http://modersmal.skolverket.se/albanska/index.

php/co mponent/content/article/36-konferenca2/77-prof-drbahri-beci-qprobleme-tal-malsimit-tal-gjuhals-amtarenal-shkollalq

Artikujt
Prof. Dr. Bahri Beci, Paris

PROBLEME T MSIMIT T GJUHS AMTARE N SHKOLL

/Ligjrat me msuesit e shqipes n shtetet skandinave, 15 -16 maj 2007, Landskrona, Suedi/

Zhvillimi gjuhsor sht zhvillim mendor dhe n t njjtn koh zhvillim psikologjik. Ja pse problemi i formimit gjuhsor t brezit t ri sht me rndsi jo vetm pr t sotmen, po edhe pr t ardhmen. M lejoni ta nis kt ligjrat me disa prjetime personale q mua m duken domethnse pr t kuptuar mnyrn ton t menduarit e t vepruarit pr zgjidhjen e problemeve t msimit t gjuhs amtare n shkoll, po edhe pr t kuptuar vshtirsit q sht dashur t kaprcehen pr zgjidhjen e ktij problemi. Prjetimi i par m 1969. Kishin filluar diskutimet pr revolucionarizimin e shkolls dhe n kt kuadr organizohej n Tiran nj konference me karakter kombtare pr kt problematik. Jemi me nj grup pjesmarrsish para fillimit t konferencs dhe nj person q n at koh nuk e njihja po thot: - M ka ardhur nj artikull pr ta botuar n gazetn Msuesi me titull A duhen prkufizimet n msimin e gjuhs amtare n shkolln fillore, dhe po shton me ironi : -Si ka mundsi t msohet gjuha pa prkufizime. -M falni, - ndrhyra, - artikullin jua kam drguar un pr botim dhe, m vjen keq, po ju nuk e paskeni kuptuar. U largova tepr i zhgnjyer nga ai prjetim, po kuptova nj gj q lufta pr reformimin e msimit t gjuhs amtare n shkoll do t ishte e vshtir, madje shum e vshtir, ka u provua nga prvoja e viteve n vazhdim. Prjetimi i dyt m 1970. Prfunduam bashk me nj koleg librin e ri t klass s dyt. Ishte ndrtuar mbi bazn e parimeve t gjuhsis e didaktiks bashkkohore. Libri, pasi mori miratimin e specialistve t Shtpis Botuese t Librit Shkollor, u drgua pr miratim n Ministrin e Arsimit. Inspektori pr gjuhn dhe leximin pran Ministris, pasi e lexoj librin prgatiti nj recension prej m shum se 20 faqesh q e hidhnin posht librin. Kuptohet q filloi nj sherr ndrmjet Shtpis Botuese dhe Ministris. N kto rrethana ish zvendsministri i asaj kohe krkoi ta shihte vet tekstin. Pasi e pa, pa asnj koment, tha t shkoj pr botim. Kshtu, pra, si rezultat i mbshtetjes personale t zvendsministrit q, n fakt ishte edhe nj nga specialistt m t mir n fushn e pedagogjis, u hap rruga pr

modernizimin e msimit t gjuhs amtare t paktn n shkolln fillore. Prjetimi i tret nuk e mbaj mend vitin, po para 1987. Krejt pa pritur na njoftojn se do t bhet nj mbledhje me rndsi n Ministrin e Arsimit. Shkojm, nuk dihej se prse do t flitej. Jam ndr t tjer bashk me Prof Demirajn. Salla e madhe e Ministris e mbushur plot me njerz. Ulet presidiumi, antari i Byros Politike dhe zvends kryeministri i kohs, ministrja e arsimit dhe nj a dy t tjer q nuk i mbaj mend. Hapet mbledhja dhe aty marrim vesh se problemi pr t cilin ishim mbledhur e do t diskutohej ishte heqja e msimit t gjuhs amtare nga shkolla e mesme. N fakt ishte br nj mbledhje e Komitetit Qendror, ku ishte diskutuar pr kt shtje dhe ishte marr vendimi q t hiqej gjuha nga shkolla e mesme dhe, sipas tradits s kohs, kjo duhej prligjur edhe nga baza, kupto arsimtart. Fillon nj diskutim nga msuesit q nuk linte hapsir pr asnj mendim ndryshe. I shqetsuar i drejtohem profesor Demirajt n se ishte dakord q t hiqej gjuha nga shkolla e mesme. - Jo, -m tha, - po un e kam thn fjaln time n mbledhjen e KQ. N kt gjendje tensioni krkova ti bj nj pyetje nj msuesi i cili tha se duhet t hiqet gjuha nga shkolla e mesme dhe t shkarkohej n shkolln tetvjeare. Pyetja ime qe e thjesht : -A nuk rrezikohet kshtu formimi gjuhsor i brezit t ri? Ndrhyrja e zvends kryeministrit qe e menjhershme : -Po pse nuk e bjn gjuhn amtare n shkolln e mesme n vendet e tjera t bots? -A kemi ne arsye t veanta pr ta br gjuhn n shkolln e mesme? -Po, i thash kemi tri arsye: e para, gjuha letrare tek ne sht e re; e dyta, ne duam t ja msojm gjuhn letrare njsoj atij q sht n Tiran dhe atij q sht n fshatin m t humbur t Tropojs dhe e treta, ndikimi i dialekteve tek ne sht ende shum i fuqishm. E ndrpreu mbledhjen dhe kur u kthye pa ln shteg pr diskutime ndryshe tha: -Kta t shkencs duhet ta njohin m mir gjendjen n vendet tjert n kt fush. E vrteta ishte se un e kisha n shtpi Metodikn e rusishtes n shkolln e mesme nj libr me m shum se dyqind faqe dhe njihja prvojn franceze, meqense kisha br studimet pasuniversitare atje, po nuk mund ti prdorja kto argumente n ato kushte. Dhe t nesrmen doli n gazet se u hoq gjuha n shkolln e mesme. Prjetimi i katrt 1987. Kishte koh q bheshin prpjekje pr rishikimin e programeve t msimit t gjuhs amtare, sepse ndjehej q nuk mund t vazhdohej me programet e tekstet n fuqi. Tekstet e klasave V-VIII n t vrtet ishin tekstet e universitetit t zvogluara e t kondensuar. Dhe udia qe se, mbas disa viteve pun, komisioni i Ministris i ngarkuar pr rishikimin e programeve dhe teksteve t gjuhs amtare, kishte arritur n prfundimin se ato kan nevoj vetm pr modifikime. N kto kushte m thrret Ministri i ri i i arsimit, i cili kishte mbaruar studimet pasuniversitare s bashku me mua n Franc, dhe m krkon t marr prsipr drejtimin e puns pr reformimin e programeve dhe t teksteve t gjuhs amtare n shkoll. I thash se isha dakord po se kisha disa kushte. - far kushtesh? - me tha, -krkon koh? - Jo, - i thash, -po, a do t mundeni ju ti kundrviheni zvends kryeministrit, sepse aty do t shkoj puna. - N do t pyesim njqind vet dhe do t bjm si dim vet, - m tha. - Dakord, - i thash, -po un m par do t bj platformn dhe ju do ta firmosni dhe pastaj

