ENERJ POLTKALARI LE YERL, YEN ve YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI

TMMOB MAKNA MHENDSLER ODASI ENERJ ALIMA GRUBU Sunan: Ahmet EN ZET Bilim ve Teknolojinin akl almaz bir hzla gelitii ve adna bilgi a denilen bu yzylda en nemli konularn banda geen yzylda olduu gibi yine Enerji gelmektedir. Enerji stratejik konumunu iki yzyldr korumaktadr. Gnmzde enerji retim ve tketim miktarlar lkelerin gelimiliinin en nemli gstergelerinden biri haline gelmitir. Bununla birlikte 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren sanayilemi lkelerde enerji tketimi kaynakl evre kirlilii (fosil yaktlarn yanmas sonucu kirletici gaz emisyonu) etkisini gstermi ve enerji evre ile birlikte anlmaya balanmtr. Dnyadaki enerji kaynaklarnn snrl olmasndan ve gelecekte enerji kaynaklarn ellerinde tutmak isteyen Gelimi Kapitalist lkeler (bata ABD olmak zere) enerji ve doal kaynaklar kontrol edebilmek iin enerji kaynaklarna sahip lkelere ekonomik ve siyasi alanda mdahele etmekte hatta ak askeri igal politikalarna kadar bavurmaktadr. Bu uygulamalarn son rnekleri deiik gerekelerle Afganistanda ve Irakta aka grlmektedir. Bu gereklerden hareketle bildirinin amac; lkemizin da baml hale getirilmi olan enerji politikalarnn terk edilerek, lkemizde bulunan yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn potansiyelinin aa karlmas ve bu balamda genel enerji retim-tketimindeki mevcut kullanm oranlarnn yukar kartlmas gereinin irdelenmesi olacaktr. Bu alma herhangi bir enerji kaynann bir dierinin nne karlmasn hedeememektedir.

295

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

GR
Enerjiyi ksaca bir cismin veya bir sistemin i yapabilme yetenei olarak tarif etmek mmkndr. Balca enerji eitleri; kimyasal enerji, s enerjisi, elektrik enerjisi ve mekanik enerji olarak sralanmaktadr. Bu enerjiler birbirlerine enerji dnm sistemleri sayesinde dnebilir ve i yapabilirler. Geleneksel olarak iki enerji trnden bahsedilmektedir. Bunlardan olduu gibi tketilen kmr, doal gaz ve petrol birincil (primer) enerji kayna olarak tanmlanmaktadr. Birincil enerji kaynann fiziksel dnmnden elde edilen elektrik, kok,havagaz vb. ise ikincil (seconder) enerji kayna olarak adlandrlmaktadr. Bilinen enerji kaynaklarna alternatif olarak gne enerjisi, rzgar enerjisi, jeotermal enerji, dalga enerjisi,hidrojen enerjisi vb. ilave edilmektedir. Dnyada enerji kaynaklar ierisindeki en byk paya fosil yaktlar (kmr, petrol, gaz) sahiptir. Alternatif enerji kaynaklar konusunda yaplan ok ciddi alma ve aratrmalara ramen fosil yaktlarn toplam dnya enerji tketimi ierisindeki oran halen %8590 orannda yer almaktadr. Gnmzde kullandmz ikincil enerjinin byk bir ksm da halen petrol, kmr ve doal gaz gibi fosil yaktlardan elde edilmektedir. Ancak bu yaktlarn rezervlerinin olduka snrl ve tkenmek zere olduu artk bilimsel almalar neticesinde somutlanmtr.

KRESELLEME SREC VE ENERJ POLTKALARI

21. Yzyl KRESELLEME ad altnda kapitalist sistemin temelini belirleyen smr ilikisinin yeniden tanmland bir sre olarak karmza kmaktadr. Kapitalist Kreselleme sreci ticari, mali ve snai sermayenin faaliyet alanlarnn ulusal snrlar aarak ok uluslu irketlerin egemenliinde dnya apnda yeni dzenlemelere yneltildii bir dnemdir. Bu dnemi uluslar aras sermayenin teknoloji ve enerji alannda bir egemenlik mcadelesi olarak da tanmlamak mmkndr. Bugn dnya leinde kreselleme srecinin temel aktrleri olan gelimi kapitalist lkelerin (emperyalist lkeler) uluslar aras sermayeye yeni smr alanlar amak zere gelimekte olan lkelere kendi programlarn dayattklar bir dnem yaanmaktadr. Bu programlar ile ulus-devlet modelinin geriletilerek eitli ekonomik ve siyasi savlarla kendi hukukunu ve ynetsel aralarn yaratt, bu srece ilikin dzenlemelerin bor yk altndaki gelimekte olan lkelere, Dnya Bankas ve IMF tarafndan dayatld ve kresel piyasa kurallar ile ulusal dzenlemelerin gerile-

296

Ahmet Eni

tildii grlmektedir. Egemen gler; uluslar aras sermayenin nndeki engelleri kaldrmak amacyla zelletirme olarak da tanmlanan neo-liberal politikalarla bu sreci amaya alrken, bir yandan da Irak ve Afganistan rneinde olduu gibi ak askeri igal yntemlerini de uygulamaktan geri kalmamaktadrlar. Uluslar aras sermayenin bir arac olan Dnya Ticaret rgtnn bnyesinde gerekletirilmekte olan ve lkemizin de altna imza att GATS anlamalar (Hizmet Ticareti Genel Anlamas) enerji de dahil olmak zere birok kamusal alann piyasalatrlmas, piyasa ilikilerine almasn kapsamaktadr. Kapitalizmin derin ekonomik krizi sonucu, rn fazlas oluumu ve kar getiren alanlarn klmesi sermayeyi, insanlarn en ok gereksinim duyduklar enerji(su, petrol, doalgaz vb.) eitim ve salk gibi hizmetleri yeni yatrm alanlar olarak dnmeye zorlamaktadr. Uluslar aras tahkim ve MA yoluyla gelimi kapitalist lkelere eitli ayrcalklarn salanmas ile dier birok alan gibi enerji alan da, uluslar aras sermayenin denetimine alarak piyasa istekleri dorultusunda ekillendirilmeye allmaktadr. Uluslar aras tekeller ve bunlarn kresel lekli rgtleri olan IMF, DB, OECD ve DT gibi finans kurulularnn da dayatt tek yanl ve alternatifleri reddeden serbest pazar ekonomisi uygulamalar bugn de egemenlerin krizini zmeye yetmemektedir. Yaanan krize bal olarak kapitalizmin uzun yllar sonra, dnya apnda genel bir ekonomik bunalma girildiinin sinyallerini vermesi ile birlikte, dnyann emperyalistler aras paylamnda statik bir denge hali olumaya balad. Bir yandan emperyalist lkeler tarafndan gelimekte olan lkelere yaplan ekonomik ve siyasi saldrlar bir yandan ise kendi aralarndaki pazar paylamndan kaynakl yeni ilikilerin kurulmas abalar gzlenmektedir. Bu srete AB (Avrupa Birlii) ekonomisinden sonra Japonya ve ABD ekonomisinde de byme durdu. Bu nedenle Japonya Uzak Asyadaki egemenliini askeri/politik bakmdan glendirmeye almaktadr. ABD (Amerika Birleik Devletleri) Krfez ve Balkan operasyonlaryla bir kez daha blgede ele geirdii stnln dier glerin basklamasyla istedii hzda yaygnlatramamaktadr. Rusya ise inle oluturduu anghay ittifak ile, enerji yata n Asya ve Kafkasyadaki geleneksel egemenliinden vazgemek istememekte ve drdnc g olarak ABnin de (Avrupa Birlii), ABD (Amerika Birleik Devletleri) ve Japonyaya kar meydan okuduu grlmektedir. Gelinen yzylda emperyalist gler aras ilikide, enerji ve enerji kaynaklarnn en nde gelen etkenlerden biri olduu aktr. nmzdeki 20-30 yl iinde de hem

297

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

genel uluslar aras ilikiler alannda hem de ABD d politikasnn ncelikler listesi iinde enerji jeopolitiinin arlnn giderek artaca grlmektedir. nsan yaamnn vazgeilmez bir paras olan enerji, gemite olduu gibi bugnde dnya ve Trkiye gndeminde tartlan konularn banda yer almaya devam etmektedir. Enerji, lkelerin ekonomik ve sosyal olarak geliiminde, dolaysyla toplumsal refahn artrlmasnda vazgeilmez bir etken olmaya devam etmektedir.

DNYADAK DURUM
Dnya leinde kullanmakta olduumuz enerjinin ou petrol, kmr ve doal gaz gibi fosil yaktlardan elde edilmekte olup bu kaynaklarn rezervlerinin de olduka snrl olduu yaplan aratrmalarla belirlenmektedir. Dnyamzdaki petrol rezervlerinin 35-40 yl, doalgaz rezervlerinin 65 yl ve kmr rezervlerinin 220 yl sonra tkenecei bilim insanlar tarafndan ifade edilmektedir. Ayrca fosil yaktlarn sera gaz olarak bilinen CO2 gazn yayd iin kresel iklim deiikliklerine neden olduu da bilinen bir gerekliktir. Bu nedenle fosil yaktlardan retilen enerjinin gerek fiyatn bulmak iin uzun dnemde meydana gelebilecek evre etkisi ve insan sal zerine olan etkilerini de gz nne almak gerekmektedir. Kresel lekte zellikle fosil enerji kaynaklarnn eninde sonunda tkenecei bilinmektedir. Bu gerekten hareketle insanolunun gelecei asndan yeni enerji kaynaklarnn bulunmas ve srekliliinin salanmas ihtiya olmaktan karak yaamsal bir zorunluluk halini almaktadr. Gelimi lkelerde bu nedenle yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar olarak tanmlanan gne enerjisi, jeotermal enerji, hidroelektrik enerji, bio-enerji, hidrojen, dalga/okyanus enerjisi ve rzgar enerjisi gibi alanlarda ok ciddi AR-GE almalar yaplmaktadr.zellikle yenilenebilir enerji kaynaklarnn byk bir ounluu enerjisini direkt veya endirekt olarak gneten almakta, dolaysyla bu kaynaklar srekli olarak yenilendiklerinden tkenmemektedirler. Bu kaynaklarn ou evre ve insan dostudur. Dnyada enerji tketimi oranlarna bakldnda lkelerin sosyoekonomik gelimiliklerine gre deiiklikler gsterdii grlmektedir. Dnyada birincil enerji kaynaklarnn retim tketim oranlarna bakldnda Kuzey Amerika, Avrupa, Asya, Pasifik Blgelerinin rettikleri enerjinin zerinde enerji tkettikleri tablo 1 de grlmektedir.

