr. Oyunun banda meddahvri bir slupla seyirciye havann gzel olduundan bahseder ve oyunda, oyuncular kadar seyircinin de nemli olduunu vurgular. Bir tiyatro kahvesinin gerekten de gerek olduuna inanlmas gerektiini, buna inanmayanlarn ve Hamlete inanmayanlar tiyatroda istemediini syler. Garson, uyumazln dnyadaki en byk rneinin kadnla erkek olduunu belirtir. Bu uyumazlk austosbceiyle karnca arasndaki ilikiye benzer. Erkek austosbceidir bu dengede kadn ise karncadr. O bu fikirlerini sylerken otuz be krk yalarndaki Erkek sahneye girer. Elinde silindir bir apka vardr ve tren kyafeti eklinde giyinmitir. Bir bayann gelip gelmediini Garsona sorar. Garson sradan bir Garson olmadn, mterilerini daha yakndan tanyarak onlara daha iyi hizmet edebileceini dnr ve onlarn kiilikleriyle ilgilenir. Garsonun saati her zaman yirmi dakika geridir. Kahvenin saati gzel bir gnden alnm yirmi dakikay gsterir. Erkek bir kadnn beklemektedir ve bekletilmek hi houna gitmemektedir. Garson ise kadnlarn hoa gitmek iin tekrar tekrar giyinip sslendiini ve bunun da erkek asndan ho bir durum olduunu belirtir. Garsona gre kadnlar tarafndan ok bekletilmek nemsenmenin bir gstergesidir. Erkek tarihinin en nemli gnlerinden birini yaamaktadr. Bu gn ileride ya cokuyla kutlanacak ya da yasla anlacak gnlerden biridir. Erkek, evlenecei kadn beklemektedir. Erkekin bu iin iyi bir i olup olmamas zerine Garson, Bir evlenme, insan daha kt bir evlenmeden korur(s.407). der. Erkek ise artk korunmas gerektiini belirtir. nk otuz beini gemitir, saygdeer bir ii, oka paras, iyi huyu ve yerinde olan bir sal vardr. Btn bu zellikleri dolaysyla evresinde nldr. Kendisini ideal bir koca olarak grmektedir. Btn toplumun, lkenin istedii ideal bir damat adaydr. Erkek, bekledii gen kz uzaktan iki kere grmtr. Bir dostu arac olmutur. Birbirlerini tanmak iin Erkek elinde iek demeti tutacak kz ise mavi bir emsiye tayacaktr. Erkek, aralarnda bir ak doarsa hemen kahvede evlenmek istemektedir. Garson da sonucun kendi nnde gerekleecek olmasna sevinir ve bir akn balamas iin her eyin yerli yerinde olduunu belirtir. Erkek, Garsondan kzn yannda yardm ister. Kendisinin Garsonun vmesini ister. Erkek, koru iindeki evinin gzelliinden, renimini Avrupada grm olmasndan ve iteki baarlarndan sz edilmesini ister. Erkek en byk zelliini ise gvenlik salamak olduunu syler. Kadna sunaca eyleri kolaylkla elde etmemitir ve sfrdan balamann 160

zorluunu yaamtr. imdi bunlara layk olan biriyle evlenmek istemektedir. Erkek bu ileri yaparken bakalarnn paylarn ellerinden almtr. Garson ise kahvesinin elinden gitmesinden korkar ve Babolua, dlere bir yer gerek. diyerek Erkekten kahvesine dokunmamasn ister. Garson ise kahveye dokunmayacan ama Kadnn karsnda yceltilmesini ister. Ona gre bu durum erkekliin gereidir. Bir frsat yaratp Garson, Erkekin zelliklerini sralamak zorundadr. Bu arada Erkek bir sr zelliklerini sayar. Bu zellikler maddi durumuyla ilgilidir ve gsterie dnktr. rnein, duvarlarnn rengine uygun ciltli kitaplarndan bahseder. Erkekin bir sorunu da hem damat aday hem de grc gibi davranmak yani iki fakl kii olmak zorunda olmasdr. Babasnn da grcyle evlendiini syleyen Erkek, namus, gzellik, grg, duygu ve salk terazisinden gelin adayn tartmak zorunda olduunu syler. Yanlmasnn ok pahalya mal olacan belirtir ve grclk mesleinin nemini dile getirir. Bu sorumluluk Erkeke ar gelir ve fenalk geirir. Erkek, dinlenmek zere bir keye ekilirken Garson, sorumluluu stne alr ve o srada Kadn gelir. Kadnn stnde tuvalet, banda iekli, yemili apka ve elinde mavi bir emsiye vardr. Kadn, geli sebebini anlattktan sonra kahveyi ok beendiini syler. Buras gkyzne yakn olduu ve deniz de ayann altnda olduu iin houna gitmitir. Garson, Kadnn arad adamn geldiini ama beklemekten skldn syler. Kadn bunu iyi bulur ve kadnlarn amacnn zaten bunu salamak olduunu belirtir. Kadn evlenmek iin geldiini syleyince Garson onun bir altn kapnn eiinde olduu tespitini yapar. Kadn, eikten geip gememe konusunda tereddtler yaamaktadr. Acaba evlensem mi, annemin evine dnsem mi diye dnr. Garson ara ara Erkekin yanna giderek Kadnn dncelerini, konutuklarn syler. Erkek, Kadnn annesinin evine kamak istediini renince Yllarca sonra yapaca ii imdi mi yapmak istiyor!(s.421). Kadn ise kamann g olaca, dnn imknsz olduu noktann gelmesinden korkmaktadr. Garson, Yz giyilmemi gelinlikler gibi ak szleriyle tasvir edilen Kadnn evlilii denemesi gerektiini dnr. Kadn bildii zellikleriyle Erkekin kendisine gvenlik salayabilecek bir koca aday olduunu syler. Garson, Kadnn eskiden beri grd evlilik d hakknda unlar syler ve onun evlenmesini destekler: Anlarnzn en canls, karanlk ve durgun sularda kl sandallar gibi yzen dnlerdir Btn yaamnzn dn dleriyle ve iki dn aras gnlerle getiini biliyorum. ocukluunuzdan bu yana gnden gne glenerek, yaamay bir at altnda boyundurua vuracanz bir erkekle dndnz biliyorum(s.422). ocukluktan itibaren annenin, babann, herkesin davranlar ileride evlenecek birine yneliktir. Hayat evlilik zerine kurulmutur. 161

Kadn da Garsondan kendi zelliklerini Erkekin yannda vmesini ister. Erkek i ve para gibi gce ait zelliklerinin vlmesini isterken Kadn, gzelliinin vlmesini talep eder. Kadn, Erkekin kendisini dayal deli, drt drtlk bir evle ve dzenli bir aile hayatyla birlikte dnmesini ister. Erkekin evindeki eyalarn ruhu gibi dndrmek ister kendini. Bir sre sonra Kadn bekletildii iin zlr ve alamaya balar. Garson seyirciye seslenirken ilikilerin genelindeki iletiimsizlik konusuna deinir ve genellemeler yaparak kadn-erkek ilikilerini yorumlar. Ona gre Bayan, Bay uyuduu iin alamakta; Bay ise Bayan alad iin uyumaktadr. Birbirlerini daha tanmadklar hlde bile mrleri boyunca oynayacaklar oyunun kk bir rneini sergilemektedirler. kinci Blmde Erkek ve kadn, Garsonun aradan ekilmesiyle ba baa kalrlar. Kendilerini tantran arabulan saygyla anarlar. Erkek, btn kenti dolatn ve buradan iyi buluma yeri bulamadn syler. lk nce nemsiz eylerden bahsederler; evlilikle ilgili endielerini konumaya yanamazlar. Ortak noktalarn tespit etmeye ynelirler. Yava yava Kadn, Erkeki sktrmaya balar. Kadn, Erkeke gre daha duygusaldr. Gerginliin balad bir anda Garson tekrar sahneye girer ve Erkekin bilmedii Kadnbilim konusunda u aklamay yapar: Boaznza dizmeden iki lokma yemek yemenin, kemiklerinizi dinlendirerek aralksz sekiz saat uyumann, bir kahvede caddeden geenlere bakarak bir bardak ay imenin altn anahtardr(s.326). Erkek e gre ise evlilik ve kadn-erkek ilikileri de hayattaki her ey gibi bir itir. Erkek, d kurmann da bir i olduunu ve kendisinin d kurmay sevmediini belirtir. Evlilii pazarlk olarak grr ve piyasa terimleriyle aklar. Aka ise inanmamaktadr. Bu szler Kadna doru gelmez ve Erkeki baka dnyadan gelmekle itham eder. Garsona gre ise Erkek, yenialarn insandr. Erkek, evlilik konusunda klasik dncelere sahiptir ve romantizmden uzaktr. Kadn eyalara, eve bakan ve koruyan biri olarak grr. Erkek, ocuklarnn da yazar, ressam ya da oyuncu olmalarn istemez. Kendisinin yazlmasndan, izilmesinden ya da oynanmasndan korkmaktadr. Sanatlarla ilgili unlar dnr: Ben hi sanat grmedim ama gvenilemeyecek insanlar olduklarn ok duydum. Babalarnn diktii tan yanna bir ta koyacak yerde, babalarnn parasyla haylaz bir mr tkettiklerini ok duydum(s.443). erkek, ocuklarnn sanat olmasn bu szlerle istemediini syler. Ayrca Erkek, ocuklarn btn sorumluluunu, yetimelerinin salanmasn Kadnn stne yklemektedir. Kadn, Erkekin bu dncelerine kar knca Erkek bu evlilii yapamayacan belirtir. Erkekin ayrlmasn engelleyen Kadn, kendi isteklerini anlatmaya balar. Erkekin evi olmasna ramen kendi seecei yerde kendi eyalaryla donatlm bir evi olsun istemektedir. Erkek de eyalar ok sevdiini, onlarn yaamasnn anlam olduunu sylemesine karn Kadn iin 162

nemli olan kendi seecei gzel eyalardr. Ayrca Kadn, Erkekin ilerini yrtmekten nce yeryzn tanyp sevecek ocuklar yetitirmek ister. Erkek, Kadnn isteklerini yerine getiremeyeceini syleyince bu sefer de Kadn gitmeye kalkar. Erkek onu durdurarak tekrar yapc eyler sylemeye balar. Bir erkein kadnsz yaamasn orak bir lkeye benzetir. i iin kokteyllere, yemeklere gittiini, topluluk yaaynn kadnsz olmadn ve yannda kadn olanlarn daha gvenilir ve saygn olduunu syler. Anlaabilirlerse bu akamki yemee birlikte gidebileceklerini syler. Kadn toplum iine bir ss eyas gibi kartlmasna tepki gsterir. Erkekin gidecei yere karmayacan dile getirdikten sonra kendisinin sinemaya gideceini ya da yatanda kitap okuyarak kocasn bekleyeceini syler. Erkek ise bakalarnn ne diyeceini dnerek kars olmadan yemeklere gidemeyeceini belirtir. Kadn anlaabilmeleri iin syleyecekleri eylerin kabul edilmesini syler. lk istei ailesine sonsuz saygdr. Kadn, Erkeki denemek amacyla btn ailesinin kendileriyle oturmasn ister. Erkek de buna tepki gsterir ve sadece anne ve babann gelebileceini syler. Kadn tekrara gitmeye kalkar. Erkek ona bir soru soracan belirt)rek onu tekrar konumaya davet eder. Kadna daha nce sevgilisi olup olmadn sorar. Kadn ise ocukluk akn anlatmaya balar. Sahneye elinde bir merdivenle giren Garson, oyun iinde bir oyunun balayacan ve oyunun en duygusal yerinde olduklarn syler. Garson, Kadnn ilk ak roln oynar. Merdiven, Kadnn evi olacaktr. (merdiven-Bir Odada Ayna) Merdiven gemi zamana gitmeyi, anlara ykselmeyi temsil etmektedir. Sonu olumsuz biten ocukluk ak canlandrmasndan sonra Kadn, ocukluun ocuklukta kaldn syler. Erkek ise hi ocukluk etmediini dolaysyla ocukluk aknn da olmadn belirtir. , Konumalarnn sonunda ikisi de anlaamadklarn kabul ederler. kisi de sorumluluk almaya yanamamtr hibir konuda. Yine Garson araya girer, Kadnn tartmay sevdiini renince ise onlarn kesinlikle evleneceklerini ileri srer. Garson, bakalarnn, Kadnn evlenmek iin burada olduunu bilenlerin, evlilik olmamas durumunda kt eyler dneceklerini syler. Bu yarm saatlik anlaamamann btn bir hayata yaylacan syleyen Garson, Anlatnz iin evlenmeyeceksiniz. Anlamak iin evleneceksiniz(s.463). Btn toplum, bakalar onlardan evlilik beklemektedir. nsanlar krmamak iin evlenmeleri gerekmektedir. Garson da tolum adna onlar arasnda arabuluculuk yapmaktadr. Garson alan Dn Mar eliinde ikisinin ellerini tututurur ve onarl evlenmeye ikna eder. kisi de garsona uzun uzun teekkr eder. kisine de hemen tebrik telgraflar gelmeye balar. Kadn da Erkek de herkesin kendilerini dndn, herkesin birbirlerine ok yaktklarn konutuklarn syleyerek sevinirler. Oyunun sonunda Kadn, Garsona kim olduunu sorar. Garson da Sardunyalarnz Biraz da kediniz(s.474). 163

diyerek cevap verir. Garson, ikisinin de gemii, teki beni, toplumun sesi ve yetitirilme tarzlarnn temsilcisi grevini yerine getirmitir. Kahvede enli Var isimli oyun evlenmek iin tanan bir iftin konumalarndan yola karak kadn-erkek ilikilerinin doasn irdelemektedir. Erkek iini ve toplumsal saygnln dnrken, Kadn evlilie biraz daha romantik yaklamaktadr ama yine de arad korunmak ve gvenli bir ortamdr. Oyun evliliin iki kii arasnda olmadn, evliliin toplumsal bir kurum olduunu gstermektedir.

4.3. lm, lmszlk Dncesi ve Zaman SONSUZLUK KTABEV: Sabahattin Kudret Aksaln sanat eseri araclyla lmszl yakalama ve zaman ama temasn ele ald Sonsuzluk Kitabevi97 isimli oyunu bir perdeden olumaktadr. Oyunda bir Adam ve iki kz olmak zere toplam kii bulunmaktadr. Oyun tklm tklm kitaplarla dolu bir kitabevi dekorunda gemektedir. Sahnenin nnde iki posta kutusu ve iki telefon dikkat eker. Ayrca kitabevinin st katna kmak iin bir de merdiven bulunmaktadr. Yazar, oyunun anlamna uyabilmesi iin kiilerin giyimlerinin ve dekorun gerek d bir hava yaratmas gerektiini belirtmitir. Oyuncular davranlarnn da bir baleyi andracak ekilde uyumlu olmas gerektii vurgulanmtr. Bu oyun Sabahattin Kudret Aksaln hayatn anlamn sorgulad soyut tiyatro rneklerinden biridir. Oyunun banda kitabevinin kapsndan burumu kara bir ceket ve kara bir pantolon giymi, beyaz gmlekli, koyu renk kravatl Adam girer. Elinde koyu renk apkas vardr. Ya krkn stnde gstermemektedir. Etraf dzeltmekte olan Birinci Kza Soy Yaptlar Kitabevinin buras olup olmadn sorar. Adam, kitap kzn ne dediini anlamamas zerine, devrik cmlelerle ve daha da anlalmaz bir ekilde arad eyi anlatmaya balar. Adam, eski alarda yaam insanolunun yaayan insanlara armaan ettii bir ate bceinin karanlkta brakt iz gibi gnmze gelen, zaman getike gc artan soy yaptlarn bulunduu kitabevini aramaktadr. Satc Birinci Kz ise kafas kark ve akn bir ekilde adama mantkl cevaplar vermeye alr. Kitabevlerinde her trden kitap olduunu belirtir ve kitabevlerinin isminin Sonsuzluk Kitabevi olduunu syler. Adam bol bol kitap almak ister. Birinci Kz, tecrbeli bir kitap satcs gibi davranr ve kapdan giren mterinin ne istediini yzne bakar bakmaz anladn belirtir. Kz sadece yzden deil eitli davranlardan da mterilerin eilimlerini tespit edebildiini iddia eder.
97

Sabahattin Kudret Aksal, Bay Hi- Sonsuzluk Kitabevi, Devlet Tiyatrolar Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 1981