mund t fillojm nga puna. U b platforma, u firmos nga Ministri dhe po bheshim gati t fillonim nga puna. Nuk kan kaluar shum dit dhe drejtori i Institutit t Studimeve Pedagogjike t asaj kohe bri tentativn e par pr ta prishur punn e nisur, por pa sukses, platforma me firmn e Ministrit e shtangu nismn e tij, ndonse vshtirsit q do t na krijoheshin prej tij nuk reshtn kurr, po gjithsesi brenda nj kohe do t thosha rekord, pasi u hartuan dhe u aprovuan kriteret e hartimit t programit t ri, u hartuan tre tekste pr nxnsit dhe tre tekste pr msuesi e klasave II-IV t ciklit t ult dhe katr tekste pr nxnsit e klasave V-VIII t ciklit t lart, pra, dhjet tekste t reja, t cilat jan prdorur me sukses deri n vitin 2004, pra, pr rreth 15 vjet me radh n Shqipri dhe Kosov. I thash t gjitha kto pr t ju thn se zgjidhja e problemeve q lidheshin me modernizimin e programeve dhe teksteve t gjuhs amtare nuk ka qen e leht. Gjithsesi edhe nga kto q u than del se prpjekjet dhe trashgimia shkencore pedagogjike n kt fush nuk ka munguar. Ajo, n t vrtet fillon m hert dhe lidhet me prvojat e krijuara n msimin e gjuhs amtare nga breza t tr studiuesish e msuesish patriot. Do t prmend ktu kontributin e dhn pr prshkrimin e strukturs s shqipes prmes gramatikave t K. Kristoforidhit, S. Frashrit, A. Xhuvanit, I. D. Sheperit, J. Rrots, O. Myderrizit, fjalorin e K. Kristoforidhit, fjalorin e Bashkimit, t Gazullit etj. N periudhn e paslufts u shkua m tutje prmes gramatikave normative t K. Cipo, M. Domi, Sh. Demiraj. U hartua Fonetika dhe gramatika e gjuhs s sotme shqipe, Fjalori i gjuhs s sotme shqipe dhe u zgjidh prfundimisht problemi i gjuhs letrare shqipe n Kongresin e drejtshkrimit m 1972. N msimin e gjuhs amtare n shkoll, prve tradits son shkencore dhe pedagogjike, n nj mnyr ose n nj tjetr ka ndikuar edhe tradita shkencore e pedagogjike evropiane dhe botrore. Prej kohsh studimet kan vrtetuar se veprimtaria ligjruese formon nj trsi n t ciln grshetohen n nj t vetme gjuha dhe ligjrimi, se gjuha si sistem dhe aktet e ligjrimit konkret jan dy an t nj dukurie t vetme, se t njohsh gjuhn do t thot t njohsh edhe sistemin edhe aktet e ligjrimit konkret. Studimet kan vrtetuar gjithashtu se gjuh shqipe, ashtu si edhe gjitha gjuht e tjera, n gjendjen e sotme nuk paraqitet si nj madhsi homogjene, po si nj trsi variantesh territoriale n krye t cilave qndron shqipja standarde n trajtn e shkruar dhe t folur, se n shqipen standarde jan prvijuar katr stile themelore : stili i letrsis artistike, stili politiko-shoqror, stili shkencor-teknik dhe stili shtetror-administrativ q kan krijuar secili nj sistem m vete mjetesh gjuhsore me vler t veant. Ato kan vrtetuar se gjuha shqipe ndryshon n vartsi t situats s komunikimit, t numrit t bashkbiseduesve dhe t natyrs s marrdhnieve me ta, t qllimit t komunikimit etj., se n vartsi nga situata e komunikimit ndryshojn edhe regjistrat ose nivelet gjuhs shqipe (niveli familjar, i zakonshm dhe i lart), q karakterizohen nga nj fjalor dhe sintaks e veant etj. Pra, sht br e qart se t gjitha kto jan t rndsishme dhe nuk mund t mos merren para sysh n procesin e programimit t njohurive pr gjuhn amtare dhe n procesin e hartimit t teksteve dhe n praktikn e puns msimore n shkoll. Po, pr msimin e gjuhs amtare n shkoll sht me rndsi t dallohet ajo q sht kryesore, e domosdoshme dhe e rndsishme, nga ajo q sht e dors s dyt dhe e parndsishme; ajo q i shrben rritjes s aftsive e shprehive

