1 GRAIMAR GAEILGE na mBRITHRE CROSTA

An Gm

BAILE THA CLIATH

2 Foilsodh den chad uair le haghaidh na mBrithre Crosta ag M.H. Mac an Ghoill agus a Mhac Teo. 1960 Eagrn Nua (bog) Rialtas na hireann 1985 An tEagrn Nua seo Rialtas na hireann 1999

Gach ceart ar cosnamh. N ceadmhach aon chuid den fhoilseachn seo a atirgeadh, a chur i gcomhad athfhla, n a tharchur ar aon mhodh n sl, bodh sin leictreonach, meicniil, bunaithe ar fhtachipeil, ar thaifeadadh n eile gan cead a fhil roimh r n bhfoilsitheoir.

Arna chlchur ag Arna chlbhualadh in irinn ag

Le ceannach dreach : N trd an bpost : Siopa Fhoilseachin an Rialtais, An Ranng Postdola Srid Theach Laighean, Foilseachin an Rialtais, Baile tha Cliath 2. 4-5 Bthar Fhearchair, Baile tha Cliath 2.

An Gm

3 tulmhaisi

An Brthair Liam A. hAnluain (1910-1992) Cad-Eagarthir Graimar Gaeilge na mBrithre Crosta

4 CLR

Ramhr Noda 1 An Aibtir & na Fuaimeanna 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Tarma Gramada Ceannlitreacha; Fleiscn; an Uaschamg An Simhi Na Ramhlitreacha An tInfhilleadh An tAlt Inscne & Deilbhocht an Ainmfhocail Comhrir an Ainmfhocail Sloinnte An Aidiacht Na hUimhreacha Na Forainmnigh Deilbhocht an Bhriathair Comhrir an Bhriathair Comhrir na Copaile Deilbhocht an Ainm Bhriathartha Comhrir an Ainm Bhriathartha An Aidiacht Bhriathartha & na Rangabhlacha Na Mreanna Briathartha An Dobhriathar An Ramhfhocal

5 23 24 25 26 27 33 34 35 36 37 38 39 40 41 An Cnasc Danamh na bhFocal An Abairt Shimpl: an Promhchlsal Clsail Chomhordaitheacha An Clsal Coibhneasta ina Chlsal Aidiachtach Clsail Choibhneasta nach Clsail Adiachtacha An Clsal Ainmfhoclach Clsail Aidhme & Clsail Ama Clsail Chise: Clsail Imthoisceacha: Clsail Iarmhartacha An Clsal Coinnollach Clsail Fhaomhacha & Clsail Chomparideacha Clsail Chuimsitheacha & Clsail Neamhchiseacha An Chlaoninsint Parsil & Taifeach

Aguisn: Briathra; Ainmneacha Briathartha; Aidiachta Briathartha INNACS Treoir d'Fhocail irithe

6 Ramhr leis an gCad Eagrn Leabhar seo le haghaidh daoine a bhfuil eolas acu cheana fin ar bhunrialacha na deilbhochta agus na comhrire agus a dteastaonn uathu eolas nos cruinne a fhil ar cheart agus ar shaibhreas na Gaeilge. T an deilbhocht agus cuid mhaith den chomhrir bunaithe ar Gramadach na Gaeilge: An Caighden Oifigiil. An chuid den chomhrir at taobh amuigh de chram an leabhair sin t s bunaithe ar litrocht na Nua-Ghaeilge, agus go hirithe ar scrbhinn Pheadair U Laoire, Shamais U Ghrianna agus Mhirtn U Chadhain. N beag an cnamh a fuarthas as saothar gramadir mar Nuallin, Searcaigh, Cadhla agus de Bhaldraithe, agus as foclir U Dhuinnn, Mhic Cionnaith agus de Bhaldraithe. T na Brithre Crosta buoch den Ollamh de Bhaldraithe de bharr an eolais agus na comhairle a thug s dibh i dtaobh point irithe deilbhochta agus comhrire. T siad go mr faoi chomaoin ag Samas Daltn, M.A., Promh-Aistritheoir, Ranng an Aistrichin, a ligh na caibidl ina bhfuil an deilbhocht agus a bh fial i gcna faoina chnamh. Is ar a chomhairlesean agus ar chomhairle na Roinne Oideachais at corr-mhionleas danta sa leabhar seo ar na rialacha at sa ghraimar caighdenach thuasluaite. Is an Roinn Oideachais a mhol an scim ainmneacha at ar litreacha na haibtre. Is cuma cn t-ord ina litear formhr na gcaibidl, ach moltar caibidl irithe a lamh roimh chaibidl irithe eile, XVIII roimh XIX, XX: XXVII roimh XXVIII; XXXV-XXXIX roimh XL-XLIX; XLV roimh XLVI-XLIX.

Ramhr leis an Eagrn Nua seo Tharla Foclir Gaeilge-Barla U Dhnaill ar an bhfd le tamall agus gan fin agus Graimar Gaeilge na mBrithre Crosta ag riteach le chile ar chorrphointe ba mhaith an deis an t-eagrn r seo le soiliri n iomln a dhanamh ar phoint irithe, n iad a shimpli, i bhfianaise fhs na teanga agus ghns na n-dar. An Dr Niall Dnaill agus an Br Liam hAnluain (solas na bhFlaitheas dibh beirt) a d'ullmhaigh an t-eagrn seo thaobh na gramada de. T buochas ag dul do Ranng an Aistrichin, agus go hirithe do Shen Curraoin, Promh-Aistritheoir, agus do Ghearid Caiside, Aistritheoir Sinsearach, a thug cuidi go fial agus an t-eagrn seo riteach ag an nGm. Mrta 1999

7 NODA aid. ain. ainmfh. athfhill. aidiacht ainmneach ainmfhocal, ainmfhoclach athfhillteach

b[ain]. baininscneach br. c. briathar(tha) caite, coinnollach

ceist. ceisteach claon. claoninsint coibh. coibhneasta comhord. cn. etc. f. f[ir]. for. fosh. g. gair. g.ch. gin. g.l. comhordaitheach cnasc et cetera/agus araile fistineach; foshuiteach firinscneach forainm foshuiteach ginideach gairmeach gnthchaite ginideach gnthlithreach

guth. gutheach i. i.e. imthoisc. iol. iolra eadhon imthoisceach iolra

l[ith]. lithreach m. n neamhdhr. neamhph. modh nta neamhdhreach neamhphearsanta

8 neamhs. o[rdaith]. orduimh. r[amh]. s[aorbhr]. sealbh. t. tabh. neamhsplech ordaitheach orduimhir ramhfhocal, ramhfhoclach saorbhriathar sealbhach tscach tabharthach

taisp. taispentach u. uatha

a > b. a a dhorthatear b a -> b. athratear a go b

( )

Focail faoi libn cruinne i lr sampla fadtar iad a sid in ionad na bhfocal at rompu.

[ ]

Focail faoi libn cearnacha fadtar iad a sid n a fhgil ar lr.

9 1 AN AIBTIR AGUS NA FUAIMEANNA 1.1 Is an aibtir rmhnach a sidtear anois de ghnth i scrobh na Gaeilge. Is iad seo a

leanas litreacha na haibtre mar aon le hainmneacha na litreacha faoi libn: a (), b (b), c (c), d (d), e (), f (eif), g (g), h (his), i (), j (j), k (c), l (eil), m (eim), n(ein) o (), p (p), q (c), r (ear), s (eas), t (t), u(), v (v), w (wae), x (ex), y (y), z (zae). 1.2 Is mar a chile fuaimni ainmneacha na nguta agus fuaimni na nguta fada de

ghnth. M t sneadh ar litir ghutach, is mar seo is gnch a ainmni sa chaint: -"a fada"; -"e fada"; etc. M t s gan sneadh, "a gairid", "e gairid", etc. a deirtear. Nuair atthar ag litri focail os ard, fach, is minic a fhuaimntear fada n gairid ainm an ghuta de rir mar at sneadh air n nach bhfuil, gan na focail fada, gairid a sid. 1.3 N sidtear na consain j, q, v, w, x, y, z ach i roinnt focal n iasacht, agus n sidtear

k ach in ainmneacha dlse iasachta, sa mhatamaitic, san eolaocht, etc. Fuaimeanna gallda at i bhfuaimeanna na gconsan in ainmneacha na gconsan j, z. 1.4 Fuaimeanna a chiallaonn na focail guta, consan, dfhoghar sa chaibidil seo, agus

litreacha a chiallaonn litir ghutach, litir chonsanach, dlitir. N i gcna a dhantar an t-idirdheal sin sna caibidl eile. 1.5 T dh phromhfheidhm ag na litreacha gutacha, mar at guta agus dfhoghair a

liri, agus liri a dhanamh ar chilochta na gconsan at in aice leo san fhocal canna. Sleamhng a thugtar ar litir ghutach nach bhfuil aici ach an dara feidhm. N fhuaimntear na sleamhnga ar chor ar bith, sin n sleamhnatear tharstu go hadrom tapa. Aon it a bhfuil litir ghutach gan sneadh sa chl iodlach in aice le litir ghutach sa chl trom san fhocal canna in 1.5-19 lironn s sleamhng: anois, ceann, slnaitheoir.

1.6

An scim at liri thos ar fhuaimeanna na Gaeilge t na trithe seo a leanas inti. T

s simpl, t s ag teacht leis an litri an mid is fidir, t s bunaithe ar an mbal beo le cnamh na gcanint agsla, agus t s beagnach ar aon dul leis an scim at molta in Foclir Pca ag an Institiid Teangeolaochta (An Gm, 1986). Tabharfar faoi deara go bhfuil cilochta ginearlta na nguta neamhsplech ar an aiceann, ar an bhfad, ar an tsrnal, agus ar na consain chngaracha.

NA GUTA

10 1.7 Maidir le fad t dh shrt guta sa Ghaeilge, guta fada agus guta gairide. Is faide fuaim guta fhada n an fhuaim a bheadh ag guta gairid den chilocht channa sa suomh canna i bhfocal n in abairt.
Is guta cnta guta a fhuaimntear idir chonsain i bhfocal ach nach lirtear sa litri.

1.8

Is iondil gur guta fada guta a lirtear le llitir a bhfuil sneadh uirthi: it, d, garsn lceann de na grpa ae, ao, eo, omh(a), umh: Gael, caor, beo, chomh, comhairle,

umhlam li n u roimh , : fiin, sig, fuil, rug la roimh rd, rl, rn, agus go minic roimh rr ag deireadh focail: bard, tharla, carnn, barr. 1.9 Bonn srnal ar na guta aiceanta (1.30-33) in aice m, mh, n, is sin le r go ligtear

cuid den anil amach trd an tsrn le linn a ndanta: mthair, comhairle, cna, cng, amhras. 1.10 i Guta tosaigh ard (tosach na teanga a ard go maith) Gairid: binn, ding, fill, im, intinn, millte, rince, titim; cuir, muintir, uibheacha, uimhir, tuillte, suim; biolar, iolar, fios, miodg, mionna, pionta, sprionlir; irithe, irithe, tosaithe, cuimsitheach, slnaitheoir. Bonn i ina ghuta cnta idir an d chonsan sna pir seo a leanas nuair is consain chaola iad mura mbonn guta fada rompu: (a) lb, lbh, lf, lg, lm (b) nb, nbh, nm (c) rb, rbh, rf, rg, rm. T na guta cnta marcilte le fleiscn: scoil-b, seil-bhe, doil-fe, ceil-ge, sail-m, bin-b, lin-bh, ain-m, doir-b, gair-bhe, gair-fean, air-gead, air-m. Fada: b, bhuailf, cil, dreach, nirm, neirbhs, tr; ca, cla, ealan, eala, mholfa; bu, gu, lum; cro, clo; bailigh, irigh, cldaigh, ssaigh; ceannaonn, claomh, naonn, talmhaocht; bruon, buoch, luonn, shuomar; oc, coch, ochtar, bailonn, filocht;

11 aon, araon, caora(ch), deargadaol, lao, saol; aoire, baois, caoi, comaoin, saoil, naoi, righin. 1.11 e Guta tosaigh leathard (tosach na teanga a ard leath bealaigh)

Gairid: ceist, feic, geimhreadh, Meitheamh, seilg, seinm, te; aige, air, daibhir, raibh, saibhreas. Fada: finn, g, inn, t; coiscim, ligh, leithid, pist, soilir, tim; Barla, fach, buidal, pipar, tad, ticad; aer, aturnae, contae, Gael, lae, traenach; aeir, foghlaeir, Gaeilge, traein. 1.12 a Guta lrnach seal (lr na teanga a ard beagn)

Gairid: anall, banron, barra, cam, fathach, rann, scamhg, tobac; Aibren, aill, bain, caint, caith, maithinas; cead, cealtair, dealramh, eaglais, feall, peann, beairic, beaichte, beaignit, meaig. Fada: ard, bd, barr, carnn, iomard, lmh, tharla, urlr; cearda, cearng, fearr, mechan, milsen, Sen; airne, amhin, cil, cairde, gairleog, tiomin; cisein, leim, meite, Shein, treire.

1.13 o Guta cil leathard (cl na teanga a ard leath bealaigh) Gairid: anonn, bog, cnoc, coll, corr, cos, oide, roinn; boicht, cloiche, doirt, droichead, scoil, toit; anseo, deoch, Eochaidh, eochair, seo; gliomach, deoch, Eochaidh, eochair, seo; gliomach, ioma, liobarnach, liom, pioc, sioc, trioblid.
Focail eisceachtla na cinn thuas ina bhfuil -eo- le fuaim ghairid.