298

Ahmet Eni

Tablo 1- Dnya Fosil Yakt retim ve Tketimi (2001 yl) retim Blge (Milyon TEP) Kuzey Amerika Orta ve Gney Amerika Avrupa Eski SSCB Ortadou Afrika Asya ve Okyanusya Toplam Dnya 1977,4 480,2 817,2 1239,8 1281,4 613,4 1641,5 8050,9 % 24,6 6 10,2 15,4 15,9 7,6 20,4 100 (Milyon TEP) 2307,3 328 1527,1 843,3 395,7 259,7 2268,1 7929,2 % 29,1 4,1 19,3 10,6 5 3,3 28,6 100 Tketim

Kaynak: BP Statistical Review of world Energy. June 2002

Ancak dnyada yaanan gelimeler incelendiinde, dnyadaki enerji tketiminin byk blmn gerekletiren gelimi lkelerde enerji talebi belirli bir doygunlua erimi ve talep art hzlar sre ierisinde yavalamaktadr. Dolaysyla nmzdeki yllarda talep artlarnn zellikle elektrik enerjisi zelinde arlkla gelimekte olan lkelerden gelecei beklenmektedir.

LKEMZDEK DURUM
lkemizde 1980li yllarda serbest piyasa ekonomisine geile birlikte uygulanan ekonomik ve siyasal politikalar sonucunda ortaya kan manzara, dier gelimekte olan lkelerde olduu gibi daha fazla isizlik, yoksulluk ve alk olmutur. Uluslar aras sermaye kurulularnn rgtleri olan DB, DT, OECD, AB ve IMF gibi rgtler ve kurulularn istekleri dorultusunda izlenen politikalar sonucu lkemizin doal kaynaklarn kullanamamasna ve ulusal bir enerji politikasnn oluturulamamasna neden olmutur. Gnmzde enerji retim ve tketiminin ulam olduu seviye bir lkenin gelimilik dzeyini gstermektedir. 2000 yl itibaryla Trkiyede kii bana den elektrik enerjisi tketiminin 1817 kWha ulam olmasna ramen, bu rakamn Avrupada 6457 kWh/ kii, dnya ortalamasnn ise 2343 kWh olduu dikkate alndnda lkemizde kii bana den elektrik enerjisi tketiminin ne kadar dk seviyede olduu grlmektedir.1 Bu politikalar sonucunda, lkemiz enerji ihtiyacn kendi z kaynaklarndan deil dardan satn alarak karlayan bir duruma gelmitir. Bu anlay lkemizi baml

299

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

bir hale getirmekte ve ulusal kaynaklarmzn uluslar aras sermayeye aktarlmas anlamna gelmektedir. lkemiz asndan yenilenebilir enerji kaynaklarnn bu kadar zengin olmas ve lkenin enerji ihtiyacnn nemli bir ksmn karlayabilecek bir potansiyele sahip olmasna karn ya hi kullanlmamakta ya da potansiyelin ok altnda deerlendirilmektedir. Son yllarda izlenen IMF ve Dnya Bankas patentli politikalar sonucu lkemizin birincil enerji kaynaklar (petrol, kmr, doal gaz) bata olmak zere byk oranda da baml hale getirilmitir. Trkiye enerji ihtiyacnn byk bir ounluunu arlkl olarak fosil yakt kaynaklarndan salamaktadr. Trkiye, enerji kaynaklar asndan net ithalat bir lke konumundadr. 2000 yl itibaryla ylda tkettii yaklak 76 milyon ton kmrn %90n kendi retirken, 30 milyon ton ham petroln %91ini, 12.6 milyar metrekp doal gazn ise %93n ithal etmektedir.2 lkemiz asndan 8. Be Yllk Kalknma Plannda da da bamlln, tketim geliirken zaman iinde artaca vurgulanmaktadr.3 zellikle fosil yaktlarn yanmasyla aa kan gazlarn oluturduu sera etkisi sonucu kresel snmaya bal iklim deiiklikleri insanln ve doal yaamn geleceini tehdit etmektedir. Yerli enerji kaynaklarnn gz ard edilerek btnyle ithalat yoluyla temin edilen doal gazn toplam enerji retimi iindeki paynn artmasnn yan sra, toplam elektrik enerjisi retimi iinde doal gazn paynn %40lar amasna ynelik karar ve uygulamalar, olas uluslar aras politik gelimelere bal olarak ithalatn kesilmesi riskini de tadndan olduka sakncaldr. lkemizde var olan yerli enerji kaynaklarnn kullanm oran 1998 ylnda %38, 2000 ylnda ise%33tr. lkemizde her alanda olduu gibi enerji alannda da ulusal bir planlamann olmamas, tamamen gnlk ve ksa vadeli karlara bal olarak da baml, pahal ve sreksiz enerji kaynaklarna ynelinmesi lkemiz asndan byk bir handikaptr. zellikle yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklar ve Enerji Ynetimi konusunda birok platformda raporlar ve grler nerilmesine ramen, yenilenebilir enerjinin hayat bulmas iin bekledii tevik ve destein snrlarn izecek yasal bir dzenleme hala yaplabilmi deildir. Bu konuda; ETKB, TEA, TEDA, BOTA, DS, TTK, TK, MTA, EE, EPDK, DPT, Hazine ve D Ticaret Mstearlklar vb. kurulularn oluturduu ok bal ve yetki karmaasnn olduu bir yapnn bulunmas nemli bir etkendir.zellikle bu etkene ve yaratt karmaaya Enerji Bakanl nn sektrn beklentisi olan Yenilenebilir Enerji

300

Ahmet Eni

Yasas Tasarsn bal kuruluu olan EEne hazrlatmas ve Temmuz (2003) n son gn bu yasa tasars taslan sektr ilgilisi olarak duyuru yapt sektr temsilcilerinin grlerine sunmasn rnek verebiliriz. nk EPDK Temmuz 2003 ortalarnda yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn desteklenmesine ilikin bir duyuru yaynlam olmasna ramen gerek yasa tasarsnn hazrlanmasnda gerekse sunumda EPDKnn bulunmamas ilgin bir rnektir. Bu sonuca tasar incelendiinde rahatlkla ulalmaktadr. Zira EPDK yeterli grlmemi olacak ki, yerine Temiz Enerji Kurulu adnda yeni bir kurul nerilmektedir. Enerji alannda lkenin gelecei asndan olduka nemli grdmz Yenilenebilir Enerji Kaynaklar konusundaki yetkili kurullarn yaamakta olduu yetki karmaas, bu srece ilikin ciddiyetsizlii gstermektedir Tm bu yaanmakta olan olumsuzluklara ve zaman kaybna ramen lkemiz enerji rezervleri asndan gerek fosil yaktlar gerekse yenilenebilir enerji kaynaklarnn varl ile zenginlii bilinen bir gerekliktir. zellikle fosil kaynaklar asndan henz aranmam ok byk alanlar olmasna karn lkemizin nemli byklklerdeki takmr, linyit ve asfaltit kaynaklarna (10 Milyar ton civarnda) sahip olduu bilinmektedir. Yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar asndan olduka zengin olan lkemizde, yzey scakl 40Cnin zerinde olmak zere 140 adet jeotermal saha vardr. Trkiyenin brt teorik sl potansiyeli 31.500 MWtdir. Elektrik retimi asndan ise 4.500 MW lk bir potansiyel olduu varsaylmaktadr. Bu haliyle Trkiye jeotermal kaynak zenginlii asndan dnya sralamasnda 5. srada yer almaktadr. Gne enerjisi bakmndan da lkemiz geni avantajlara sahip olmasna ramen bu alanda gerekli yatrm ve politikalar gelitirilmemitir. Yine dnyada Rzgar teknolojisi son derece gelimi olup zellikle Amerika da yaplan aratrmalar sonucunda rzgar maliyetlerinin kmr ve gaz ile rekabet edebilir noktaya geldii grlmektedir. lkemizde yaplan aratrmalar sonucunda rzgar potansiyelinin olduka yksek olduu grlmektedir. Ancak Trkiye rzgar enerjisi bakmndan ngiltere den sonra dnyann en byk potansiyeline sahip olmasna karn bu alanda yaplan yatrm yok denecek kadar azdr. zellikle ABD ve AB lkelerinde hidrolik enerji kaynaklarn neredeyse tamamnn deerlendirilmi olmasna ramen lkemizde bu oran %35 dolaylarndadr. Tm bu yatrmszlk ve politikaszlk lkemiz enerji maliyetlerini artrmakta ve Trkiye nin enerji ithalats konumunu glendirmektedir.

301

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

TRKYENN 2002 KURULU GCNN KAYNAKLARA GRE DAILIMI

Hidrolik %38.44 Rzgar %0.06 Sv Yakt %8.48

Dier %0.49

Doalgaz %30.47

Jeotermal %0.06

Kmr %22

Kaynak: www.teias.gov.tr

TEAnin 2002 yl sonu itibaryla lkemiz elektrik retiminde kullanlan enerji kaynaklarnn dalmna bakldnda yenilenebilir enerji kaynaklarna ne kadar nem verildii aka grlmektedir. lkemiz asndan yenilenebilir enerji kaynaklarnn ulam olduu potansiyel yurdumuzun iinde bulunduu enerji darboaznn almas, petrole olan bamlln azaltlmas ve dviz kaybnn nlenmesi iin nemli bir kaynaktr. Eer lkemizde; AR-GE almalarna gerekli kaynak ayrlr, uygulamaya ynelik niversite-lgili Meslek Odalar-Sanayi ibirlii salanr ve bu konuda zellikle ulusal bir enerji politikas erevesinde bir program retilebilirse; lkemiz gerek ulusal kaynaklar gerek insan gc gerekse yetimi ve deneyimli mhendis yapsyla gerekli teknolojik hamleyi yapabilecek alt yapya sahiptir. zellikle gne, jeotermal ve rzgar kaynaklarndan enerji elde etmek iin gerekli retim ve ekipmanlarnn byk birounluunun lkemizde retimi vardr. Bu konuda gerekli mhendis ve teknik elamana sahip olan lkemizde gerekli yatrm ve iletme maliyetleri de gz nne alndnda, Yeni ve Yenilenebilir Ulusal ve Kamusal Bir Enerji Politikasna ne kadar ok ihtiya olduu aktr.

YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI

Kmr, petrol, doal gaz gibi yaktlar fosil enerji kaynaklar olup dnyadaki rezervleri olduka snrldr. Dolaysyla bu kaynaklarn gelecekte tkenmesi kanlmazdr. Ancak yenilenebilir enerji kayna olarak tanmlanan gne enerjisi,

302

Ahmet Eni

jeotermal enerji, hidroelektrik enerji, bio-enerji, hidrojen, dalga veya okyanus enerjisi ve rzgar enerjisi, enerjilerini direkt veya endirekt olarak gneten almakta ve dolaysyla da srekli olarak yenilendiklerinden tkenmemektedirler. Yenilenebilir enerji kaynaklar; yenilenebilir kaynak olular, en az dzeyde evresel etki yaratmalar, iletme ve bakm masraflarnn az olmas ve ulusal nitelikleri ile gvenilir enerji salama zellikleri sebebiyle lkemiz iin olduka nemli bir yere sahiptir. Bu enerji kaynaklarnn lkemiz asndan sahip olduu potansiyel ve kullanm alanlarn ksaca aklamaya alrsak;

HDROLK ENERJ
Hidrolik enerji elektrik retiminde en nemli kaynaklardan biridir ve birok lkede enerji ihtiyacnn %25 den fazlas bu kaynaklardan karlanmaktadr. Hidrolik enerjinin en yaygn kullanm ekli nehirler zerine barajlar ina ederek byk su rezervuarlarnda suyu biriktirmek ve bu suyun potansiyel enerjisini elektrik enerjisine dntrmek esasna dayanmaktadr. lkemizin teknik ynden deerlendirilebilir hidro-elektrik enerji potansiyeli 216 Milyar kWh civarndadr. Yine lkemizin 2001 yl ba itibaryla tespit edilen teknik ve ekonomik hidroelektrik enerji potansiyeli 1262 milyar kWhdir.4 Bu potansiyel, n inceleme seviyesinde ett edilmi hidroelektrik projelerle, master plan, fizibilite (planlama yapabilirlik), kesin proje, ina ve iletme aamalarndan oluan toplam 566 adet hidroelektrik projenin enerji retim kapasitesini ifade etmektedir. 126 milyar kWhlk yllk ortalama enerji retim deerini oluturan 566 adet hidroelektrik santraln 130u iletmede, 31i ina halinde ve 405 adedi ise proje seviyesindedir. lkemizde su kaynaklarnn gelitirilmesinde grev stlenen EE ve DS gibi kurulularnn yeni enerji imkanlarnn yaratlmasna ynelik yapm olduklar n inceleme almalaryla hidrolik enerji potansiyeline her yl yeni ilaveler kazandrlmaktadr. Bu almalar sonucunda Trkiyenin ekonomik hidroelektrik potansiyeli yldan yla ufak da olsa farkllklar gstermektedir. Trkiyenin ekonomik hidroelektrik potansiyelinin 126 milyar kWh civarnda olduu bilinmektedir. 433 milyar kWh brt teorik hidroelektrik potansiyeli ile dnya hidroelektrik potansiyeli iinde %1 paya sahip olan Trkiye 126 milyar kWh ekonomik olarak yaplabilir potansiyeli ile de Avrupa ekonomik potansiyelinin yaklak %15i dzeyinde hidroelektrik potansiyele sahip bulunmaktadr.

303

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

Hidroelektrik santrallerin retimi, ya koullarna baml olduundan her yl toplam retim iindeki pay deiim gstermekle birlikte, Trkiyede elektrik enerjisinin yaklak %30-40 sudan retilmektedir. Ancak bugn iin 126 milyar kWH olan ekonomik hidroelektrik potansiyelimizin ise yalnzca %34i (44.460 GWh) kullanlabilir, %9u (10.773 GWh) ina halinde ve %57 si (70.876 GWh) ise eitli aamalardan oluan proje (ilk ett n inceleme, master plan, planlama ve kesin proje) dzeyindedir.

RZGAR ENERJS
Rzgar enerjisi, M 4000 yl kadar nce yelkenlileri hareket ettirmekte, msr ve buday tmekte ve sulamada kullanlmaktayd. Gnmzde ise rzgar enerjisinden elektrik enerjisi retiminde yararlanlmaktadr. Rzgarn elektrik enerjisinde ilk kullanm 1882 ylnda Amerikann New York ehrinde gerekletirilmi olup bu konuda almalar gnmzde yaygnlaarak devam etmektedir. zellikle 1970 li yllarda yaanan petrol krizi, modern rzgar trbinlerinin geliimine nemli katkda bulunmutur. Gnmzde rzgar enerjisi teknolojisi; kk lekli mekanik su pompaj, tek bana sistemlerle kk birimlerin elektrik enerjisi gereksiniminin karlanmas ve dorudan ebeke balantl rzgar tarlas eklindeki sistemler olarak gelime gstermektedir. Rzgar trbini kurulduu arazinin %5ini igal ettiinden ve trbin kanatlar yerden epeyce yksekte olduundan kalan arazi tarm, otlatma ve dier amalar iin rahatlkla kullanlabilmektedir. Rzgar trbinleri gece ve gndz rzgar olduu srece srekli enerji retmektedirler. Ayrca rzgar enerjisinin dier elektrik retim yntemleriyle kyaslandnda en nemli evresel yararnn hava kirleticileri ve sera gazlar emisyonlarnn olmamasdr. Dnyada kurulu bulunan rzgar santrallerinin 2002 yl sonu itibaryla toplam nominal gc 31.128 MW tr.5 Amerika, Danimarka, Almanya ve spanya dnyada kurulu bulunan toplam rzgar gcnn %70ini retmektedir. Amerikada yaklak olarak bir nkleer santrale edeer 985 MW lk rzgar santrali 1998 ortasndan 1999 yl sonuna kadar kurulmutur. Danimarka kendi enerji ihtiyacnn %10unu rzgar enerjisinden temin etmektedir. spanyann Navarra ili kendi ihtiyacnn %20sini rzgar enerjisinden temin etmektedir.

304

Ahmet Eni

Tablo - 2 2002 yl itibaryla dnyadaki kurulu gcn dalm Yer Amerika Avrupa Asya Afrika Dier Kaynak: www.ewea.org.tr Toplam MW 5 148 23 291 2 585 137 33

Trkiyenin de iinde bulunduu Avrupa ktasn ele aldmzda Almanya, 2002 ylnda tesis ettii 3.247 MW yeni kapasite ile toplamda 12.001 MW kurulu gce ulaarak, tm dnyadaki kurulu rzgar gcnn %38ine ulam durumdadr.6 Trkiye, Avrupada rzgr enerjisi potansiyeli bakmndan en iyi olan lkelerden birisidir. Trkiyedeki rzgr enerjisi kaynaklar, teorik olarak Trkiyenin elektrik ihtiyacnn tamamn karlayabilecek dzeydedir. Trkiyenin rzgar enerjisi teknik potansiyeli 83.000 MW dzeyindedir. Bu nedenle lkemiz bir an nce kullanmas gereken nemli bir rzgr enerjisi potansiyeline sahiptir. taraf denizlerle evrili olan ve yaklak 3500 km ky eridi olan Trkiye, zellikle Marmara ky eridi ve Ege ky eridi ile srekli ve dzenli olarak rzgar alan blgedir. Bu sebeple bu blgelerden balamak zere hzla rzgar enerjisi yatrmlarna balanmaldr. Bugne kadar ETKB tarafndan deerlendirilen 39 adet Rzgr iftlii projesi bulunmaktadr. Bu projelerin toplam kapasitesi 1.370 ila 1.440 MWdr. Bu 39 projenin, 210 MWlk kapasiteye sahip 8 tanesinin yatrmclarla yaplan grmeleri sonulandrlmtr. ETKBnin 9 Eyll 1999da at YD Modeli ile Rzgr G Santrallar Yaptrlmas konusundaki resmi ihale, gndemdeki toplam proje saysn 55e kartmtr. Bylece Trkiyede gerekleme aamasna girmi rzgr g santrallerinin toplam kurulu gc 1.800 MWa ulamtr.7 lkemizde genel kullanma dnk ilk rzgar elektrii 1986 ylnda eme Altn yunus tesislerinde kurulan 55 kW nominal gl (Vesta marka) rzgar trbininden elde edilmitir. Nominal gcne 12m/slik rzgar hzyla eriebilen bu trbinde, eme koullarnda ylda ortalama 100.000 kWh elektrik enerjisi retilmektedir. Yine zmir emede, Germiyan mevkiinde kurulan Trkiyenin ilk rzgar santral