komunikuese t fmijve, nga ajo q sht e prgjithshme dhe e panevojshme. Po cila sht konkretisht trashgimia n fushn e msimit t gjuhs amtare n periudhn para dhe paslufts deri n ditt tona? Duke e par historin e msimit t gjuhs amtare n shkoll n dritn e t dhnave t sotme, nuk besoj se shkelim n drras t kalbur n qoft se themi se thelbi i trashguar nga periudha e para lufts dhe deri n vitet gjashtdhjet ka qen konceptimi i gjuhs si gramatik, karakteri linear i programeve dhe verbalizmi n metodn e dhnies s njohurive n tekste dhe n orn e msimit. Pra, e tr prmbajtja e msimit t gjuhs amtare n shkoll deri n vitet gjashtdhjet ka qen njohuri pr sistemin gramatikor, pra, teori gramatikore e pastr. Programimi i njohurive ka qen linear, sht filluar me fonetikn sht vazhduar me morfologjin dhe sintaksn. Kjo do t thoshte q nuk merreshin sa dhe si duhet parasysh, nga njra an, veorit e zhvillimit mendor dhe psikologjik t fmijve dhe, nga ana tjetr, q n dhnien e njohurive pr sistemin gjuhsor duhet t nisemi nga funksioni pr t ardhur tek forma. Metoda e parashtrimit t njohurive n tekste po edhe n klas ka qen verbale ose m mir verbaliste, msuesi shpjegonte nxnsit dgjonin, pra, nxnsve njohurit e reja u jepeshin t gatshme, msuesi nuk ishte n rolin e drejtuesit e organizuesit t ors s msimit, po t transmetuesit t njohurive, ka e rrezikonte prvetsimin e ndrgjegjshm e t qndrueshm t njohurive. N vitin 1969 n kuadrin e nisms pr revolucionarizimin e shkolls (1966) u krijua nj hapsir pr ti hapur rrugn modernizimit t msimit t gjuhs amtare n shkoll. Duke prfituar nga kjo situat, ne, n kundrshtim me programin e ri t hartuar mbi t njjtat parime q ishin ndrtuar edhe programet e mparshme, prgatitm tekstin e ri Gjuha shqipe II me prmbajtje, struktur e metod krejt t ndryshme nga ajo q kishte funksionuar deri n viti 1969. Ishte hera e par q n nj libr gjuhe parashikoheshin ve e ve njohuri pr zhvillimin e gjuhs s folur, njohuri pr gjuhn e shkruar, njohuri pr sistemin gjuhsor dhe njohuri pr drejtshkrimin t ndara n katr rubrika pr do jav dhe me lidhje t brendshme ndrmjet tyre. Si tham n hyrje t ksaj ligjrate, me gjith prpjekjet q u bn pr ta penguar botimin e tij, libri doli nga shtypi dhe u hap rruga pr serin e re t teksteve pr ciklin e ult. Pra, n kundrshtim me programin e hartuar nga Ministria, po me mbshtetjen personale t zvends ministrit t kohs u b e mundur t futen n shkolln shqiptare tekste t reja me metoda bashkkohore pr klasat II-IV. Kjo diktoi krkesn pr ndryshimin trsor t programit pr kto klasa. Pra, pr her t par n periudhn 1970-1974 arritm t hartonim pr ciklin e ult programe dhe tekste q merrnin parasysh arritje m t reja bashkkohore n kt fush nga shkencat gjuhsore dhe psiko-pedagogjike shqiptare dhe botrore. Ato funksionuan me sukses rreth 20 vjet. Po, pavarsisht nga suksesi i tyre, nuk qe e mundur n at koh, pr shkak t qndrimeve konservatore dhe burokratike t administrats s athershme, t shtrihej kjo metod bashkkohore edhe n ciklin e lart t tetvjeares. U desh t pritej viti 1987 q t hapej rruga pr shtrirjen e ksaj prvoje edhe n ciklin e lartt shkolls tetvjeare. Dhe kjo prsri si rezultat i mbshtetjes personale t Ministrit t ri t arsimit q kishte formim evropiane. Ajo q u realizua pas vitit 1987 n prmbajtjen, n strukturn e programit dhe n metodn e msimdhnies, qe nj revolucion i vrtet n msimin e gjuhs amtare n shkoll. Prmbajtja e msimit t gjuhs amtare n shkoll pushoj s qeni njohuri pr sistemin gramatikor ose teori gramatikore e pastr. Nga 1041 or t