Fada:

12 cna, cn, fmhar, neantg, g, tionl, tg; baileofar, ceol, deo, eorna, fuinneog, leoga, meon; bdir, brionglid, cir, min, ninn, scip; ainneoin, beoir, cruinneoidh, deoir, feirmeoir, meoin; chomh, comharsa, comhla, romham, tomhas; comhairle, romhainn, thomhais; bord, dorn, orlach, doirne.

1.14 u Guta cil ard (cl na teanga a ard go maith) Gairid: chugam, dubh, guth, luch, muc, ubh, uncail; fliuch, inniu, tiubh, triuch, triuf.

Fada: buns, coslacht, cr, cng, lchir, rsr, scrd, d; breithinas, ceisti, cinam, fi, plisir, sil; cis, dil, dochtir, fearil, im, ir; ciliil, ciin, giis, oiliint, saighdiir; ciumhais, cumhacht, cumhra, Mumhain, umhal. 1.15 Guta lrnach leathard (lr na teanga a ard leath bealaigh) Gairid: anuas, cosantir, dhnfadh, adach, pca, portach; cailleach, dreach, goideann, nfeadh, tinneas; inchinn, intinn, titim, uimhir; cathair, seachain, seachtain; moladh, samhradh, tuilleadh; cara, ceolta, fiacla, lla; caite, fuinneoige, libhse, miste, nire; i mbd, a mac.

13 Bonn ina ghuta cnta idir an d chonsan sna pir seo a leanas nuair is consain leathana iad mura mbonn guta fada rompu: (a) lb, lbh, lf, lg, lm, lmh (b) nb, nbh, nch, nf, nm (c) rb, rbh, rf, rg, rm. T na guta cnta marcilte le fleiscn. Al-bain, bal-bhn, deal-fa, bol-g, col-m; Ban-ba, ban-bh, sean-chas, con-fach, sean-mir; car-bad, dear-bham, mar-fach, fear-g, ar-m.

1.16 Na Dfhoghair (pir guta ag teacht le chile) ia = i+: ciall, coitianta, diabhal, griann, scian, sliabh, speisialta; bliain, diaidh, fiaile, iaim, riail, triailim. ua=u+: anuas, bruach, cruach, fionnuar, suas, uasal; chuaigh, fionnuaire, uaigneach, uair, uaisle;

au=a+u: Cabhn, cabhlach, domhan, fabhra, gabhar, labhram, tabharfar; abhaill, cabhair, fabhair, tabhair; creabhar, Eabhrais, Feabhra, leabhar; creabhair, leabhair, meabhair; cobhsa, tobhach; foghar, foghlaim, foghraocht, rogha, toghaim; bodhar, bodhaire, modhil, odhar, todhcha; amhras, gamhain, macasamhail, ramhar; cleamhnas, sleamhain, Teamhair.
I bpirt den Ghaeltacht fuaimntear -abh(a) go minic mar dnta, e.g. labhair, tabhair, abhainn, gabhal, feabhas, meabhrach.

ai=a+i: adhairt, adhradh, radharc, meadhrn; maidhm, raidhse, eidhnen, feidhm, meidhir, oidhre; aghaidh, laghd, saghas, teaghlach; saighdiir, saighead, Laighean, feighil, oigheann.

14 1.17 B an ghuta Seo na promhchsanna ina mbitear guta: l + > : hata an tsagairt; bh mise ag obair. l in aice guta eile i bhfocal eile: bh s ag l; nl a gnach. fhios agam; scata

LEITHNE & CAOILE 1.18 Guta leathana a thugtar ar a, o, u, , , cionn is gur leithne an t-aersps taobh thiar

de na fiacla le linn a rite n an t-aersps i gcs e, i, , . Guta caola a thugtar ar e, i, , . Fuaimntear an dlitir ae mar ghuta leathan. T an guta idir eatarthu, is sin, n irtear caol n leathan . 1.19 Taobh amuigh de h t dh chilocht ag gach gnthchonsan sa Ghaeilge. Fadann siad

a bheith leathan n caol. Taispentar cilocht an chonsain sa scrbhinn de ghnth tr na litreacha gutacha at cngarach d. Is iad na guta leathana, agus e sa dlitir ae, a lironn go bhfuil consan in aice leo leathan. In aon chs eile is gnch an consan a bheith caol. Mar sin de, m t guta leathan taobh le consan caol n taobh le grpa de chonsain chaola i bhfuaimni focail, is gnch sleamhng, e n i, a chur isteach sa litri idir an guta leathan agus an consan caol le caoile na gconsan a liri. Mar an gcanna m t guta caol taobh le consan leathan n taobh le grpa de chonsain leathana i bhfuaimni focail is gnch sleamhng, a n o n u, a chur isteach sa litri idir an guta caol agus an consan leathan le leithne na gconsan a liri: ceacht, ainm, cois, cis, consain, ca, tann, cro, cu. 1.20 T corrfhocal eisceachtil ann. Mar shampla, t r leathan roimh in arir, n leathan in

ina (= in a) athair, lena (= le + a) athair. Agus t consan caol n consain chaola ar lorg a tosaigh sna focail ag (roimh ainmfhocal), aneas, aniar, ar (ramhfhocal), ars, anseo, ansin, ansid agus in an (an t-alt) roimh litir chaol. Lena chois sin is consan leathan an chad chonsan agus consan caol an consan deireanach ar lorg i sna grpa cht, rd, rl, rn, rs, rt: beaichte, cairde, comhairle, airne, tuirse, imirt. Agus i dtosach focail, agus corruair eile, is consan leathan s agus consain chaola na consain eile sna grpa sf, sm, sp, spl, spr roimh e, i, , : sfar, smig, smeach, smid, speal, spir, spiorad, sponta, splech, spr, sprichaim. Amanna taispenann an litri fin gur difriil consain an ghrpa maidir le leithne agus caoile: ospidal, smachtn.

1.21

15 I gcs comhfhocal is iondil go mbraitheann cilocht gach consain ar an litri at ina

chuid fin den chomhfhocal. San alt seo lironn cl trom agus cl iodlach leithne agus caoile, faoi seach, timpeall an nascphointe. ardeaspag, atitim, banchlireach, buan-mhchumas, cadghin, clscrbhinn, comhcheilg, corrmhar, croscheisti, dphsadh, dobhriathar, fiarsceabha, fodhl, iarmhr, idirghu, inghlactha, lmhleabhar, leaschigire, leas-phromhchigire, neamhchiontach, neamhsplech, ollphist. 1.22 Ach ms pire de na litreacha d, l, n, s, t at ag teacht le chile sa chomhfhocal is cilocht an dara litir cilocht an ghrpa: an-deas, bantiarna, cionsiocair, ceanntran, indilte, intuigthe.
Is minic a chuireann tslitir focail isteach ar chilocht an chonsain at ag deireadh an fhocail roimhe, ach nl aon chur sos sa leabhar seo air sin, c go bhfuil corrshampla de sna liosta a leanas.

NA CONSAIN 1.23 Is iondil gur consan simpl (i.e. aon fhuaim amhin) a bhonn liri ag gach ceann

de na grpa seo a leanas: ll, nn, rr; dt; bh, ch, dh, gh, mh, ph, sh, th; bth, cth, gth, mth, pth, rth; thl, thm, thn, thr, ths; thbh, thch, thdh, thgh, thmh, thph; mhph; shl, shn, shr; msh, rsh, rrsh. Agus mar an gcanna i gcs na ngrpa seo a leanas: bp, bhf, gc, mb, mhf, gc, ng. 1.24 Is consan simpl nd, ts i dtosach focail. Consan simpl fosta at i ngrpa mar ch-ch (droch-chaint), d-d (grod-dolaim), l-l (bal-lidir), n-n (r maoin-ne), r-r (gearr-rs), s-s (mo chos-sa), th-th (gnth-thuarastal), mh-bh (Promh-Bhreitheamh), mh-mh (leamh-mhachnamh). 1.25 Is gnch gur consan simpl at sna grpa seo a leanas i dtscach fistineach na

mbriathra agus sa choinnollach: bf, bhf, cf, chf, df, gf, lf, mf, mhf, nf, pf, rf, sf, tf, thf: scuabfaimid, scrobhfainn. 1.26 Is iondil, fach, f a fhuaimni mar chonsan ann fin sa saorbhriathar agus sa dara

pearsa uatha den choinnollach: molfar, mholf, bhuailf, ach nl s mar sin i ngach canint. 1.27 N hionann fuaim do dt n do bhf i dtosach agus i lr focail: d, v na fuaimeanna i

dtosach; t, f i lr an fhocail. Lironn cl trom gur consan simpl an grpa. 1.28 Seo achoimre ar na csanna is coitianta ina bhfaightear na consain agsla mar aon le

corrleid faoina bhfuaimni.

Bonn tada an ghutha ag crith le linn consan glrach a dhanamh. N bhonn le linn consan anlach a dhanamh.

(i) p, b, m (glrach agus anlach): leathan (Na bruasa a bhr amach)

16 poll, plta, cupn, cpla, alp, lbtha, scrobfainn b, baol, bu, balta, gob, i bpluais, go bpsf, a bpiste mr, seomra, am, cam, i mbd, bhur mb cumtha, iomths, chamfainn (ii) p, b, m (glrach agus anlach): caol (Na bruasa a theannadh isteach) posa, pl, cipn, scaip, teipthe, scaipfeadh b, beo, b'fhi, bris, ribe, pb, a bpc, go bplinn m, men, cime, imn, suim, a mbeo, r mbia snaidhmthe, limfimid, timthriall (iii) t, d, n (glrach agus anlach), l (glrach agus anlach), s : leathan (An teanga a bhr i gcoinne na bhfiacla uachtair) t, tu, tr, geata, mart, d'atfadh, fadfaidh, stadta, an tslat d, draoi, dar, ard, d, go dtaga, i dtalamh nua, cn, mn, gnis, tnth, a ngn, anois, annamh, anr, ann, go ndna breathn, dnfaimid, teannfaidh, thnith, shnmh l, ln, fola, allas, alt, anall, poll molfaidh, mo thl, do shlat, dshln, meathlam, gheallfainn su, sfar, speal, smar, asal, ospidal, cos, chasfaids (iv) t, d, n (glrach agus anlach), l (glrach agus anlach), s : caol (An teanga a bhr i gcoinne na bhfiacla uachtair agus an charbaill) tim, teo, an tsl, ite, sidte, loitfidh, ghoidfids deo, di, oideas, goid, go dt, a dteach nl, cneas, gn, i ngnomh, inn, duine, inti, roinn, (1.22 n), go ndolann, a ndcheall bainfidh, roinnfinn, shnomh, aithne lim, uillinn, bhuailt, mle, moill, bhuail buailfidh, fillfimid, mo shlen, meithleacha s, seal, taispein, anois, bhrisfinn, is (1.22 n), os cionn (1.22 n) (v) r (glrach agus anlach): leathan (Crith teanga bromhar a dhanamh)
Consan leathan is ea r i dtosach focail roimh e, i, , mura bhfuil focal roimhe a shimhonn agus dar croch litir nach d, l, n, r, s, t. Fach freisin 1.20.

sl an

eolais

rs, arn, dhrag, cearr, bearna, gort, Barla, cara, r, cairde, comhairle, airne, bairr, tuirse,

17 Mirt, r, cara an r, r, don r, reacht, reoite, arir curtha, gearrtha, throid, a shrn, cathracha, parthas, scarfaids (vi) r (glrach agus anlach): caol (An teanga a bheith ag cuimilt i gcoinne an charbaill) aire, airc, ars, ir, cuireadh, roimh r, de rir, mo r, athr chuirfinn, a thrian, do shrian, aithr (vii) c, g, ng (glrach agus anlach): leathan (Cl na teanga a bhr i gcoinne an choguais) c, peaca, bac, octha, leagtha, bhacfainn, bhogfainn gual, Gael, gu, eagla, dog, i gcaoi, r gc r ngu, na nGael, longa, seang, banc, splanc seangtha (viii) c, g, ng (glrach agus anlach): caol (Lr na teanga a bhr i gcoinne an charbaill) c, aici, minic, feicthe, ligthe, trigfidh, loicfinn g, aige, ligim, teilg, r gcead, i gcin pingin, moing, r ng, rince, an Fhrainc lingfinn, dingthe (ix) f, v: leathan (Na bruasa a bhr amach; iad a theagmhil le chile; gan na fiacla uachtair a theagmhil leis an mbruas ochtair) fan, grafaim, scrobhfainn, romhfaidh, mo phca, leathphunt bhain, bhrigh, amhin, grmhar, tarbh, brobh, amh, leathbhite, neamh, talamh, gaineamh, an bhfsann, vta (x) f, v: caol (Na bruasa a theannadh isteach; iad a theagmhil le chile; gan na fiacla uachtair a theagmhil leis an mbruas ochtair) feo, foirfe, d'ibhfinn, mo phionta, leathphingin bh, mheigh, deimhin, luibheanna, naimhde, deilbh, go bhfios, veidhln (xi) ch, gh: leathan (cl na teanga a chuimilt i gcoinne an choguais) chomh, achar, sceach, boicht (1.20), beaichte (1.20), smachtn (1.20), athchur; (i gcanint irithe) moladh , mholfadh s, ceannaodh, crdh, etc. dh, ghoid, comhdhil, idirghu, athghairm (xii) ch, gh: caol (lr na teanga a chuimilt i gcoinne an charbaill) chas, droichead, dchill, braich, athcheangal, a shir shiil, Shein, Sheoirse, nimh, athbhliain, ghearrfainn,