305

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

her biri 500 kW nominal gce sahip Alman firmasndan (Enercon) satn alnan 3 adet rzgar trbininden oluan ve 21 ubat 1998 de iletmeye alnan DELTA plastik oto prodktr santraldr. Bu santralde trbinlerde nominal gcn elde edilmesi iin rzgar hznn 14 m/s olmas gerekmektedir. Trkiyedeki Yap- let- Devret modeli ile 28 Kasm 1998 tarihinde iletmeye alan ilk rzgar enerjisi tesisi ise eme- Alaatdaki ARES adl 12 trbinden oluan rzgar iftliidir. Burada kullanlan rzgar trbinleri 600 kW gcndedir. (Danimarka retimi- Vesta) kinci Yap- let- Devret modelindeki rzgar santral 17 adet 600 kW gcnde (Enercon marka) trbinden oluan 10,2 MW kurulu gl Bozcaadada kurulmu ve 25 Haziran 2000de devreye alnmtr. Sonuta u anda iletmede bulunan rzgar santral kurulu gc 18,9 MW olmutur. Trkiyenin ekonomik rzgar gc potansiyeli hakknda farkl deerler belirtilmekle birlikte bu potansiyel 10000 MW tan 20000 MWa kadar deiim gstermektedir. Bylesine byk farkllk, Trkiyede bu konuda geni ve yeterli lde bir aratrmann henz yaplamadn gstermektedir. 20000 MW Trkiyenin ekonomik rzgar gc potansiyeli olarak kabul ettiimizde ve bir rzgar santralnn yllk ileyi sresini 2500 saat aldmzda 50 milyar Kwhlik bir retim kapasitesine ulalmaktadr. Elektrik leri Ett daresi (EE) ile Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl (DM) tarafndan rzgar enerji sektrnn alt yapsn oluturmak ve sektrn ksa, orta, uzun erimlerde etkili ve verimli ynde geliimini salamak amacyla Trkiyenin rzgar potansiyelinin belirlenmesi ve buna gre yatrm almalarnda yol gsterici olmas nedeniyle Rzgar Atlas almas bitirilerek Haziran 2002de yaynlanmtr.Rzgar enerjisi asndan Bandrma, Antakya, Kumky, Mardin, Sinop, Gkeada, orlu ve anakkale zengin blgeler olarak tespit edilmitir. Ayrca Bandrma, Bozcaada, eme, Gkeada, anakkale, Karadeniz Erelisi, Florya ve Siverek gibi blgelerde yresel potansiyel belirleme almalar da yaplmtr. Rzgar enerjisi iin saptanan hedefler, Avrupa Birlii dahil olmak zere, tm dnyada dinamik deiim gstermektedir. Balangta Avrupa Birliinin rzgardan 2005 yl elektrik retimi iin hedefledii %2lik pay, lkemizde Enerji Tabii Kaynaklar Bakanlnca benimsenmi, ancak ETKB APK Kurulu ve TEA APK Dairesi tarafndan rzgar enerjisinin bir kaynak olarak deerlendirilmesi, 8. Be Yllk Kalknma Plan (BYKP) ile olmutur. 8. Be Yllk Kalknma Plan kabul edildikten sonra, TEA APK Dairesi tarafndan 2000 ylnda hazrlanan 2001-2005

306

Ahmet Eni

Dnemi Elektrik Enerjisi Sektr Planlama almasnda eitli alternatiflere gre, rzgara verilen pay 1600 MW da kalmtr.

JEOTERMAL ENERJ
Jeotermal enerji yer krenin daha scak olan merkezinden yzeye doru srekli olarak akan yerkrenin i ssdr. Dnya genelinde yeryzne s ak ortalama 82 miliwatt/m2 olarak varsaylr. Yerkrenin yaklak 10 km derinlii iindeki kayalarn ierdii snn dnya enerji gereksinimini 6 milyon yl karlayacak byklkte olduu tahmin edilmektedir.8 Yerkrenin iindeki bu enerji derinlerde iletim yoluyla kayalara, yer yzeyine yaklaldka akkanlar aracl ile tanm yoluyla gereklemektedir. Jeotermal enerji iklimden bamszdr. Yer yzeyine yakn olaan d scak blgeler jeotermal alanlar oluturmaktadr. Jeotermal alanlardaki scak kaya ve yksek scaklkl yer alt suyu dier alanlara gre daha s derinliklerde bulunmaktadr. Jeotermal sistemlerde s tayc akkanlar meteorik kkenlidirler. Den yalarn bir ksm geirimli blgelerden stc kayalarn bulunduu derinlie kadar inerler, snarak tekrar yzeye kar veya karlrlar. Bu hibir zaman jeotermalin sreklilii ve sonsuzluu anlamna gelmemektedir. Jeotermalin srdrlebilir olmas doru iletimi ile yakndan ilgilidir. Ancak lkemizde bu konuda yasal bir boluk olup topluma ait bu kaynaklarn belli bir ksm yanl kullanm nedeni ile devre d kalmaktadr. Jeotermal Enerjinin Tarihi; eski Romallar doal scak su olarak termal banyolarda stma ve salkta kullanlmaya balamasyla balar. ABDde ilk olarak 1891 ylnda Idahoda daha sonra 1900 ylnda Oregonda konut stlmasnda kullanlmtr. 1904 ylnda talyann Larderello ehrinde ilk defa jeotermal kuru buhardan enerjiyle elektrik retilmitir. 1960 ylnda ilk ticari jeotermal enerjiden (kuru buhar) elektrik enerjisi retimi Amerikada Kaliforniyada retilmitir. 1969 ylnda Fransa da byk ehirlerin jeotermal enerji ile stlmasna balanlmtr. Jeotermal Enerji Kaynaklarn; Kuru buhar kaynaklar, Scak su kaynaklar (atmosfere ack veya kapal), Derin yer kabuu ss (scak kayalar) ve Magma (mutlaka gelitirilmesi gerekli) olarak tanmlayabiliriz. Jeotermal enerji buhar veya scak su borular ile g santraline tanarak elektrik retiminde, buhar yada scak su pompalanarak borular vastasyla ayn zamanda evlerin stlmasnda da kullanlmaktadr. Ayrca jeotermal enerji; konutlarn stl-

307

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

masnda, retimde proses ss olarak, absorpsiyonlu soutma sistemlerinde, tarmda, seraclkta, kltr balklnda, kaldrmlarda ve karlarn eritilmesinde de direkt olarak kullanlmaktadr. Jeotermal enerji ile srekli g retilebilmektedir. Jeotermal enerji; 5-10 MW gte kk santraller halinde kurulmaya ve gelitirilmeye uygun olmas, uzun dnemde hava deiikliklerinden ve kullanclardan etkilenmemesi, fosil yaktlarn fiyat dalgalanmalarndan bamszl, fiyatnn kmrl termik santrallerle ve doal gazla rekabet edebilecek kadar dk olmas, kapal sistemlerde yayd emisyon deerinin sfr olmas nedeniyle evreciler iin vazgeilmez bir enerji kaynadr. Dnyada 35 lkede Jeotermalin Dorudan Kullanm kapasitesi 10.000 MWtdir. Bunlara termal kullanm da ilave ettiimizde bu say 40 a ulamaktadr. Sadece ABD de 18 adet Jeotermal Blgesel Istma Sistemi, 38 sera kompleksi, 28 balk retme iftlii, 12 Endstriyel kullanm ve 218 adet balneolojik kullanm bulunmaktadr.9 Bat ABD de jeotermal kurulu g yaklak 2850 MW tr.Utah Eyaletinin elektrik toplam ihtiyacnn %2 si, Kaliforniya Eyaletinin %6 s ve Nevada Eyaletinin ise %10 u jeotermalden karlanmaktadr.10 lkemiz jeolojik konumu ve buna bal tektonik yaps nedeniyle jeotermal enerji asndan byk neme sahip olup, kaynak zenginlii ynnden dnyada 5. Srada gelmektedir. 1962 ylnda MTA tarafndan bir scak su envanter almas olarak balatlan Trkiyenin jeotermal enerji aratrlmas ile bugn toplam 600den fazla termal kaynak (scak ve mineralli su kayna) bilgisine ulalmtr.11 Bu almalar sonucunda Trkiyenin brt teorik sl potansiyeli 31500 MWt olarak belirlenmitir. Trkiyenin teknik sl potansiyeli 7500 MWt, kullanlabilir potansiyeli ise 2843 MWt dir. lkemizdeki jeotermal kaynaklarn %95i stmaya uygun scaklkta olup (400Cnin zerinde toplam 140 adet jeotermal alan) ounlukla bat, kuzeybat ve orta Anadoluda bulunmaktadr.12 Trkiye de Jeotermal Enerji kullanmna ilk olarak stma amacyla 1964 ylnda Gnende bir otelde balanmtr. Yine 1987 ylnda ilk olarak Gnende konut stmasnda kullanlmaya balanm olup, kapasite 16.2 MWtr. Jeotermal enerji ile stlan ilk sera 1985 ylnda 4500 m2 alanda olup Denizli Kzldere de kurulmu ve halen bu blgede birok ev jeotermal ile stlmaktadr. zmir Balova da 7500 konut jeotermal enerji ile stlmaktadr. Balkesir in Gnen

308

Ahmet Eni

sahasnda 1600 konut, 54 iletme ve 109 ticarethane jeotermal enerji ile stlmaktadr. Denizli ve Aydn illerinin de jeotermal enerji ile stlmas planlanmaktadr. Trkiyedeki tm konutlarn %30 unun stlmas iin gerekli enerjinin jeotermalden karlanmas mmkndr (yaklak 5 milyon konut). lkemizde 31500 MWt luk enerjinin u anda sadece %2 si kullanlmaktadr. 1990 ylndan itibaren yaplan almalarla jeotermal enerjinin kullanm hz 1990-95 aras %185, 1995-98 aras %173.4 ve 1998-2002 aras %131.2ye ulamtr. Gelecee ilikin projeksiyonlarda 2010 ylna kadar 500.000 konutun ve 2020 yln kadar 1.250.000 konutun stlmas planlanmaktadr.13

Tablo-3 Dnyada Jeotermal Elektrik retimi (1999) lkeler ABD Filipinler talya Meksiko Endonezya Japonya Yeni Zelenda Kosta Rika zlanda El Salvador Nikeragua Kenya in H.C. Trkiye Rusya Portegiz (Azor Adalar) Guatemala Fransa (Guadeloupe) Tayvan Tayland Zambia Toplam Kaynak: Geothermal education office MW 2,85 1,848 768.5 743 589.5 530 345 120 140 105 70 45 32 21 11 11 5 4 3 0.3 0.2 8,217 MW

309

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

lkemizde jeotermal elektrik santralleri kurulmasna elverili yksek entalpili sahalar fazla sayda bulunmamaktadr. zellikle Aydn Germencik Ske Jeotermal Alan, Denizli Kzldere Jeotermal Alan ve Nevehir Acl Jeotermal Alan yksek entalpili olup, elektrik retimi ve entegre stma iin kullanlmaya uygundur.
Tablo- 4 Jeotermal Sahalarn Yer, Kapasite ve Kullanm Alanlar Jeotermal Alan Ad ve Yeri Scaklk (0C) 232 Kapasite Kullanm Alan (MWt)_(MWe) 0,1 Sera Elektrik retimine uygun 1984te 20.4Mwe, u an net 15 MWe retimi var Elektrik retimine uygun Elektrik retimine uygun Aklamalar