164

Kitap semenin insann yaamyla kkl bir ilikisi olduuna inanan Birinci Kz, insann kitaptan kitabn insandan kolaylkla ayrlamayacan da ekler. Birinci Kz, tarihten edebiyata, bilimsel kitaplardan popler kitaplara kadar birok kitap tr ve ismi sayarsa da Adamn istedii kitap trn tahmin edemez. Adamn iir isteyip istemediini ise iir a oktan geti. Bizde bulunmasna bulunur ya yle ite. Mteriyi geriye evirmemek iin sadece(s.42). cmleleriyle sorgular. Yaanan an eletirisi olan bu szler oyunun konusuyla yakndan ilgilidir. iirin nemsenmedii, gerek sanat eserlerinin deer grmedii bir a byle absrd bir oyun yazlmasnn gerekelerinden biridir ayn zamanda. Adam ise kzn sylediklerinden hi birini istemediini, bir kavakta olduunu, bu kavan da olmak ya da olmamak meselesi olduunu belirtir. Bu sz kzn bir yerlerden hatrlamas zerine Adam, oyunda birka kere daha tekrarlayaca ve oyunun temelini de oluturan nemli yaptlar verme, lmszl bu ekilde yakalama isteiyle ilgili olan u szleri syler: bilmeseydim ben bulurdum. Benim yaammn ters rzgrlar var bayan, esen!... Bu yeryznde sylenmi birok sz var ki benden nce bakalar sylemi. Ya da... bakalar sylemeseydi ben bulurdum(s.42). Adam, sonunda kza her adan soy yaptlar aradn syler. Bu kitaplarn tr nemli deildir, nemli olan bu kitaplarn bir bildirisinin olmas, yaamn gizini zmesi ve baka insanlarn yreklerine alar boyu ulamasdr. Satc kz her adan soy kitaplarn aranmasn garip bulur. En azndan yazarn ismi ya da kitabn ismi gereklidir onun anlaynda kitap almak iin. Adam da arad yazar isimlerinin sayamayaca kadar ok olduunu belirtir. Arad yazarlarn karncalar, kurtlar, arlar kadar ok olduunu syler. Kza Platondan Descartese, Cervantesten Goetheye kadar bir sr yazar ismi sayar. Bu yazarlarn Adama gre en byk ortak zellii tam kendisinin sylemek zere olduu eyi bir zamanlar sylemi olmalardr. Adam, bu yazarlardan oluan topluluu bir orkestraya benzetir. Onlarn iinden herhangi biri eksik kalrsa ya da karlrsa insanln ahenginin bozulaca kanaatindedir. Adam, arad soy yaptlar birbirinden ayrabilecek bir lt olmadn, hepsinin eit derecede nemli olduunu syler ve bu soy yaptlarn hi birini ayrmadan hepsini alacan ekler. Ayrca bu kitaplardan birer tane deil Sonsuzluk Kitabevinde bulunan btn soy yaptlarn hepsini almak ister. Kz bu iin para gerektirdiini syleyince de Adam, mr boyunca bu i iin para biriktirdiini belirtir. Adam, para biriktirebilmek iin sanat gibi davranmtr. Eserini oluturmak iin her eyinden ksan kahraman bir sanat gibi, umutla gnlk ihtiyalarn en aza indirgeyerek para biriktirmitir. Adama gre para sadece yaamaya, hayatta kalmaya yarar. O da olmak ya da olmamak mcadelesi iinde olduu iin yllarca soy yaptlar alabilmek iin para biriktirmitir. 165

Adam, yazar deildir ama yazar gibi davranmakta ve kendini yazarlarla zdeletirmektedir. Bu onun lmszle ulamak iin bulduu bir yoldur. Btn kitaplar alma davrannn da bir gn mutlaka anlalacan yzyllar sonra anlalan yazarlarn durumuyla benzerlik kurarak u ekilde dile getirir: Hibir sanat tam olarak lmemitir. Uzun k uykusuna yatanlar bile bir gn uyandrlmlar, ortaya, keskin klarn altnda, tarihin arenasna karlmlardr. Yz yl sonra, iki yz yl sonra, yz yl sonra, ama mutlaka bir gn!(s.47). Birinci Kz, onu davranndan vazgeirmeye alr. Adamn btn parasn bu ie yatrmasna kar kar. Ama Adam tutkulu bir ekilde ve lgnca davranmakta, saplantl bir ekilde hareket etmektedir. Cebinden bir tomar para kararak kzn nne brakr. Kz bu kadar paray saklayamayacan syleyince de ona yklce bir miktar ek yazar. Adam, paralar ve ek defterini hep bugn iin aldn, yaanlar gnn en nemli gn olduunu defalarca tekrarlar. Kz, bu parayla btn kitabevinin alnabileceini syleyince Adam sevinir ve uzun yolculuunun ama noktasna geldiini dnr. Adam, Birinci Kzn depodaki kitaplar alma nerisini ise memnuniyetle kabul eder. Birinci Kz, bu kadar kitabn ayrlmasnn, paketlenmesinin, gnderilmesinin iki gn srebileceini syler. Adam ise kitaplar almas iin kendisinin tek artnn, insanolunun onurunun anl belgesi olan bu soy yaptlarn acele bir ekilde, gn iinde gnderecei yerlere postalamas olduunu belirtir. Kitaplar, kitabevinden eitli adreslere postalamak ister ve bu i iin de kitabevi alanlarnn yardm talep eder. Adam, zamann gkyznde bulutlarla, yeryznde rmaklarla ve iimizde kanmzla hzla akp gittiini, zaman olmadn ve bugn kitaplar postalamas gerektiini syler. Adama gre zaman gnmzde daha da abuk gemektedir. nsan admndan kanya, vapurdan uaa ve en son da fzelerin hzyla llen zamann hz amzda artmtr. Kitaplar depolayacak daha sonra da depodan postaya verecek kadar vakti yoktur adamn. Adam, kitaplar tandklarna ve tanmadklarna imzalayarak armaan edeceini de belirtir. Tpk bir yazar gibi adn yazdktan sonra duygusal ya da yar duygusal bir ka szck yazdktan sonra tpk bir o kitaplarn yazarym gibi imzalamak ister kitaplar. Birinci Kza gre Adam kendini gelmi gemi btn yazarlar yerine koymaktadr. Adam ise sadece lmsz olanlarn, soy yaptlarn, zaman tua getirmi olan yazarlarn kitaplarn imzalayacan syler. Birinci Kz ilk nce bu artc, absrd durum karsnda glmeye balar ve hafif dalga geer bir edayla kinci Kz durumdan haberdar eder. Durumu renen kinci Kz da bu duruma gler. Adam bu durumu, alay edilmesini memnuniyetle karlar ve kendisini tarihte alay edilen yazarlarn yerine koyduunu u szleriyle belli eder: Tarihin yinelendiini grdm imdi ben 166

burada, byk ustalarmn bana gelen eylerin benim de bama geldiini!... Anlalmamak bayan, glnmek! Teneke balanmak kuyruuna, sokaklarda yle dolatrlma! amurlara svanmak, rk yumurtalara bulanmak! Ama tm de onlarn, yce Sokratesten yce, yce, yce Lautreamonta dein tm de, bilmilerdir kahkahalarn saygl bir suskuya evirmeyi, yumurtalarla savamay. Onlar gibi yenik dtm yerden dimdik ayaa kalkacam, bileceim sonsuzlua doru bir iaret feneri gibi prl prl yanmay(s.52). Kendisini sevimli bir soytar olarak gren kzlar Adam lmller olarak grr, onarl kmser. Kendisini btn lmszler, tarihin btn ulu sesleri adna konuuyor hissetmektedir Adam. Adamn davrannda srarc olduunu gren kitap kzlar, onu anlamaya alrlar. Onun evini, sokan, gemiini merak ederler. Bu tpk okurunu bulan bir yazarn daha sonra her eyinle okurlar tarafndan merak edilmesini anmsatr. Adam ise tek derdinin lmszl yakalamak, sonsuz olmak istediini ve ocukluundan beri hayatn bu amaca ulamak iin srdrdn syler. Adamn lmszlk istedii, zaman amak isteini anladn belirten Birinci Kz, bunun iin Adamn niin bakalarnn eserlerini setiini, kendisinin niin bir eyler yaratmadn sorar Adama. Adam, ilk nce bu konuda konumak istemez, birden zlr ve bitkin grnr. Adam bir sre sonra arkn yle dndn syler ve gnlk hayattan ikyet eder. Evle i arasnda, geceyle gndz, doumla lm arasndaki iler yznden yaratcla hem gcnn hem de zamannn kalmadn belirtir. Hayat hep savala gemitir, telala aceleyle geen memuriyet hayatndan ve ev hayatndan dertlidir. Gndz izelgelerle uram gece ise evde eiyle uramtr.(aile) Bir sanatnn yalnzln bozan yasaya kar gelmi, k olmu ve evlenmitir. Kars ise dier ilerde iyice azalan gcn didimeleriyle tketmitir. Adam, yaratcln engelleyen hayatn u szlerle zetler: mrm bir gecedir bayanlar konuur dururdu kulamda, hi bo brakmazd Dinlerken uyku bastrsa da biraz dalsam akmz dlm diye zr zr Bir tek satr bile yazdrmazd btn bir gece mrmce demek istiyorum Gveler nasl yiyorsa kumalar, fareler nasl yiyorsa peynirleri, kadnlar da yle yiyor satrlar, yazlar!(s.58). Adam, hayatn engellemelerine ramen kimseye sylemeden iindeki sonsuzluk isteini devam ettirmitir. Herkesten gizli olarak para biriktirmitir. Bunu yaparken de rnek ald yazarlarn yalnz ve gizli almalarndan esinlenmitir. Adam, konumalar uzamasndan da ikyetidir ve zaman olmad iin bir an nce kitaplar postalamas gerektiini syler. Btn insanlk adna ve btn insanln brakt soy yaptlarnn mirass olarak grr kendini. Kendisini gemile gelecek arasnda, lmszl salayacak bir kpr olarak hissetmektedir. Soy yaptlar yazarlaryla birlikte sonsuzlua doru bir bulut gibi akp 167

gitmek istemektedir. Kzlarn Adama yardmc olmay kabul etmesi onu ok sevindirir ve adnn tarihe yazldn dnr. Beklenen byk yaptn verildiini dnr. Kitapnn kapsna kapalyz yazsn asarlar ve almaya balarlar. Vakti olmad iin iini aceleyle yapar. Kzlar kitaplar getirir o da aklna gelen herkese, -karsna, kitap kzlara, rastlant eseri Sokratesin kitabn Sokratese, tandklarna ve dier yazarlara v.b.- kitaplar imzalar. Bu kitaplarn an hzna uygun aralarla en ksa zamanda yerine ulamasn ister. Bir sre aceleyle altktan sonra fenalar ve lr. Rastlant sonucu son szleri Goethenin lrken syledii Pencereyi an, pencereyi! Daha ok aydnlk istiyorum, daha ok aydnlk(s.67). bu cmle olmutur. Adam lr lmez kitapda bulunan iki telefon birden almaya balar. (nemli Adam) Kzlar hangi telefona bakacaklarn konusunda tereddt yaadktan sonra telefonlar aarlar. Telefondaki kiiler Adamn lm haberinin doru olup olmadn renmek isterler. Telefondaki kiilerin sylediklerini kzlarn tekrar etmelerinden bu lmn dnyada byk bir yank uyandrdn reniriz. Hakknda televizyonlarda konumalar yaplmakta, lm haberini alan okurlar intihar etmekte, bst eitli yerlere dikilmektedir. Dnyann en ok okunan yazar seilmi ve Goethe dlne lyk grlmtr. Oyunun bu absrd sonla ve seslerin yava yava kesilmesiyle biter. Sonsuzluk Kitabevi isimli oyun yazar olmay ve bylece lmszle, sonsuza ulamay konu edinen, bunu biraz mizahi dille, soyut ve absrd anlatmla ele alan bir oyundur. Sabahattin Kudret Aksal, soy yaptlar ismini verdii lmsz eserlerin insanln ortak miras olduunu ve bunlarn yazarlarnn da btn insanln iindeki sonsuzluk isteini gerekletiren kiiler olduunu gstermitir. Oyunun gnlk hayat yznden yazar olmay baaramam kiisi ise bu yenilgisini gidermek iin, insanln mirasn sonsuzlua tayan bir arac grevi grerek lmszl yakalamak ister.

4.4. Yaama Sevinci Doa ve Mutluluk TERSNE DNEN EMSYE(1958): lk basks 1958 ylnda yaplan Tersine Dnen emsiye98 isimli oyun perdeden olumaktadr. Oyun ehrin biraz dndaki bir yazlkta yaayan baba, kz ve halann etrafnda dner. Rfk, kz Sevdaya kar otoriter olamayan ve ipleri kznn eline brakm bir babadr. aziment ise Sevday ve abisini eletirmesine ramen o da pasif bir kiilik sergiler. Sevdann sevgilisi Cem, air ruhlu avare
98

Sabahattin Kudret Aksal, Tersine Dnen emsiye, Varlk Yaynlar, stanbul 1958

168

biridir. Cemin kars Sheyla ise sradan bir ev kadn grnmndedir. Oyunun dier kiisi ise evin tembel hizmetisi Ayedir. Birinci perde yazlkta bir evin oturma odasnda geer. Baheye alan iki kap ve iki yanda iki pencere bulunmaktadr. Duvardaki saat bir gz akamnn dokuzunu gstermektedir. Sahneye elli yalarnda, ksa boylu, krmz yzl, abuk fkelenen bir adam olan Rfk girer ilk nce. Kendisinden birka ya kk, hi evlenmemi ve bu yzden bilgilik taslayan kz kardei azimenti aramaktadr. kisi arasnda Sevdann ge bir saat olmasna ramen eve hl gelmemesini konuurlar. Saat dokuzu on gemektedir. Oysa duvardaki saat her akam Rfknn ayarlamasna ramen yine on dakika geri kalmtr. Rfk, Saatleri boyuna geri kalan bir evde yaamak ne kadar asap bozucu(s.5). der ve bu geri kalmalar iin eve ge kalan kzn sular. Bu arada haftalarca yaacak olan gz yamurlar da balamtr. Rfk bunu da skc bulur ama onun asl cann skan ne yamurlar ne de yazlk blgesinin tenhaldr. O beklemekten sklmtr. aziment ise Sevdadaki bana buyruk davranlarn sorumlusu olarak aabeyini sular. Sevday byklerin szne kulak asamayan, hibir eye aldrmayan biri olarak yetitirmitir. Sevday annesinin rnei srekli gznn nnde bulunsun diye, annesinin bir rnei olarak yetitirmekle sular Rfky. aziment, Sevdann annesinin de gece ge vakitlere kadar sokaklarda dolamaktan holandn hatrlatr. Sevdann annesi hep ge gelmitir ve bir gn ise hi sokaktan hi dnmemitir. Rfk, zamannda karsn bekledii gibi imdi de kzn beklemektedir. Kznn da annesinin kann tad iin- bir akam eve dnmeyecek olmasnn endiesini tar ve ayrca Sevda gnden gne annesine daha ok benzemektedir. radesiz, pasif bir kiili olan, verdii kararlar uygulayamayan Rfk, bu akam kzyla konuacan, ona kzacan syler. azimente adeta bir nutuk havasnda kzna verecei tleri tekrarlar. Ama ilerde grlecei gibi kzn grnce ya da gerekle karlanca birden geri ekilir ve yumuak bir insan olur. Aile geleneklerinden, gemi kuaklarn koyduu kurallardan bahsedecektir kzna ve ge gelmesini yasaklayacaktr. Bu arada Aye yemei hazrlamaktadr. Evde iplerin Sevdann elinde olduunu gsteren bir rnek de yemek sahnesidir. Sevda, saat dokuza kadar gelmezse hizmetiye yemei hazrlama emri vermitir. aziment, Sevdann i iyice arszlatn, ne byk tandn ne kk tandn syler. Rfkya gerei gibi bir kz babas olmas gerektiini belirtir. Kendi babasnn iradeli, sert davranlar sebebiyle sokak srt olmaktan kurtulduunu ekler. Tertemiz, glge dmemi hayatn bazlar bombo demektedir- babasnn sert davranlarna borludur. Oyunda kuaklar aras atma ve kuaklar aras yetime farkllklar da zaman zaman dile getirilmitir. 169