18
T dh fhuaim agsla ag sh (mar at, h n ch) i dtosach focail roimh ghuta caol.

gheof, gheit, dholamar, dodhanta, soghearrtha (xiii) h: Nl leithne n caoile i gceist: hata, mahagaine, clhalla, thit, thuas, ithe, rath, cith, thiocfainn; lifidh, lifimid, lifinn, lifeadh, lifimis, lifids, cheana (dobhriathar), shl, sheas, Shamais, foshuomh, athuair, leathfhocal, gntharm. 1.29 Litreacha consanacha nach bhfuaimtear de ghnth don fhear, d'fhreagair, athfhoilsi, m'fheirm consan an ailt an agus idir dh chonsan: fear an t, ar an mbthar consan an ramhfhocail ag roimh ainm briathartha dar ts consan: ag moladh, ag rith
Lena chois sin m t ag ar lorg guta bitear ag ar fad: bh s ag rith > bh s rith.

th i ndeireadh rimre roimh chonsan: athdhanamh, athlasadh, athleagan, bithbhuan, gnthdhuine

AN tAICEANN 1.30 Ar an gcad siolla go hiondil a chuirtear an t-aiceann nuair nach bhfuil guta fada

n dfhoghar in aon siolla eile: annamh, cuirim, dnaim, eolas, amhras. 1.31 Sna csanna seo cuirtear an t-aiceann ar an dara siolla: abhaile, abhus, aduaidh,

amach, amrach, amhin, amuigh, am, anall, aneas, aniar, anos, anocht, anoir, anois, anonn, anuas, anseo, ansin, ansid, araon, arir, ars, at (foirm den bhriathar b), atim, atimid, atthar, cib, faraor, inon, inn, inniu, isteach, istigh, laisteas, laistiar, laistigh, lasbhus, lasmuigh, lasnairde, lastall, monuar, trthnna. Agus i gcs corrfhocal n iasacht: tobac. 1.32 T an scal nos achranna maidir le cuid de na hainmneacha pearsanta agus sloinnte agus focail chomhshuite: Mobh, Mocheallg, Mac Conaola, Mac Conmara; Maoileoin, Maoilia, Maoldomhnaigh; drochdhuine, rthe, an-ocras, ardtrthnna, inphsta, incheoil, for-dhrochl; athbhliain n athbhliain, dea-labhartha n dea-labhartha, leathfhocal n leathfhocal, sodhanta n sodhanta, seanduine, seanbhean.
In 1.32-33 taispenann cl trom c bhfuil an promhaiceann, agus cl iodlach an fo-aiceann, aon it a bhfuil athr cl san fhocal.

1.33 Maidir le focail nach bhfuil i gceist in 1.31, 1.32, t dh ns ann:

19 lpromhaiceann a chur ar an gcad siolla agus fo-aiceann ar aon siolla eile a bhfuil guta fada n dfhoghar ann. An chad fho-aiceann an fo-aiceann is treise: bachlg, bdir, cailn, cearnga, chrids, d'fhanaids, fuiseog, grsaeir, labhram, mholfa, sciathn,

sclta, scrbhneoir, tarlaonn, uachtarn laiceann a chur de ghnth ar gach siolla a bhfuil guta fada n dfhoghar ann. Is minic na haicinn ar aon neart, ach is minice gur treise ceann acu n na cinn eile de bharr cilochta irithe a bheith sna guta fin n sna consain chngaracha n i roinn chainte an fhocail: bachlg, bdir, cailn, cearnga, chrids, fuiseog, grsaeir, labhram, sciathn, sclta,scrbhneoir, tarlaonn, uachtarn. Amanna, fach, is ar ghuta tosaigh gairid a bhonn an t-aiceann: d'fhanaids, mholfa.

20 2 TARMA GRAMADA 2.1 Na Ranna Cainte Is gnch ocht bpromhroinn a dhanamh ar fhocail de rir a bhfeidhme. l ainmfhocal (ainm): focal a lironn duine n rud n it n id: fear; Sen; cat; bord; ire; cigear; sonas. Tugtar cothrom ainmfhocail ar fhorainm, ar aidiacht shealbhach, ar chlsal ainmfhoclach agus ar fhrsa ainmfhoclach, mar go ndanann siad gn ainmfhocail. lbriathar: focal a dhanann faisni, is sin, a thugann eolas faoi rud. Formhr na mbriathra lironn siad gnomh: buaileann. Cuid eile a lironn staid: b; athr staide: d'irigh s lidir; deireadh gnmh: stadaim; moth: cloisim; mian: teastaonn uaim; etc. Briathar faisniseach a thugtar ar a leithid. Tugtar an chopail ar an mbriathar is mar danann s an ceangal n an chopail is bunsa ar bith idir fhocail: is b . Briathar cnta a thugtar ar bhriathar a chuidonn le hainm briathartha briathair eile n lena aidiacht bhriathartha chun comhaimsir, etc., an bhriathair eile sin a chumadh: t s tar is ir; n dan a ghort.
Cib feidhm at ag an mbriathar (gnomh, staid, etc.) is gnch sa leabhar seo, ar mhaithe le hascaocht, gnomh an bhriathair a thabhairt uirthi.

lforainm: focal a sidtear thar ceann ainmfhocail: s; ; c; cad. Is forainm sa ghinideach an aidiacht shealbhach: mo; do; etc. laidiacht: focal a chilonn ainmfhocal n forainm: fear mr; t s fuar. Tugtar an t-alt ar an aidiacht an. Tugtar cothrom aidiachta ar chlsal aidiachtach agus ar fhrsa aidiachtach mar go ndanann siad gn aidiachta. Is aidiacht fhaisniseach aidiacht at ag cili an ainmn mar fhaisnis n mar chuid den fhaisnis: nach deas ; t s fuar. Is aidiacht aitreabideach aidiacht a chilonn ainmfhocal go dreach: sin leabhar deas; briseadh gloine eile. ldobhriathar: focal n grpa focal a chilonn focal eile nach ainmfhocal n forainm: rith sos; nl s sch cldaithe agam. lcnasc: focal n grpa focal a naisceann le chile dh chlsal n a gcothrom, n dh fhocal n dh fhrsa at ar aon fheidhm: irigh agus siil; Peadar n Pl; fanacht anseo ach bheith ciin.

21 lramhfhocal: focal n grpa focal a chuirtear roimh ainmfhocal n roimh fhorainm lena nascadh le focal eile at ar mhalairt feidhme: t peann ag Eoin; n sprt go dt ; thinig s chun iad a mholadh. lintriacht: focal n frsa a chuireann moth tobann i gcill: gar; dar fia. 2.2 T saghsanna focal ann a dhanann gn dh roinn chainte san am canna. lainm briathartha: focal a bhfuil feidhm ainmfhocail agus feidhm briathair aige: is fearr teacht anois. laidiacht bhriathartha: focal a bhfuil feidhm aidiachta agus feidhm briathair aige: t s lite agam. lforainm ramhfhoclach: focal a bhfuil feidhm forainm agus feidhm ramhfhocail aige: gill dom. laidiacht shealbhach: focal a bhfuil feidhm aidiachta agus feidhm forainm aige: mo dhn. lfoirm thite de bhriathar: focal a bhfuil feidhm briathair agus feidhm forainm aige: tim (t m); d'irmis; ist. lcumasc: dh mhionfhocal (n nos m) agus iad tite le chile: d (de n do + a); lena (le + a);fear darbh ainm Pl (Darb = do + forainm coibhneasta + an chopail). ochn; mo lan

2.3 Tarma eile labairt: aonad d'fhocal amhin n de ghrpa focal a dhanann ciall iomln gramada. Bonn dh eilimint i ngach abairt de ghnth, bhar cainte agus faisnis: rith s. Ach is fidir an d eilimint a bheith in aon fhocal amhin: silaimis; irigh. Uaireanta bonn ceann amhin den d eilimint ar lr ach intuigthe: Dirt m leis imeacht. D'imigh [s]. C a bh ann? Sen [a bh ann]. [Go raibh] sln leat. Feach freisin (15.29-35). lan t-bhar cainte: an duine (rud) at i gceist in abairt n i gclsal. Is ainmfhocal (n a chothrom) lena chuid cilitheoir aitreabideacha an t-bhar cainte: chodail Diarmaid; is ainmh maith an gamhain sin. Tugtar an t-ainmn ar phromh-ainmfhocal an bhair cainte (n ar a chothrom): Diarmaid; gamhain (thuas). Is minic a thugtar an t-ainmn ar an bhar cainte iomln.

22 laistreach agus neamhaistreach: focal a bhfadfadh cuspir gabhil leis, cib acu at an cuspir luaite n nach bhfuil, t s aistreach: abair amhrn; canann s go maith; amhrn a r; t an t-amhrn rite aige. Briathar (ainm briathartha, aidiacht bhriathartha)

nach fidir cuspir a chur leis t s neamhaistreach: tagaim; teacht; tagtha. lclsal: abairt at nasctha le habairt eile: d'imigh Seosamh ach d'fhan Ciarn; irigh agus siil.
Uaireanta bonn frsa n ainm briathartha cothrom le clsal maidir le feidhm.

lcuspir: m dhantar gnomh ar dhuine (rud) igin, tugtar an cuspir ar an ainmfhocal (n ar a chothrom) a sheasann don duine (rud) sin. Gabhann cuspir le mrn briathra, ainmneacha briathartha agus aidiachta briathartha: cheanninn bd; is fearr bd a cheannach; t bd ceannaithe agam. lan fhaisnis: foca(i)l a lironn an t-eolas a thugtar (a shantar, a lorgatear) faoin bhar cainte. An briathar an chuid is tbhachta den fhaisnis go hiondil. N gnch an chopail a ireamh mar chuid den fhaisnis, fach: chodail an leanbh; ligh Mirn an leabhar; is mise an fear. lforainmneach: Tugtar forainmneach ar fhorainm n ar aon fhocal a bhfuil feidhm forainm aige i dteannta feidhme eile. Le forainm pearsanta, aidiacht shealbhach, forainm ramhfhoclach agus foirm thite de bhriathar is m a sidtear an tarma "forainmneach" sa leabhar seo. Tarma an fhorainmnigh an focal a bhfeidhmonn an forainmneach thar a cheann: Sen agus a mhac; bean Shein agus a mhac. lfrsa: grpa focal a bhfuil ceangal gramada eatarthu ach nach bhfuil aon bhriathar ann. D'fhadfadh s a bheith ainmfhoclach: ba chir duit an phirc a threabhadh; n aidiachtach: an fear ar an gcla; n dobhriathartha thinig s lena fheiceil; t s mar sin. lgnomha: an t-ainmfhocal n a chothrom a lironn an duine (an rud) a dhanann gnomh briathair n ainm bhriathartha n aidiachta briathartha: d'irigh Liam; n mr do Liam ir; nl Liam irithe. ltreisfhocal: forainm n iarmhr a ghabhann le forainmneach lena threisi: fin; orthu sin; timidne. 2.4 Saghsanna Clsal lclsal ainmfhoclach: clsal a dhanann gn ainmfhocail: inseoidh m duit c bhfuil s; t a fhios agam nr imigh s. lclsal aidiachtach: clsal a dhanann gn aidiachta aitreabid: sin an fear ar dheisigh m a rothar.

23 lclsal dobhriathartha: clsal a dhanann gn dobhriathair n aidiachta faisnis: nl s san oifig mar t s tinn; bh m mar a chonaic Dia m. lclsal coibhneasta: clsal ina bhfuil mr choibhneasta n foirm choibhneasta briathair: an le scuab a dhathaigh t ? nach inniu a phsfar iad? nach ard at s? tuigim a fheabhas a d'irigh leis. lfochlsal: aon cheann de na saghsanna clsal at mnithe thuas. luaschlsal: an clsal d ndanann fochlsal gn ainmfhocail (aidiachta, etc.). Deirtear go bhfuil an fochlsal splech ar a uaschlsal: abair liom c bhfuil s; sin an fear ar dheisigh m a rothar; nl s san oifig mar t s tinn. lpromhchlsal: clsal nach bhfuil splech ar aon chlsal eile. Na tr shampla d'uaschlsal thuas, is promhchlsail iad.
Fadann uaschlsal a bheith ina phromhchlsal n ina fhochlsal. San abairt seo a leanas t an dara clsal ina fhochlsal ag an gcad chlsal agus ina uaschlsal ag an tr clsal: dirt s go labhrdh s d ligf d.

lclsail chomhordaitheacha: clsail at ar aon chim san abairt. D'fhadfaids a bheith ina bpromhchlsail: d'irigh s agus thit s; n ina bhfochlsail agus iad splech ar an uaschlsal canna: t a fhios agam go bhfuair s an t-airgead ach gur chaill s . 2.5 Saghsanna Abairt An saghas abairte is bunsa, bonn dreach promhchlsal amhin inti agus gan aon fhochlsal: thinig s isteach. Abairt shimpl a thugtar ar an saghas sin. D'fhadfadh nos m n promhchlsal amhin a bheith in abairt: t s ina codladh n t s marbh. N promhchlsal amhin agus fochlsal amhin ar a laghad: sleann s go n-ireoidh leis [m thugann s faoi] . N nos m n promhchlsal amhin agus fochlsal amhin ar a laghad: is eol dom c bhfuil s ina chna ach nl a fhios agam cad is ainm d. 2.6 Is at i gceist le cilitheoir ainmfhocail focal n grpa focal a dhanann gn laidiacht: fear mr l an t-alt: na fir lainmfhocal sa ghinideach: oche sheaca lainm briathartha sa ghinideach: am imeachta lfrsa aidiachtach: fear gan mhaith lclsal aidiachtach: an rud is eol dom.
M t a chilitheoir fin ag cilitheoir ainmfhocail irtear iad ina gcuid de chilitheoir an ainmfhocail: teach cuibheasach mr.