Germencik- AYDIN

Kzldere- DENZL

212

22,8

Elektrik retimi, Sera

Tuzla- ANAKKALE

174

Sera

Salavatl- AYDIN Simav- KTAHYA Seferhisar- ZMR Dikili- ZMR Balova- ZMR Ilcaba- AYDIN Hisaralan- BALIKESR Tekkehamam- DENZL mer Gecek- AFYON

171 163 153 130 124 103 100 100 98

61,6 1,06 2 143,3 0,49 1,8 2,6

Istma,Balneoloji, Sera 3200 konut stmas Sera Sera Istma,Balneoloji, Sera 10.000 konut stlmas Sera Sera Istma,Balneoloji, 35 apart otel binas ve 5000 m2 sera stlmas 1989dan beri otel binasnn jeotermal stlmas 80.000m2 sera stlmas

Salihli- MANSA itgl- KTAHYA Kozakl- NEVEHR amky (Alangll)AYDIN Zilan (Erci)- VAN

98 97 93 90 90

0,37 14,9 0,7 -

Istma,Balneoloji, Istma, Sera Istma,Balneoloji, -

1.000 konut stlmas

310

Ahmet Eni

Trkiyenin teorik jeotermal elektrik kapasitesi 4500 MWe olarak belirlenmitir, teknik potansiyel ise 500 MWe civarnda tahmin edilmektedir. Ancak yaplan sondajlara dayal olarak ortaya konulan kesinlemi potansiyel ise 200 MWe dzeyindedir. Gelecee ilikin projeksiyonlarda bu deer 2010 ylnda 500 MWe, 2020 ylnda 1000 ise MWe olarak sunulmaktadr. Denizli- Saraykyde kurulu bulunan, Trkiyenin 1984 ylnda tesis edilen ilk ve imdilik tek jeotermal santral 20,4MWe kurulu gce sahiptir. Santraln 2000 ylnda 75,5 milyon kWh enerji rettii ve Trkiye genelinde tketime sunulan enerji iindeki jeotermal payn %0.1 olduu bilinmektedir.14 Aydn- Germencik jeotermal sahasnda 25 MW kurulu gte kurulmas planlanmaktadr. Trkiye Jeotermal enerjiden elde edilen elektrik retimi ynnden, dnyada ABD, Filipinler, talya, Meksika ve Endonezya dan sonra 14. srada yer almaktadr. lkemiz jeotermal enerjinin dorudan kullanmnda ise 41 lke arasnda 7.srada bulunmaktadr.15 Trkiyenin jeotermal potansiyelinin tm deerlendirildiinde, ulusal ekonomiye ylda 20 milyar dolarlk net katma deer salayaca Ekim/2001de Uluslar aras Jeotermal Kurumu Avrupa masasnca aklanmtr. Jeotermal enerjide elektrik retiminde tamamen olmasa bile dorudan kullanm alannda teknolojik adan lkemiz yatrmnn %90lar mertebesindeki blm yerli makina ve techizat tarafndan karlanabilecek bir seviyeye gelmitir. Elektrik d uygulamalarda ulusal teknoloji kolaylkla gelitirilebilir. zellikle elektrik ann fazla olduu Bat ve Kuzeybat Anadoluda yksek entalpili elektrik retimine elverili kaynaklar, Orta ve Dou Anadoluda ise stma amacyla dk entalpili kaynaklar bulunmaktadr.Bu dzeyde deerlendirme yaplabilir.16 Trkiyedeki jeotermal enerji kaynaklarnn tmne yaknnn dk entalpili olmas, kaynaklarn deerlendirilmesinde endstri proses ss ve konut stmasna ynelinmesi gereini ortaya karmaktadr. Trkiyenin gelecek yllardaki enerji gereksinimleri dikkate alndnda jeotermal enerjinin tek bana zm olmayaca, ama enerji sorununda tamamlayc bir rol oynayaca aktr. Devletin ve zel yatrmclarn, jeotermal kaynaklarn son derece ekici olduu konut stmas ve proses ss gibi kullanmlara yatrm yapmas lke ekonomisine yeni bir dinamizm kazandracak, hava kirliliini azaltma yannda petrol iin harcanan dviz giderlerini de azaltacaktr.

311

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

GNE ENERJS
Gne enerjisi, gneten gelen ve yeryznde 0-1100 W/m2 deerlerinde bir s etkisi yaratan yenilenebilir bir enerjidir. Bu enerji ile stmadan soutmaya ok farkl s etkisinin kullanld uygulamalar gerekletirilmektedir. Ayrca deiik teknolojiler ile elektrik enerjisi retimi de gerekletirilebilmektedir. Gne Enerjisi gibi yenilenebilir enerji kullanmlarna lke enerji politikalarnda yer verilmesi enerji d almlarn azaltabilecei gibi, fosil yaktlardan kaynaklanan evre kirliinin de azaltlmasn salayacaktr. lkemizde Gne enerjisi yaygn olarak evlerin scak su gereksiniminin karlanmasnda kullanlmaktadr. lkemizin zellikle Gney ve Ege kylar bata olmak zere tm blgelerinde gne enerjisi kolektrleri halen youn olarak su stmak amacyla kullanlmaktadr. Ayrca baz endstriyel uygulamalar, hacim stma uygulamalar (gne mimarisi) ile elektrik retiminde fotovoltaik pillerin kullanm da yaygnlamaktadr. Fotovoltaik Hcreler PV hcreler grltsz evreyi kirletmeden herhangi bir hareket eden mekanizmaya ihtiya duymadan gne enerjisini direkt olarak elektrik enerjisine eviren sistemlerdir. PV hcreler hesap makinalarnda, saatlerde, uydularda, aydnlatmada ve kk aletlerin altrlmasnda yaygn olarak kullanlrlar. PV hcreler elektik enerjisi iletim hatt bulunmayan yada uzak olan yerlerde evlerin hatta kylerin, iftlik evlerinin, su pompalarnn, eitli aletlerin uzaktan kumandasnda da kullanlmaktadr. Gne enerjisi ile alan ilk motorun patenti 1861 ylnda alnm olmasna karn gne enerjisi daha sonraki yllarda (1970li yllardaki enerji krizine kadar) unutulmutur. Fotovoltaik Endstri Birlii (EPIA) ve Greenpeace tarafndan yaynlanan raporda (17 Ekim 2001 stanbul / Berlin) dnyada 2040 ylna kadar kresel enerji gereksiniminin %26snn gne enerjisinden salanaca ve 2 milyondan fazla kiiye istihdam imkan salanaca ifade edilmektedir. Trkiye gne enerjisi ynnden olduka zengin bir lkedir. EE tarafndan yaplan almaya gre Trkiyenin ortalama yllk toplam gnelenme sresi 2640 saat (gnlk toplam 7,2 saat), ortalama toplam nm iddeti 1311 kWH/M-Yl (Gnlk Toplam 3,6 KWH/M) olduu tespit edilmitir.17 Aylara gre Trkiye gne enerji potansiyeli ve gnelenme sresi deerleri aada verilmektedir.

312

Ahmet Eni

Tablo - 5 Trkiyenin Aylk Ortalama Gne Enerjisi Potansiyeli AYLAR (Kcal/cm2-ay) (kWh/m2-ay) GNELENME SRES Saat/ay 103 115 165 197 273 325 365 343 280 214 157 103 2640 7,2 saat/gn

OCAK UBAT MART NSAN MAYIS HAZRAN TEMMUZ AUSTOS EYLL EKM KASIM ARALIK TOPLAM ORTALAMA

4,45 5,44 8,31 10,51 13,23 14,51 15,08 13,62 10,6 7,73 5,23 4,03 112,74 308,0 cal/cm2-gn

51,75 63,27 96,65 122,23 153,86 168,75 175,38 158,4 123,28 89,9 60,82 46,87 1311 3,6 kWh/m2-gn

lkemizin blgelere gre gnelenme potansiyeli ve yllk elektrik gne potansiyeli de tablo 6da belirtilmektedir.

Tablo- 6 Blgelere Gre Gnelenme Potansiyeli BLGE SM Gney Dou Anadolu Akdeniz Dou Anadolu Anadolu Ege Marmara Kaynak: EE Genel Mdrl TOPLAM GNE ENERJS 1.460 1.390 1.365 1.314 1.304 1.168 GNE ENERJS 2.993 2.956 2.664 2.628 2.738 2.409

313

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

Gnmzde modern gne pillerindeki ileri teknolojiler ile %20-30 ve daha yksek verimlere ulalabilmektedir. Bugn fotovoltaik yolla elde edilen elektrik enerjisinin maliyeti 0,1 $/kwh dzeyindedir. u an iin gne enerjisi, retim maliyeti baznda dier kaynaklara gre daha pahal grnmekle birlikte, gne pillerinin verimlerinin arttrlmas konusunda srdrlen almalarla maliyetlerin daha aalara ekilmesi beklenmektedir. Gne pili sistemlerinin iletme zelliklerini incelemek zere EE Genel Mdrlnce balatlan proje kapsamnda 300 Watt gcnde bir sistem Aydn Yenihisar da kurulmutur. Dnyada giderek yaygnlaan ebekeye bal gne pili sistemleri konusunda bilgi birikimi arttrmak amacyla 4,70 kWh gcnde ebekeye bal bir fotovoltaik sistem EE Genel Mdrlnce 1998 ylnda Didim de kurularak lmlere balamtr. Bu sistemin 18-19 kwh/gn enerji rettii belirlenmitir. Yine 1,2 kW gcnde benzeri bir sistem EE Genel Mdrl parknda kurulmutur. Enerji retimi amacna ynelik olarak yrtlen fizibilite almalar srasnda, lkemizin enerji konusunda mevcut meteorolojik verilerinin yeterli olmad saptandndan, bu amaca dnk olarak EE ve DMGM ile ortak bir proje almas balatlmtr. Bu proje kapsamnda; Antalya, zmir, Ankara, Aydn-Yenihisar, Adana-yumurtalkda birer adet bilgisayar destekli gne enerjisi gzlem istasyonu tesis edilmi ve 5 yl boyunca veri toplanmas programlanmtr. lm sresini doldurmas nedeniyle zmirdeki istasyon Kayseriye, Didimdeki istasyon da Balkesire tanmtr. Gne enerjisinin genel enerji tketimimizdeki pay 2000 yl itibaryla %0,16dr. Projeksiyonlar bu payn 2005de %0,17 ve 2010da %0,25 olacan gstermektedir.