planifikuara pr msimin e gjuhs amtare n shkolln tetvjeare, afrsisht 440 or ose 40% e tyre pr her t par u planifikuan pr problemet e prdorimit t gjuhs me goj dhe me shkrim n stile, ligjrime e situata t ndryshme komunikuese. U vendosen raporte m t drejta ndrmjet njohurive fonetike, fjalformuese, leksikore, morfologjike dhe sintaksore. Pr her t par u kalua n tr sistemin arsimor tetvjear nga sistemi linear i njohurive n sistemin koncentrik duke u ndrthurur njohurit fonetike, fjalformuese, leksikore, morfologjike dhe sintaksore brenda nj klase dhe nga klasa n klas n tr ciklin e shkolls tet vjeare. Kjo bri t mundur q n programimin e njohurive pr sistemin gjuhsor t merreshin parasysh nga njra an veorit e zhvillimit mendor dhe psikologjik t fmijve dhe, nga ana tjetr, n dhnien e njohurive pr sistemin gjuhsor t niseshim nga funksioni pr t arritur tek forma. U zgjeruan njohurit pr variantet territoriale dhe stilistike t gjuhs shqipe, si edhe pr kulturn e gjuhs. N metodn e parashtrimit t njohurive n program dhe n tekste kalohej nga e prgjithshmja tek e veanta, nga teksti tek fjalia, nga fjalia m e shkurtr e mundshme ose fjalia minimale te grupet e fjalve t kryefjals dhe t kallzuesit e kshtu me radh. N renditjen e njohurive gjuhsore niseshim nga funksioni pr t arritur tek forma. Kjo prbnte edhe thelbin e kthess n raport me metodn tradicionale q nisej nga forma pr t arritur tek funksioni. U braktis verbalizmi si metod e parashtrimit t njohurive n librat e gjuhs, po edhe n orn e msimit. Krkohej q nxnsit ti zbulonin vet njohurit e reja, pra, t mos u jepeshin si t gatshme, ka siguronte nj prvetsim m t mir e m t qndrueshm t njohurive. Kto ishin vetm disa nga risit m t prgjithshme t cilat, besojm, kan luajtur nj rol t drejtprdrejt n tr punn pr zotrimin aktiv e krijues t gjuhs son letrare n shkoll. E gjith kjo prvoj u shtri edhe n Kosov. N vitin 1997 n Shqipri, pa nj analiz t puns s br dhe rezultateve t arritura, pra, pa nj prgatitje paraprake Instituti i Studimeve Pedagogjike t Tirans filloi punn pr hartimin e programeve t reja t msimit t gjuhs amtare n shkoll. Nuk sht dhn asnj shpjegim serioz se cilat ishin arsyet dhe synimet e ksaj nisme. Nga t dhnat q kemi kjo pun ka vazhduar pa ndrprerje deri n vitin 2002, po pa ndonj rezultat konkret. N vitin 2002- 2003 n Shqipri dhe n Kosov filloi reformimi i sistemit arsimor. Sistemi 4+4+3 u zvendsua me sistemin 5+4+3/4, ka solli si rezultat nevojn e hartimit t programeve e teksteve t reja pr msimin e gjuhs amtare n kto hapsira, po edhe tek shqiptart e Mali t Zi. Ishte nj pun e vshtir q krkohej t realizohej n koh rekord. Me gjithat kishte disa prparsi q e lehtsonin realizimin e detyrs. N botn shqiptare n prgjithsi kishin ndodhur ndryshime t rndsishme. Si rezultat i ktyre ndryshimeve, si edhe i nevojs pr t'ju prshtatur edhe n fushn e arsimit standardeve ndrkombtare, ishin rritur krkesat e shoqris edhe ndaj formimit gjuhsor e kulturor t brezit t ri n prgjithsi dhe t nxnsve n veanti, ka lejonte t shkohej m tutje drejt standardeve ndrkombtare edhe n programimin dhe prvetsimin e njohurive dhe shprehive pr gjuhn amtare. N periudhn pas vitit 1987 prvojat e reja t krijuar n fushn e msimit t gjuhs amtare (19871996) e kishin transformuar e msimin e gjuhs amtare n shkoll. Sistemi i ri arsimor 5+4+3 krijonte nj hapsir t re pr nj programim njohurish gjuhsore n prputhje me standardet ndrkombtare, si edhe pr nj kalim t but dhe t natyrshm nga klasa n klas. Po kishte edhe shum vshtirsi. Vshtirsia e par lidhej me at q nuk kishte dhe nuk ka