Onlar bu konulardan konuurken kap alar. Rfk Bey nce sevinir ama bu sevincini gizleyecek bir ifade takndktan sonra gazeteyi alp bir koltua oturur. aziment, ona yumuamamasn syler. Elinde emsiyesiyle ieri giren Sevda, yirmi yalarndadr. Davranlar rahattr ve gz alc bir tarzda giyinmitir. Babasyla halasn onu sorguya ekecekleri srada onlarn szleriyle ilgili davranmaz, hatta ortada sorun yokmu gibi davranr. Bu arada bir arkadan getirdiini belirtir. Kapdaki arkadann erkek olduunu sylemesi ayr bir aknlk yaratr. Sevda, onlardan erkek arkadan gler yzle karlamalarn, onun ok alngan olduunu belirterek ister. Rfk Bey, misafiri kabule yanamasa da ev krda olduu iin uzak yoldan gelen misafiri eve alrlar. Sevda misafirini ieri alrken, Rfk Bey kzna kar biraz yumuamtr. Ona bir trl kzamaz. Hatta btn kusurlarna kar iyi bir huyu var. Biraz ge de olsa her akam, evine dnyor(s.15). der. aziment de kzn bana bir kaza gelmeden evde olmasna sevinir. Biraz sonra otuzlu yalarna yakn biri olan Cem grnr. Gerek dnda yaayanlara vergi davranlar gzden kamaz; sklgan olsa da rahat grnmeye alr. Uygunsuz bir zamanda geldii iin zr diler. Evdekiler ise misafir gelemsini ok sevdiklerini sylerler. Cem kr evlerini ok sevdiini belirtir ama Sevda onun bu fikrine katlmaz. Rfk Bey ise Cemin tpk kendisi gibi yalnzl sevmesinden holanr. Rfk Bey, okul yllarnda bir kede dnceye dald gnlerden bahseder. Onun Ceme bu yakn tavr azimenti kzdrr. Ama kr yerindeki evlerine misafir gelmesi ve kzna kar yumuakl Rfk Beyi hosohbet biri yapmtr. Cem de evi ve iindekileri sevmitir. Sevda, babasnn kendini dnyann en sert erkei sandn ama alnda yumuak bir kii olduunu belirtir. Sevda babasyla ilikilerini u ekilde deerlendirirken aile ilikileri zerine de karmlarda bulunur: Benim zlmemem iin yapmayaca ey yoktur. Ben, onun her eyiyim. Her eyi. Ama bazen bir insann her eyi olmak da ekilmez bir ey oluyor sen olmasan yaamann deerini kaybedeceini sanan bir insan. Akam oldu mu dnmeni bekleyen(s.19). Romantik tavrl, hayalci ve macerac bir kz olan Sevdann houna gitmektedir aslnda babasnn onu beklemesi. Cem ise kendisinin bu zelliklere sahip kimsesinin olmadn, annesiyle babasnn ise ldn syler. Aralarnda konuurken saat on dakikadr tantklarn da reniriz. Bu sre iinde de birbirlerine k olmulardr. Cem, Sevday daha nce tanmadn ama bildiini syler. Dlerindeki kz olduu imasnda bulunur. Onun varln buluttan, gemiden, bir sokaktan, bir kutan, iindeki bir sesten rendiini belirtir. Akam otobs duranda Sevday grnce yanna yaklam ve dlerindeki kz olduunu ona sylemitir. Sevdann emsiyesi durakta rzgr yznden ters dnm ve Cem de yardm etmek iin yaklanca tanmlardr. Cem, 170

Rzgrl havalarda tersine dnenen emsiyeler ok kere erkeklerin iine yarar(s.20). der. Tanmalar bir rastlant sonucunda ve anlk bir olayla olmutur. Kendi tanmalaryla ilgili yeni rastlantlar ve yeni yerler zerine dnrler. Sevdann karada ve denizde hi yolculuu olmamtr. Bu yzden ancak daha nceki bir arkada toplantsnda tanm olabileceklerini belirtir. Cem ise bir hayal kurarak bir vapurda tantklar sahneyi dlemeye arr onu. Sevdann ehirde skld bir gnde vapura bindiini, tayfa olan kendisinin de insanlara kst iin dnyay dolamaya ktn belirtir. Asl meslei tayfalk deil airliktir. Bu arada Sevda gerekte onun ne i yaptn sorar. Cem ise hayalinden kp dnyaya dair eyler zerinde konumak istemez. Bundan sonra birbirleriyle tanmalarnn onlara yaama sevgisi verdii zerinde dnrler. Sevdaya gre dnya artk baka trl olmutur ak sayesinde. Cem, saatin ge olduunu gitmesi gerektiini syler. Sevda ise onun gidecek bir yerinin olmasna arr. Dnecei bir evinin olmas ona garip gelir. Onun her gece baka bir yerde kaldn, her akam baka bir parkta sabahladn, baka baka lokantalarda yemek yediini ksacas avare biri olduunu dnmtr oysa en bata. Cem ise bir evi olduunu syler. Sevda, kadnlk igdsnn etkisiyle erkeine acyan onu sahiplenen ve onun hayatn dzelten bir kimlie(Bay Hi) brnr. Kendisini Cemin yalnzln, avareliini sonlandran bir konuma yerletirir. Cemin iini sorara ve onun air olduunu renince bunu bir i olarak deerlendirmez. airlikle karn doyurulduunu hi duymamtr nk. Cem ise bununla ilgilenemez ve Sevdaya i dnyasyla ilgili, iir yazarak lmsz olmak isteiyle ilgili unlar syler: Ben dnyaya bir ark sylemek iin geldim imdiye kadar kimsenin sylemedii, ilk bizim syleyeceimiz, yllarca sonra da herkesin dilinde olacak bir arky dn(s.24). sevda da bu durum gerekleirse gelecekteki herkesin Cemin bir zamanlar yaadndan haberi olacan belirtir. Sevda, kendisine de gelecekteki kitaplarda ikinci planda da olsa ad geecei iin pay bier. Cem son otobse yetimek iin kalkar yemee kalmaz. Cem gittikten sonra Rfk ve aziment kuak faklarndan, zamann deimesinden bahsederler. aziment, Sevdann yaptklarna kendisinin asla cesaret edemeyeceini syler. Rfky kzn dizginlememekle sular. Rfk ise can istemedii iin bir ey sylemediini belirtir ve pasif kiiliini ortaya koyar. Biraz sonra sahneye gelen Sevda, Cemle evleneceklerini onlarn Cem hakkndaki fikirlerini sorar. aziment bu evlilii lgnlk olarak niteler, Rfk ise karar merciinin bykler olduunu syler. Kendi evliliini rnek olarak gsterir. Sevda ise babasyla annesinin evliliklerinin rnek evlilik olmadn belirtir. Sevda, sinemadan kp eve gelmek iin otobs beklerken emsiyesinin ters dnmesini Cemle tanmasn anlatr. Sokakta tanmalar hem macera arayn, anlk olaylarn rutini bozmasn 171

hem de rastlantlarn hayattaki yerini gsterir. Bunu duyan Rfk damat aday iin serseri tanmn yapar. aziment ise onun air olduunu renince doru drst bir ii olmadn belirtir. Sevda, herkes ld halde gelecekte Cemin msralar dillerde dolaacan sylerken, aziment geim sknts yaayacaklar zerinde durur, bu evlilii delilik olarak yorumlar. Bu yorumlar Sevda umursamaz; nk ona gre Cem kimseye benzememektedir. Btn mahareti emsiye tamir etmek olan biriyle evlenmesine halasnn kzmasn gz ard eder. Sevda, Cemi dnmek iin odasna knca iki karde anne ve kzn davranlarn deerlendirir. Annesi bir gece evden kp gitmitir, Sevda ise bir gece kendisinin de pek az tand bir erkekle eve gelmitir. kinci perde ayn odada bir hafta sonra geer. Cem ve Sevda darya yrye kmtr. aziment etrafn dedikodularndan rahatszdr. Cemin her gn gelip saatlerce kalmas mahallenin meselesi olmutur. Rfk ise asl zld eyin, kznn annesinin gitmeden nceki dalgn hallerini, uykudaym gibi dolamasn kznn kendisine hatrlatmasdr. Rfkya gre dnyann en ekilmez varlklar k kadnlardr. Rfk, her eyin yolunda gitmemi olmasna, emsiye olaynn bir rastlant sonucu onarl tantrmasna isyan eder. Ona gre damat aday souk biridir. Asl endiesi ise kendi kurduu evin dzeninin bozulmas, dardan birinin dzene mdahale etmesidir. Onlar bu konular konuurken, otuz be yalarnda, yz ne gzel ne irkin bir kadn olan Sheyl gelir. Sheyla en batan itibaren gizemli konumalaryla dikkat eker. Rfknn ve azimentin ismini bilmektedir ama brleri kadn tanmamaktadr. apkayla durmak onu skt iin apkasn karr. Uzunca bir sre ne istediini sylemez, syledii zaman da ne istedii anlalmaz. Ya lmek iin ya da kocasn almak iin buraya geldiini syler. Rfk, kendisini bahesinden, ieklerinden, kzndan ve kz kardeinden baka bir eyin ilgilendirmediini syler. Bunun zerine Sheyla da Cemin kars olduunu syler. Cem iin biricik avare kocam tanmn yapar ve on iki yldr evli olduklarn syler. Kocas, sevimli yz, ipe sapa gelmez szleri ve ekiciliiyle insana dnyann ilk sevdals izlenimini uyandran bir serseridir. Kocasnn Sevdadan nce de pek ok maceras olduunu syler. Ona gre on iki yldr urat kocas insanlarn en kts, en zararlsdr nk hayalci biridir. ki yldr genlik avareliklerinin getiini zannettii ipsiz kocasnn ilikisini renince fazla armamtr. Kocasyla ilgili u tespiti yapar: psiz! Hem de nasl ipsiz! Daha evlendiimizin haftasnda eve gece yarlar, sabaha kar sarho dnmeye balad. Arkadalar kollarna girerek getirirler, kapya brakrlard ren sarholar! Meyhane artklar! arap flar! Ama ona sorarsanz gnmzn en nl airleri, romanclar, ressamlaryd onlar(s.45). Onun iir yazmasnda ise kzlar tavlama amac grr. Onun iirlerinden de irenmektedir. Kendisi diki dikip evi 172

geindirmeye alrken kocasnn iki paralk iirler yazmasna sinirlenir. bu vicdansz adam yatakta sabahtan akama kadar tavandaki ivileri sayard Gelecek zamanlarn adamym. Anlalmyormu Huzursuz, sinirliymi biraz evinin rzkn dnsn(s.45). dedii kocasn anlamamaktadr. Nasl ki Cem sanat ruhlu birisiyse, Sheyla onun tam tersi, sradan bir ev kadndr ve hayallere kardr. Kocasnn son gnlerde yaamaktan zevk aldn gzlemlemi, onun erken kalkmasnn ise bir felaket habercisi olduunu bildiinden kocasnn bir ilikisi olduunu anlamtr. Bu semtteki arkadalarndan Sevda ve ailesiyle ilgili bilgileri renmesi ise zor olmamtr. Rfk, yllardr kurduu dzenin yklmak zere olmasna ve bakalarnn yapacaklar dedikodulara zlr. Sheyla, hayal lkesinde uyurgezer gibi kocasnn kendisini grnce eve dneceinden emindir. Kocasnda her eyden keyiflenme huyu, delicesine yaama sevdas bulunduunu syler. Bir sre sonra Sevda gelir. Cem yorulduu iin darda dinlenmektedir. Sheyla, Sevda ile yalnz konumak istediini syler. Konumalar balaynca Sevda, Sheylay tandn syler. Sheyla, Sevday mark haliyle kocasn ayartmakla onu evinden ve iinden gcnden alkoyup, her gn buralara tamakla sular. Cem ise buralar, ehirden kp sakin semtte dolamay sevmektedir. Sevdann Sheylann kimliini renmesi de rastlant sonucu olmutur. Onu otobsten inerken gren Cem, birazdan ortaya kacak olan Sevdaya aklamtr. Sheyla kocasn yalanclkla, hayalcilikle sular. Sevda ise Sheylann yllardr Cemi anlamadn, onu gerekten anlayp sevenin kendisi olduunu belirtir ve unlar ekler: Ondan hibir ey beklemiyorum. O sadece o olarak bana yeter. Hem ben onu geliigzel bir insan diye almyorum ki. Onun dillerde dolaacak iirler yazdn, benim de ad unutulmayacak bir insann bir daha hi ayrlmamak zere yannda bulunacam dndke yreim arpyor(s.54). Sheyla ise Cem uruna harcad genliine kadnlk duygularyla acr. Kendisinin de ocuk yata Ceme kandn, onun para getirmeyen samalarn lmsz iirler sandn belirtir. Annesi babas ona engel olmaya alm ama o mutluluktan deli olmak zere olduu iin onlar dinlememitir. Evlenip bir apartman katnn altnc katna yerlemilerdir. Sheyla evliliklerini evlerinden dolay gkyzne yakndm artk cmlesiyle zetler. Sevda da btn isteinin gkyzne yakn olmak olduunu syler. Cemi anladn tekrar eden Sevda, o alrken ona hizmet edeceini, drdr yapmayacan syler. Sheylann btn ktlemelerine ramen Sevda, Cemi brakmayacan belirtir. kili arasndaki konuma atmaya dnr ve Sheyla baylr. Odaya gelen Cem bu durumu nemsemez ve Sevdayla pr. Bu durumu gren Sheyla yeniden baylr. nc Cem ve Sheylann altnc kattaki odalarnda geer. Bir iki koltuk, masa ve duvardaki yalboya resimler dikkat eken dekor unsurlardr. Sheyla uyurken Cem banda 173

apkas, elinde yamurluuyla ieri girer. Onu gren Sheyla korkar ve lk atar. Sabah boanma davalar vardr ve drt aydr eve gelmeyen Cemi karsnda grnce Sheyla sinirlenir. Cem ise ok sarhotur ve evine geldiini, kocas olduunu srarla syler Sheylaya. Sheyla, onlarn pmelerini grdkten sonra kocasndan midi kesmitir. Onu rastgele bir kzla uykuda gezer gibi bir iliki iinde olmakla sular. Cem her zaman yerinde duran srahinin kalktn grr. Bu onun dzen isteinin en azndan eski dzenine geri dnme isteinin belirtisidir. Sheyla ise zerinden bir yk kalktn artk onu istemediini syler. Cem ieriye su imeye gidince de san ban dzeltir. Rfk ve azimentin Sevdaya hayran olduklarn, o ne yapsa kabul ettiklerini dnr ve etrafa bu ayrlk yznden rezil olduunu belirtir. Cem ise iine bir gariplik duygusu ktn ve ayaklarnn kendisini buraya srklediini syler. Sheyla onu oyunca eskidii iin zlen bir ocua benzetir. Cem ise kendi psikolojisini, iindeki ka isteini u szlerle anlatr: Yaamaktan umduum ne?... ben hibir zaman ne istediimi bilemedim Hibir zaman istediini bilen bir adamn rahatln duymadm. Byle yaratlmm, ne gelir elimden. nsann ne istediini bilmemesi ok fena bir ey Her zaman gerekten katm. Bir hayal kovaladm boyuna beni bitiren de bu ya ite. Bir ie yaramamann acsn, bir ey yapamamann acsn duymak(s.67). Karsn kendisini anlamamakla sular. Sheyla da kocasnn kendi kendinden kamak iin baka kadnlara yneldiini sonunda anlar ve anlayszlna zlr. Cem yeniden karsna dnmek istediini, onsuz yaayamadn ve onu gzel bulduunu syler. Gemiteki mutlu gnlerini hatrlarlar. Cem, Yaadmz u an bize saadet veriyor, o halde bozmayalm, bir eyin yerini deitirmeyelim, srsn gitsin(s.69). dediini anmsatarak dzen isteini dile getirir. pmelerinden ksa bir sre sonra kap alar. Sevda gelmitir, babas ve halas da merdiveni kmaktadr. ki kadn bir sre daha Cem iin didiirler. Sevda, Cemin sarholuundan Sheylann faydalandn dnmektedir. Sheyla ev dzenine, yemee temizlie vurgu yaparken; Sevda, Cemin sanat ynn anladn syleyerek onun kendisini tercih edeceini belirtir. Rfk ise insann ocuu olunca bann dertten kurtulmadn syler. Kznn mutluluunu kaybetmemek iin gsterdii abay destekler, nk yllar nce kendisi pasif davranmtr. Hangi taraf seecei ynndeki sorulara, btn bu tartmalara Cem sarho olduu iin kaytsz kalr. En son onu yandaki odada dnmesi yalnz brakmaya karar verirler. Cem odaya gider gitmez byk bir grltyle yere der ve szar. Sevdalar gidince birden ayaa kalkar ve Sheylaya szm bir adam numaras yaptn syler. Sheyla bu duruma sevinir ve kocasnn uykusunda gezen bir hasta olduunu syler. Cem ise sonunda yatana dnm olmasna vurgu yapar. Oyunun sonunda Sheyla kocasna

174

bir daha rzgrl havalarda tersine dnen emsiyelerle ilgilenmemesini syler. nk tersine dnen emsiyeler insana yolunu artmaktadr. Sabahattin Kudret Aksaln Tersine Dnen emsiye isimli oyunu rastlantlarn, anlk olaylarn, heyecanlarn peinden gitmenin ve gidenlerin beklenmesinin anlatld bir oyundur. Oyunda sanat duyarllklar, sanat eseri araclyla lmszl yakalama, bir ie yarama endiesi, aile ii ilikiler ve dzen istei gibi konular ele alnmtr. Oyunun sonunda dler, hayaller ve rastlantlar deil geerli olan dzen, dzenin gvenli dnyas kazanmtr.