aidiachta aitreabid, mar at

2.7 Leathn agus Comhln lleathn an ainmn: cilitheoir an ainmn

24 lleathn an chuspra: cilitheoir an chuspra lleathn an bhriathair: focail at ag cili an bhriathair ach nach bhfuil ag teastil le br an bhriathair a dhanamh iomln: d'irigh an oche fuar go tobann. Deirtear "leathn na faisnise" freisin. lcomhln briathair: focail (amach n gcuspir agus a leathn) a ghabhann le briathar chun a bhr a dhanamh iomln: d'irigh an oche fuar. Deirtear "comhln na faisnise" freisin. Bonn comhln i gceist le haidiachta briathartha: nor mhaith liom ir rthrom; agus le hainmneacha briathartha: an bhfuilimid irithe leisciil? 2.8 lramhtheachta: ainmfhocal n forainmneach a gcilonn clsal aidiachtach ,

deirtear go bhfuil s ina ramhtheachta ag an gclsal: an fear a thinig; dibh sid a bh ag rince liartheachta: forainmneach a fheidhmonn i gclsal aidiachtach thar ceann an ramhtheachta: cuir a lu an gasr a bhfuil lmh thinn aige. 2.9 lcadbheart: clsal ina bhfuil coinnoll: m bhrisim . liarbheart: an t-uaschlsal (n an frsa n an t-ainm briathartha) a bhfuil an cadbheart splech air: m thim fanfaidh tusa; abair li a l (teacht) m thig li. 2.10 An deilbhocht an roinn sin den ghramadach a bhaineann le foirm an fhocail. Leis

an deilbhocht a bhaineann na hathruithe tosaigh (an simhi, etc.) agus an t-infhilleadh. An chomhrir an roinn sin den ghramadach a bhaineann le hsid an fhocail san abairt.

25 3 CEANNLITREACHA; FLEISCN; AN UASCHAMG CEANNLITREACHA 3.1 I ngnthscrobh na Gaeilge is iondil go n-sidtear ceannlitir i dts focail sna li dts abairte: Thngamar abhaile lin ainmneacha D: an tAthair; an Spiorad Naomh; Mac D li dteidil speisialta: Caitliceach; an Taoiseach; Mo Dh Risn; an Roinn Oideachais l i dteidil chinnte mar Ard-Easpag Ard Mhacha; Rna na Roinne Airgeadais; ach ollamh ollscoile; ardeaspag n cairdinal; rna comhlachta li logainmneacha: Baile tha Cliath; ire lin ainmfhocal n in aidiacht a chumtar ainm duine n ainm ite: Silleabhnach; Spinneach; Connachtach; Eorpach; Corcaoch lin ainmneacha na laethanta, na monna, na bhfilte agus a mbigil: an Luan; D Mirt; Eanir; L Fhile Muire na Deastgla; Oche Shamhna; maidin Lae Nollag lin ainmneacha teangacha: Laidin; Grigis
Mionlitir is gnch i gcsanna mar cearc fhrancach; aiteann gaelach; pacg ghragach; cl iodlach, it nach lironn an aidiacht br nisintachta a thuilleadh.

csanna seo a leanas

3.2 Cuirtear na rialacha thuas i bhfeidhm ar fhocail a bhfuil ramhlitir rompu amhail is d mbeadh gan an ramhlitir a bheith ann: i nDn na nGall; Uachtarn na hireann; Toms hAolin; an tSn. Nuair a bhaintear feidhm as ceannlitreacha agus mion-cheannlitreacha i gcl suaitheantais is mion-cheannlitreacha a sidtear gan fleiscn mar ramhlitreacha: CIL AN TSDAIRE; STAIR NA HIREANN; AN MUILEANN GCEARR; CEOL NA NAN. Mar an gcanna is mion-cheannlitir a sidtear i gcs ramhlitir nuair is ceannlitir gach litir den bhunfhocal: R NATHAIR; AN TATHAIR SORA; ach fadtar ceannlitir a sid freisin in ur ar chonsan, i gcs t roimh s, agus i gcs h roimh ghuta: CLANN NA NGAEL; MAC AN TSAOI; HAOLIN; POBLACHT NA HIREANN.

3.4 sidtear ceannlitir i dts an dara mr de chomhfhocal i dteidil dhlse mar an Promh-Bhreitheamh; Ard-Uachtarn an Oird; Naomh-Mhuire Sor-gh.

26 3.5 N sidtear ceannlitir de ghnth i gcs forainmnigh a thagraonn do Dhia: is t mo Dhia; maithfidh s r bpeaca dinn; go dtaga do rocht; ina aingil agus ina naoimh.

AN FLEISCN 3.6 sidtear an fleiscn lidir na ramhlitreacha n, t agus mionlitir ghutach: r n-arn; an t-athair; ach r nAthair; an tAlbanach lidir dh mhr de chomhfhocal chun dh ghuta, dh chomhchonsan, dh ch, dh, th, etc. a scaradh: so-ite; lag-ghlrach; droch-chaint; gnth-thuarastal lidir focal agus a iarmhr chun dh chomhchonsan a scaradh: r maoin-ne; mo chos-sa lidir dh rimr de ghnth: sin-seanathair; ach n sidtear fleiscn i gcomhfhocal ms mr iasachta aon chuid de: pailibhitheolaocht lidir ceann ar bith de na rimreanna do-, fo-, so- agus ceann ar bith de na grpa litreacha bha, bhla, bhra, dha, gha, ghla, ghra, mha: do-bhainte; so-bhlasta; fo-bhrat; so-dhaite; fo-gharraodir; so-ghlactha; fo-ghra; do-mharaithe, agus in aon chs eile inar bhaol go mbeadh an focal do-aitheanta d'agmais an fhleiscn li dteidil dhlse mar an Promh-Bhreitheamh; an tArd-Aighne; ach scrobhtar freisin i gcomhthacs neamhfhoirmiil: an tArdaighne; an Promhchigire. li ndiaidh an- (rimr threise), dea-: an-te; dea-bhean lchun athbhr a sheachaint: do ghr-sa. Fach freisin 24.3. AN UASCHAMG 3.7 sidtear an uaschamg lsa mhr bhriathartha d': d'lainn; d'fhreagair s llena thaispeint go bhfuil guta ligthe ar lr as na haidiachta sealbhacha mo, do; as na ramhfhocail de, do, agus as an mbriathar ba: m'ordg; i d'fhiacail; thit s d'each; b'ait liom; d mb'fhidir; m b'eol.

27 4 AN SIMHI 4.1 Is is ciall le simhi sa teanga scrofa h a chur isteach i bhfocal n i mr de

chomhfhocal ar lorg thschonsan an fhocail n na mre. "An tschonsan a shimhi" n "an focal (an mhr) a shimhi" a deirtear. T h ar an dara litir i bhfocail irithe i gcna: bheith, bhur, cheana (dobhriathar), choche, chomh, chugam, chugat, etc., chuig, chun, gheobhaidh, etc., thall, tharam, theas, thiar, thoir, thuaidh. Deirtear go bhfuil buansimhi orthu sin.
Maidir le fuaimni na gconsan simhithe fach 1.28-29.

N dhantar simhi ar h, j, l, n, q, r, v, w, x, y, z, n ar s roimh c, f, m, p, t, v. 4.2 N shimhtear go hiondil lforainm (ach amhin sin sa dobhriathar shin): ar m (t, sinn, sibh) a mholadh; tabhair do cib a thiocfaidh; ag danamh ionadh mr de c a rinne lna haidiachta mo, do, gach: ar m'anam; faoi gach cloch; lforainm ramhfhoclach: tabhair dom; d mba duit ldobhriathar ar lorg ainmfhocail n aidiachta: bean sch ard; chosain s tr phunt glan; san it channa dreach laidiacht fhaisniseach (ach amhin de rir 4.24): chonaic s a bhean marbh roimhe lcnasc: thar mar ba ghnch lainmneacha na litreacha: ar b; faoi c; fuaim an g; dath an p; sa c lteidil leabhar, etc.: roimh Foclir Pca.

SIMHI ar AINMFHOCAL n AINM BRIATHARTHA 4.3 Simhtear tschonsan ainmfhocail i ndiaidh an ailt uatha mura d, s, t an tschonsan lsan ainmneach baininscneach: t an bhean thall; gan an bh lsa ghinideach firinscneach: mac an fhir; trasna an chuain lsa tabharthach mura n-uratear (5.3): den chat; don chois; sa fhreagra; san fhmhar; thar an chnoc. 4.4 Simhtear tschonsan ainmfhocail i ndiaidh na mre gairm: a bhean; a fheara. 4.5 Simhtear tschonsan ainmfhocail i ndiaidh aidiachta lmo, do, a (firinscneach uatha), uile: mo mhac; do bhrg; a fhasg; gach uile fhocal.

28 laon, chad mura d, s, t an tschonsan: aon bh amhin; nl aon chiall aige; an chad bhliain; tosach na chad bhliana; na chad bhlianta; ldh [mura dtagann dh ar lorg ceann de na haidiachta sealbhacha seo: a (baininscneach uatha), a (iolra), r, bhur]: t dh theach aige; d'oscail Sen a dh shil
irtear mar a chile ina ainmfhocal sa fhrsa dh mhar a chile.

ltr, ceithre, cig, s, ms an t-uatha a leanann iad: tr bhd; far ceithre bh; ar chig phunt; le s mh.

Simhi i nDiaidh na Ramhfhocal 4.6 Simhtear an tschonsan nuair at an t-ainmfhocal n an t-ainm briathartha faoi rir ag na ramhfhocail seo: a, de, do, faoi, ionsar, mar, , roimh, tr, um: a dhol; de Shorcha; do ghasir; faoi bhord; ionsar Phl; mar dhuine; bhal; roimh mhaidin; tr Bharla; um Shamhain; tr shioc agus shneachta; roimh Dhia n Mhuire; shagart n dhochtir.
N shimhtear sna frsa faoi deara; faoi seach. N shimhtear focail dar ts consan bruasach ar lorg um; um maidin; um Bealtaine.

4.7

Simhtear an tschonsan de ghnth nuair at an t-ainmfhocal n an t-ainm

briathartha faoi rir ag an ramhfhocal ar: ar bhd; ar bhealach; ar bhord (= ar thbla); ar chaoi; ar chor ar bith; ar chuntar; ar dheis; ar dhigh (= ar shl); ar dhul amach; ar fhaitos; ar fheabhas; ar mhodh; ar shil (= imithe); ar theacht abhaile dom. 4.8 N shimhtear li bhfrsa den srt seo a leanas nuair a chuireann siad staid in il: ar bith; ar bogadh; ar buile; ar cois (= ar sil); ar crochadh; ar dol; ar digh (= ar fheabhas); ar doimhne; ar fad; ar fil; ar fn; ar fiuchadh; ar forbhs (= corrach); ar fnamh; ar fuaidreamh; ar gor; ar maos; ar meisce; ar seachrn; ar sil (= dhanamh; tosaithe); ar tarraingt; ar tis; ar triom lsna habairt seo mura bhfuil an t-ainmfhocal chili (suomh ginearlta a bhonn i gceist de ghnth): ar barr; ar cairde (= gan airgead sos); ar colbha; ar corr; ar deireadh; ar muir; ar tr; ar tosach. Ach ar bharr an t; ar chairde fada; ar cholbha na leapa; ar chorr an bhoird; ar dheireadh an bhid; ar Mhuir Meann; ar thr na hireann; ar thosach an tslua. lsna frsa seo d'ainneoin an t-ainmfhocal a bheith cilithe: ar ball [beag]; ar bal maidine; ar bord [loinge]
N shimhtear an dara mr de na ramhfhocail chomhshuite seo: ar feadh; ar fud; ar son; ar t.