BYOKTLE BYOGAZ ENERJS

Biyoktle yeni-yenilenebilir enerji kaynaklar iinde ciddi bir teknik potansiyele sahiptir. Ana bileenleri karbo-hidrat bileikleri olan bitkisel ve hayvansal kkenli tm maddeler Biyoktle Enerji Kayna, bu kaynaklardan retilen enerji ise Biyoktle Enerjisi olarak tanmlanmaktadr. Bitkisel biyoktle, yeil bitkilerin gne enerjisini fotosentez yoluyla dorudan kimyasal enerjiye dntrerek depolanmas sonucu olumaktadr. Fotosentez ile enerji ierii yaklak olarak 3.1021 J/yl olan organik madde olumaktadr. Bu deer dnya enerji tketiminin 10 kat enerjiye karlk gelmektedir18

314

Ahmet Eni

Biyoktle s salamak, yakt retmek ve elektrik retmek iin kullanlmaktadr. Amerikada hidroelektrik enerjiden sonra ikinci sradaki yenilenebilir enerji kaynadr. Hesaplamalar Amerikann enerji ihtiyacnn %3n biyoktleden salad eklindedir. rnein etanol retmek iin msr gibi abuk byyen ot ve aalar odun talalar ve evsel atklar kullanlmaktadr. retilen etanol ile de tatlar altrmak mmkndr. Etanol ayrca benzine gre daha temiz emisyon veren bir yakttr. Odun (enerji ormanlar, eitli aalar), yal tohum bitkileri (kolza, ayiek, soya v.b), karbo-hidrat bitkileri (patates, buday, msr, pancar, enginar, vb.), elyaf bitkileri (keten, kenaf, kenevir, sorgum, miskantus, v.b.), protein bitkileri (bezelye, fasulye, buday v.b.), bitkisel artklar (dal, sap, saman, kk, kabuk, v.b.), hayvansal atklar ile ehirsel ve endstriyel atklar biyoktle enerji teknolojileri kapsamnda deerlendirilmekte ve mevcut yaktlara alternatif ok sayda kat, sv ve gaz yaktlarna ulalmaktadr. Biyoktle kkenli, en nemli Diesel motoru alternatif yakt biyomotorindir. Biyomotorin (Biodiesel), biyodizel, Dizel-Bi, Yeil Dizel adlar ile de bilinmektedir. Biyomotorin retiminde bitkisel ya olarak kolza, ayiek, soya ve kullanlm kzartma yalar, alkol olarak metanol, katalizr olarak alkali katalizrler (sodyum veya potasyum hidroksit) tercih edilmektedir. ok yakn bir zamanda Avrupa Birlii biyomotorin standartnn kullanma almas beklenmektedir. Biyomotorin retmek ve kullanmak iin Trkiye yeterli ve uygun alt yapya sahiptir.Trkiyede kolza (kanola),ayiek, soya,aspir gibi yal tohum bitkilerinin enerji amal tarm mmkndr.Trkiyede biyomotorin sadece bir firmada retilmekte ve Ar-Ge almalarna TTGV Projesi olarak destek verilmektedir. 13 Nisan 2002den beri Trakyada 4 kyde B50 (%50 Biyomotorin+ %50 Motorin),850.000 TLye satlmaktadr.19 Biyoktle Biyogaz enerjisinin dnyada ilk kullanmna rnek 19. Yzylda ngilterede fosseptiklerde oluan gazn sokak aydnlatmasnda kullanlmasdr. Trkiyede 1970de Toprak Su Aratrma Enstits, 1977de Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu konuya ilgi gstermiler, daha sonralar Maden Tetkik Arama Enstits, niversiteler bu konuda eitli aratrma almalar balatmlardr. lkemizde, hayvansal dk kaynakl biyoktleden 2.8-3.9 milyar metrekp biyogaz retilebilecei anlalmtr. Bu potansiyelin yllk enerji cinsinden deeri 24.5 kWsdir. Bununla da toplam lke enerji tketiminin yaklak %5i karlanabilecektir. Dnya enerji konseyinin 1990 yl verilerine gre dnya enerjisinin

315

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

%15i biyoktleden salanmaktadr. Ancak baz teorik almalara gre biyoktle 2050 ylna kadar dnyann kat ve sv yakt gereksinmesinin %38ini ve elektriin %18ini salayabilecektir.20 Bugn iin biyogaz retim potansiyeli olan atk maddeler; krsal atklar, yksek kirlilik ieren endstriyel atklar, atk su artma tesislerinden biyolojik artma sreci sonunda elde edilen amurlar, kat atklarn organik zellik tayan bileenleri ve bu atklara benzer zellikteki dier atklar eklinde sralanabilir. Bu atklarn biyogaz retimi iin kullanlmasyla bir ynyle atk bertaraf gerekletirilirken, dier ynyle de enerji elde edilmi olur. Ayrca, organik bir kaynak niteliindeki atklardan gbrenin tezek olarak yaklmas ulusal ekonomi iin byk zarardr. Bu balamda biyogaz tesislerinin yaygnlatrlmas nemlidir. Biyogaz tesislerinin yan sra, ebeke ile balantl alan p termik santralleri ile elektrik retimi salanabilmektedir. Kuzey Avrupa lkelerinde biyogas materyalle ve biyogazla alan otoprodktr kojenerasyon tesisleri bulunmaktadr. Dnya leinde biyoktleden elde edilen enerjinin toplam enerji retimindeki oran %12 civarndadr. Gelimekte olan baz lkelerde bu oran %40lara varmakta olduu ifade edilmektedir.21 Bir tr biyogaz materyeli olan pn, p termik santralleriyle enerji retiminde kullanlmas, zellikle kentsel pn ortadan kaldrlmasyla birlikte iki tr ilevi iermektedir. Bylelikle p ynlarnda alan zel sondaj kuyular ile metan gaz elde edilmektedir. Doal biimde, plerin fermantasyona uramas sonucunda oluan metan gaz, p ynlarndan szmama durumunda patlamalara neden olduu gibi, atmosfere dalmas durumunda da sera etkisine yol amaktadr. Metan sondaj kuyular ile alnan gaz evre sorunu oluturmadan, gaz trbinli bir santralde yakt olarak deerlendirilebilmektedir. Yakn gemite kent ortasnda ylan plklerin patlamasyla otuz ksur insanmzn lm belleklerinde sabitlenen ok ac bir olaydr. Trkiyede son zamanlarda organik atk, biyoktle ve biyogazdan enerji eldesine ynelik kamu ve zel sektr yatrmlar artmaya balamtr. ncelikle Bykehir belediyeleri p atklarnn zmne ynelik olarak atk yakma ve enerji retim tesisleri kurmaya balamlardr.Trkiyede yapm tamamlanan biyoktle ve atk yakt kaynakl kojenerasyon tesisleri tablo 7de verilmitir.

316

Ahmet Eni

Tablo - 7 Trkiyede Yapm Tamamlanan Biyoktle ve Atk Yakt Kaynakl Kojenerasyon Tesisleri Kurum Ad AKSA Enerji Belka sta zayda Blgesi Bursa Ankara stanbul zmit Yeri Bursa Ankara Kemer-Burgaz Kseky Kapasite (MW) 1.2 3.2 6 5.2 Yakt Tipi p Biogaz p p

DALGA ENERJS
Dnyann enerji ihtiyac gn getike artmakta ve bu ihtiyacn karlamak amacyla yaplan almalar da en nemli yeri en fazla potansiyele sahip enerji kayna olarak dnyann nden fazlasn kaplayan okyanuslar oluturmaktadr. Okyanus enerjisi evreyi kirletmeden, srekli kendini yenileyerek tkenmeyecek bir kaynaktr. Bu konuda Avrupa Birlii tarafndan yaplan aratrmalara gre, 2010da okyanuslardan elde edilecek enerji ile 1 milyon evin enerji ihtiyacn karlayacak kadar elektrik retilebilecei tasarlanmaktadr. Okyanusdan enerji retmenin yolu gelgitler, okyanus ss, dalgalar, akntlar, tuzluluk oran ve metan gaz olarak saylabilir. 22 Bu yntemlerden n ksaca aklarsak; gelgit ener-jisi ayn ekim kuvveti ile denizlerin ykselip ala-lan seviye farklarn, termal enerji deiimi ise deniz suyunda oluan scaklk farklarn, dalga enerjisi de deniz stnde esen rzgarlarn meydana getirdii dalgalar aras farklar ifade etmektedir. Okyanus dalgalarnda trilyonlarca watt elektrik retebilecek kadar potansiyel bulunduu bilinmektedir. Dalga Enerjisi reten sistemler, enerjiyi ya okyanusun yzeyindeki dalgalardan, ya da suyun altndaki dalgalanmalardan elde etmektedirler. Gelgit hareketlerinden elektrik retmek iin, alalan ve ykselen gelgit arasndaki farkn en az be metre olmas gerekmektedir. Yeryznde bu byklkte gelgitlerin bulunduu yaklak krk blge bulunmaktadr. Gelgit enerjisi retmek iin krfezler en ideal blgeleri oluturmaktadr. Gelgitlerden enerji elde etmek iin krfeze boydan boya baraj veya barikat kurularak gelgitler sktrlarak, barajn dier tarafndaki su yeterli seviye farkna ulatnda geitler alarak, su trbinlere doru aktlmakta ve trbinler elektrik jeneratrleri vastasyla elektrik retimini salamaktadrlar. Bir dier gelgit teknolojisi olarak da gelgit itleri tasarlanyor. Gelgit itleri, dev turnikeleri andrmaktadr. Bu turnikeler gelgitler olduunda dnerek enerji retecekler. Gelgit enerjisinden yararlanmak iin tasarlanan bir dier yntem ise suyun altna yerletirilecek olan gelgit trbinleridir.