as sot kritere teorike t pranuara prgjithsisht pr zgjidhjen e problemeve q lidhen me programimin dhe prvetsimin e njohurive pr gjuhn amtare dhe se n vende t ndryshme ka praktika t ndryshme t konceptimit, parashtrimit dhe programimit t prmbajtjes s msimit t gjuhs amtare n shkoll q varen nga stadi i zhvillimit t do vendi, nga niveli i studimeve pr gjuhn dhe letrsin n kt ose at vend dhe nga tradita e do vendi. Nuk kishte organizma t specializuara q merreshin me hartimin e programeve e teksteve pr msimin e gjuhs amtare. Normalisht kjo pun do t duhej t paraprihej nga studime t specializuara shkencore e psiko-pedagogjike, gj q n kushtet e athershme as q u shtrua. far pritej t bhej? Pritej ose presupozohej t merreshin parasysh rezultatet e arritura dhe t shkohej m tutje drejt standardeve ndrkombtare n programimin e njohurive pr gjuhn amtare n tr sistemin shkollor n Shqipri dhe n Kosov, e pse jo edhe tek shqiptart e Malit t Zi. N Shqipri kjo detyr ju besua atyre q kishin shtat-tet vjet q paguheshin pr kt pun, po q nuk kishin nxjerr gj n drit. Puna u b e mbyllur pa transparencn e nevojshme dhe shpesh nga pozita e interesa personale. Tipik n kt drejtim sht programi i klass s par q u hartua n funksion t tekstit t hartuar tre vite m par nga vet personi q ishte ngarkuar t drejtonte kt pun me interes kombtar. N Kosov u ndoq nj rrug m transparente, u organizuan grupe pune, pjestar i t cilave kam qen edhe un n cilsin e ekspertit ndrkombtar. E vrteta sht se n Shqipri dhe n Kosov u b nj pun e shpejtuar dhe e pa koordinuar. Dhe rezultatet, sipas gjykimit ton, duke u prqendruar vetm n analizn e programit t shkolls nntvjeare paraqiten si vijon : tre programe t ndryshme nga njeri tjetri n struktur dhe n prmbajtje. Tri zgjidhje t ndryshme. N Shqipri programit i klass s par si u tha m sipr u ndrtua sipas abetares t hartuar tri vjet para programit dhe si i till ai ndryshon trsisht nga klasat e tjera. Programi i klass s dyt ka pes rubrika: t dgjuarit, t folurit, t lexuarit, t shkruarit dhe njohuri rreth gjuhs, kurse programet e klasave t tjera kan katr rubrika : t dgjuarit dhe t folurit, t lexuarit, t shkruarit, njohuri rreth gjuhs. N Kosov gjuha dhe leximi u shkrin n nj program t prbashkt, me prjashtim t klass s nnt ku, jo vetm u ruajt ndarja gjuh ve dhe letrsi ve, po edhe struktura e programit t ksaj klase sht krejt e ndryshme nga ajo e klasave t tjera. Pra, N klasat (I VIII) lnda quhet gjuh shqipe dhe sht e ndar pr do klas n tri rubrika: 1. t dgjuarit dhe t folurit; 2. t lexuarit dhe 3. t shkruarit, kurse n klas t nnt lnda quhet gjuh shqipe dhe letrsi dhe programi sht i ndar, ve pr gjuhn shqipe dhe ve pr letrsin dhe secila prej tyre ka katr rubrika: I. Trsit tematike, II. Zbrthimi i trsive tematike, III Qllimi, IV Literatura, pra, nj struktur q nuk ka asgj t prbashkt me strukturn e programit t klasave pararendse, ndrsa n klasn e dhjet vijohet me rubrikat e klasave I-VIII, pra, mungon vijueshmria. Programi i gjuhs shqipe n Mal t zi pr shkolln nntvjeare quhet Gjuh shqipe dhe letrsi. Programi ndahet n tre cikle q prfshijn prkatsisht klasat I-III, IV VI dhe VII- IX. Duke filluar nga klasa e dyt programi i do klase sht i ndar n nj pjes t par q quhet msimi i gjuhs dhe n nj pjes t dyt q quhet msimi i letrsis.