5. TRLERARASI LKLER AISINDAN R, HKYE VE TYATRONUN KARILATIRILMASI

5.1. Yalnzlk, Karamsarlk, D ve Gereklik Sabahattin Kudret Aksal, yarm kalm ve hep bekleyen kiileri anlatr. Nasl var olabileceklerini bilemediklerinden ya kendilerini btnyle dzene brakmlardr; ya da gerekleemeyeceini bildikleri hayalleriyle srdrrler yaamlarn. (Hseyin Feyzullahn Evlenmesi hikyesinde olduu gibi) Kimileri, toplumun onlara verdii rollerden syrlmann yolunu bakalarnn hayatn yaamada bulur. (Evin stndeki Buluttaki Nilfer gibi). Bize iletilen dnyalardaki hayatlarn geitiren insanlarn asl yaadklar hayallerdir. Ancak kurduklar hayallerinde kendileri olabilmektedirler, gerek olan hayaldir. Yazarn d ve gereklik kartln vermek amacyla kulland meknlardan biri kahvedir. Kahve bana, her zaman yalnzln ve kalabaln birlikte yaand bir zgrlk gibi geldi. Kahveler deise de bu duygum deimedi.99 Yazarn ilk dnem hikye ve oyunlarnda mutluluk ve yaama sevinci temalar daha sk ilenir. Yalnzlk ve karamsarlk temalar daha ileri tarihli eserlerinde ilenmitir.

99

Sabahattin Kudret Aksal, Denemeler, Konumalar, YKY, stanbul 1998, s.211

175

Sonsuzluk Kitabevinin sonsuzlua susam karakteri Yalnzlnn o buruk yemiini kemirip durmutur btn bir mr boyunca(s.657). Bu yalnzlk nedeniyle mi kitaplara snmtr, yoksa ailesinin iinde yaad iletiimsizlik mi buna neden olmutur belirsizdir. Ayn yalnzl Bay Hiin Erkeki de yaar. Erkek, kadnn Bozkrn ortasnda sabaha kar lp giden trenler gibi yapayalnz olduunu belirterek kadnn bu durumunu beendiini syler. Erkek kendisini En yalnz, en uyuz kpekler gibi (s.603) duyumsamaktadr. Ayrld adama tam da onun istedii gibi yapayalnz bir kurt gibi yaadn sylemesini ister Erkekten. Kadn iine yalnz gider, iinden yalnz gelir, yalnz uyur, yalnz uyanr. Yalnzl simgelemek iin Erkek karakterin kendini uyuz kpek gibi hissetmesi bu durumundan honut olmadn gstermekteyken, kadn karakterin kendini yapayalnz bir kurt gibi hissettiini sylemesi birbirlerini arayan iki varln konuurken sadece konumak adna yaptklar bu diyalog bir bakma monoloa dnm olur. Bylece yalnzlklarnn kapal dnyasnda bir bcein kutuya hapsedilmesi gibi yaamlarn srdrrler. Hseyin Feyzullah da Bay Hi gibi kalabalklar iindeki yalnz adamdr. Kendini kalabalk iinde yalnz hissetmek Baudelairenin dzyaz iiri Paris Sknts kitabnda yer alan Kalabalklarda dile getirilen bir anlayn yansmasdr. Ayn duyu Hseyin Feyzullahn Evlenmesi hikyesindeki karakterin duygu dnyasn yanstr. Bay Hite bir bakma Erkek ve Kadnn, kendilerine olduu kadar evreye de yabanclamas sz konusudur. Bu yalnzlk, zellikle Kadnn d lkesinde yani kendi i dnyasnda yolculua kmasna imkn tanr. Kadn, dlerinin esiri olur ve srekli Erkek hakknda dler kurmaya balar. Bu nedenle, Erkek Kadna D, alevleri bacay sard gibi nasl sarm sizi iinizden! (s. 609) diyerek onun yalnzlktan dlere sndn belirtir. Grld gibi, yalnzlk insanlarn kendi dar dnyalarndan kamalarna, d dnyalarna snmalarna ve bylece kendi benliklerinden syrlmalarna neden olmaktadr. Bay Hiin yalnz karakteri de, kendi kendini yok edenler arasndadr. Bay Hi, toplumla da uyuamad iin hi olmay seer. O, bu uzay boluunda yalnz gezen yldzlar gibi, tek bana kalmtr. Bir hi fabrikas olan dnyann arklar arasnda tlm, bir hi olarak ortaya kmtr. Bylece, z varlndan syrlarak, kiiliini de yitirmitir. Bir Trende Gidenler balkl hikyede boucu bir yaz gecesi sklan insanlarn kurtuluu uyumakta bulmasna karlk kendisi uyuyamayan hikye kiisinin yatakta bir tren sesiyle kendini hayallere kaptrmas anlatlr. Pencereleri klar iinde, geceleyin istasyonlar arasnda mekik dokuyan trenleri dnmek bir tuhaf eder beni. Nerden geldiini, nereye gittiini pek bilmesem de, bir k, bir vagon, bir kompartman seerim kendime. Daha dorusu semem, rastgele olur bu i. Evet, hikye kiisi uyuyamamakta, sklmaktadr; 176

kendisine yarataca bir dekor iinde bir olay kurgular. Hikyede bu sklma ve rastlant gesi Bay Hi oyununu hatrlatr. Bir Dostluk hikyesi ile Bir Zaman Ard iirinde yalnzlk duygusu kendini ak mekna snma arzusu ile aa karr. Bir Dostluk hikyesinde erkek karakterin her ey, her ey o kadar irkin, insana gvensizlik, daha beteri umutsuzluk vericiydi ki akla bir an nce kap kurtulmak, sadece ak havaya kmak isteini verebilirdi. (s.19) Bir Zaman Ard iirinde de benzer bir ak mekna snma arzusu grlr: Ak denize ynelirdim. Grnmez olur ky, grnmez olur mendirek, demirlemi yelkenli(s.422). Giderayak hikyesinde niversiteyi bitiren Ahmet rencilikten alma hayatna geecei iin tedirgindir. Onun bu tedirginlii renciliindeki avare gnleri ile bir Anadolu kentinde retmen olma sorumluunun kartlnn bilincinde olmasndandr. Bu tedirginlik onun amasz bir biimde dolamasna neden olur. mknsz iirinde de iir kiisi avarelik ile memurluk arasnda skmtr: nsan hibir ey alkoymamal/ Yrmekten ve dnmekten/ Ama memuriyetin ve avareliin/ Bir arada olmas imknsz (s. 45) Hseyin Feyzullahn Evlenmesi hikyesinde Olaanst bir gnd bu, onunsa olaanst hibir yaay biimine dayana yoktu. Yaam dediin tekdze olmalyd. Szleri gnlerin birbirinden fark olmadan gemesi istei grlr. Buna karlk Yitirilmeyen iirinde iir kiisi deniz, aa ve gkyznn olaanst varlklar olmasna altn dile getirir: Yamz ilerledi denize altk/ Aalara altk/ En fenas gkyzne altk/ Bir vakitler btn bunlarn/ Bir sihirbaz eliyle yaratldna inanmtk. (s. 676) Aslnda bu kartlk, yaamn ifade ettii anlam alglama konusunda derinliine kavramann kartl deildir. Kartl oluturan durum yaamn anlamn bulmaya alrken baklan farkl bak alarndadr. Bir Odada Ayna oyununda birinci, ikinci ve nc adam arasnda geen konumalarda birbirini tekrar eden ve tekdze geen gnler mutluluk kaynadr. Hayatn bu ekilde alglan Hseyin Feyzullahn yaamn tekdze olmas isteiyle benzerlik gstermektedir. Hseyin Feyzullah, Beyolunda geirdii gecenin sonunda yryerek Langa semtine dner. Her zaman olduu gibi kendini yalnz hisseder. Gkyzne bakar ve kendini ok farkl hisseder. Oluturulan bu tablo Islkla ark iirindeki:Bu gece gene/ Bulutlar alaktan uarken/Sokaklarda dolaacam/ Sen elleri cebinde gezen/ Islkla aldn arklarn/ Bu akam en gzelini syle(s.41) dizeleriyle yaratlan bu atmosferle benzerlik gsterir. Farkllk iirdeki kii neeliyken Hseyin Feyzullah dncelidir. Sezai Beyefendi hikyesinde karakter, yaad gereklerden ve bu gereklerin verdii skntdan d kurarak uzaklamaya alr. OBAD iirinde de iir kiisi Sezai 177

Beyefendi gibi iinde bulunduu ortamdan uzak bir hayal kurar. mrnce orda yaasan/ Uzak her trl dnceden/ Gn domasn beklemeden/ Kularla uyansan (s. 31) Gazoz Aac hikyesinde Saim karakterinin adnn gazoz aacna kmasnn nedeni Saimin kahvede oyun oynanrken srekli olarak Melahatn evinin penceresine dalgn bir biimde bakmas ve bu yzden btn oyunlar kaybetmesidir. Bu dorultuda Sabah ay irinde yer alan u dizeler hikyenin kurgusuyla rtmektedir: Sabah ayn/ evlerinin karsndaki kahvede ierim/ nnden getiim pencere/ Onun penceresi/ Mavi ge kar(s.41) Gazoz Aac hikyesinde Saim, sevdaland Melahatn onu evinde beklediini bildii iin mutludur. yle ki bu mutluluk hissini daha uzun yaamak iin iinden evine dn yolunu uzatr. Bu yalnz bana yrme ve kendini mutlu hissetme tablosu Islkla ark iirinde de grlr. Bir anne ile olun birbirinin tekrar gibi geen hayatlarnn anlatld Oul hikyesinde anne gereklememi dlerinin grntlerini olunun yznde seyreder. Onlarn ilikisi daha ok iki yalnz insann konumadan i dnyalarnda yaptklar monolog biimindedir. Her ey Yalnzla Doruydu iirinde de Sar evlere ekildik/ Eski tanrlar gibiyiz imdi/ Sonsuza dek yz yze(s.445) dizelerinde air, sar evler imgesiyle komulardan uzak bir yaamlar olan anne ile olun yaamlarn hatrlatt gibi sonsuza dek yz yze dizesi ise bize bu ilikinin hep ayn izgide gideceine iaret eder. Bir Odada Ayna oyununda evin eski sakinleri olan ruhun birbirlerine ayna olmas gemilerinin benzerliine iaret eder. Onlar bu aynada adeta birbirlerini deil de kendilerini grrler. Oul hikyesinde annenin olunun yznde kendi gemiini izlemesi de benzer bir bak asyla dile getirilir. Bir Trende Gidenler hikyesinde karakter boucu bir yaz akam can sknts nedeniyle hayali bir yolculuk dler: Her ey prl prl bir dzen iindedir sanki. Her ey, baka trl olsa yapamayacam, delicesine bal olduum bir dzen iindedir. Bu dzeni brakmal bylece, yatp uyumal. Ancak bu yolculuk hayaliyle birlikte dnte braktklarn yerinde bulamayaca endiesi de vardr. Ne Yaparsn iirinde de Sen benim yerimde olsan ne yaparsn/ Her akam delicesine sevdal/ Her sabah bir gemiyim/ Uzak yerlere giderim (s. 45) dizelerinde de iir kiisi kurulu bir dzen ile hayalleri arasnda gidip gelmektedir. Limanlar Direkler Yelkenler iirinde Btn ehri brakarak bir sabah habersiz/ Kalbimizde nedamet azmzda arklar (s. 26) dizelerinde yer alan nedamet ve ark kartl ayn tereddd dile getirmektedir. Kral mesi oyununda Kral birok gzn ve ilginin zerinde olmasna ramen kendini yalnz hissetmektedir. Kalabalk iindeki bireyin yalnzlk duygusu yazarn Gnlerden Biri in vg iirindeki: Ne yapsam keyiflenemem/ Kahvede / Can skntsndan 178

durulmaz (s. 55) dizeleriyle de benzerlik gstermektedir. Bu yalnzlk duygusu evresinde insanlarn var olduunu grmek ya da bu durumun farknda olmakla ilgili deildir. Can sknts kalabalkla birlikte alamayan bireyin i dnyasyla da ilikili bir ruh halidir. Gazoz Aac hikyesi ve Bay Hi oyunundaki kadn erkek ilikilerine yaklam belirli noktalarda benzerlik gstermektedir. Gazoz Aacndaki Saimin Melahat kahvenin bir kesinden gzetlemesiyle Bay Hiteki erkein kadnn evindeki takip etmesi szn ettiimiz benzerliklerden ilkidir. Saim sevdii kadn elde edince heyecan azalr. Bay Hi oyununda erkek takip ettii kadnla ilikiyi balatabilecekken sadece onu uzaktan izleyerek umutlu yaamay tercih eder. Her iki anlatda da erkek karakterlerin heyecan kadn elde etmekten ok onu elde etme umudu ile yaarlar. Ev ve l hikyesinde yazarn, ocukluuna dair anlarla kurgunun birbirine girdiini hissettiren ve d-gerek ilikisini yaamnn iindeki insanlarn ona verdii izlenimlere de baladn gsteren Kar komumuz Pesend Hanm d myd gerek mi, kestiremezdiniz! cmlesi bir bakma gemiin dsel havasn yanstr. Sanr iirinde Diri bir kpein iskeleti Durmu ge bakyor bahede. Oysa ne ay var, ne gk, ne kpek Ne de bahe! Usun salgsyd Bunlar! Bir duvar vard karda, plak bir duvar sadece, saat, (s. 82) dizeleri ile anlatlan durum airin tamamen imgeleminde yaratt bir grntden oluur; bu, akln bir oyunudur. Yaral Hayvan, Hayriye Hanm, Geceye Doru, Ku Kafesine Yaldz, Bir Baka Trls, yklerinde anlatc-yazar konumundaki kii(ses) anlatt karakterin bilmedii, tan olamad hayatnn dier ksmlarn zihninden tamamlar. Yazarn metinlerinde dsellik gesinin nemini gstermesinin yannda konularnn gerekle balantl olduunu iaret etmesi ynyle nemlidir. Bir Trende Gidenler hikyesinde baka bir yerde olma istei (s.144) d araclyla yaanr. Saatler hikyesinde bir bakasnn hayatna dhil olma ve merak esi devreye girer bylece dsellik esi baka biri olmann yolunu aar. Sonsuzluk Kitabevindeki Adam karakterinin aceleci bir tavrla bir kitabevine gelmesi ve burada bakalarna ait metinlere kendi eserleriymiesine sahip kmas bakas olma arzusu anlamna gelir. Buradan yola karak diyebiliriz ki oyunlarda kendisi olma izlei ile hikyelerde ska ilenen yazarlk konumu verdii hikye kiilerinden biri aracl ile bakalarnn hayatlarnn nasl olabilecei zerine dsel bir metin ortaya karmaya allr. Yazlkta hikyesinde yazlk bir pansiyonda dier insanlarla iletiim 179

kurmayan anlatc-yazar kendisiyle konuan kiinin anlattklarna nem vermedii ve kimi zaman dalga getii konumasnda konusunu uyku ile uyanklk arasnda izlenilen bir film gibi kopuk kopuk dinler. Bu durum d-gerek arasnda yaayan karakterlerin, akam i dn koltuklarnda yaadklar gnn yorgunluu ile arada bir dalan kiilerin daha farkl bir anlatmdr. Bu nedenle yazarn d-gerek arasnda yaayan karakterlerinin bu davranlarnn nedeni basite yorgunluk ile aklanamaz. Yaanan her an ve grlen her nesne, hayal dnyasnda bir an parasna dntrlr. Bu durum zellikle iirlerde ska verilen nesne-insan ilikisi dzleminde gzlemlenebilir. Bir Zaman Ard iirinde Masa vard, sedir, kilim, soba, sobann borusu, gene de botu oda. Konsol, ayna, mangal, maa, cezve, fincan, l sars n daha da boaltyordu oday, ekerek demeden ve tavandan ekerek demeden ve tavandan uzatyordu yzn, bir Modigliani kadnna benziyordu oda, bir maske oluuyordu. Gzleri ve dudaklar kaln siyah izgilerle erevelenmi st mavisi bir maskeydi bu. O maskeyle giderdim okula.(s.422) dizeleriyle nesneler hatralardaki bir evin anmsanmas ve hafzann oynad oyunla verilmektedir. Evin stndeki Bulut oyununda Baba karakteri srekli ev planlar izerek bulunduu ortamdan uzaklar, onun ailesinde bir yabanc gibi alglanmasna neden olur bu eylemi. Soyut Oda hikyesinde Abdlmuttalip Bey de srekli vavlar izerek yalnzln bir ideal peinde olmayla gidermeye almas iki farkl trdeki karakteri bir arada dnmemize yol aar.