317

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

Avrupa Birlii yetkilileri tarafndan Avrupada bu i iin uygun 106 blge tespit edilmitir. Ayrca Filipinler, Endonezya, in ve Japonyada gelecekte gelitirilebilecek sualt trbin alanlarnda bulunmaktadr. Bugn dnyada iki ticari gelgit baraj bulunmaktadr. Biri Fransada bulunan 240 MW gcnde La Rance santrali, dieri de Kanadada bulunan 16 MW Annoapolis santralidir. Ayrca gelgit olaylarnn yaand ngilterede gelgit baraj yapma ynnde almalar yaplmaktadr. Gelgit enerjisinden gelgit itleri ile elektrik retmek zere yaplan en byk alma ise daha hayata gememi bir proje olan Dalupiri Geidi projesidir. Filipinlere bal Dalupiri ve Samara adalar arasndaki geite gelgit itleri konularak gerekletirilmesi dnlen proje kapsamnda 2200 MW elektrik retilmesi planlanmaktadr. Hesaplamalara gre yeryzndeki okyanuslardaki gelgit hareketleri hergn devaml olarak 3 bin milyar kW enerji kapasitesi tamaktadr. Bu enerjinin yzde 2sinin (toplam 60 milyar watt) elektrik enerjisine dntrlebilecei sanlmaktadr. Gelgit enerjisinden, Rusya ve Fransa gibi lkelerde 400 kWtan 240 milyon kWa varan kapasitelerde yararlanlmaktadr.23 Okyanus Iss Enerjisi (OTEC) Okyanuslar yeryznn yzde yetmiinden fazla ksmn kaplayan alanlaryla, ok byk miktarda gne enerjisi topluyorlar. Okyanus ss enerji retiminde, okyanuslarn gneten toplad sdaki enerji elektrie dntrlyor. Bu yntemle elektrik elde etmek iin yzeydeki su scakl ile derindeki su scakl arasndaki farkn 20 derece olduu yerler kullanlmaktadr. Bu konuda dnyada OTEC almalarnn en nemlisi Hawaide yaplmtr. Okyanus ss enerji retim tesisleri kurulduunda dier canllar iin de faydal etkileri olacak. Bu tesislerde derinlerdeki mineral bakmndan zengin okyanus suyu kullanld iin, kydaki bitkiler de bundan yararlanacak. Bunun yan sra, makinalar vastasyla deniz suyu tuzundan arnd iin sanayi ve tarmda kullanlabilecek bol miktarda su retilecek. Aratrmaclar ok yakn zamanda bu enerji retim ynteminin yava yava tkenmekte olan fosil kaynaklarnn yerini alacana inanmaktadrlar. Bugn retim maliyetinin yksek olduu gerekesiyle ihmal edilmek istenen dalga enerjisinden elektrik retmenin maliyeti teknolojinin gelimesiyle daha da aaya decektir. Nitekim dalga enerjisini gelitirmek iin alan ve bu alanda yatrm yapanlar dalga enerjisinin bugnk noktada rzgarn 10 sene nceki konumunda olduunu iddia etmekte ve umutlarn kaybetmemektedirler. Bu konuda itiraz edenlere maliyet sorununun daha nce rzgarda da yaand, ancak rzgar enerjisi maliyetlerinin son 17 senede 10 kat azald ve rzgarn bugn 2 milyar dolara yaklaan bir endstri haline geldii hatrlatlmaktadr.24

318

Ahmet Eni

HDROJEN ENERJS
Yenilenebilir enerji kaynaklar iinde hidrojenin nemi her geen gn hzl bir ekilde artmaktadr. Yldz ve gezegenlerde serbest halde en ok bulunan element olan hidrojen, dnyada da fazla miktarda bulunmasna ramen, serbest halde bulunmamaktadr. Bununla birlikte hidrojen birincil enerji kaynaklar ile deiik hammaddelerden retilebilmekte ve retiminde dntrme ilemleri kullanlmaktadr. Snrsz kaynaa sahip olan ve havay kirletmesi asndan iten yanmal motorlarda kullanlan dier alternatif yaktlara gre pek ok avantaja sahip hidrojenin, iten yanmal motorlarda kullanm almalarna 1900l yllarda balanm ve gnmzde de ok youn bir ekilde almalara devam edilmektedir. Gaz haldeki hidrojen renksiz, kokusuz ve tatsz bir gazdr. Hafif olan ktlesi nedeniyle ok yksek yaylma zelliine sahiptir. Gaz haldeki hidrojen ayn hacimdeki havadan 15 kat daha hafiftir. Hidrojen enerjisi tm enerji eitleri iinde neredeyse en ucuzu durumundadr. Birim ktle bana dier bilinen tm yaktlardan daha fazla kimyasal enerjiye sahiptir. 1 metrekp sudan 108.7 birim hidrojen retilmekte, bu ise yaklak olarak 422 lt. benzine edeerdir.25 Bu enerjinin bir zellii de istenilen biimde (kat, sv, gaz, metal-hidrit vs) kolayca depolanabiliyor olmasdr. Kullanm alanlar incelendiinde hidrojenin, fosil yaktlara gre olduka fazla alanda kullanlabilecei ortaya kmaktadr; hidrojen alevli yanma, dorudan buhar retimi, katalitik yanma, kimyasal dntrme, elektrokimyasal dntrme uygulamalarnda yakt olarak kullanlabilirken, fosil yaktlar sadece alevli yanma uygulamalarnda kullanlabilmektedirler. Hidrojenli yaktlarda hidrojen sv ve yksek basn altnda gaz halde depolanmaktadr. Yakt zellikleri incelendiinde, hidrojenin motorlarda yakt olarak kullanlmas durumunda petrol kkenli motor yaktlara oranla birok avantaja sahip olduu grlmektedir. Hidrojenin yakt olarak kullanlmasnda, yanma rn olarak su buhar aa karmas ile evreye hibir zarar yoktur. Hidrojen boru hatlar ile tanabilmesinin yannda depolanabilmesi de hidrojeni elektrik enerjisine gre daha avantajl klmaktadr. Hidrojenin boru hatlar ile iletiminin maliyeti elektrik datm hatlarnn maliyetinin sadece kadardr. Gelecein yakt hidrojen iin en uygun sistem hidrojenli yakt pili teknolojisidir.26 Yakt pilleri sisteme dardan salanan yakt ve elektrokimyasal reaksiyonun gereklemesi iin gerekli olan oksitleyicinin kimyasal enerjisini dorudan elektrik ve s formunda kullanabilir enerjiye eviren g retim elemandr. Bir yakt pili Yakt leme nitesi, G retim Sistemi ve G Dntrc olmak zere 3 ana

319

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

blmden olumaktadr. Komple bir yakt pili g retim sistemi bir yakt kayna bir hava kayna, bir soutma nitesi ve bir de kontrol nitesi ieren bir otomobil motoruna benzetilebilir. G Dntrc nitesinde hcrede retilen doru akm ticari kullanm iin alternatif akma evrilmektedir. Yakt pili uygulama alanlar; Uzay almalar / Askeri Uygulamalar, Evsel Uygulamalar, Sabit G retim Sistemi /Yksek G retim Sistemi Uygulamalar, Tanabilir G Kayna Uygulamalar, Atk/Atk Su Uygulamalar, Tat Uygulamalar eklindedir. Ayrca yakt pilleri otobs, kamyon, otomobil ve her trl tat iin yakt grevi yapabilecek zelliklere sahiptir. Yakt pilli aralar, benzin ve motorin ile alan aralara gre daha temiz ve enerji bakmndan daha verimli bir uygulamadr. Gnmzde tat emisyonlarnn evre kirlilii zerindeki etkileri dnldnde, yakt pili ile alan aralar evre dostu ve karl bir seimdir. Yakt pilleri kullanmnda tat grlt kirlilii de grlr dzeyde azalmaktadr. Bir dier avantaj da yakt olarak hidrojen kullanldnda aralarda emisyon olarak sadece su olumasdr. Hidrojen gaznn depolanmas zerinde almalar da son hzyla devam etmektedir.eitli depolama sistemleri ierisinde yksek basnl hidrojen en iyi sistem olmakla birlikte hafif aralarda gerekli olan hacim ve arlk kriterlerini karlayamamaktadr. Ancak bu konudaki almalar devam etmektedir. Bu avantajlarndan dolay dnyada yakt pili ve hidrojen enerjisi konusunda birok alma yaplmaktadr. Avrupann Amerika ve Japonyadan nce hidrojen enerjisine gemesinin Avrupaya byk teknolojik ve ekonomik avantajlar salayaca ngrlerek hidrojene geiin hazrlklar iin gerekli AR-GE almalar iin AB tarafndan kullanlmak zere ilk be yl iin 5 milyar Euro ayrlmtr. Amerikan hkmeti hidrojenli otomobillerin gelitirilmesi iin 1.7 milyar dolarlk bir proje balatt ve ardndan da kmr ve hidrokarbon tipi yaktlardan daha ucuz olan hidrojen retimi iin de 1.2 milyar dolar fon ayrd. Japonyadaki gelimeler de ABDden ve ABden farksz bir durumda deildir. Japonyann 1997 de balatt WE-NET projesinin ilerledii ve Japonyann bu programla 2020 ylna kadar 4 Milyar Amerikan dolar harcama planlayarak, gerekli hidrojen enerjisi teknolojilerine sahip olmay hedefledii bilinmektedir. Izlanda nn 3 yl evvel kurmu olduu Milletleraras Konsorsiyumla bu ada lkesini, 2030 ylna kadar tamamen hidrojen enerjisi kullanmna geirmeyi planlamtr. 27 Yakt pilleri ile gerek tat gerekse g istasyonlar uygulamalarnda gelecekte ok nemli kullanm alanna ve sektrde byk bir paya sahip olaca aktr. Dnyada

320

Ahmet Eni

nde gelen otomotiv irketleri ve devletler, yakt pillerinin gelitirilmesi ve aratrlmas iin ok yksek miktarlarda para ve zaman harcamaktadr. evre faktrnn nem kazand bu zamanda evre dostu olmasnn yannda yksek verime de sahip olan yakt pilleri gelecekte uygun fiyat uygulamalaryla ne kacak ve alternatif yaktlar iinde nemli bir yer alacaktr. lkemizde yakt pillerine verilen nem dier alternatif yaktlara olduu gibi dk dzeyde olup, enerji politikamzda gelecee dair yatrmlar iinde yakt pillerinin de yer almas ve dnya ile ayn seviyede aratrma ve gelitirme almalarnn yaplmas gerekmektedir. lkemizde yakt pili konusunda IT, ODT ve YTnde almalar yaplmakta ve dnya apnda baarlara imza atlmaktadr. Konutlarda yakt pilinin kullanm ve Trkiyede yakt pili retimi amacyla, TBTAK-TIDEB tarafndan desteklenen bir proje balatlmtr. Proje kapsamnda, dorudan hidrojenle alan veya bir yakt ilemci (reformer) ilavesi ile, doal gaz veya LPG ile de alabilecek, bir prototip retilmesi hedeflenmektedir. Sonu olarak evre kirliliine yol amadan eitli alanlarda kullanlabilecek esnek bir yakt olan hidrojen, 21. yzyln yakt olarak dnlmekte; retimi, tanma ve depolanmas ve kullanlmasna ilikin teknolojilerin gelitirilmesi iin kapsaml almalar yrtlmektedir. Dnyadaki bu gelimeler dikkate alnarak, hidrojen enerjisi ile ilgili almalar lkemizde de ncelikli Ar-Ge alanlar arasnda yer almaldr. Hidrojen programlar esas itibaryla uzun dneme ynelik olmakla birlikte, mevcut enerji altyapsyla allabilecek ksa dnemli uygulamalar zerinde de durulmaldr.