N pjesn e par q quhet msimi i gjuhs jepen: qllimet operative, aktivitetet, nocionet ose prmbajtjet, korrelacioni ose lidhja me lndt tjera. N pjesn e dyt q quhet msimi i letrsis ruhen rubrikat : qllimet operative, aktivitetet, nocionet ose prmbajtjet, korrelacioni ose lidhja me lndt tjera. Pra, duke ln m nj an inkosekuencat brenda t njjtit program, konstatojm se programet e gjuhs shqipe n Shqipri, Kosov dhe Mal t Zi dallohen nga njeri tjetri n struktur dhe n prmbajtje. Dallimet kan t bjn me thelbin e problemeve. N Shqipri shkrirja ose m mir bashkimi i gjuhs me leximin sht br n tr programin e gjuhs s shkolls nntvjeare dhe formalisht edhe n tekstet prkatse. Them formalisht se n t vrtet n tekstet e aprovuara deri tani nga MASH-i nuk kemi shkrirje po bashkim mekanik t gjuhs me leximin, ka e komprometon trsisht synimin e programit t ri pr ti shkrir ato n nj trsi t vetme. N Kosov shkrirja ose m mir bashkimi i gjuhs me leximin sht prgjithsuar vetm n programet e klasave I-VIII dhe n tekstet e ciklit t ult, kurse n programin e klass s nnt dhe n tekstet e klasat VI-IX sht ruajtur ndarja gjuh lexim. N Shqipri dhe Kosov nuk sht argumentuar shkrirja ose bashkimi i gjuhs me leximin n at mas sa sht br n njrin vend ose n tjetrin, kurse n Mal t Zi ruajtja brenda programit e ndarjes n gjuh dhe lexim sht argumentuar dhe zbatuar edhe n praktikn e hartimit t teksteve t reja. Sipas ekspertve t sotm nxnsit kan m shum vshtirsi n leximin, kuptimin, interpretimin dhe shkrimin e teksteve joletrare se sa t teksteve letrare. Pr kt arsye ata, me t drejt, mendojn q n tekstet e gjuhs t shqyrtohen dhe analizohen tekste joletrare, kurse n tekstet e leximit tekste letrare. Kjo sht nj risi q jep mundsi t shkohet shum m prpara n aftsimin e nxnsve pr t folur e shkruar, n prputhje me situatat, tekste t llojeve e tipeve t ndryshm q n etapn e sotme jan br shum t larmishm e kompleks. Ajo q t udit m shum sht se n librat e rinj t miratuar n kuadrin e ksaj reforme n Shqipri, n kundrshtim me nj nga krkesat themelore t nj programi q pretendon t jet bashkkohor, n renditjen e njohurive sht kaluar nga sistemi koncentrik n sistemin e vjetr linear, kurse n parashtrimin e lnds n tekste sht rikthyer verbalizmin n ciklin e lart t shkolls nntvjeare. Pr fat kjo nuk ka ndodhur t paktn me nj pjes t teksteve t gjuhs amtare t miratuara n Kosov, kurse n Mal t Zi sitemi koncentrik dhe mnjanimi i verbalizmit sht nj detyrim q imponohet nga struktura e programit dhe ndarja e teksteve n tekste pr nxnsin, pr msuesin dhe n libra pune. sht krijuar, pra, nj situat paradoksale pr msimin e gjuhs amtare. Jemi nj komb, kemi nj gjuh letrare, po pr msimin e saj kemi tre ose m shum programe me konceptime dhe realizime deri kontradiktore t ktij procesi. Kjo bn q nxnsit, msuesit po edhe prindrit t harxhojn energji maksimale pr t arritur rezultate minimale n msimin e gjuhs amtare n shkoll. Pr ne raporti energji t harxhuara dhe rezultate t arritura duhet t jet kriteri baz i vlersimit t programeve, t teksteve dhe metodave q prdorim n msimin e gjuhs amtare. Kjo vlen edhe pr programet, tekstet dhe metodat q prdoren me fmijt shqiptar n shkollat jasht. Po pr kto nuk mund t shprehem sepse nuk e kam informacionin e nevojshm. Pra, n kundrshtim me prvojat e sotme bashkkohore n msimin e gjuhs amtare ne po i detyrojm nxnsit, msuesit po edh prindrit q, t harxhojn pr msimin e gjuhs amtare energji maksimale pr t fituar njohuri minimale.

Puna ka shkuar deri aty sa n tekstin e msuesit t klass s par n Shqipri ti krkohet prindrit q t mbaj n zyr disa libra fmijsh mbi tryezn e puns dhe n kohn e pushimit t marr n telefon fmijn e tij dhe ti lexoj dika prej tyre (M. GJOKUTAJ..., Teksti i Msuesit, Abetare, Tiran 2005, fq.58). Besoj se komentet jan t teprta. Kjo sht gjendja n linjat e prgjithshme, kurse po t futemi m thell n analizn e tyre do t konstatojm se pr hartimin e tyre sht punuar pa prgjegjsi dhe me diletantizm, nuk jan marr, pra, parasysh arritjet e derisotme tek ne, po as ato t arritura n studimet bashkkohore n kt fush. Pr t ilustruar kt ide do t ndalemi ktu vetm n analizn e metods s propozuar pr msimin e leximit dhe shkrimit n klasn e par. far metode rekomandon, ndr t tjera, programi i ri pr msimin e gjuhs amtare n shkoll? N programin e ri t klass s par thuhet shprehimisht : Gjuha shqipe fillon te msohet n familje, vazhdon me pas n arsimin parashkollor prmes ushtrimeve t t folurit dhe aftsimit t fmijve pr t lexuar e shkruar n mnyre globale. N objektivat e prgjithshme t programit krkohet q nxnsi : t lexoj n mnyr globale 30-40 fjal e grupe fjalsh, t modeloj dhe shkruaj fjal globale si: libr, faqe. titull, shkronj etj. Edhe gjat zbrthimit t programit n periudhn e para abetares krkohet lexim global dhe shkrimi i elementeve t shkronjave dhe i fjalve e fjalive t thjeshta n mnyr globale. Kur flitet pr metodat rekomandohet, ndr t tjera, edhe metoda globale, krkohet q ajo t prdoret n fazn prgatitore, por edhe ne hapat e para te msimit te abetares. sht e rndsishme, thuhet n program, q gjat ushtrimit te saj, msuesi ti ushtroj nxnsit pr t lexuar e shkruar n mnyr globale fjal t fjalorit t nevojshm dhe t domosdoshm, i cili do t'u duhet nxnsve pr t lehtsuar m tej procesin e t lexuarit dhe t shkruarit. N kt kuptim, msuesi mund ta ndrtoje vet kt fjalor. Ai mund t prbhet nga disa fjal t thjeshta dhe pak folje t nevojshme pr faqet e para t abetares, ku nuk mund t lexohen n mnyre sintetike. Po cilat metoda prdoren sot n bot pr msimin e leximit dhe shkrimit dhe cili sht mendimi i specialistve pr metodn globale ose gjysm globale q rekomandon programi n Shqipri? N Angli Ministri Ruth Kelli ka deklaruar n fillim t vitit 2005, q e vetmja metod e pranuar, duke filluar nga shtatori i vitit 2006 pr nxnsit 5 vjear (viti i par i fillores) do t jet vetm metoda silabike e pastr. Kjo metod konsiston n at q i ndan fjalt n shkronja dhe u lejon fmijve t rindrtojn a rikrijojn tingullin, pastaj t zbulojn fjaln. sht fjala, pra, ti jepet prparsi dekodimit a deshifrimit para kuptimit t fjals ; shemb. Street : s-t-r-e-e-t) Jan braktisur pra t gjitha metodat e tjera: -Fonike-analitike (q sht nj gjysm globale) e ndan fjaln n rrokje (street : str-eet) -Fjalsore e plot q paraqet tekstin, fjalit, pastaj fjalt n kontekstin e tyre me ndihmn e figurave. Qeveria angleze ka vendosur,pra, ta braktis Strategjin kombtare t Lexim-shkrimit (National Literacy Strategy) t vendosur n vitin 1997, pr t kaprcyer situatn e vshtir t krijuar. sht provuar se, si rezultat i zbatimit t metodave globale ose gjysm globale, 20% e fmijve n moshn 11 vjeare nuk ishin t aft t lexonin e shkruanin.