5.2. Aile, Hayat ve Ka Toplumsal dzenin, uygulad dolayl ya da dolaysz basklarla, insanlarn birer kiilik olmalarn engellemesinin bir sonucu da, bireysel zelliklerin ortaya karlmasna hibir biimde izin verilmemesi ve buna kar kanlar da serseri, ya da garip olarak nitelendirmesidir. Sabahattin Kudret Aksal, ilk dnem yaptlarnda bu noktaya da deinmek istemi, bunlarn ounda benzer tiplere yer vermitir. Kimi yerde vlen, yceltilen; kimi yerde serserilikle bir tutulan bir air-yazar figr grlr oyunlarnda. Evin stndeki Bulut oyunundaki Metin karakteri her eyden nce kendini air olarak ifade eder: Ben airim. air ve baka hibir ey. Fakat insanlar sevmediler iirlerimi. iirlerimizle bizden bir ey kalr. nsanlar lr. Kalacak olan nedir biliyor musunuz? Gzel ve doru olan. Byle olunca, iirleriyle insanlara ulaamayan bir air neden bir binann yaplnda, bir ehrin kuruluunda almasn. Bir Odada Ayna oyununda bulunan adamdan ikincisi ve evi yeni kiralayan erkek de yazar olmay dnmtr. kinci Adam

180

yazma abasn yle dile getirir: Bir yazar olmak istemitim. Bir avc. Bir dakika rahat olmayan, her zaman kula kirite eli tetikte bir avc. Ama ne yaparsn ki u anda anta bo. Yazmak eylemi de gerekleemeyen bir zlem olarak yerini almtr yitik yaamlarnda. Tersine Dnen emsiyede de yazarlk bir izlek olarak bulunmaktadr. Btnyle orta snf ahlakna sahip bir ailenin karsna kard airi oynayan kiisi araclyla, orta snfn iir yazmay serserilikle bir tuttuunu ve bunu ciddi bir ura saymadn gstermek ister. Hseyin Feyzullahn Evlenmesi hikyesinde srekli kitap okuyan ve yazar olmak isteyen Hseyin Feyzullah karakteri, Beyolu ve evresindeki edebiyatlarn dnyasna ayna tutar. Bir Sabah, Bir Apartmanda hikyesinde Gngr zerdem adl yirmi be yalarnda gen bir airin odasna ve i dnyasna konuk oluruz. Gngr zerdem de Tersine Dnen emsiye oyunundaki Cem karakteri gibi aslnda edebiyat dnyasnda pek bir varlk gsterememi bir kiiliktir. Evin stndeki Bulut oyununda Metin karakterinin yazd oyun tamamlanmamtr. Sonsuzluk Kitabevi oyununda Adam karakteri hibir kitap yazmam sadece bakalarna ait kitaplar kendi yazm gibi imzalayarak herkese gndermitir. Aile temas, aile tasviri, aile ii ilikiler Sabahattin Kudret Aksaln iirlerinden ok hikyelerinde zellikle de tiyatrolarnda atmann bir esi olarak ilenmitir. Ev ve l hikyesinde Sabahattin Kudret Aksal, kendi yaamyksnden karak aidiyet duygusunun nasl bir sreten geerek olutuunu anlatr. Bir eve sadece satn alnmakla sahip olunmaz eyalarn deimez bir dzen ile yerlemesiyle ev halini alr: yle ki, bo bir koltuk srekli oturann anmsatt zaman yerleme tmlenmi olacaktr. (S. 278) akac oyununda Mrvvet Hanm sk sk kocasnn alkanlklarn gndeme getirir. u cmleler onun bu davranna rnek niteliktedir: Onun koltuu ite. Akamlar yemekten sonra otururdu. Kahvesini ier, gazetesini kartrr, hem bizim aramzda, bizimle berabermi, hem de bizden uzaklarda tek banaym gibi Merak etmeyin. Merak etmeyin. Size aka yaptm deyii (s.99). Ragp Beyin alkanln gsteren koltuk, Ev ve l hikyesindeki ilevi ile kullanlmtr. Bir Sabah Uyanmak iirinde bir gnlne de olsa iini brakp elleri cebinde iek kokan sokaklarda dolamak, mavi gkyzn tanmak hatta aalara selam verip apartmanlarn hatrn sormay neren iir kiisi ile Geceye Doru hikyesindeki Refik Bey arasnda kama istei bakmndan ortaklk sz konusudur. iir kiisinin nerdii iten uzak zgrce dolama istei Geceye Doru hikyesinde bu istei gerekletiremeyen bir karakterin sonraki hayat macerasn okuruz. izgili siyah pantolonu, kolal dik yakasyla eski grnm! lk ktiplik yllar! inden evine, evinden iine sabrszlkla, heyecanla, akla kotuu yllar.(s.33) Evin stndeki Bulut oyununda Baba karakteri ile Refik Bey karakteri 181

hayatta yapmak istediklerini gerekletirememe noktasnda birleirler. Refik Bey, kendini odaya kapatr. Gemie ve hayallere snr. Evin stndeki Bulut oyunundaki Baba karakteri ise kentin kalabalndan uzak bir taraya huzur bulmak iin snr. Geceye Doru hikyesinde Refik Beyin kz Nurtenin radyoda caz arklar dinlemesi, olu Ylmazn spor dergilerinin koleksiyonlarn kartrmas aile ierisinde ocuklar ile anne baba arasndaki kuak farklln gstermesi oyundaki kuak farkllna iaret eden bu sahne ile benzerlik gsterir. Evin stndeki Bulut oyununda da Metin ve Nilfer anne ve babalar ile kuak atmas yaarlar. Bu tema atmann k noktas olarak oyunda daha belirgin bir biimde ilenmitir. Geceye Doru hikyesinde Refik Bey ile Nurten ve Ylmaz arasnda atmadan ok nesil farknn getirdii doal bir sonu olarak farkllk sz konusudur. Nesiller arasndaki bu farklln atmaya dnmesi somut verilerle anlalamasa da ima yoluyla sezdirilir. stasyon iirinde yolculuk istei birlikte gelen ka dncesi iir kiisine bir trenle ve macera hikyesi okuyarak kama hayalleri kurdurur. Ancak sorumluluk hissi iir kiisinin bu hayallerini bytmeden bitirmesine neden olur. Bir Trende Gidenler hikyesinde bir yaz gecesi herkesin uyuduu bir saatte uyuyamayan hikye kiisi kendini bir trende yolcu olarak hayal eder. zgndm. Bir yolculuk ki balamadan bitmi, bir dostluk ki kurulmadan tketilmiti.(s.146) Hikye kiisinin kurduu bu hayalle stasyon iirindeki Ama braktmz istasyonu/ Dnmek olmasa( s.60) dizeler gerekletirilemeyen bir hayatn hayalle teselli bulunmasnn ifadesidir. Vapur irinde de yolculuk hayali Bir vapur gidiyor. O vapurda ben varm, sen varsn, o var dizesiyle kurulur. Evin stndeki Bulut oyununda genlik dneminde kurduu hayalleri gerekletiremeyen Baba karakterini darda tutarsak Metin, Nilfer ve Anne gerekleri kabullenmeyen, iinde bulunduklar gerekliklerden kaan, hayallere snan kiilerdir. Yolculuk iirinde Otlar eker beni, bulutlar eker,/ Gnm kulanda sesiyle balar/ O hi grmediim algnn. nce/ Uzak duyarm, byr bydke./ Bir gne iimde, yola karm,/ Btn parklar btn sokaklar benim.(S.209) dizeleri nedensiz bir yolculuk istei anlatlr. Evin stndeki Bulut oyunundaki Metin karakteri de ne aradn bilmeden bu dnya iin ldran biridir. Metinin ii sevmektir. Bu dncelerini annesine u szlerle anlatr: Ben dnyay btnyle seviyorum. u iskemle yok mu u iskemle? Denizden farkszdr benim iin. Aa, gece vakti bir insan yz, ehirler, kasabalar, kyler. Sessiz sedasz akan

182

bir su. Bir sinemann karanlk salonu. YamurGne..Sabahleyin limana yorgun giren gemilerTrenlerSabah uykular. ldryorum ben bu dnya iin(s.18).100 Sabahattin Kudret Aksal, Aile iirinde kendi kaderini yaayan orta snf bir ekirdek bir ailenin ksa hikyesini anlatmtr. Bir gece vakti (saat 11) anne, baba ve ocuklarn halini betimleyen air, her birinin iinde bulunduu durumu tek tek anlatp gelecekleri ile ilgili tahminde bulunurken orta snf bir aileyi anlattn unutmaz. Gemi zaman yaayan baba, ocuklarn derdinde olan anne, bana gelecek aklardan habersiz gen kz ve bir oyunu kaderince yaayan ouldan oluan aile bireyleri bir taraftan kendi dncelerine dalmken dier taraftan huzurlu bir aile tablosu izmektedir. Geceye Doru hikyesinde Refik Bey ve ailesinin yaps da bu iirdeki gibidir. Anne, baba, gen kz ve ouldan oluan ailede ayn at altnda yaayan bireylerin her biri kendi dnyalarnda yaamaktadr. Hikye boyunca gemii hatrlayan Refik Beyle iirde anlatlan baba benzer zellikler gsterir. Ryasnda elbiseler, ayakkablar gren Nurten ile bana gelecek aklardan habersiz gen kz ve hayat futboldan ibaret Ylmaz ile bir oyunu kaderince yaayan oul arasnda da ortaklklar vardr. Kendine kurduu dnyada Refik Beyden ok ocuklarn yaatan anne ile ocuklarnn derdinde olan anne arasnda da yaay ve dn asndan ortaklklar vardr. Gemi Zaman Duygulanmlar iirinde gemiin bir rya hali olarak anmsanmas sz konusudur. iirde krek ve sandal sefasnn, gece mehtabn anlatlmas okuyucuda bireysel bir yaanmlktan ok 19. yyda yaanan elence hayatn anmsatr: Artklar, braklm/ Krk iskemle, kavanoz,/ ii boalm gller, az/ Grlen silinti bir d/ Gibi anmsanr imdi () Bir ryadan geriye kalan duygu hali yitirilmi gzellikler arasnda anlatlr. rksuda leyi/ Bulduk, (ne garip rya)/ Sen ey gizemli eya, sesleri ve glgeyi dizelerinde anmsamaya sz konusu olan meknn rksu olmas bize Geceye Doru hikyesinde Refik Beyin hayal mi rya m olduunu netletiremedii olay anmsatmaktadr. Ah bu le uykusu. mrnce unutamayaca ryalarndan birini, o gn Kksuda, krda, ban ceketinin stne koyarak uyuduu, o bir hayli rahatsz uykuda grmt.(s. 36) Hikye ile iir arasndaki benzerlik mekn adlarnda ve gemiin bir rya gibi anmsanmas biimindedir. Yaz Gecesi Balkonda Oturanlar iiri ile Soyut Oda hikyesi oluturulan atmosfer bakmndan benzerlik gstermektedir. Hikyede kar kocann yaz mevsiminin sonlarnda

Metinin hayata yaklam anne babasnn tekdze yaamalarna tepki olduu kadar hayat bu ereveden alglay Orhan Velinin u dizeleri ile de benzerlik gstermektedir: Deli eder insan bu dnya;/Bu gece, bu yldzlar, bu korku,/Bu tepeden trnaa iek am aa, Orhan Veli, Btn iirleri, Adam Yaynlar, stanbul 1999, sayfa 63. Metinin yaama sevinci temas balamnda deerlendirebileceimiz bu szlerinin kkeninde Nietzcshenin yaam nceleyen felsefi dnya tasavvuru ve Andre Gidein dnem yazarlarn derinden etkileyen hazc yaam anlayn gsterebiliriz.

100

183

evlerinin balkonunda oturmalar tasvir edilir. Austosbceklerinin sesinin azalmas yazn sona ermesinin habercisidir. iirde ilk austosbceinin tmesi evin yasa brnmesine neden olmaktayken hikyede kar koca arasndaki suskunlukla oluan boluu doldurmaktadr. Dn gece austosbcei tt. lk austosbcei tt. Hi de ummadmz Bir yasa brnd ev. Baka Kald, ne ses ne soluk. Neydi Birdenbire bizi rperten Az dili yok koyan orda Bilemedik. (s. 585) Bulut iirinde yazarn farkl trlerdeki eserlerinde karmza kan bulutu merkeze alarak buluta seslenir. Bulut airin birok iirinde ve hikyesinde bakmak eylemine nesne olan gk ile eitlenerek gizemliletirilir. zellikle iirin son iki dizesinde oluturulan grnt Evin stndeki Bulut oyunun adn hatrlatmaktadr: Kimsiniz byle, baktm gk gibi Bir eysiniz bugn. Ik yaprak, dal ve kk, gizem dibi, Estiniz ayaz, rzgr atmn, yle savurdunuz. Mavice aktnz uzak, atmn stnde durdunuz. 5.3. lm, lmszlk Dncesi ve Zaman O Sokak iiri canl bir sokak betimlemesi ile balar. Bu iir yazarn Gazoz Aac kitabnda yer alan Ev ve l hikyesindeki canl sokak betimlemesi ile benzerlikler gsterir. iirde betimlenen sokak yoksul ailelerin yaad doann bozulmad bir ortamdr. Bir ayva glen, bir nar alayan./ O sokaktan getikten bakarm/ O evlere, yoksul kokusuyla/ Kokan gllerin kokan o mahalleye(s. 346) Ev ve l hikyesinde de anlatlan sokakta doann bozulmad bir meknda yoksul insanlar yaamaktadr. Limonla ovulmu duru sar tahtalar yaz boyunca emdikleri gnein kokusunu koktular. Soka tandm sonra, Ortabahenin ara yollarn, kmazlarn, Davutun bostannn kylarn, biraz daha alsam Ihlamurun kokulu deresine varacaktm.(s. 276)

184

Glgesi ile duruyor sokak, ev/ Ykld yklacak bir baka/ Eve payanda, otlar bahede,/ Zaman d otlar, arsz otlar.(s.346) O Sokak iirinde betimlenen sokak bakmsz ve ev yklmaya yz tutmutur. Yazarn kendi hayatndan da izler tayan Hseyin Feyzullahn Evlenmesi hikyesinde ise ev yle anlatlr. Ahtapot gibi bir ev, nk iki yanndan, sandan, solundan destekleyici direklerle ayakta duruyordu bu ev, yklmak iinde bir kasrgay bekliyordu () bahede erik, vine, ceviz, incir, nar, ayva hepsi tamamd. Delimtrak bym otlardan geilmiyordu.(s. 217) Hseyin Feyzullah karakterinin yaad bu ev de yklmak zeredir. Her iki metinde de bu evler bahe iinde, sarmak ve otlarn brd bakmsz ancak doann bir paras olarak btn doallyla yer alr. Ev Ve l hikyesinde de evler yine yklmaya yz tutmu olmalar ynyle konu edilir. br ynde bouk sokaklar enlikdedenin, sarholar gibi dik duramayan evler, akmayan emeler, bir semti, baka bir dnyay ayrr gibi ayran k yaz sarmakla kapl ok dik, yksek duvar Valdeeme/sinin, bknlar, klhanlar, yeni, bir deiik snrd.(s. 278) Evin stndeki Bulut oyununda Metin, Misafir ve Aysel arasnda geen konumada gkyznn anlam zerine dncelerini aklarlar. Metine gre, gre tabiat tuhaftr, o, her eyin yerli yerinde olmas ve yldzlarn olmamasnn hayatmzda byk bir boluk oluturacan ileri srer. Aysel, bir gkyz bilgini olmak istediini syler. Misafir karakteri ise hayatnda birok yer gezdiini, sevindii ve zld zamanlar olduunu syleyerek birok eyin deitiini ama hangi yaz gecesi gkyzne baksa onun hep ayn deimeyen gkyz olduunu dile getirir. zellikle Misafirin Gkyz llerle yaayanlarn mterek tarafdr. Muhakkak yaayanlar kadar llerin de hayranl vardr yldzlara. Sonsuz bir zaman iinde arka st gkyzne bakarak yatan l, yldzlar grmesin kabil mi?(s. 45) szleri O Sokak iirinde yer alan Bir gmtlk ta her bahede./ Kimdiler? Neydiler? Bilinmez ki!/ Bir belirti, bir im kalmam o/ Gizden. Bir odadan brne/ Gemiler sanki, kalakalmlar!/ Camlardan balarn uzatp/ Kebalarn gzleyenler/ Daha dn, gklere bakyorlar/ imdi burada. Yazla ykl ku (s. 346) dizeleriyle ayn anlay ile sylenmi olmas bakmnda ilgi ekicidir. iirde, pencereden darya bakanlarn ayn eylemi bahedeki gmtlkte de devam ettirdiklerini ifade edilmitir. Bilirsiniz iirinde insann lml olduunun bilincinde olan varlk olarak sunulmas sz konusudur: Siz lml olduunuzu bilirsiniz/ Bir gn ota aaca bcee/ Suya topraa karacaksnz bilirsiniz(s.115) Evin stndeki Bulut oyununda Metinin yazm olduu oyun metninden iki karakter onunla konuur. Birinci sese gre insanolunun anas tabiattr. u dnyada tekrar aa, kaya, su vb. olmamak iin insanolundan geriye bir ses kalmaldr. nsann lml bir varlk olduunun bilincinde olmas hem iirde hem de oyunda vurgulanr. 185