SONU VE NERLER
Enerji toplumsal yaamn balangcndan itibaren insan ve toplum yaam iin vazgeilmezdir. Gelien teknoloji ve artan enerji ihtiyac ile birlikte; geleneksel enerji kaynaklar toplumun enerji ihtiyacn karlamada yetersiz kalmakta ve yine bu enerji kaynaklar doal yaam ve evreye onulmaz zararlar vermektedir. Toplumsal yaamn merkezinde yer alan ve kamusal bir hizmet olan enerjiye ynelik ihtiyacn belirlenmesi, karlanmas, iletilmesi ksacas enerjide planlama yaplmas kanlmaz bir zorunluluktur. TMMOB Makina Mhendisleri Odas lke ve toplum yarar dorultusunda srdrlebilir bir kalknma iin, Trkiyenin enerji politikalarnn belirlenmesinde, yerli-yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn aratrlmas, teknolojilerinin gelitirilmesi, kullanlmas konusunda yelerinin ve konunun uzmanlarnn

321

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

birikimlerini sunabilecei, tartabilecei, zm nerileri retebilecei platformlar yaratmaktadr. TMMOB Makina Mhendisleri Odas olarak nerilerimiz aadadr; 1. Elektrik enerjisi retiminde ulusal kaynaklara ve yenilenebilir enerji kaynaklarna arlk verilmelidir. Yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn desteklenmesi iin yasal dzenlemeler bir an nce hayata geirilmelidir. Bu kaynaklarn enerji dnm ve nite donanmlarnn yurdumuzda retilmesi tevik almalar rgtlenmeli ve desteklenmelidir. 2. Ulusal elektrik sisteminin ve enerji sektrnn ncelikli, temel gereksinimlerinin doru saptanmasyla ksa ve uzun erimli enerji yatrmlarnn zamannda gereklemesine dnk uygun politikalar ve kurumsal dzenlemeler yaama geirilmelidir. 3. Enerji retiminde ncelikli gz nne alnmas gereken evre etkeninin gz ard edilmesi sonucunda ciddi evre sorunlar olumaktadr. Enerji politikalar oluturulurken evresel etkiler gz nne alnmaldr. 4. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan lkemizde gne, rzgar ve jeotermal enerji kaynaklarnn u an yeterince deerlendirilemeyen mevcut potansiyelleri, verimli bir ekilde deerlendirilmelidir. 5. Yllar itibaryla hidrolik enerjinin genel retimdeki pay azalmaktadr. Bu durum maliyetleri de artrmaktadr. Henz kendi potansiyelinin %34 kullanlmakta olan su potansiyelinin kullanm 10 yllk bir dnemde %50ye ikinci on yllk dnemde ise %70lere karlmaldr 6. Mevcut potansiyelinin %2.97sinden yararlanlan jeotermal enerjinin tmyle kullanlmasna dnk yatrmlar yaplmal, bu konuda aratrma ve kullanmla ilgili yasal dzenlemeler getirilmelidir. Bu erevede arama ve iletmeyi koordine edecek bir yap oluturulmaldr. 7. evre dostu ve iletme maliyeti dk olan rzgar enerjisinde dnyadaki gelimelere paralel olarak lkemiz potansiyelini maksimum dzeyde deerlendirme ynnde ayrntl fizibilite almalar yaplmal, bu konuda gelimi teknolojilerle yatrm olanaklar salanmaldr. 8. Gne enerjisinden yararlanma konusunda tevik edici politika oluturulmal, 2010 yllarndan itibaren kurulu maliyetleri decei bilinen fotovoltaik piller konusunda AR-GE almalarna balanlmaldr.

322

Ahmet Eni

9. Ekolojik tahribata yol amayan biyoktle enerjisinin retimi, yaktn tr, kullanm konularnda standartlamaya gidilmeli, bu ynde ksa, orta ve uzun erimli enerji planlamalar yaplmaldr. 10. Doay ve evreyi kirleten enerji retiminde vergi zorunluluu getirilmeli, bu parasal birikim bir fonda toplanarak, yenilenebilir ve temiz enerji teknolojileri iin kullanlmaldr. 11. lkemizin kalori deeri dk, kkrt ierii yksek linyitlerinin deerlendirilmesi asndan, yakt olarak linyitin kullanld termik santrallerimizde akkan yatakl kazan teknolojilerine geilmelidir. Yine SO2 emisyonunun ynetmeliklerle de belirlenen snr deerlerinin zerine klmamas ynnde termik santrallerimizde baca gaz deslfzasyon tesisleri kurulmal ve srekli devrede tutulmaldr. Ayrca temiz yakma iin linyit kmrleri ile bitmlist vb. malzemelerin kartrlarak yaklmas iin teknolojik gelimeler takip edilerek hayata geirilmelidir. 12. lkemizde emisyon emen alanlarn; ormanlarn artrlmas almalarnn sistematik bir ekilde balatlmas ile CO2 emisyonunun azaltlmas hedeflenmelidir. Odun ile snmann yaygn olduu lkemizde ormanlarn kurtarlmas iin enerji ormanlar uygulamalar gndeme getirilmelidir. 13. Kojenerasyon uygulamalar konusunda lke dzeyinde geerli olacak uygulama kodlar ve standartlar getirilmelidir. 14. Genel olarak enerji tasarrufunu salayc politika ve zorunlu uygulamalar yrrle konulmaldr. Elektrikte %25leri aan kayp kaak orann azaltacak yatrmlar hzl biimde yaplmaldr. Enerji tketiminde tasarrufu tevik edici uygulamalara gidilmelidir. Tasarruf ve verimlilik konularnda gerekli hukuksal dzenlemeler yaplmaldr. 15. lkemizde enerji sektrnde 20 yldr uygulana gelen politikalarla toplumsal ihtiyalarla bunlarn karlanabilirlilii arasndaki a fark her geen gn daha da artmaktadr. zlenen zelletirme politikalar sektrn toplumsal ihtiyalar karlamas yerine sermayenin azami kar hrsn tatmin etme ilevi grmektedir.Bu nedenle enerjinin toplumsal hizmet olduu bilinciyle sektrdeki tm zelletirmeler geri alnmal verilen tm imtiyazlar kaldrlmaldr. 16. lkemiz gerekleri de gz nne alnmak artyla Enerji sektrnn gerek stratejik nemi gerekse kaynaklarn rasyonel kullanm asndan dzenleme, planlama, egdm ve denetleme faaliyetlerinin koordinasyonu asndan merkezi

323

Enerji politikalar ile yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar

bir yapya ihtiyac vardr. Enerji sektrne ynelik politikalarn belirlenmesinde toplumun tm kesimlerinin ve konunun tm taraflarnn grleri alnmal ve sektr zerk bir yapya kavuturulmaldr. Enerji planlamasna ilikin politika ve nceliklerin tartlp, yeniden belirlenecei bir platform mutlaka oluturulmaldr. Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesinde ilgili tm taraflar temsil edilmeli ve bu kurulua Ulusal Enerji Enstits kimlii verilmelidir.

KAYNAKLAR
1 2 3 4 5 6

Key World Energy Statistics, EIA, 2002 TBTAK - Vizyon 2003Teknoloji ngrs Projesi DPT (2000) Uzun Vadeli Strateji ve 8. Be Yllk Kalknma Plan (2000 2005) ] www.eie. gov. tr www.ewea.org Van Wijk, A.J.M.; Coelingh, J.P. (1993). OECD lkelerinde Rzgar Enerjisi Potansiyeli. 93091. Utrecht, Hollanda: Utrecht niversitesi; s.35 evre ve Mhendis Dergisi say 21-22 / 2001 sf.33 TESKON 2003 / Jeotermal Enerji Dogrudan Istma Sistemleri: Temelleri ve Tasarm balkl Seminer Notlar Geothermal education office ltanr, M.,1998 21.Yzyla Girerken Trkiyenin Enerji Stratejisinin Deerlendirilmesi, TSAD yay.,stanbul www.tubitak.gov.tr/btpd/btsp/platform/enerji/bolum6-2.html

7 8

9,10 11

12,13,14

15 16 17

EMO Enerji Raporu(27/28 Nisan 2002) Baol,K,1985,Doal Kaynaklar Ekonomisi, DEU,zmir www.eie.gov.tr/turkce/gunes/tgunes.html Do. Dr. Filiz KARAOSMANOLU T Kimya Mhendislii Blm,Ekojenerasyon DnyasKojenerasyon Dergisi zel Says,10-50-56,stanbul,Nisan 2002

18,19

20 21

zgr Tacer (www.arkabahe.ada.net.tr/proje/nukleer/alter.html) D.Kaya,H.Olgun,M. Trs,T.eker- TUBTAK-MAM.Enerji Sistemleri evre Aratrma Enstits Zeynep S Paksu zgur ve Bilge Dergisi Yl:2 Say: 15(zeynepsevde@ozgurvebilge.com) EnerGATE 2003/02 Nisan syf. 72-73-74 Fatih L www.teraenerji.com/enerjiler_diger.html M. etinkaya, F. Karaosmanolu, Hidrojen ve Yakt Pilleri balkl sylei, 25 Mays 2003, MMO stanbul ube

22,23 24 25

26,27

l Dergisi(Nisan 2003) EMO Enerji Raporu(27/28 Nisan 2002)

324