N Shtetet e Bashkuara M 1997, Kongresi i Shteteve t Bashkuara i ka krkuar Institutit Kombtar t shndetit t fmijve dhe t zhvillimit njerzor (National Institute of Child Health and Human Development (NICHD)), q, n bashkpunim me Ministrin e Edukimit, t mbledhin t dhna n rang kombtar pr t verifikuar efektivitetin e metodave t ndryshme t prdorura n shkoll pr msimin e leximit. Analizat kan vrtetuar q metodat sistematike jan superiore jo vetm n krahasim me metodat ideovizuale (whole word) por edhe me metodat gjysm-globale (whole language). Sot, programi Asnj fmij i ln (No Child Left Behind Act), i votuar m 2002 nga Kongresi i Shteteve t bashkuara, rekomandon metodn fono-sintetike pr t msuar leximin. N Australi N nj studim t br n Australi n vitin 2005 pr msimin e leximit sht arritur n prfundimin q sht krejt evidente q metodat konstruktiviste t msimit, prfshir metodat globale, nuk jan n t mir t nxnsve q kan vshtirsi pr t msuar, dhe n mnyr t veant, t atyre q kan vshtirsi t msojn t lexojn T gjitha t dhnat tregojn q nxnsit jan t sigurt pr nj rezultat shum t mir kur msuesit prfshijn n mnyr eksplicite n praktikn e puns s tyre elementet q vijojn : ndrgjegjsim pr fonemat, pun me tingujt, strvitje n lexim, zotrim fjalori, pun pr kuptimshmrin . N Franc Ministri francez i arsimit Gilles de Robien n vitin 2006 ka deklaruar se krkimet shkencore vrtetojn q metodat me nisje ose fillim global jan shum m pak efikase se metodat me fillim fono-sintetik ose silabik, dhe se jan t paprshtatshme pr nxnsit e dobt . N Gjermani Metoda silabike prdoret nga shumica (Lnder Lindor dhe Bavire sidomos), ndonjher dhe metoda mikste. Po n territorin gjerman sht e prhapur metoda natyrore (Lapproche orale et communicative de la lecture lie aux situations vcues par les lves) n momentet e para t msimit t leximit. N Finland N Filand msimi i leximit sht i pastr silabik. N Finland fmijt hyjn n klasn paraprgatitore 6 vje dhe fillojn shkolln, prfshir edhe leximin 7 vje : ky sistem sht ende i afrt me sistemin sovjetik q ka dhn prova t mira. Sipas ankets PISA pr shprehit dhe njohurit e fmijve 15 vjear, Finlanda z vendin e par n t gjitha fushat prfshir edhe leximin.