iirde adnz bilen de bulunmayacak dizesiyle sradan bir hayat yaayan insann sonradan anmsanmayaca dile getirilir. Oyundaki Metin karakteri ise bir oyun yazarak lmszlk peinde mi komal yoksa kk hayatn arksn m sylemelidir elikisini yaar. Her ey iirinde air, gerek yaamn gemi zamann yaanmas olduu dncesi yitirilmi olann anmsama yoluyla tekrar deneyimlenmesi olarak anlaldn gstermektedir. Hatralar deil de iinde bulunulan zaman/an yaamak hz ve uultu olarak olumsuzlanr: Diyorum: Gerek yaamak/ Gemi gn yaamaktr,/ imdi u yaadmz/ Hzdr, uultu sadece (s. 574) Batk Kent kitabnda yer alan Anlar iirinde her insann ans olduunu, anlarn bir elbise gibi insan sardn dile getiren air, anlar olmayan insann yeceini syler. Burada zellikle mek szcn Kral mesi oyununda yalnzlk ile mek arasnda kurulan anlam ilikisi iinde dnmek mmkndr. Ans olmayan insan mutlak yalnzlk ierisindedir. len bir insann da bir ekilde anlar olacan bu nedenle anlar olmayan insann daha te bir yerde olacan dile getiren air bunu dizelerine tar: Hepimizin ans vardr, yaanmaz ki/ Ansz, soysalar bizi giysiden soyar/ Gibi andan ne denli plak kalrz/ Orda, rz, ola ki utanrz da / O plaklmzdan, sanki domamz/ Daha, yokuz, doum ncesinden balayp/ Yokuz, lmn sunaca boluktan da/ te bir yerdeyiz (s.583). Ne etsek zamann iindeyiz/ Gemi gnlere dnmemek elimizde mi/ Dalgalar at at da bir gemi/ Kaybolduunu sandm ne deerler getirdi (s.598) K Geceleri iirinde aire gre zamann iinde hapsolan insan gemi zaman anmsamak zorundadr. Gemi zaman anmsamay bir geminin dalgalar ap kaybolduunu dnd deerleri getirmesiyle aklayan air, anmsa eylemini aba isteyen bir ura sonucunda gerekletirir. Yaanan her ey bir yerlerde durmaktadr, kaybolmaz asla. Eski zamanda balkonlarnda/ Sarmak kokular havada/ Bir kadn ve bir erkek uzunca / Bir suskunlukta dururlar ince.(s.598) Bu dizelerde airin yaratm olduu atmosfer Soyut Oda hikyesinin balang ksmnda Ali Numan Beyin gemii yeniden yaamak amacyla eitli aralara bavurmasn hatrlatr. Kars Fehime Hanm ile evlerinin balkonunda konumadan oturan Ali Numan Beyin gaz lambas ile aydnlatlan ortamda sarmaklar ile oluturulan dekor iirdeki ile rtmektedir. alnr gnn arks plakta/ Biri anlarn ekler ucuca/ br gldr solar gittike. Bu dizelerde biri (Ali Numan Bey) anlarn birbirine ekleyerek gemiini dnr, br (Fehime Hanm) kocasnn durumu ve yaamaya pek de istekli olmad meknda sklmakta, solmaktadr zaman getike. nsann var oluundan beri eitli ekillerde ilenen lm temas, oyunlarda da ska ilenen bir temadr. Aksal, eserlerinde lm dorudan sorgulamaz ve onu kabullenir. 186

lmn insan yok ediciliinden kurtarmak iin de, kahramanlarn sonsuzlua ve lmszle kavuma abalarn anlatr. Evin stndeki Bulut oyununda Metin, air yaratlldr ve oyunda airane cmleler kurar. Onun bu tavrn annesi, serserilikle ve bo vakit geirdiini syleyerek eletirir. Metin annesinin bu dncesine: nsanlar lr, geriye sadece gzel ve doru eyler kalr. (s.61) szleriyle kar kar. Bu dnceye sahip olan Metin, airlikte tutunamaynca, lmsz olmak iin, bir ehrin kuruluunda grev alr. Bylece, airlikte beceremedii kalcl mimar olarak gerekletirmek ister. Benzer tavr Tersine Dnen emsiye ve Bir Odada Ayna oyunlarnda da grlr. Geceye Doru hikyesindeki Refik Bey karakterinin gemii yeniden yaamak istei ile Evin stndeki Bulut oyunundaki Baba karakterinin ayn istekte bulunuu onlarn hayata baklarnn gemi dnemi yeniden anlarda yaayarak olabilecei noktasnda buluur. Eskiyi yeni batan yaama, hayal etme zaman. kinci genlik. yle elini bir atarsn hatralar torbasna. Avucuna denle idare edersin. nsan kendi kendine yle t vermeli: Genlikte yaadn bir gnlk sevdann kadrini bil. htiyarln o dolduracak. te imdi ben de gemi zaman yayorum.(s. 27) Tersine Dnen emsiyedeki Cem, air olduundan ve deerinin bilinmediinden yaknr. Sevgilisi iin imdiye kadar kimsenin sylemedii, ilk onlarn syleyecei yllar sonra da herkesin dilinde olacak bir ark yazdn syler. Cem bylelikle lmn stesinden geleceklerini dile getirir. Sevdann Cemden ayrlmaynn sebeplerinden biri de bu durumdur. Bir Odada Ayna oyununun ilk perdesinde ise, l olduklar anlalan adam lm hakknda konuurlar: II. ADAM: Gene yokluumuzun iinden yapayalnz kalacaz. I.ADAM Yok olmak neyse, ama hatrlanmamak! Hi hatrlanmamak! III. ADAM: nsann adnn bile anlmamas!() I.ADAM: Doru lnce yok olmu saylmayz bir bakma. III. ADAM: Bir kitapta okumutum. Asl lm, bizi bilenlerin, tanyanlarn lmesidir diye (s. 17) bu szlerden anlalaca zere, lm bir yok olu deildir. nemli olan yaayanlarn lenleri sonra da hatrlamalardr. II. Adam bunun iin mr boyunca yazar olmak istemitir. akac oyununda, aile reisi olan akac bir babann l numaras yapmas ve belli bir sre sonra da lmediini syleyerek eve tekrar geri dnmesi anlatlr. Bu oyunda yazar, daha ok aile ilikilerindeki samimiyetsizlii vurgulamak iin lm temasn kullanr. Babann l olduunun zannedildii srada, aile bireyleri istediini yapar. Para karlnda Babann eyalar eskiciye verilir. Evin kz Zerrin babasnn onay vermedii biriyle evlenir. Babann 187

lmediinin anlalmas ve eve dnmesiyle kimse onun evdeki varln istemez. Aslnda bu oyun, bir taraftan yazarn ldkten sonra tekrar dnyaya gelme dncesini ve isteini de dile getirir. Kral mesi Sabahattin Kudret Aksaln lm dncesini dorudan ele ald oyunudur. Kral mesinde, lm, felsefi boyutuyla ele alr: KRAL: Ayrlmak, kopmak lm gibi bir eydir. lmn avuntusu gene lmdr. Bir baka lm ( ) KRAL: Seni lmle burun buruna getiren bir hastalk dn! aresizlik iindeyken, insan st bir g, yarn sabahla birlikte gzn aacan, daha bir yirmi yl yaayacan, kulana fsldayverse? GEN KIZ: Evet? KRAL: ok sevinirsin deil mi? Sonsuz bir yaama ulam gibi olursun GEN KIZ: Evet. KRAL: O yirmi yl ok ksadr, bir sre bile deildir. Yirmi yl nce ya da sonra bir ey deimemitir, deil mi? GEN KIZ: Evet. KRAL: imdi syle! Acyla yaamak o kadar nemli mi, ok ksa olduunu bildiin on yl, yirmi yl, otuz yl?Nasl olsa sonunda... GEN KIZ: Sonunda? KRAL: Gz ap kapayncaya dein lmde buluulacak!( s.3738). ller iirinde de lme felsefi adan b akan Aksal lm metafizik bir dn iinde ele alr: Tavandan sarkan lamba/ zemediim dm/ (s.295) dizelerinde geen zlemeyen dm olarak ifade edilen lm olgusu Kral mesi oyununda da bir zme kavumaz. Bir Odada Ayna oyununda Baba karakteri ldkten sonra yaad eve yeniden bir ruh olarak dner. Genliinde eve geldiklerinde kendi aralarnda konuan adamn ruhu vardr. adamn aralarnda yapt konumaya Baba da katlr. l iirinde de bu duruma benzer bir atmosferle karlarz: Glgelerle doluan eve,/ Cinler kouur, km ava/ Adamlar dizili eikte,/ Yzer gibi sar kta (s.228) Hayriye Hanm hikyesinde anlatc yazar ayn i yerinde alt Hayriye Hanmn lmn ve cenaze trenini anlatr. Hayriye Hanm ve anlatc yazar arasndaki iliki sadece iyerindeki arkadalklar ile snrldr. Ancak anlatc yazar cenaze merasimi srasnda Hayriye Hanmn yaad hayat ve tand insanlar dnerek kendini Hayriye Hanma daha yakn hisseder. lm bu hikyede insanlar birbirinden ayran ynnden ok birletirme 188

ileviyle karmza kar. Arkada iirinde ise lm olay yakn bir dostun kaybedilmesi ile ocuklua kadar uzanan dostluk srecinin hatrlanmasn salar. Sinemalara giderdik seninle/ Bahelerde otururduk seninle/ Kardan adamlar yapardk seninle/Sen imdi bir kutunun iindesin/ Gidiyordun, bense kalakalmm/ Olduum yerde(s.573) Yazar, lm temasn lmden sonraki hayat, lm korkusu, lmn her eyi bitirmesi gibi etkileriyle deil de mutlu anlarn hatrlanmas veya insani taraflaryla ilemitir. Yapayalnz iirinde tannm kiilerden yola kan air, lmn herkese eit davranarak yalnzlk ve unutulma halini de beraberinde getirdiini anlatr. Ne ok milyonlar, ad yoklar/ Bil ki senin gibi tm de/ Yapayalnz gitti lme.(s.230) Evin stndeki Bulut oyununda Metin karakteri yaama sevinciyle dolu edebiyat heveslisi bir gentir. Yaad hayata anlam katacak, onun adn lmszletirecek eserler vermek istemektedir. Sonsuzluk Kitabevi oyununda Adam karakteri yazmad kitaplar imzalayarak tand tanmad btn insanlara gnderir. O bylelikle imzalad bu kitaplarn yazarlar gibi lmszle ulaabileceini dnmektedir. Sonsuzluk Kitabevindeki Adam da dhil kahramanlarn hibiri bu amacn gerekletiremez. Bir lnn Odas iirinde oluturulan grnt, biraz da akac oyunundaki Ragp Beyin lm haberini aldktan hemen sonra kiisel eyalarn ve yirmi dokuz yl birlikte olduklar yataklarn satmas gibi, kederli gibi grnen ancak davranlaryla sevinlerini ele veren ailesine benzer. lnn odasn temizliyorlard. Anas, babas, kars, oluk ocuu. Kahveden arkadalar. Gndeliki kadnlar da gelmiti. Kimler yoktu. Alyorlard, baryorlard, susuyorlard. lklarnn yansmas suskuydu, suskularnnki lk. Glyorlard glmsemeden. Yatak araflarn, yastk klflarn har vurup harman savuruyorlard. Suya sabuna vuruyorlard. Havalarda uuuyordu bir giysisi. Bir kalemi, bir kd. Anlarn gnee karyorlard. irkin aynalar gzel gnlerinin. Pirelerini, tahtakurularn, bitlerini temizliyorlard. Sesini temizliyorlard. Gkyzn de temizliyorlard, bir gn penceresinden bakt. (s. 198) Kahvede enlik Var oyununda anlatc durumundaki Garson karakteri oyunun ieriine dair izleyicilere bilgi verir: Garson: ... Hamlete inanmayanlar istemiyorum.(s.403) Evin stndeki Bulut oyununda oyunun gen karakterleri Vural ve Nilfer arasnda geen diyalogda Shakspearein Hamlet oyununun karakteri Ofelya sz konusu edilir. Yeni bir yaamn peinde olan Nilfer karakteri Ofelya olmak istemediini syler: Nilfer: Sen hi Hamlet deilsin, benim durumum da Ofelyannkine benzemiyor ama bunlar sylerken kulamda hep o ses: Ofelya, sen bir manastra git. 189

Vural: Kitaplar... Kitap okumamalsn sen. Nilfer: Gnde sekiz saat alrsam bu kuruntularn hepsi uar, gider. Yalan deil o. Bunlar hep aylaklarn ii. Vural: aka syledim canm. Aldrma. Sen alabilir misin hi? Sen nelere layksn, nelere... Nilfer: Yalan deil gerekten dnyorum. Bir ii olmal insann. nsan dnmekten alkoyacak bir i.(s.36) Nilferin Ofelya, sen bir manastra git cmlesi Hamlette Git manastra kapan, sen manastrn yolunu tut,manastra at kendini, manastra haydi, eklinde Hamlet tarafndan Ofelyaya birka defa sylenir.101 Kral mesi oyununda Kral, demokratik bir dzen kurulmasndan yanadr. Ancak atalarndan devrald bu dzen kartn iinde barndrmaz. Kral oyunda bu duruma olmak ya da olmamak bunalmm szyle tepkisini dile getirir: Kral: (Dnerek) Bir sredir benim dncemin var olabilmesi iin, yazn k, gndzn geceyi bekledii gibi bir baka dnceyi... bir kart dnceyi beklediimi anladm. Benim var olabilmem iin bir tepki beklediimi anladm. Bu benim, olmak ya da olmamak bunalmmd. (Bir susu) Kartlk yok, tepki yok, olmayacak da. Sizden daha iyi biliyorum bunu. (s. 512) Kral mesi oyununda Kraln sahip olduu her eyi brakmak isteyiinin nedeni kartln olmamasdr. Yazarn kadn erkek ilikilerini ele alrken kartln aslnda uyumun salanmas iin gereklii olduunu vurgulamasn (ayn oyunun sevmek de bir savatr. Kiilikler arasnda bir sava... ki kiilik arpr, sonunda bir kalr ortada. Sonra ikisi de kutlar bunu.(s.518); yine hikyelerde zellikle Soyut Oda hikyesinin Ali Numan Bey ile kars Fehime Hanm arasndaki ilikinin sava anmsatan ksmlar) hatrlatan bu yaklam ayn zamanda doann kartlklarn bir aradal ile var olduunu savunan anlayn da ifade eder. Hamletin syledii bu nl olmak ya da olmamak sz de kartlk anlayn dile getirir. Yazar, oyunun ana karakteri Krala Bu benim, olmak ya da olmamak bunalmmd cmlesini syletmesi metinleraras iliki iinde yer ald gibi, kendisi olmak sorununu bunalm szc ile anlatmas hikye ve oyunlardaki dier karakterlerin de kendisi olmay nemsediklerini gz nne aldmzda bu karakterleri bir arada, btnlk ierisinde deerlendirmemiz gereklilii ortaya kar. Kral: (Gene fkeyle barr.) Dayanlmaz bir koku var bu sarayda imdi! Dayanlmaz bir rmlk! Temizleyin burasn! Havasn deitirin! Eski, en eski sessizliini getirin! (s.