29 4.9 Simhtear an tschonsan nuair at an t-ainmfhocal n an t-ainm briathartha faoi rir ag an ramhfhocal gan: gan mhaith; gan mheabhair; fear gan phsadh; cailn gan mhineadh; fan gan chorra; fgtha gan chompnaigh. Ach n shimhtear lm t an t-ainmfhocal chili: gan cis ar bith aige leis lm t gan i bhfrsa ainmfhoclach: b'fhearr duit gan corra; abair leis gan psadh; mol d gan pingin a chaitheamh lms d, f, s, t is tslitir don ainmfhocal: gan dabht (freagra, sagart, teip); gan fios, fth n siocair; ach d'alaigh s gan fhios [dom] . lms ainm dlis cinnte at ann: thinig t gan Michel. 4.10 Simhtear an tschonsan nuair at an t-ainmfhocal n an t-ainm briathartha faoi

rir ag an ramhfhocal idir i bhfrsa irithe mar idir mhn; idir dhaoine (iolra), n idir bheag agus mhr; idir ghol agus ghire; idir chorp agus anam; idir fhuil agus chlbar n aithneoinn (i dteannta a chile), ach nach simhtear d, t ar lorg agus: idir shgradh agus dirre; idir chlir agus tuath. Ach n shimhtear i ndiaidh idir i gcsanna eile ina lirtear lsps: idir breith is baisteadh; idir men oche agus maidin; idir dil is psadh; idir Corcaigh agus Gaillimh ldifrocht: is mr idir pingin agus punt li gcoinne a chile: coimhlint idir Sen agus Maiti. 4.11 Simhtear an tschonsan nuair at an t-ainmfhocal n an t-ainm briathartha faoi

rir ag an ramhfhocal thar: n fi thar phingin ; nor fhan s thar bhliain ann; n aithneodh s cat thar chiste; thar dhuine [eile]; n raibh thar chigear acu ann; thar Chorcaigh; thar mholadh beirte; thar dhroichead na habhann; thar chla an bhthair; thar bharr an chnoic; thar Shliabh an Iolair. Ach n shimhtear i ndiaidh thar i bhfrsa irithe ina bhfuil ainmfhocail iginnte gan chili agus a bhfuil br ghinearlta leo: thar barr (amach); thar bchna; thar brid; thar cionn; thar cnoc (soir); thar droichead; thar fir; thar muir; thar sile; thar sliabh; thar tr (amach); thar toinn.
N shimhtear an dara cuid den ramhfhocal comhshuite thar ceann: chuaigh an bhanaltra thar ceann an dochtra; ach chuaigh an pilar thar cheann an dochtra.

4.12

N shimhtear ar lorg na ramhfhocal ach, ag, amhail, as, chuig, chun, dar, go, go

dt, i, le, murach, n, os, seachas: nor bdh aon duine ach Toms; ag Sen; amhail bean; as

30 baile; chuig Tadhg; chun Pdraig; dar fasg m'athar; go Sasana; go dt geata; i madaocht; le teacht; murach Sle; nos m n punt; os cionn; seachas duine ar bith eile. 4.13 N shimhtear ainmfhocal iginnte ar lorg dla, fearacht, timpeall, trasna n ar

lorg na ramhfhocal comhshuite ach i gcorrfhrsa seanbhunaithe: fearacht daoine breoite; trasna slibhte; tar is bist; le haghaidh pist; ach tar is bhis.

Simhi agus Ainmfhocal iginnte sa Ghinideach 4.14 Simhtear tuiseal ginideach ainmfhocail iginnte n ainm briathartha at faoi rir

ag ainmfhocal eile nuair is ainmfhocal iolra dar croch consan caol an chad ainmfhocal: buidil bhainne; isc mhara; faochain chapaill, n nuair a chaolatear san uatha consan deiridh an chad ainmfhocail tr infhilleadh: toirtn arin choirce; sr gealltanais phsta.
I bpirt den Ghaeltacht simhtear ainmfhocal at faoi rir ag ainmfhocal eile, i bhfrsa seanbhunaithe, d'ainneoin nach gcaolatear an chad ainmfhocal san infhilleadh: gloine,(braon, deochanna) uisce bheatha (ar ns mac Giolla Bhrde). Ach n athraonn seo substaint na rialach.

4.15

Simhtear tuiseal ginideach ainmfhocail iginnte n ainm briathartha at faoi rir

ag ainmfhocal eile nuair is ainmfhocal baininscneach uatha (nach ginideach) an chad ainmfhocal lar lorg focal a lironn cainnocht: cloch phrta; glac thairn; tr splaideog chille lnuair at an ginideach ina ainm briathartha: cloch cheangail; lim sheachanta; bean chaointe lnuair at an ginideach ina ghinideach comhaisnise i gcs ainmh n ruda: prg chloiche; stail chapaill; crin mhuice; ach inseach mn, baintreach fir lnuair at an ginideach ina ainmfhocal bhair: sil ghloine; tine mhna; coinneal charach li ndiaidh beirt, ds: beirt bhuachaill; ds bhan. 4.16 Ainneoin a bhfuil rite in 4.14, n gnch simhi ar ghinideach ainmfhocail lar d, s, t ar lorg d, l, n, s, t, ach i gcorrchs: bean siil; cos deiridh; slat tiomna; tonn tuile; min seagail; beirt sagart ach maidin shamhraidh (sheaca); n ar f tosaigh, mar gur fidir le simhi cuma iginnte n ait a chur ar an mbunfhocal sa chaint: deoir fola [fhola n ola], ach an ghlir fhlaithinais

iginnte n ainm bhriathartha at faoi rir ag ainmfhocal eile sna csanna seo:

31 lar lorg ainm theib nuair nach ginideach ainm bhriathartha n ginideach comhaisnise a bheadh i gceist: aois gadhair; airde fir; intleacht mn; acmhainn grinn; ach cis ghire (ghearin, mhagaidh), cabaireacht chainte lar lorg ainmfhocal a chiallaonn cuid, easpa, iomarca: ailp feola; roinnt bagin; easpa taith; breis bainne; an iomarca moille; mo chuid cainte lar lorg focal a chiallaonn ball de dhuine n d'ainmh n d'an n pirt de rud: lmh duine; adharc b; crb coiligh; gualainn cnoic.
T focail mar sin ann a ngabhann simhi leo mar nach ndearctar orthu mar bhaill bheatha nos m ach mar bhair itheachin: saill mhuice; ceathr chaoireola; leis chirce; fleasc bhradin, n go meafarach: baineadh fuil mhairt as (anrud fola).

lar lorg ainm bhriathartha a bhfuil ramhfhocal roimhe: ag tgil pota; a iarraidh comhairle; ar chosaint cathracha; ach amhin i leaganacha seanbhunaithe mar ag fil bhis (bhisigh)
T eisceachta eile n riail seo le fil sa teanga thall agus abhus, go hirithe le frsa at an-choitianta: ag cur choirce, ag baint mhna, etc., ach ars n athraonn siad substaint na rialach.

lar lorg ainmfhocail iginnte at ar aon fhoirm le hainm briathartha: cosaint cise; fulaingt pine; tiomint gluaistein lar lorg cnuasainm ms san iolra at an ginideach: saithe beach; scaoth cuileog; buon fear; ach ds fhear; clann mhac; buon cheoil (chosanta) lms gnomha an ginideach: seitreach capaill; gimneach b; coiscim coiligh lms ginideach pearsanta comhaisnise an ginideach: inseach mn baintreach fir; a Thiarna Breithimh lm chuireann ginideach pearsanta in il c leis n c lena aghaidh duine n rud: clann feirmeora; brg mn; culaith fir lm t an ginideach cilithe: oche gaoithe mire; scian coise adhairce; bean baile mhir. Simhi agus Ainmfhocal Cinnte sa Ghinideach 4.17 Simhtear ainmfhocal cinnte a bhfuil feidhm ghinideach aige agus nach lfoireann Dhoire; muintir Shein; Coliste Cholmin; Cuan Bhaile tha Cliath; oibrithe Bhal Feirste lmac fhear an t; obair bhean an tbhairne; don shiopa an bhistara; Oche Fhile Eoin; asal Shein n Mhire

gnomha n cuspir d'ainm briathartha at ar a lorg

32 lar aghaidh dhoras an tsipil; os comhair Shein; in aice Chill Airne; faoi choinne phist na Gaeltachta; fearacht mhuintir na hAlban; dla Chonradh na Gaeilge; timpeall chsta na hEorpa; trasna Bh an Daingin lag cineadh mhuintir Shligigh; ag moladh chlann an fhir oibre; ag meabhr theideal gach leabhair; tiomna bhus a seacht; de rir chaibidil a tr; ach in adan muintir na hireann a bheith sa chogadh; le linn c m'athar a dhol; ar t Ciarn a phsadh; tar is Gaillimh a fhgil. 4.18 N shimhtear lD (gach br), Dardaoin, San, purgadra, parthais, n roinnt ainmneacha dar ts na rimreanna Mo, Do, Mao(i)l: lmh D; oche D Luain; oche Dardaoin; teacht San Niocls; anamacha purgadra (parthais); Scoil Mobh; Cill Mocheallg; bachall Dochiarg; Coliste Maolmhaodhg lar lorg File (ginideach), Naomh, San, D (= l), chun: L Fhile Pdraig; Oche na File Brde; litreacha Naomh Pl; dnmhar San Toms; oche D Mirt; chun bean an t; chun Pdraig lainmneacha dlse irithe a leanann seanrialacha stairila: Lia (Fianna) Fil; Tobar Brde; Cige Mumhan 4.19 Is de rir rialacha 4.14-15 a shimhtear lainmneacha laethanta, monna agus teangacha: Oche Shamhna; maidin Mhirt; amhrin Ghearminise; ach L Samhna; trthnna Sathairn; leabhar Barla. lainm briathartha ginideach a bhfuil cuspir cinnte n iginnte faoi rir aige: bean chasta an tuirne; bean chardla olla; seachtain bhailithe na rta; fir bhuailte an arbhair; fir mhchta tinte; ach lucht mchta tinte; l buailte an arbhair lan chad ghinideach de phire ginideach at araon faoi rir ag focal a thagann roimh an bpire: bean choimhdeachta na banrona; misneach phobal Latharna; triom mhin Eoin; costas bhainne an naonin. Ach teach pobail Latharna; cliabh mna Eoin; buidal bainne an naonin. Sna tr shampla dheireanacha t an tr focal faoi rir ag an gcad cheann agus n ag an dara ceann. 4.20 Simhtear ainmfhocal at ar lorg foirm stairiil den chopail: ba dhuine mr ; n

leis ab fhaill ; ar shagart ? nr chapall maith ? cheap s gur ghada ; nor thaibhse ; norbh fheirmeoir ; murar bhd ; fear dar shloinne Nill.
Maidir le simhi ar shloinnte agus uimhreacha ainmfhoclacha fach 4.25-35.

SIMHI AR AN AIDIACHT

33 4.21 Simhtear aidiacht aitreabideach ar lorg a hainmfhocail go hiondil lms focal baininscneach uatha nach ginideach a hainmfhocal: t (feicim) an bhean dhubh channa ag filleadh; don spideog bheag bhdeach; a Mhire Bhn; costas an fiche (trocha, etc.) b bhn; mechan an dara (tr, etc.) caora bheag; tr fichid feirm mhr; ag danamh obair mhaith lms firinscneach uatha sa ghinideach n sa ghairmeach a hainmfhocal: bs Shein Mhir; bragn an gharsin bhig; muintir an t sta mhir; a fhir bhig; a dhuine chro (chlibh) lms iolra dar croch consan caol a hainmfhocal: t (feicim) na fir mhra channa ag obair; leis na heitlein dhearga; do na lachain fhiine; ag canadh amhrin Ghearminise lms beirt an t-ainmfhocal at chili aici: beirt bheaga lm t beirt chili ag ainmfhocal chomh maith le haidiacht: an bheirt fhear (bhan) bheaga; neart bheirt fhear (bhan) mhra lm t a hainmfhocal san uatha agus chili ag bunuimhir dh go naoi... dag: dh (tr, ... deich) naomhg dhubha; luach an d shiopa mhra; luach na dtr (gceithre ... naoi) long dag mhra lar lorg idir i gcs comhairimh: pist idir bheag agus mhr. 4.22 I gceantair irithe den Ghaeltacht ina simhtear an gnth-ainmfhocal sa

tabharthach uatha ar lorg ramhfhocail agus an ailt simhtear an aidiacht a leanann mar an gcanna: ar an bhaile mhr; sa ghleann fhada; faoi ualach throm. Ach i gceantair arb ur ar an ainmfhocal is iondil iontu n shimhtear an aidiacht fhirinscneach fi amhin sna csanna ina simhtear an t-ainmfhocal: ar an mbaile mr; don (den, sa) bhd bn; faoi ualach trom. Fach freisin 5.3. 4.23 N shimhtear de ghnth lna haidiachta seo, sin: an bhean seo, na fir sin ldag ach de rir 4.35 laidiachta a thagann ar lorg dobhriathra irithe n ar lorg aidiachta irithe a sidtear mar dhobhriathra: maidin sch fuar; brg cuibheasach trom; bliain rasnta tirim
Ach simhtear iad it a simheofa aidiacht fhaisniseach: b'fhearr a rinne Seosamh ; ba dh mheasa mar a rinne Peadar .

34 laidiacht sa ghairmeach firinscneach ms ainm ceana n br mheafarach at i gceist: a ghr geal; a mhuirnn bn; a athair beag; r a leanbh beag deas; a chailn beag; a dhearthir dlis; ach a dhuine chro (chlibh) lan aidiacht i logainmneacha irithe ina maireann seanleaganacha sioctha: Inis Mein; Leitir Mir; Leitir Ceanainn; Bal an tha Bu; Baile an T Mir; muintir an tSratha Bin; Muir Meann laidiachta a bhfuil an t-ainmfhocal iolra caoirigh chili acu: na caoirigh beaga bna.
Sna frsa gach uile bhean beo, an mh seo caite, t beo, caite gan simhi mar n aitreabideach iad ach faisniseach.

4.24

Simhtear aidiacht fhaisniseach lar lorg foirm stairiil den chopail: ba (nor, gur, nr) bhre ; ba ab fhearr;

ba chidhe cheansaithe n ; ar (nr) cheart ? nrbh fhearil an fear ? murarbh fhor lar lorg na ndobhriathra n b', n ba: n b'fholline; n ba fhreagra lar lorg dh, tr, ... s: ba dh mheasa ansin .