N Itali N Itali sht zbatuar prgjithsisht metoda mikste, n kushtet e mungess s direktivave nga ministria pr shkak t autonomis shkollore q ia beson msuesit zgjedhjen e metods n funksion t nxnsve Ekspertt italian n fushn e pedagogjis jan t nj mendjeje q metoda globale favorizon nxnsit m t mir dhe penalizon t tjert. Sipas ministrit t vjetr t Arsimit, Tullio Di Mauro, nj n katr nxns nuk di as t lexoj as t shkruaj kur mbaron kolegjin (shkolln tetvjeare). N Zvicr N Zvicr n metoda kryesore e msimit t leximit sht silabike.

far thon shkenctart e specializuar n studimin e leximit Franck Ramus, punonjs shkencor n laboratorin e shkencave njohse dhe psikologjike t Parisit, lidhur me kt metod ka deklaruar n 2005: Metoda globale sht suprimuar madje zhdukur prej 30 vjetsh, kurse metoda mikste q e ka zvendsuar sht zbatuar shpesh her, sipas parimeve me frymzim globale , duke i kushtuar pak ose aspak rndsi msimit sistematik t lidhjeve grafem-fonem Krkimet shkencore, ka deklaruar ministri francez i arsimit Gilles de Robien n 2006 , vrtetojn q metodat me nisje ose fillim global jan shum m pak efikase se metodat me fillim fono-sintetik ose silabik, dhe se jan t paprshtatshme pr nxnsit e dobt . Sprenger-Charolles, psikolinguiste, drejtore krkimesh n laboratorin e studimeve lidhur me prvetsimin dhe patologjin e gjuhs tek fmijt : Fmijt q deshifrojn m mir n fillim, msojn m shpejt dhe m mir pastaj ; deshifrimi sht kusht sine qua non pr msimin e leximit Ose Stanislas Dehaene, profesor Collge de France, drejtor i njsis INSERM-C.E.A. t "Neuroimagerie cognitive", n spitalin Frdric-Joliot : Pjesa e trurit e specializuar pr leximin duket se nuk funksionon gjat njohjes globale t fjalve . Prkundrazi ajo i ndan fjalt e shkruara n elemente t thjeshta (shkronja, grafema), para se sa ti identifikoj dhe shton se Shum krkime prputhen n sugjerimin q t msuarit sht m i shpejt n qoft se e drejtojm vemendjen e fmijve tek grafemat (q jan t koduara n kt pjes) dhe lidhjet grafem-fonem Alain Bentolila, profesor i gjuhsis n universitetin Paris V, q kundrshton vrejtjet q dgjohen ndonjher pr metodn silabike a rrokjesore : nuk sht pra deshifrimi shkaku i nj leximi t shkputur nga kuptimi, por mungesa e nj fjalori t mjaftueshm n gjuhn e folur, q nuk i lejon ata t rrokin kuptimin Me fjal t tjera arsyet e braktisjes s metods silabike pr nj periudh nuk kan qen t bazuara

M 1998-1999 n SHBA sht ndrmarr nj studim i gjer nga Instituti kombtar i shndetit t fmijve dhe i zhvillimit njerzor( National institute of child health and human development ) i cili ka shqyrtuar n nj numr t madh shkollash rezultatet e metodave t ndryshme t prdorura pr msimin e leximit. Rezultati ka qen krejt i qart : metodat sistematike jan superiore jo vetm ndaj metodave ideovizuale, por edhe ndaj atyre gjysmglobale. Shkurt, thuhet n konkluzionet e ktij studimi metodat me nisje globale jan ma pak efikase se metodat me fillim fono-sintetik, ose silabik. Madje, pr nxnsit m t dobt ose pa mbshtetje t mjaftueshme n familje, ajo prbn nj rrezik t vrtet, q ata t ndodhen para vshtirsish t pakaprcyeshme n prvetsimin e kodit alfabetik Kto vshtirsi vin nga q metodat me nisje globale mbshteten n njohjen gati fotografike t fjalve dhe jo n njohjen e elementeve q e prbjn. N kto kushte t lexosh ngjan nj gjegjze, ku ka nj hipotez : nxnsit nuk lexojn n kuptimin e vrtet t fjals po njohin nj imazh q ju kujton nj kuptim t prafrt. Ju mund t thoni q me metodat globale a gjysm globale 80% e nxnsve arrijn t msojn t lexojn. Po, por jan 20% t tjer q ne na preokupojn. Pr mua shkruan ministri i arsimit i Francs, konkluzioni i gjith ksaj sht i thjesht dhe i qart : msimi i leximit duhet t filloj nga tingujt dhe rrokjet. Duhet thn qart, pastr, n mnyr eksplicite dhe br me dije trsis s sistemit edukativ. N dallim nga metodat me fillim global (mikste) q nisen nga e tra pr t arritur tek e veanta, metoda fono-sintetike ose silabik ose rrokjesore niset nga e veanta pr t arritur tek trsorja: ajo lejon, q, q n fillim tu japim fmijve instrumentet e nevojshme pr t qen t pavarur dhe t suksesshm. sht nj metod ndrtuese q u jep siguri fmijve 6/7 vjear. Si prfundim do t thoja se do t na duhet ende shum pun pr t zgjidhur n pajtim me krkesat e sotme problemet q shtron msimi i gjuhs amtare n shkoll. Vetkuptohet q formimi gjuhsor i brezit t ri nuk varet vetm nga puna q bhet n shkoll, ka edhe faktor t tjer, po pr ta nuk sht rasti t flitet sot ktu. M lejoni ta mbyll kt ligjrat me nj prshndetje t przemrt pr ju dhe t gjith msuesit e gjuhs shqipe kudo n bot, q punojn me prkushtim pr t ruajtur tek fmijt shqiptar, prmes msimit t gjuhs shqipe, ndjenjn e identitetit t tyre kombtar. Faleminderit.