101

William Shakespeare, Hamlet, Remzi Kitabevi, stanbul 2003, s.116117

190

526) Bu cmle de Shakspearein Hamlet oyununda yer alan Marcellusun syledii Danimarkada bir eyler kokumu102 szn hatrlatr. Nurdan Grbilek, Kr Ayna Kayp ark kitabnda Ahmet Hamdi Tanpnarda Ophelia motifini inceler. Nurdan Grbilek, Ahmet Hamdi Tanpnarn eitli eserlerinde Opheliann anlaml bir figre, inat bir imgeye, zamanla bir sembole dnm olduunu tespit eder. Sabahattin Kudret Aksalda Nurdan Grbilekin belirtmi olduu zere figrden sembole dnm sz konusu deildir. Ancak Ophelia Aksaln hem iirlerinde hem tiyatrolarnda aka ad verilerek ilenir. Uyku iirinde Ofelyann btn gece glmesi Hamlet gibi onun da ldrm olduu izlenimi verir: Btn gece Ofelya glyor Herkes imdi kendi dnyasnda Bu mthi okyanus odasnda Yatam korkusuzca yzyor(s. 65) Kara Ofelya iirinde air Ofelyann kara olarak nitelendirilmesi talihsizliine iaret etmek iin kullanlmtr. Bir dsel suyun stnde yzyor elleri Bir veyik tazeliinde kara Ofelyam Duyduu imdi rm bir kentin sesleri Yabanl bir ormann uultusu ve tam tam(S.151) lk drtlkte veyik tazelii ifadesi Ofelyann gen bir kz olmasn ifade etmektedir. rm bir kent ise oyunda Marcellus karakterinin syledii nl Danimarkada bir eyler kokumu. szn hatrlatr. Gidiyor yalnzlyla brakm kendini Bir sre gzelliine bakt bu suda Aydnlyla giysileriyle bunca yeni Uyuyacak irkin gller aan bir uykuda(S.151) Yukardaki drtlkte ilk dizede anlatlan grntden yola karak diyebiliriz ki eitli eserlerinde sadece imgesinde Ahmet Hamdi Tanpnar gibi Sabahattin Kudret Aksal da Hamlette anlatlan Opheliadan deil de ressamlar melankolisiyle etkilemi ve resimlerde yeniden yaratlan Ophelia imgesini iirde konu edinmi gibidir. Bir gkyznde savrulup uuyor gzleri

102

William Shakespeare, a.g.e., s. 67

191

Bundan sonra her ieklenite her bitkide lmez Ofelya lmez srer gider dipdiri Aar birden bir eyin bitiverdii yerde(s. 151) Ophelia in iir iirinde Ophelia, ince ve hznl kiilii ile yanstlr. iirde Opheliann ellerinin gece ve gvercin imgesi ile verilmesi onun nee ile hzn arasnda giden karakterini temsil eder: Elleriniz uzun bir gece Sizin, bir rzgrl gvercin Sallarsnz avucunuzda, Bir kaltn barnanda Yar yarya hznsnz Gksnz yar yarya. Ophelia, yars hzn yars sonsuzluu simgeleyen ve insanda mutluluk kaynana dnen gkyzdr. iirin tamamnda Opheliann intihar m kaza m olduu belirsiz olan lme gidii canlandrlr: imen bir yolu yrdnz, Eteinden dndnz dan, Grdm. Simgesiydiniz gk Bir an. Solgun Ophelia! Krn kokusu, lgn, uuk. (s. 418) Soyut Oda hikyesinde Hamlet etkisi dolayl bir anlatmla kendini hissettirir. Yazar bunu Ali Numan Beyin odas iin alaca malzemeler arasnda bir kurukafa olduunu sylediinde dier malzemelerin zellikleri zerinde ok fazla durmad halde bu kurukafann ne anlama geldiini yle aklar: Bir kurukafa! Kukusuz, en nemlisi de bu! Neden mi? nk ne denli insan gelip gemise bu yeryznden tmnn de kafalarnn soyutlanm simgesidir kurukafa!103 Hseyin Feyzullahn Evlenmesi oyununda Hamlet oyununun etkisinden sz etmek mmkndr. Aslnda Haticenin lm Hamletteki Ofelyann lmne benzer ekilde sonulanr. Mina Urgann szleriyle gzel nerdeyse iirsel diyebileceimiz bir lmdr Opheliannki. Opheliann lmnn intihar m yoksa kaza m olduu sorusu Shakspeare eletirmenlerince farkl deerlendirmelere neden olmutur. Kralienin anlattna gre, gen kz eitli ieklerden yaplm acayip elenklerle rmaa inmi. elenklerini suya yansyan
103

Mina Urgan, Shakspeare ve Hamlet, Cem Yay., stanbul 1996, sayfa 507: Hamletin gznde bu kafatas, yaamann boluunun, lmn nlenmez zaferinin bir simgesi olmutur.

192

bir st aacna asmaya alrken, bir dal krlvermi. Ophelia iekleriyle birlikte suya dm. Etekleri yaylp onu bir sre suyun stnde tutmu. Eski arklardan kopuk kopuk paralar syleyerek, bir denizkz gibi bir sre sularla akm, sonra boulmu. Hamletin Beinci perdesinin banda mezarclarn konumalarndan da anlalaca gibi, Opheliann bir kaza sonucu mu ld, yoksa kendi canna kymak m istedii, bir tartma konusudur. Her ne kadar kralie onun suya dtn sylese de Ophelia dt sudan kmak iin, imdat istemek iin en kk bir aba gstermemi, tam tersine, arklar syleyerek kendini suya brakmtr. Haticenin lm Ofelyann lmne benzer; nk Ofelya lme kendi isteiyle gitmek istediyse bile kurtulmak istemedii sylenemez. Hatice, o uyurken sessizce odadan gemi, merdivenlerden en kk bir grlt karmamaya zenerek inmi, bahedeki kuyuya sarktmt kendini, sonra da pimanlk duyup canna kyanlarn son andaki pimanlk duygusu), talara tutunarak yukarya kmak istemise de baaramam, suyun karanlna kaymt. imdi oradayd. Hseyin Feyzullah, hep uzaktan yakndan duyduu seslerle yaamt, bundan sonra da yaam boyunca, bir kadnn yabanl otlarn evirdii bir kuyunun azndan yansyan ln duyacak... Bir Dle iirinin u dizeleri Haticenin lm sahnesinin Opheliann lmnn betimlenmesine benzemektedir. Yzeriz rman mavi Opheliasnda, Kuyularn ebegmecileri yaar stmze. (s.371) Kara Ofelya iirinde Opheliann lmnn etkisinin srekliliine vurgu yaplmas bakmndan lmez Ofelya lmez srer gider dipdiri/ Aar birden bir eyin bitiverdii yerde(s.151) dizeleriyle yine Hseyin Feyzullahn bir kuyunun azndan ona gelen seslerin yaam boyunca peini brakmadan devam edeceinin belirtilmesi Hamletin etkisini gstermesi asndan dikkat ekicidir. 5.4.Yaama Sevinci, Doa ve Mutluluk Gn Ve Bir Cinayet hikyesinde bir parkn betimlemesi vardr: Baharla insanlarn, ehrin mnasebeti parklarda da ayn neticeyi verdi: Parkta ban ge kaldran bir adam g ve onun mavi rengini pek vaadsiz ve bazan da srnak buluyordu. Mesela gk byk nar ve grgen aalarnn yapraklaryla ayn planda gryordu. (s. 291)Duru Gk adl iir kitabnda yer alan Parkta iirinde yukarda alnt yaptmz hikye ile u dizeler birbirine hem mekn olarak parkn seilmi olmas bakmndan hem de gkyznn

193

aalarla bir arada sinematografik bir grnt iinde bir araya gelmesi bakmndan benzerlikler gstermektedir: Srtn gnee veriyor/ Srann birine oturuyorum/ Bo ver diyorum kayglara/Umutlara bo ver/ Karmdaki aacn dallarnn / Bittii yerden balyor/ Gkyz/ Dalp gidiyorum/ Bir sevda byyor iimd/7 Iktan beter hzl/ Karnca gidiince ar/ Soluumu kesmi dinliyorum.(s.109) air, Parkta iirinde kartlklar yaratarak iir kiisinin duygu ve dncelerinden tamamen syrlm, meditasyon yaparcasna bir parkta dalp gitmesini adeta bir hikaye karakteriymi gibi betimlemektedir. Yaama sevinci temas Garip iiri birlikte iirimize doaya hayranln bir sonucu olarak girmitir. Elbette yaama sevinci temas insanlk tarihi boyunca airlerin iledikleri nemli temalar arasnda yer almtr.104 Evin stndeki Bulut oyunundaki Metin, yaamay ldrasya sever: METN: Ben dnyay btnyle seviyorum (skemleyi gsterir) u iskemle yok mu u iskemle?(Ortadaki kapya doru yrr) Denizden farkszdr benim iin. Aa, gece vakti, bir insan yz, ehirler, kasabalar, kyler. Sessiz sedasz akan bir su. Bir sinemann kalabalk salonu. Yamur bardaklardan boanr gibi. Gne, yakc, harap edici, Susuz aasz bir ovann ortasnda. Sabahleyin yorgun limana giren gemiler Trenler Gecenin karanlnda sanki aydnlk bir iz brakarak ehirler arasnda dolar, dururlar. Uykusuzluklar. Sabah uykular (Bir susu) ldryorum ben bu dnya iin. (s. 18) Metin doaya hayran olmak iin doadaki kk ayrntlar karmaz Sessiz sedasz akan su, kalabalk sinema salonu, gemiler, trenler, uykular ve uykusuzluklar doay sevmek iin yakalad kk ayrntlardan bazlardr. Doaya da hayran olan Metin iin austosbceklerinin sesi btn senfonilerden daha deerli ve gzel bir sanat eseridir: METN: iir, resim, mzik Yalnz bir tek sanat var u anda. Gecenin sanat. Btn senfonilerden mthi bir senfoni. En kenar kelere, en tenha yerlere, ovada ormanda, ehirde her eve, denizlerin dibine, aalarn kovuklarna kadar yaylan bir konser. Yldzlarn, karanln, austosbceklerinin sanat.(s.47) Bir Odada Ayna Var oyunundaki Erkek karaktere gre gndelik hayatn iinde srekli yaplan iler skc grnse de aslnda bize yaamn eizliini gsteren iaretlerdir: ERKEK: Peki ama niin? ikyeti deildim ki ben. Burda karmla, olumla o kadar rahatm ki. Akamlar eve dndm zaman scak bir odada onlar bulmak bana yetiyordu. Yemek yemek, biraz gazeteyi kartrmak, sigara imek, scak bir yatakta yatmak Anlyorsunuz deil mi? Bu esiz bir eydi. Yaamak esiz bir eydi. (s.123)

Yaamak ne gzel ey diye haykrmadan yaam bir insan dnlebilir mi? Bu duygu phesiz hayat kadar eskidir. Yeni olan bu duygunun edebiyata mstakil bir tema olarak giriidir. Sabahattin Eyubolu, Sanat zerine Denemeler ve Eletiriler, Cem Yaynevi, stanbul 1980, s. 134

104

194

Evin stndeki Bulut oyununda bulunduum ehri brakabilir, dnyay, bir daha dnmemek zere dolamaya kabilirdim o an. Sanki tanmadm bir insan beni bilmediim bir yere aryordu(s.48) Yazarn oyunundaki bu yaklam yolculuk ve serven duygusu ile ayn dorultuda yazd iirlerle karlatrlabilir. Yolculuk iirinde yaama sevincini iinde duyan iir kiisi amasz bir dolama istei iindedir. Bir gne iimde, yola karm,/ Btn parklar, btn sokaklar benim/ Rzgrm eser bam havalarda,/ Yolculuk kuum nerde, ben orda!/ Dokurum bir gergef gibi kenti,/ Koarm gney, kuzey, dou, bat(s.209) Dnya Kokusu iirinde doay ve hayat bir btn halinde seven iir kiisi sabahn ilk klaryla birlikte yeni bir gnn balamasnn sevincini duyumsar: Dnyann aalarn ve sularn/ Seyretmekle doymam/ Bkmam dinlemekten kularn (s.51) Hseyin Feyzullahn Evlenmesi hikyesinde karakter her yeni gn dnyann kendini yenilemesi biiminde duyumsar. Her sabah dnyay yeniden tanmak istiyordu, dnyaysa kendi yzyle balyordu, nce yzn grmesi gerekirdi (s.219) Ancak iirde dile getirilen yaama sevinci doaya bak ile dorudan ilikilidir. Hikyede Hseyin Feyzullah karakteri doay, iinde yaad bir varlk alan olarak deil kitaplardan rendii ve kitaplarn salad bak asyla duyumsar. Sahiden iirinde iindeki yaama sevinciyle birlikte doaya, doadaki nesnelere bir gzellik gesi olarak bakmtr: Yaamak gzel ey sahiden/ Sabahleyin evimizin kapsndan/ Sokaa adm atmak (s.113) Bizim Olan Sokaklar hikyesinde anlatc yazar ilk genlik dnemine dair hatralarn bir mutluluk a olarak anlatr: Dnyay tanmak kadar esiz bir ey yok muhakkak. () O gemi yaz gecelerinde ne vakit sokaa ktmsa iimi dnyada var olmann, nefes alp vermenin tad doldurmutu. Btn bunlar, dnyada var olmay, yaamay, nefes alp vermeyi sadece bir tat olarak duymamtm yolda yrrken. Dnmtm de (s.48) Sahiden iirinde sadece nefes alabilme ve sokaklarda dolaabilme zgrlnn verdii mutluluk, Bizim Olan Sokaklar hikyesinde de ayn alglay ile dile getirilir. Dnyada var olmak, nefes alp vermek bile anlatc karakterin mutlu olmas iin yeterli nedenlerdir. Uyanmak iirinde Ik oyununa dalgadaki/ Bakmay ren sadece yeter/ Gkyznn yle bir akl/ Aacn yle bir yeillii var ki (s.108109) dizeleri de airin doaya ve doadaki nesnelere bakarak kendini mutlu hissetmesi iin yeterlidir. Evin stndeki Bulut oyunundaki Misafir karakteri ile Metin arasndaki konuma doann yalnzca var olu biimiyle bile mutluluk kayna olduu zerinedir. Metin hayat iinde olan durum, nesne veya yaananlarn deitiini ancak doann deimediini her zamanki yerinde durduunu syler. Biliyor musunuz u anda hibir sanat konuamaz. iir, resim, mzik Yalnz bir tek sanat var u anda. Gecenin saati. Btn senfonilerden mthi bir senfoni 195

Yldzlarn, karanln, austosbceinin saati. (s.47) Evin stndeki Bulut oyununda deniz bir doa paras olmaktan ok insann kaderinin veya yaamnn sembol olarak kullanlmtr: Bak u sonsuz denize. Ne kadar tekne hep ona almak istedi Kim bilir nelerle karlatlar? Her ey onda. nsann alnyazs ak denizde. Denize alan lm yener. Bir olur denizle. Denizse lr m hi?(s.90). Sokakta Opera hikyesindeki anlatc karakter iindeki sknt ve isteksizlik duygusu nedeniyle srekli dolar. Onun iin denize bakmak olduka yavan bir itir. Denize bakmak kadar da iinizi skan bir ey yok dnyada. Sizin iin denize bakmak kadar yavan bir ey yok. (s.59) Hikyede anlatc yazarn deniz zelinde doaya bak yukarda bahsedilen metinlerden farkldr. Burada doa, anlatc yazarn i skntsn gidermez.

196

TEMA

R ADI

HKYE ADI

TYATRO ADI

YALNIZLIK, KARAMSARLIK, D VE GEREKLK

-Yitirilmeyen -Geceyle Gelen -mknsz -Her ey Yalnzla Doruydu -Yalnzln Evi -Islkla ark -Yalnzlk Hali -Kargalar -kimiz -Zaman Mavisi Kula -Sokakta

-Bir Dostluk -Giderayak -Hseyin Feyzullahn Evlenmesi -ekirdek -Dncemin Konuklarndan Biri -Sezai Beyefendi -Gazoz Aac -Bir Trende Gidenler -Oul

-Bir Odada Ayna -Kral mesi -Bay Hi

-Yolculuk iirleri -Skntnn iiri -Gnlerden Biri in vg -Seslerle Uyandm -Bir Zaman Ard -Dsel Yolculuk -Obad -Liman, Direkler, Yelken -Btn Sylediklerim -Ne Yaparsn -Bir Sabah Uyanmak -stasyon -Yolculuk

ALE, HAYAT, KAI

-Hovarda -Geceye Doru

-Evin stndeki Bulut -akac

-ki Kii Arasnda

197

-Vapur -Aile -Kou -Durmadan

-Yazlkta -Vavlar -Ev ve l -Soyut Oda -Bir Sabah, Bir Apartmanda -Hayriye Hanm -Bykannenin lm -Yaral Hayvan

-nemli Adam -Kahvede enlik Var

LM, LMSZLK DNCES VE ZAMAN

-O Sokak -Bilirsiniz -Bir Ku Gibi -ller -l -lmekse -Arkada -Yapayalnz -Birinin lm -Bir Bakasnn lm -Bir l Dnyadaki Son Gnn Anlatyor -Yalnz l -l -Der Ki Size -Gen l -1939 Yaz -le st iir -1939 Yaz-1929 -Eski Bahe -Gz Akamnda Erkek -Mahalle -eitleme -Eski Gece -Dleme

-Sonsuzluk Kitabevi

198

-Gemi Zaman Duygulanmlar -Anlar -Bir Eski Acun in Sylenmi iir -Ben Miydim O -Bir Zaman Vard --Eski Mutfak -Sokaklar -Sabaha Kadar -Sabah Trks -Sabah Gnei -Gecenin i -Geceyle Gndz -Gn Dnd, Tekdze -Szlk -Gn Olur -Pazar Sabah -Gnler Geiyor -lkyazda -Yaz Sabah Caddede -Doludizgin -Gz Akamnda Erkek -Gz -Yaz ve Gz -Mays -Mavimsi Zaman -Yz -Rzgrda

199

-Bir Resimde -Uzakta Grnd -Zamanlar -Yolculuk -Dnya Kokusu -Bugnlk -Sahiden -Bir Yazn Aydnl -Ey Doa -O Sabah Gk -Uyanmak -Gk -Gz -Konuklar -Eskil -iir stne Notlar -Batk Kent Kular Kpkler -Szler -Uyanmak -Parkta -Doa Dedi Ki -Sabah Akam -Kular -Kasabaya Girerken -Ky -Yol Boyunca Kahve -Evler ve Baheler -Kr Kahvesinde