SIMHI AR SHLOINNTE & AR UIMHREACHA 4.25 irtear an chuid de shloinne a leanann , U, N, Mac, Mhic, etc., mar ainm dlis sa ghinideach. Is iondil go gcuirtear rialacha 4.3-24 i bhfeidhm ar na sloinnte, idir ainmfhoclach agus aidiachtach. 4.26 Sloinnte ainmfhoclacha: Mire N Bhroin; na Nig Fhloinn; Bean U

Chathasaigh; teach Chaoimhn U Ghliasin; bd Liam Mhig Fhinn; an Sagart Mac Phidn; scalaocht Chitinn; caint an Fheirtaraigh; inon an Bhreatnaigh; fear de Sheoigheach; brthair de Dhochartach; rid Shein Mhic Giolla Phdraig. Ach n shimhtear go hiondil lar lorg : Toms Cathail lar lorg Mac i gcs bhuns na sloinnte: Pl Mac Mathna lc n g ar lorg Mhic n Nic: Brd Nic Crthaigh; bd Shein Mhic Grianna lsloinnte iasachta (idir shean agus nua) ar lorg ainm phearsanta: leabhair Thomis Bairid; saothar Thomis Page lsloinnte ina bhfuil de: a Shein de Brca. 4.27 Sloinnte aidiachtacha: Mire Chaomhnach; seoladh Mhire Chaomhnach; a

Nra Bhreatnach; airgead Phdraig Dhisigh; a Shamais Bhiataigh.

35 4.28 Simhtear idir uimhreacha ainmfhoclacha agus uimhreacha aidiachtacha go hiondil mar a shimheofa ainmfhocal coitianta de rir rialacha 4.3-14 agus 4.20: an bheirt amadn; ainmneacha an chigir; don cheathrar (chigear) fear; mo mhle punt; do sheisear mac; a thr ghu; a sheacht cluiche; r gcad bheirt; an chad chad; an chad mhle punt; na chad cheithre ghloine; bainne an chad fhiche b; aon chig acra; aon chigi; tr chad; cig dheichnir; ceithre dhara rang; s dheich; thar thrir (throcha) fear; roimh thr l; mar dhara mta; ar thr rang an mhistir eile; dh phunt ar fhichid; ar fhiche sl; tr cinn fhichead; ba sheacht measa mar sin . 4.29 N shimhtear lfiche, fichi, fichithe, i gcodin: a d ar fiche a tr; tr fichi den talamh; a seacht dag de fichithe luimhir aidiachtach (ach amhin chad) ar lorg an ailt san ainmneach agus sa ghinideach: an dara bean; rothar an ceathr gasr (bean); ach don (den, sa) chigi rang li gcsanna irithe ar lorg an ailt (4.31). 4.30 Tabhair faoi deara nach gcuirtear rialacha 4.14-20 i bhfeidhm ar uimhreacha go

hiondil: feirm tr bh; saibhreas seisear mac na baintr; ag ainmni trocha oilen an locha; ag aithris tr thrith na Finne; in adan seacht haithne D. Ach simhtear beirt idir dh ainmfhocal i bhfrsa mar clann bheirt dearthireacha; breithinas bheirt mholtir cib acu baininscneach n firinscneach an chad ainmfhocal. 4.31 Simhtear na huimhreacha ainmfhoclacha ar lorg an ailt an, m t feidhm

ghinideach acu mura d, f, s, t an tschonsan: bid an chigear (chaoga, mhle, mhillin) fear; ts an mhle is cig chad bliain; ach costas an fiche cathaoir, ar feadh an seacht bliain. 4.32 4.33 Simhtear d ar lorg n: ceann n dh. Simhtear dh mura bhfuil an, aon, don, den, faoin, n, sa, chad roimhe: le dh

bhuille; in dh it; r dh gc; cad is dh l; ach an (aon, don, sa, an chad) d chapall. 4.34 Simhtear an orduimhir c(h)ad de ghnth: an chad fhear; clann an chad

mhic; an chad bhean; clann na chad mhn; na chad uain; teacht na chad uan; ar feadh na chad bhlianta den Rabhlid; don chad fhear. Ach fach 12.11. 4.35 Simhtear dag ar lorg guta lsa fhrsa d dhag: a d dhag; leabhar a d dhag; aon dag n d dhag de bheithgh

36 lms cuid de bhunuimhir at ag cili ainmfhocal uatha : aon l dhag; seacht m dhag; s theach tbhairne dhag. Ach dh bhrig dag; tr bliana dag; tr oche Shathairn dag; an t-aon (d, ... nao) c dag.

SIMHI AR AN mBRIATHAR 4.36 Is iondil go simhtear foirmeacha neamhsplecha an bhriathair sa tscach caite agus gnthchaite, agus sa choinnollach: mholamar; mholt; mholta; mholfaids; mholfa. 4.37 N shimhtear go hiondil lan briathar abair: dramar; deirinn; deirt; darfaids; darfa. Ach fach 20.15. ltscach caite an bhriathair faigh: fuair;, fuaireamar lan saorbhriathar caite ach amhin i gcs na mbriathra b, feic, clois, cluin, tigh, tar: moladh ; deineadh; dradh; tugadh iad; fuarthas; ach bhothas; chonacthas; chualathas; chuathas; thngthas. SIMHI I LR COMHFHOCAIL 4.38 Is iondil go simhtear tschonsan an dara (tr, etc.) mr de chomhfhocal mura

dtagann pire de na litreacha d, l, n, s, t le chile ag an nascphointe: ainmfhocal; breischim; drochdhuine; inchurtha; an-mhaith; dea-bholadh; for-chorrdhuine Ach ardsagart; catsil; ardtiarna; ilsiolla; inseolta; lnssta; leasdearthir; seansaighdiir; sttseirbhseach; fad-diseacht; glas-snaidhm. 4.39 N shimhtear i gcs roinnt comhfhocal seanbhunaithe mar coiscim; adchas;

adomhain; eascara; fardoras; foirceann. 4.40 Dantar athruithe eile in ionad an tsimhithe i gcsanna eile: agir (a+cir);

igeart (i+ceart); adrcaire (a+trcaire); idreoir (i+treoir); dornasc (dorn+nasc); iarbhr (iar+for); iargil (iar+cil); atuirse (ath+tuirse); leataobh (leath+taobh).

37 5 NA RAMHLITREACHA 5.1 Is is ramhlitir ann litir a chuirtear roimh thslitir focail i gcsanna irithe: r

mbd; bhur n-athair; an t-eolas; a hathair; an tslat.

AN tUR 5.2 Is is ciall d'ur sa teanga scrofa consan n consain a chur roimh thschonsan focail (ach amhin t roimh s) n n a chur roimh thsghuta. "An focal a ur" n "an tslitir a ur" a deirtear. N uratear h, j, l, m, n, q, r, s, v, w, x, y, z n n uratear guta ms n is croch don fhocal roimhe. Seo liosta de na consain inuraithe agus na litreacha a uraonn iad faoi libn rompu: (m)b; (g)c; (n)d; (bh)f; (n)g; (b)p; (d)t. Fuaimntear focal ina bhfuil consan uraithe faoi mar nach mbeadh an sean-tschonsan ann, ach amhin go bhfuaimntear an grpa ng i dtosach n i lr n i ndeireadh focail mar chonsan ar leith ann fin: i ngr; ceangal; rang.

Ur ar an Ainmfhocal 5.3 Uratear an t-ainmfhocal (cib acu ainmfhocal uimhriil n a mhalairt ) sa

tabharthach uatha ar lorg an ailt i ndiaidh na ramhfhocal ag, ar, as, chuig, dar, faoi, le, , roimh, thar, tr, um, mura d, t an tschonsan agus mura simhtear an tschonsan (4.3): ag an gcluiche; ar an mbd; chuig an mbanaltra; um an mbia; leis an bhfiche fear; cuir an cig ar an gceathair (crta).
T comhaitheantas ag simhi i gcsanna mar seo freisin: ag an chluiche; ar an bhd; ar an mhla; chuig an bhanaltra; trd an Bhearnas Mhr. Fach freisin 4.22.

Uratear t sa fhrsa um an dtaca. Ach faoin doras; ar an talamh; leis an trir; ar an urlr.
I bpirt den Ghaeltacht uratear d, t, sna csanna seo freisin; fn ndoras; ar an dtalamh.In iteanna eile uratear an tschonsan ar lorg den, don, sa, mar an gcanna; den bhfear, don mbean, sa mbaile.

5.4

Uratear an t-ainmfhocal ar lorg an ailt sa ghinideach iolra: seolta na mbd beag;

scoil na gcailn ga; ag maisi na dtithe; ceol na n-an; tr na nAlbanach; bs na gcadta duine.

5.5

38 Uratear an t-ainmfhocal ar lorg na n-aidiachta sealbhacha iolra agus i ndiaidh r

dh, bhur dh, a (iolra) dh: r n-athair; bhur bpist; a ngluaisten; r dh gcapall; bhur dh dteach; a dh gcro. 5.6 Uratear an t-ainmfhocal ar lorg seacht, ocht, naoi, deich: seacht nduine; ocht

gcinn; naoi mbliana; deich gcloigne; seacht gcad; ocht bhfichid; naoi ndeich. 5.7 Uratear an t-ainmfhocal ar lorg an ramhfhocail i agus i gcorrleagan eile: i

mbaile; i dtr; i mbliana; ar gcl; ar dts; ar ndigh; go bhfios dom; c bhfios dom?
Cuirtear litir an uraithe leis an ramhfhocal i roimh ghuta: in oriste; in irinn, agus i gcorrchs eile (5.10n, 22.2).

5.8

Bonn ur dreach i ndiaidh ainmfhocail i roinnt logainmneacha: Sliabh gCua; an

Muileann gCearr; Loch nEathach; Muir nIocht: Mainistir dTorna.

Ur ar an Aidiacht 5.9 Fadtar na horduimhreacha ceathr, cigi a ur ar lorg an ailt sa tabharthach

uatha (ach amhin ar lorg don, den, sa): ar an gceathr (ceathr) fear. Ach den (don, sa) cheathr hit. 5.10 I gcsanna eile uratear, de ghnth, aidiacht aitreabideach a thagann roimh a

hainmfhocal mar a d'urfa ainmfhocal: seolta na dtr bhd; i gcaitheamh na gcig bliana; ar an gcad (chad) it; r gcad mhac; bhur gcigi hinon; r dh gcigi [cuid]; i ngach it; i dtr mhla.
Ach:in dh it (chs, sheomra, etc.)

Uratear canna sa fhrsa mar an gcanna. N uratear na haidiachta sealbhacha do,mo: i do chodladh, i mo shu. 5.11 Uratear breischim aidiachta ar lorg seacht, ocht, naoi, deich, ms feidhm

dhobhriathra at li: ba sheacht bhfearr ansin ; ba sheacht ndchealla a d'oibrigh Ciln.

AN RAMHLITIR t 5.12 Cuirtear t roimh thsghuta ar lorg an ailt uatha lin ainmfhocal firinscneach ainmneach: t (feicim) an t-an sa nead; gan an t-r; chun an tAifreann a ofril.
Fgtar an t ar lr in an iomad; an oiread; an euro (aonad airgid).

lin aon, aon, ocht, ochtar, ocht, ochtd, ocht san ainmneach: an t-aon bhean amhin; an t-aon hit dag; an t-ocht gcad bliain; an t-ochtar eitleoir; an t-ocht easpag; an t-ochtd seachtain; an t-ocht caora; chun an t-aon bhean dag a lorg; d'fhonn an t-aon hit dag a lonadh; ar t an t-ocht mle fear a scriosadh; ag iarraidh an t-ocht

39 teachta a thoghadh; tar is an t-ochtd leathanach a lamh; ar aigne an t-ocht leabhar a scrobh; le cois an t-ochtar sin a bheith ar an bhfoireann.
Fgtar an t ar lr m t an uimhir ag cili ainmfhocail a bhfuil feidhm ghinideach aige (mura gnomha n cuspir d'ainm briathartha a leanann ): ag moladh an aon bhean (imreoir) dag; ag lonadh an aon hit dag; i gceann an ocht gcad bliain; bs an ochtar fear; n chun an ocht sagart a bh m; deireadh an ochtd bliain; tosach an ocht l. Ach chun an t-ochtar fear a dhaoradh.

5.13 Cuirtear t roimh s ar lorg an ailt uatha mura c, f, m, p, t, v a leanann s lin ainmfhocal baininscneach nach ginideach: t an tslat anseo; ar an tsl; gan an tseamair; mar an tsnaois; roimh an tsrn; seachas an tsil lin ainmfhocal firinscneach ginideach ach amhin seascad (<seasca), seachtd (<seacht): teach an tsagairt; chun an tsiopa; in aice an tslabhra.
Tagann na huimhreacha ainmfhoclacha seisear, seachtar faoin riail channa, fi amhin nuair at feidhm ghinideach gan infhilleadh (9.24-36) acu; airgead an tseisir (tseachtair); airgead an tseisear (tseachtar) fear.