YAAMA SEVNC, DOA VE MUTLULUK

-Dolmua -Bizim Olan Sokaklar -Sokakta Opera -Bir Baka Trls -Kua Kafesine Yaldz

-Tersine Dnen emsiye

200

-Grnm -Ey Doa -Giden -Deniz Konutu -plak -Deniz Baka ey -Deniz Kokusu -Pencere -arml -Rzgr -Bugnlk -Bir Maviyi Bulmak -ocuk -Geceyle -Aydnlkla -Ksr Dng -Dnya Kokusu -Sabah ay -Bir Saadet Dncesi -Belay Ak -Sevda ve Sevda Peinde -Parkta -vg -Yaz Akamlar -Bugn Gibi -Sevdal -Gnlerden Biri in vg -Aydnlk -Gecenin Rahmeti

201

7. SONU
Farkl trlerde ortak temalarn nasl ele alndnn incelendii bu almada Sabahattin Kudret Aksaln iirler adl btn iirleri, Gazoz Aac ve Dier ykleri adl btn hikyeleri ve Oyunlar Evin stndeki Buluttan nemli Adama adl yaymlanm btn oyunlar trleraras ilikiler asndan incelenmitir. Sabahattin Kudret Aksaln zyaam yks incelendiinde onun gzel sanatlarn dier dallaryla da sk bir ilikisi olduunu ve bu ilikinin btn eserlerine yansdn yapm olduumuz bu almada tespit ettik. Farkl trlerde eser veren edebiyatlarn ortaya koyduu edebi metinler yazarnn edebiyat anlayn, dnyaya, hayata, doaya ve topluma bakn toplu bir ekilde ortaya koyar. Aksaln ilk rn verdii edebi tr iir olmutur. Bu dorultuda iirinin tema ve motiflerini onun iir trnden sonra yneldii hikye ve tiyatrolarnn bnyesinde tamas doaldr. Yazarn ilk iirini kaleme ald tarih (1938) Garip iirinin balatm olduu tasfiye hareketi ile ayn dneme rastlar. Sabahattin Kudret Aksal iir ve yazlaryla bu hareketin nnde olmasa da iinde yer almtr. Onun zellikle arkl Kahve, Gn I, Duru Gk adl iir kitaplar Garip iirinin poetikasna yakn den bir iir anlaynn rnlerini ierir. Garip iiri ile birlikte daha da yaygnlaan ve edebiyatn vazgeilmez gndemi haline gelen kk adam figr zellikle Sait Faik, Oktay Akbal, Necati Cumal ve Sabahattin Kudret Aksaln hikyelerinin ana karakteri olmutur. Bu dorultuda onun ilk hikye kitab olan Gazoz Aac metafizik kayglardan uzak, gndelik hayatn ierisinde ska karlalan, avare, toplum iindeki snfsal konumunu deitirmek iin herhangi bir mcadelenin ierisinde olmayan kk adam karakterlerini anlatmaktadr. ehrin iinde aylak aylak dolaan, gkyzne ve vitrinlere bakmay kendine i edinen, sinema ve kahve kelerinde yalnzln kalabalk iinde yaayan biridir, kk adam. Her ne kadar fizik tesi sorunlara kafasn yormasa da nedenini bilmedii bir can sknts ve mutsuzluk onun daimi arkada olmutur. Ana hatlar ile izmeye altmz bu kk adam figr, Sabahattin Kudret Aksaln iir ve hikyelerindeki kadar olmasa da tiyatrolarnda da karmza kmaktadr. Ancak bu ortak nokta trlerde bire bir szck geililii eklinde deil, kk adam rneindeki gibi yaklam biiminin ayn olmas ile oluur. Yalnzlk, Karamsarlk, D ve Gereklik bal altnda bir araya getirdiimiz yalnzlk temas Aksaln iirlerinde an iinde duyumsanan ve nedeni bilinmeyen bir tek banalk duygusu eklinde belirir. Ayn tema hikyelerinde sevgili ile birlikteyken sonu ayrla varaca nceden kestirilen birliktelik durumunda bile kendini derinden derine

202

hissettiren bir duygu durumu olarak ilenir. Hikyelerde evli iftler arasnda yalnzlk temas iletiimsizlik ile kendini somutlatrr. Yaamlarnn sonuna doru giden karakterler srdrdkleri hayat yolculuunu anlamlandrma abas iine girerler ve bu abalarn yalnzlklarna ekilerek gerekletirmeye alrlar. Oyunlarnda ise karakterlerin zellikle bir ember biiminde yaamlarn daraltmalar ve bir ereve iine almalar biiminde grlr. Hikyelerinde olduu gibi oyunlarnda da yalnzlk kadn erkek arasndaki iletiimsizliin hem nedeni hem de sonucudur. Kral mesi oyununda saray bakan etrafnda bu kadar insan varken Kraln kendisini yalnz hissetmesine bir anlam veremez. Gnlerden Biri in vg iirinde de etrafnda insan olsa bile kendisini yalnz hisseden iir kiisi anlatlr. Yalnzlk temas zellikle koltuk motifi ile yazarn trdeki eserlerinde de yalnzln sembol ve somutlatrlmas amacyla kullanlr. Yalnzlk temas, karamsarlk ve d-gereklik temalarnn kaynadr. Karamsarlk, oyunlarda hayatn dngsellii ve bunun sonucunda ortaya kan anlamszl ile kendini gsterir. Hikyelerde nedeni bilinmeyen mutsuzluk duygusunun ve iletiimsizliin sonucu olarak belirir. iirlerinde ise yalnzlk ve can skntsnn getirdii bir ruh hali biiminde anlatlr. D ve gereklik temas iirlerde var olan durumdan ve insanlardan ka hayali ile belirir. Ancak bu hayaller gerekten tam anlamyla kopuk deildir. Hikyelerinde d ve gereklik temas, yalnz karakterlerin can skntsn gidermek, yeni hayatlarn peinden gitmek biiminde ilenir. Oyunlarnda ise d ve gereklik byk kentin kalabalndan tarann yalnzlna ekilen bireylerin dlerini gerekletirme istei biiminde ilenir. Yalnzlk duygusunu sembolize eden koltuk motifi ayn zamanda karakterlerin dlerine kap aan sihirli bir hal gibidir. Sabahattin Kudret Aksaln eserlerinde Aile, Hayat ve Ka her trn ortak temalar olarak incelendiinde bu temalardan aile temasnn iirlerde ok az ele alndn tespit ettik. airin Aile balkl iiri dnda aile temasn dorudan doruya ele ald iirine rastlanmamtr. Genellikle orta snf aileleri anlatt hikyelerinde belirgin ve ayrntl olarak ilenmese de kuak atmas, yalnzlk ve iletiimsizliin dolayl nedeni olarak grlebilir. Tiyatrolarnda hikyelerinde olduu gibi orta snf aileleri anlatan yazar kuak atmasn nedenleri ile birlikte ve daha belirgin bir biimde iler. Hayat temas iir, hikye ve tiyatrolarnda dngsel bir seyir izleyen ve bir btnlk ierisinde neredeyse bireyin doumundan lmne kadar eitli halleriyle ilenir. Ka, iirlerde tek bana ele alnmaktan ok yalnzlk, can sknts, karamsarlk gibi farkl nedenlerin dourduu bir sonu biimindedir. Hikyelerinde ve tiyatrolarnda ka kendini gerekletirmek isteyen kiilerin bunu baaramadklarnda bavurduklar bir yntemdir.

203

lm, lmszlk Dncesi ve Zaman balyla ele aldmz temalardan lm temas, iirlerde Cahit Stk Tarancnn iledii gibi beklenmeyen bir anda gelen, kabullenmesi g bir durumdur. Ancak lm, kabullenildikten sonra kaybedilenler ya da geride braklanlar hatrlatr. Hikyelerde lm temas ska ilenmitir. lm karakterlerin gerekletirmek istedikleri tutkularn son noktas biiminde veya karakterin tutkusuna dnmesi ile sonulanr. Tiyatrolarnda lm dncesi, youn bir ekilde ilenmemitir. zellikle Bir Odada Ayna oyununda Baba karakteri ldkten sonra evine ruh biiminde dner. Bu durum iirlerinde de lmden sonra insanlarn yine bu dnyayla ilikilerini devam ettirmelerine benzemektedir. lmszlk dncesi, mistik veya metafizik ynyle ele alnmadan bireyin sanat eseri araclyla ulaabilecei bir noktadr. Zaman temas iirlerinde tanm yaplamayan, bir baka kavram veya olgu ile eletirilemeyen bal bana bir sorunsal olarak konumlandrlr. Zaman kozmik, psikolojik ve tarihsel boyutlarn da ieren geni bir yelpazenin btn paralaryla yanstlr. Hikyelerinde zaman gemiin yeniden yaanmas istei ile youn bir ekilde ilenmitir. Tiyatrolarda zaman, fiziksel zamann btn ayrntlaryla belirtilmesi eklinde verilmitir. Saat, bir bakma hayatn ileyiinin somut bir gstergesidir. Sabahattin Kudret Aksaln yaama sevinci, doa, mutluluk temasn zellikle ilk dnem iirlerinde ska ilediini gzlemledik. Ayn temalarn hikyelerine karakterin sadece var olmasndan bile mutluluk duymas eklinde yansdn tespit ettik. Tiyatrolarnda ise yaama sevincinin eski kuak ile gen kuak arasndaki atmann odak noktasna yerletiini tespit ettik. Yaama sevinci, ilk dnem iirlerinde Garip iiri ekseninde aylaklk yapan bireyin kendini yaamn zgr rzgrna kaptrmas eklinde anlatlr. Sonraki iirlerinde yaama sevinci temas, felsefi bir boyut kazanarak, ilk dnem iirlerindeki gerek doann yerini sanat eserinde yaratlan ikinci bir doa ve bu doann nesnelere bak ile oluturulan kurgusal bir dnyann alglanmasnn verdii haz biimine dnr. Garip iiri ekseninde ekillenen kk adamn yaama sevinci, ska olmasa da, hikyelerinde bir meydanda durup insanlar izlemekten bile sevin duyan karakterler araclyla verilir. Tiyatrolarnda yaama sevinci temas, zellikle gen kuan yeni bir yaam arzulamas ve cokusu ile verilir. Doann Aksaln iirlerinde youn bir ekilde ilendiini grmekteyiz. zellikle Garip iirine yakn duran ilk dnem iirlerinde doa hayret ve hayranlk uyandrr. Gkyz, ay, yldzlar, aalar herhangi bir zihinsel arka plan olmadan yalnzca varlklaryla yaama sevincine kaynaklk eder. Garip etkisinden syrlarak yazd iirlerinde doa gerek bir varla sahip olmasyla deil ressamn tuvaline yanstt bir manzara gibi sanatsal bir bak asyla anlatlr. Hikye ve tiyatrolarnda doann ilenii, karakterlerin gerek ve somut bir doa sevgisinden ok 204

kitaplarda yaratlan ikinci bir doaya hayranlk biiminde kendini gstermektedir. Yazarn btn eserlerinde mutluluk temas karakterlerin kendini gerekletirmesiyle, ulaabilecei ve belli bir an iinde duyumsayabilecei bir ruh halidir.

205

8. KAYNAKLAR
AKBAL, Oktay, nce Ekmekler Bozuldu, E Yaynlar, stanbul 1970 AKBAL, Oktay, airler ve Ben, ada Yaynlar stanbul 1999 AKSAL, Sabahattin Kudret, iirler (1938-1993), YKY, stanbul 2008 ..,Oyunlar:Evin stndeki Buluttan nemli Adama, YKY, stanbul 1998 ,Denemeler, Konumalar, YKY, stanbul 1998 ,Gazoz Aac ve Dier ykler, YKY, stanbul 2006 ALTAN, H. Zeynep Altan, Akn ki Yz, Kasta Yaynevi, stanbul 2006, ASLTRK, Baki, Trk iirinin Poetikas 1980 Kua, Toroslu Kitapl, stanbul 2006 BAKHTIN, Mikhail Karnavaldan Romana, (ev. Cem Soydemir) Ayrnt Yaynlar, stanbul 2001 BAUDELAIRE, Charles, Modern Hayatn Ressam,(ev. Ali Berktay) letiim Yaynlar, stanbul 2004 BAUDELAIRE, Charles, Paris Sknts, (ev. Erdoan Alkan), Cumhuriyet, stanbul 2001 BORGES, Jorge Luis, u iir ilii, (ev. Mukadder Erkan), De Ki Basm Yaym, Ankara 2007 BENJAMIN, Walter, Pasajlar, YKY, nc Bask, stanbul 2001 CANETTI, Elias, Kitle ve ktidar, (ev. Glat Aygen) Ayrnt Yaynlar, stanbul 1998 CANSEVER, Edip, iiri iirle lmek, YKY, stanbul 2009 CUMALI, Necati, Yalnz Kadn, Sander Yaynlar, stanbul 1975 ALILAR, Aziz, ada Tiyatro, KLO, stanbul 1966 ENGNN, nci, Aratrmalar ve Belgeler, Dergh Yaynlar, stanbul 2000 .., Bir Snak Olarak Kitap ve Edebiyat, Dergh Yaynlar, stanbul 2001 ERDEN, Aysu, Ksa yk ve Dilbilimsel Eletiri, Genda Yaynlar, stanbul 2002 DOAN, Mehmet H., iir ve Eletiri, YKY, stanbul 1998 GLSOY, Murat, Bybozumu: Yaratc Yazarlk, Can Yaynlar, stanbul 2006 GM, Semih, yknn Bahesi, Adam Yaynlar, stanbul 1999 HEATON, John M., Wittegenstein ve Psikanaliz, (ev. Grol Koca), Everest Yaynlar stanbul 2002 PROLU, Zehra, Uyumsuz Tiyatroda Gerekilik, stanbul niv., stanbul 1978 JAMESON, Fredric, Modernizm deolojisi, Metis Yaynlar, stanbul 2005,

206

KANIK, Orhan Veli, Btn iirleri, Adam Yaynlar, stanbul 1999 KAPLAN, Mehmet, Hikye Tahlilleri, Dergh Yaynlar, stanbul 1994 , iir Tahlilleri 1 Tanzimattan Cumhuriyete, Dergh Yaynlar, stanbul 1997 ., iir Tahlilleri 2 Cumhuriyet Devri, Dergh Yaynlar, stanbul 1997 ..,Tanpnarn iir Dnyas, Dergh Yaynlar, stanbul 2001, KOAR, Emel, Yeni Trk iirinde Zaman Anlay (1923-1990), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul 2009 ZGL, M. Kayahan, Hikyenin Roman, Hece yk zel Says PARLA, Jale, Don Kiottan Bugne Roman, letiim Yaynlar, stanbul 2000 POE, Edgar Allan, Btn Hikyeleri, thaki Yaynlar, stanbul 2002 POSPELOV, Gennadiy, Edebiyat Bilimi 2, (ev. Ylmaz ONAY), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara 1985 SAZYEK, Hakan, Garip Hareketi, Trkiye i Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1999 SHAKESPEARE, William, Hamlet, Remzi Kitabevi, stanbul 2003 SHAW, Valerie, Paralanan ereve, Adam yk, Ocak-ubat 2000, say: 26 ENER, Sevda, ada Trk Tiyatrosunda Ahlak, Ekonomi, Kltr Sorunlar, Ankara niv. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Ankara 1971 ENER, Sevda, ada Trk Tiyatrosunda nsan, Ankara niv. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Ankara 1972 , Dnden Bugne Tiyatro Dncesi, Dost Kitabevi, Ankara 1998 TANPINAR, Ahmet Hamdi, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul 1997 , Hikyeler, Dergh Yaynlar, stanbul 1991 TERZOLU, yk, Nazm Hikmet ve Smrgecilik Kartlnn Poetikas, Phonix Yaynevi, Ankara 2009 TODOROV, Tzvetan, Yazn Kuram, YKY, stanbul 1995 UAKLIGL, Halit Ziya, Hikye, (Haz. Nur Grani Arslan), YKY, stanbul 1998 UYAR, Turgut, Korkulu Ustalk, YKY, stanbul 2009 UYGUNER, Muzaffer, Sabahattin Kudret Aksal, Bilgi Yaynevi, Ankara 2000 UYGUR, Selda, Trleraras likiler Asndan Ziya Osman Sabann iir ve ykleri, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2005 WOOLF, Wirginia, Bir Yazarn Gncesi, Olak Yaynlar, stanbul 1995 207

, Sanatn Dar Kprs, 20. Yzyl Edebiyat Sanat, (ev. Hseyin Saliholu), mge Yaynlar, stanbul 1995 YCEL, Tahsin, nsanlk Gldrsnde Yzler ve Bildiriler, YKY, stanbul 1997

208

9. ZGEM
1976 ylnda Mersinde dodum. lk, orta ve lise renimimi Adanada tamamladm. 2004 ylnda Marmara niversitesi Fen-edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnden mezun oldum. Ayn yl Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Yeni Trk edebiyat Ana Bilim Dalnda Yksek Lisans renimine baladm. eitli eitim kurumlarnda Trke ve Trk Dili ve Edebiyat retmenlii yaptm.

209