5.14

N chuirtear t roimh s i gcsanna mar seo: os cionn an seachtd; bs an seasca

(seacht) fear; an seacht (seachtd) bean; don s (seacht) b; i dteannta an s chad punt; aon salann; an chad sagart; an-ssta; inseolta; bean slibhe. Ach fadfar sid a bhaint as ar lorg ramhfhocail agus an ailt uatha le hainmfhocal firinscneach: ag an tsagart; don tseanduine; den tsalann. 5.15 Cuirtear t roimh s i ndiaidh ainmfhocail dar croch -n i ndornn ainmneacha dlse

stairila: Clann tSuibhne, Cionn tSile. AN RAMHLITIR h 5.16 Cuirtear h roimh fhocal dar ts guta i ndiaidh focail irithe dar croch fuaim l roimh ainmfhocal n ainm briathartha dar ts guta ar lorg a (aidiacht shealbhach bhaininscneach uatha) [+ dh]: d'fhg Sle a hit; chonaic s a [dh] hinon c: c hit?; c haois t? D (=l) D hAoine le: le hairgead; le hithe; le hl go (ramhfhocal): go hirinn na (foirm den alt, nuair nach n-uratear): ainm na hite; na hin; sna hionaid sin : sin Sen hgin; do Thoms hAllachin orduimhreacha dar croch guta: an dara (tr, fichi, cad) hoscailt; an t-aon (d) hit dag

ghutach agus nach gcuirfeadh simhi n ur ar chonsan, mar a leanas

40 tr, ceithre, cig, s i gcs uair agus orlach a n-sidtear leagan iolra dobh: tr (ceithre, s) huaire; cig horla n (copail dhiltach) i gcs ainmfhocail a fheidhmonn mar aidiacht: n hair air sntis; n heol dom ; agus i gcs corr-ainmfhocal eile: n hamadn mise agat. lroimh aidiacht ar lorg a (mr uimhriil): a haon; a hocht c: c hionta? chomh: chomh hard liom go (mr dhobhriathartha): go hlainn na (foirm den alt, nuair nach ndantar ur): na hocht gcinn; i gcaitheamh na haon seachtaine amhin seo le: le haon airgead lroimh fhorainm ar lorg, c, n, le: c h (h, hiad); n h (h, hiad, hea); le h a phsadh lroimh bhriathar ar lorg na mre briathartha ordaith n: n himigh; n hltar li gcorrchs eile: n hamhlaidh at; n hionann iad; n haon iontas .
Ach tr (ceithre, s) ll; go dt iad; ladh ; inn a itheadh iad; ar (cr, gur, m, etc.) isteadh leis; c air a bhfuil an millen?

An Tabharthach i nDiaidh an Ailt Uatha 5.17 Seo na gnthrialacha a leantar i gcipis oifigila stit, agus a sidtear go lUratear an t-ainmfhocal ar lorg an ailt i ndiaidh na ramhfhocal ag, ar, as, chuig, dar, faoi, le, , roimh, thar, tr, um. N athratear an aidiacht. lSimhtear an t-ainmfhocal ar lorg den, don, sa. N athratear an aidiacht. lN athratear s tosaigh in ainmfhocal firinscneach, ach cuirtear t roimh s in ainmfhocal baininscneach: ar an saol seo; sa samhradh; ar an tsrid; den tsil. lN athratear d, t, i dts ainmfhocail: ar an doras; sa talamh. Ainmneacha na Litreacha 5.18 Cuirtear h, n, t agus fleiscn roimh ainm litreach dar ts guta mar a dhantar i

coitianta i dtrchtanna an ghraimir seo.

gcs gnth-ainmfhocal ach amhin nach ligtear an fleiscn ar lr ar lorg h aon uair: an t-a; an t-e fada; an t-f mr; an t-l dearg; abair na h-r-anna go bromhar; fuaimni na n-u-anna; ag dath na n-s-anna; ag baili na n-x-anna.

41 N dhantar aon athr tosaigh ar ainm dar ts consan: leithead an z; ag tarraingt an b; ar an p; ag crosil na t-anna.
Is fidir ainmneacha na litreacha a scrobh ina bhfocail (1.1) ach na rialacha canna a leanint.

irtear ainmneacha grpa litreacha mar ainmfhocal amhin: an t-abc; cuireadh ar leataobh an t-mh a bh san fhocal cna; ag cleachtadh na n-ng-anna tosaigh. Fach freisin: abair an tAdmham do Dhia. Litreacha mar Rimreanna 5.19 I gcs go n-sidtear litreacha mar rimr i dtarma mar s-fhithisen, p-chinel,

r-phriseas, y-chrmasm, x-gha, agus x-ghathaigh, cuirtear na gnthrialacha i bhfeidhm orthu: faigh an t-s-fhithisen; luach an p-chineil; de rir an r-phrisis; ar an y-chrmasm; an t-x-gha, d'x-ghathaigh s, mura n-x-ghathaonn t.

42 6 AN tINFHILLEADH 6.1 Infhilleadh a thugtar ar na hathruithe a ghabhann foircinn focal chun feidhmeanna agsla na bhfocal a thaispeint: fear, fir; mr, mire; buail, buailig. 6.2 Caol: Sa teanga labhartha is minic a dhantar consain chaola de chonsain leathana i ndeireadh focal, agus uaireanta ina lr, le linn na focail a infhilleadh. Caol a thugtar ar an athr sin. Sa teanga scrofa cuirtear an t-athr in il tr athr guta roimh an gconsan caolaithe. Lironn an tbla seo a leanas na promhathruithe a dhantar sna guta de bharr chaol na gconsan. roimh chaol arna gcaol gan chaol caolaithe -ea-ifear fir -ea-eieach eich -a-ian in -ia-iiasc isc -ia-iairian riain -o-ol l -io-ifionn finn -iu-ifliuch fliche

Sna csanna eile is iondil nach ndantar d'athr ar na guta ach i a chur isteach roimh an gconsan at le caol. T na csanna is tbhachta sa chad tbla eile. gan chaol caolaithe at ait dn din aer aeir aol aoil ceol ceoil g ig bun buin uan uain r ir

6.3 Leathn: Prisis chontrrtha is ea leathn agus caol. Na hathruithe guta a ghabhann le caol is iad a ghabhann le leathn de ghnth ach san ord contrrtha. Lironn an chad tbla eile na promhathruithe.

roimh leathn arna leathn gan leathn leathnaithe

-ei-eagreim greama

-i-atincir tincara

-i-eamil meala

--ofeadal feadaola

-ui-ucuir cur

-ui-ofuil fola

Sna csanna eile is iondil nach ndantar d'athr ar na guta ach i a ligean ar lr roimh an gconsan at le leathn.

43

buachaill buachalla

cir cra

fearil fearla

grsaeir grsaera

siil silaim

troid troda

Eisceacht: roinn, ranna.

Uaireanta dantar athr guta san infhilleadh gan caol n leathn a bheith i gceist: crios, creasa; fios, feasa.

6.4 Coimri: Is rud coimri an litir ghutach n na litreacha gutacha at idir dh chonsan a ligean ar lr san infhilleadh: imir, imrm; saibhir, saibhre; leathan, leathn. Is minic caol n leathn ag gabhil leis an gcoimri: coinneal, coinnle; cathair, cathrach; domhain, doimhne. 6.5 Tarma is ea "inscne," "uimhir," "pearsa," "tuiseal," "dochlaonadh" a bhaineann le

foirmeacha focal i gcna n de ghnth. 6.6 Inscne: An t-ainmfhocal, an t-alt, an forainm pearsanta, an forainm ramhfhoclach

agus an aidiacht, sin iad na ranna cainte a ngabhann inscne leo. N hionann inscne agus gnas. Le nithe beo (daoine, ainmhithe, planda) a bhaineann gnas, ach is focail a bhonn i gceist nuair a thrchtar ar inscne. T dh inscne sa Ghaeilge, baininscne agus firinscne. De ghnth freagraonn focal firinscneach do rud fireann, agus focal baininscneach do rud baineann, ach n i gcna . Focal firinscneach is ea cailn agus focal baininscneach stail; agus t na mlte focal firinscneach agus baininscneach ann mar ainmneacha ar ruda gan ghnas mar cloch, cosn, sonas, eagla. 6.7 Uimhir: An t-ainmfhocal, foirm thite an bhriathair, an t-alt, an forainm pearsanta,

an forainm ramhfhoclach agus an aidiacht, sin iad na focail a ngabhann uimhir leo. T dh uimhir sa Ghaeilge, an uimhir uatha (an t-uatha) agus an uimhir iolra (an t-iolra). An uimhir uatha a sidtear nuair at rud amhin i gceist; an t-uatha n an t-iolra, de rir dhla na habairte, nuair at nos m i gceist. 6.8 Pearsa: Foirm thite an bhriathair, an forainm pearsanta, an forainm ramhfhoclach

agus an aidiacht shealbhach at i gceist anseo. T tr phearsa ann. Don chainteoir a thagraonn an chad phearsa, don mhuintir a labhratear leo a thagraonn an dara pearsa. An tr pearsa den fhocal a sidtear i ngach cs eile. Freagraonn tuiseal gairmeach an ainmfhocail don dara pearsa, agus na tuisil eile don tr pearsa de ghnth.
Uaireanta t br ghinearlta leis an dara pearsa: ba dhigh leat (= le duine) go bhfuil bisteach air.

6.9

44 Tuiseal: An t-alt, an t-ainmfhocal, an forainm, an aidiacht agus an t-ainm briathartha

na ranna cainte a bhfuil tuiseal acu. C gur minic a athraonn foirm an fhocail de rir a fheidhme san abairt, n le feidhm ach le foirm a bhaineann tuiseal. T a ln saghsanna feidhmeanna ag an ainmfhocal ach nl ach ceithre thuiseal aige. Seo iad tuisil na Gaeilge: an tuiseal ainmneach (an t-ainmneach), an tuiseal tabharthach (an tabharthach), an tuiseal ginideach (an ginideach) agus an tuiseal gairmeach (an gairmeach). 6.10 Dochlaonadh: Nuair a leagtar foirmeacha agsla focail amach in ord de rir uimhreach agus tuisil, agus uaireanta de rir inscne freisin, deirtear go bhfuiltear ag dochlaonadh an fhocail. Is iad an t-alt, an t-ainmfhocal, an aidiacht agus an t-ainm briathartha na ranna cainte a dhochlaontar.

45 7 AN tALT 7.1 Aidiacht a chilonn an t-ainmfhocal is ea an t-alt. Nl ach alt amhin sa Ghaeilge, an t-alt cinnte. Is mar seo a dhochlaontar . tuiseal uatha iolra (an d inscne) firinscneach ainmneach tabharthach ginideach gairmeach an an an -baininscneach an an na -na na na --

7.2

Dantar cumaisc den alt agus focail irithe: cn (< c an); den (< de an); don (< do

an); faoin (< faoi an); n (< an); san (< i an) roimh ghuta n roimh fh + guta; sa (< i an) i ngach cs eile; sna (< i na): cn fear? den traein; don gharsn; faoin uisce; n sagart; san aer; san fhocal; sa phca; sa fhliuchras; sna bid. 7.3 Roimh a ainmfhocal agus cib focail eile at ag cili an ainmfhocail a chuirtear an

t-alt de ghnth: an post; an tr duine; an uile it; fear an t; Sliabh na mBan. 7.4 Go hiondil is ionann uimhir, inscne agus tuiseal don alt agus d ainmfhocal: an

fear; hata an fhir; na fir; hata na bhfear; feicim an bhean; gna na mn; ar na mn; gna na mban; fs na haon oche; an d chapall; an fiche b; hata an dara bean; teach na chad mhn. Ach m luonn tr, ceithre, ... naoi, deich idir an t-alt agus a ainmfhocal, sidtear iolra an ailt, cib uimhir at ag a ainmfhocal mura cad, mle, millin : na tr bh; na cig rothar dag. Ach an tr chad teach; an seacht gcad fear; an ceithre mhle dhag gunna; an naoi millin dag is fiche punt. Feidhmeanna an Ailt 7.5 Is promhfheidhm at ag an alt ainmfhocal a dhanamh cinnte a bheadh iginnte gan

: thinig an Brianach; sa samhradh; go dt an Chisc; bh an Domhnach fliuch; an Sen Murch at i Sasana. 7.6 sidtear an t-alt i logainmneacha lleis na hilchrocha (ach amhin Meirice): an Eoraip; an Astril

46 lle tortha seanbhunaithe: an Bhreatain Mhr; an tSn; an Spinn lle roinnt bailte mra agus sridbhailte: an Rimh; an maigh; na Cealla Beaga lroimh Mumhain (ach amhin ar lorg Cige): sin an Mhumhain; sa Mhumhain; Craobh na Mumhan; ach Cige Mumhan. lle roinnt slibhte: an Mhucais; an Mhangarta lle beagnach gach abhainn: an Danib; an Life lle farraig irithe: an Mhenmhuir; an tAigan Atlantach. 7.7 N gnch an t-alt i logainmneacha sna csanna seo lle Sasana, n le roinnt tortha eile: Paragua, Iamice lle formhr na bhfarraig is na lochanna: Muir nIocht; Muir Meann; Loch nEathach lroimh ire, Albain, Gaillimh ach amhin sa ghinideach: bhuaigh Gaillimh; i nGaillimh; Contae na Gaillimhe
Fgtar an t-alt ar lr roimh ireann i dteidil reachtla irithe; Dil (Seanad, Raidi Teilifs, Iarnrd, Tuaisceart) ireann, agus i seanleaganacha: oilen iathghlas ireann ... feara ireann n a mn. N hionann an bhr a bhaintear as an teideal polaitiil Tuaisceart ireann agus as an ngnthabairt tuaisceart na hireann.

7.8

sidtear an t-alt roimh ainm teib agus roinnt ainmfhocal eile ms le br fhorleathan

a sidtear iad: t an radharc go holc aige; togha na slinte; saol an duine; gairm an tsagairt; an caidreamh idir an tionscal agus an ollscoil. Ach n sidtear li leaganacha mar cad is uaisleacht ann? cad an n meisce? is [an] deireadh li nathin irithe: n thagann ciall roimh aois; tosach slinte codladh lnuair nach bhfuil br fhorleathan leis an ainmfhocal: bh fearg (eagla, etc.) orm. 7.9 sidtear an t-alt idir c, cad agus ainmfhocal de ghnth: cn fear; cad an rud

sin? c na fir iad sin? 7.10 sidtear an t-alt nuair at aidiacht thaispentach ag cili an ainmfhocail: an fear lsa ghairmeach: a fhir d thall! a bhean sin! a ghiolla seo! [Nl aon ghairmeach ag an alt] lms ainm duine irithe an t-ainmfhocal: le Pdraig seo againne; Cit N Bhriain d lm chilonn ainm duine an t-ainmfhocal: brste seo Chiarin; scal d Liam. 7.11 sidtear an t-alt ag tagairt don rta in abairt irithe: dhol s ar phunt an ceann iad;

sin; an leabhar seo; ciall na mn d. Ach n hiondil a sid

ral an t-unsa; deich bpunt an duine; uair sa bhliain; an tll rga (capall) a rug -- cad ar an gceann.

47 7.12 sidtear an t-alt roimh theidil daoine, cib acu onrach n tarcaisneach iad: an Dochtir S; an tAthair Mac Nill; Peadar Doirnn, an file; teacht an Spioraid Naoimh, an Slsa; Dia an Mac; Diarmaid Mac Murch, an cladhaire. Ach fgtar ar lr m t ainm pearsanta go dreach roimh an teideal: Oisn file; Tadhg gabha; Cormac bille. Is minic ar lr go dreach ar lorg sloinnte: Toms Breatnach, file; agus tr aithris air sin, Crost R; Parthaln hEachthairn, Taoiseach; Michel Mirtn, Aire Oideachais agus Eolaochta. 7.13 sidtear an t-alt ar lorg aidiachta faisnis in ainmn abairte aicme mar: is bre an l

; b'aoibhinn an aimsir ; is beag an rud is buaine n an duine. Ach ms aidiacht iginnte an fhaisnis n bhonn an t-alt ar a lorg: is beag rud a fuair s. 7.14 sidtear an t-alt freisin sna csanna seo a leanas lle tobainne, iontas, scanradh a liri: chuala s an scairt taobh thiar di; chonaic s an duine cpla slat roimhe. lroimh an aidiacht uile mura bhfuil gach roimhe: an uile l (dhuine); ach gach uile dhuine.
Is forainm uile in sin uile.

lroimh iliomad, iomad, iomarca, oiread, uafs, sluaite, cadta, mlte i bhfrsa mar an iomad (iomarca, oiread, t-uafs) daoine; na sluaite ban; na cadta (mlte) piste (duine, filte). lroimh roinnt frsa a bhfuil cruth na cinnteachta orthu ach a mbeadh a mbr iginnte (9.22) gan an t-alt: an Chorin Mhuire; an Leabhar Eoin; an Pota Pdraig; an Dord Fiann; an Tadhg an d thaobh is m in irinn; is mr an trua Muire ; nach an gr Dia ? nuair a bh an uair an chloig istigh. lin ionad na haidiachta sealbha: scoiltfidh m an cloigeann aige; briseann s an cro ionam. lle hainmneacha teangacha nuair at a mbr forleathan: is an Ghaeilge teanga r sinsear; thinig an Barla isteach; bh an Ghearminis go maith aige.
Ligtear an t-alt ar lr mura bhfuil an bhr forleathan: abair i mBarla ; cuireadh Fraincis ar an mBobla; t Grigis aige; leabhar Spinnise.

lroimh ainmneacha na laethanta, na monna, na sasr, agus filte irithe: an Luan; deireadh na Bealtaine; is fearr liom an samhradh; timpeall na Csca. Ach fach 7.15. lle tinnis irithe: an bhruitneach; an triuch; an dideadh; an bholgach; na creatha.

48 lle breis nirt a thabhairt don ainmfhocal: is t a fuair an cr cro; is aige a bh an chiall. lle cpla ainm pearsanta; Calbhach, Dualtach, Feardorcha, Laoiseach: t an Dualtach psta ar dheirfir an Fhirdhorcha; (sloinne) Mac an Chalbhaigh; bean an Laoisigh. 7.15 Is iondil nach n-sidtear an t-alt le hainm cinnte lm t ginideach cinnte faoi rir aige: fear an t; glr mo mhthar; barr gach crainn; obair Shein. li bhfrsa dobhriathartha irithe: t s anseo mhaidin; bh s amuigh oche; fan go trthnna (Samhain, Luan); faoi Bhealtaine; um Nollaig; ln go bal; D Luain (Mirt, etc.). 7.16 Is fidir an t-alt a ligean ar lr in abairt copaileacha den srt seo a leanas ina bhfuil

clsal ag cili an ainmfhocail: Is aidhm at ag Studia Hibernica... Is bean (an bhean) is agsla dr bhuail umam riamh. Is [an] rud a rinne s an bh a bhlen. Is [an] rud a bh s ina chodladh.

49 8 INSCNE & DEILBHOCHT AN AINMFHOCAIL 8.1 Is ainm(fhocal) nithiil ainm duine n ainm aon n is fidir a mhoth le haon cheann

de na cadfa. Seo na saghsanna ainmneacha nithila at ann lainm dlis (ainm ar leith ar dhuine n rud indibhidiil n ar it) Sen; Corcaigh; Bran; an Lireach Pdraig lainm coitianta (ainm a thugtar ar gach aonad d'aicme) fear; ubh; cathair; cat
Is fidir le bunchim aidiachta feidhmi mar ghnth-ainmfhocal: n thuigeann an sch don seang; n thann fial go hIfreann. Fach freisin an t-ochslaoch, an coinnollach, an t-iolra, an tAtlantach, etc. agus na foirmeacha iolra na bochta, na huaisle.

lainm bhair (ainm a insonn cn t-bhar at i rud) sicra; plr; caoireoil lcnuasainm (ainm a thugtar ar ghrpa aonad den aicme channa) trad; scuaine; foireann 8.2 Is ainm(fhocal) teib ainm cilochta, staide n gnmh. Seo na saghsanna ainmneacha

teib at ann lainm teib gnch maitheas; cinas; gluaiseacht. lainm teib cime laghad; ciine; fearla.

INSCNE & GNAS 8.3 Comhartha gur baininscneach (seachas firinscneach) at an t-ainmfhocal is ea lna mar alt roimhe sa ghinideach uatha: brg na mn
Focal eisceachtil is ea talamh de bhr go mbonn s firinscneach agus baininscneach araon sa ghinideach uatha amhin: an talaimh, na taln.

lsimhi ar aidiacht aitreabideach (go hiondil) a chilonn san ainmneach uatha: cos bheag lsimhi ar an ainmfhocal ar lorg an ailt san ainmneach uatha (go hiondil): an bh.

50

Ainmneacha Daoine 8.4 Freagraonn inscne agus gnas d chile i gcs ainmneacha dlse pearsanta. Baininscneach at ainmneacha pearsanta ban; firinscneach ainmneacha pearsanta fear: Mire bheag; Eibhln bhocht; Oscar crga; Pdraig mr 8.5 Freagraonn inscne agus gnas d chile i gcs bhunite na n-ainmfhocal coitianta a

thagraonn don duine. Is baininscneach inon, mthair, bean, etc.; firinscneach mac, athair, fear, etc. Focail eisceachtla is ea na focail bhaininscneacha clir, gasg, scolg, agus na focail fhirinscneacha cailn, gearrchaile. 8.6 Ainmfhocail a thagraonn do dhaoine den d ghnas fadann siad a bheith

baininscneach: beirt; comharsa; gealt; lnin; n firinscneach: amhrna; cara; duine; trir. 8.7 Nuair nach mbonn focal ar leith ann chuige cuirtear an gnas in il tr lfear, bean, buachaill, cailn a chur roimh an ainmfhocal: fear siil; bean t; buachaill bire; cailn aimsire lfir, mn, mic, inne a chur mar ghinideach comhaisnise ar lorg an ainmfhocail: piste fir; baintreach fir; dochtir mn; piste mic; leanbh inne lan rimr ban- a chur roimh ainmfhocal a lironn gnas fireann ann fin: banglach (f); banphrionsa (f): bantiarna (b). Fach freisin 8.30.

Ainmneacha Ainmhithe 8.8 Maidir leis na hainmhithe t n feirme is gnch go bhfreagraonn inscne agus gnas d

chile. Baininscneach at lacha, caora, b, etc; firinscneach at bardal, reithe, tarbh, etc. Focail eisceachtla is ea an t-ainm baininscneach stail, agus an t-ainm firinscneach gabhar (a sheasann don ainmh baineann go hiondil, agus poc gabhair don fhireannach).

8.9

51 T ainmfhocail ann a thagraonn d'ainmhithe den d ghnas: asal; capall; cat; madra;

agus (san iolra amhin) caoirigh; cearca; ganna; lachain. 8.10 Maidir leis na hainmhithe fiine (n in n isc fhiine) n gnch na gnasanna a

aithint chile ach i gcorrfhocal mar eilit (fia baineann). Baininscneach at cuid de na hainmneacha: luch; druid; faocha; eascann; firinscneach at cuid eile acu: coinn; prachn; ronnach; portn. 8.11 M theastaonn aithint idir ghnasanna na n-ainmhithe (cib acu ceansa n allta iad)

nuair nach bhfuil ainm ar leith ann chuige, dantar laidiacht a chur leis: lao baineann; sionnach fireann lginideach comhaisnise a sid: lir asail; stail asail; cearc thurca; uan caorach; uan reithe; poc gabhair lmnla igin eile a sid: coileach fraoich; pocfhia; scadn eochra (baineann); scadn lbin (fireann); fearchat. Fach freisin 13.20-21. 8.12 Inscne i gcs focail eile Baininscneach at a ln ainmfhocal sna csanna seo a leanas lformhr mr na n-ilchroch, na dtortha agus na n-aibhneacha: Roinn na hEorpa; trasna na Gearmine; bal na Sionainne lformhr na n-ainmfhocal a bhaineann leis an gcolainn: aghaidh; cos; lmh; mar; scamhg, etc. Ach firinscneach at cuid acu: bal; ceann; cro; droim; muinel, etc. lainmneacha teangacha: Gaeilge; Laidin; Grigis, etc. (Eisceacht: T Barla firinscneach.)

NA DOCHLAONTA

8.13

52 Is foirm an ainmnigh uatha foirm bhunaidh an ainmfhocail. Is a infhilltear chun na

foirmeacha eile a chumadh. T cig phromhshl ann chun ainmfhocail a infhilleadh n a dhochlaonadh. Na cig dhochlaonadh a thugtar orthu. Is modh infhillte an ghinidigh uatha a chinneann c acu dochlaonadh a bhfuil an t-ainmfhocal ann. Seo foircinn na gcig dhochlaonadh san ainmneach uatha agus sa ghinideach uatha.

uimhir an dochlaonta 1 2

foirceann an ain. u.

foirceann an ghin. u.

sampla

consan leathan consan

consan caol -e, -

bd, bid cos, coise curach, cura

3 4

consan guta n consan

-a N infhilltear

am, ama r, r cailn, cailn

guta n consan caol

consan leathan

lacha, lachan brid, brd

8.14 T dornn ainmfhocal ann nach mbaineann le haon cheann de na cig dhochlaonadh. Ainmfhocail neamhrialta a thugtar orthu. 8.15 T ainmfhocail ann at ar aon fhoirm le hainmneacha briathartha. Dochlaontar cuid

acu de rir ceann igin de chig dhochlaonadh an ainmfhocail. Ach t dochlaonadh d gcuid fin ag a ln eile acu (8.44).

53 Foirceann agus Inscne 8.16 Is minic a chuireann foirceann agus inscne an ainmfhocail in il cad an

dochlaonadh lena mbaineann an t-ainmfhocal. Os a choinne sin ms eol an foirceann agus uimhir an dochlaonta is minic, d bharr sin, gurb eol an inscne. T na promhchsanna breactha anseo thos. An Chad Dochlaonadh T ainmfhocail uile an dochlaonta seo firinscneach, agus consan leathan (de rir an litrithe) is foirceann dibh. Orthu sin t ainmfhocail dar croch -adh (mura foirm ainm bhriathartha at orthu), -n, -ch (firinscneach),-ad, -al, -an, -ar, -s, -n, -r: samhradh; dn; each; cad; nal; an; far; tos; dn; tr. An Dara Dochlaonadh Ainmfhocail bhaininscneacha iad uile ach for-chorrcheann. Consan is foirceann dibh. Orthu sin t ainmfhocail dar croch -ch (baininscneach), -ilt, -is, -lann, -g : sceach; oscailt; Grigis; oclann; brg.
N dhochlaontar ainmneacha dlse fearnaomh a chrochnaonn ar -g: bachall Dochiarg.

An Tr Dochlaonadh Consan is croch dibh. Orthu sin t lainmfhocail den d inscne dar croch -cht; mallacht (b), bantracht (b), lacht (b), locht (f); lilsiolla baininscneacha dar croch -il, -aint, -int, -chan, -l, -irt, -il, -int: ofril; cosaint; tiomint; buachan; feadal; obairt; baril; canint; lilsiolla firinscneacha dar croch -aeir, -ir, -eoir, -ir, -ir: grsaeir; tincir; feirmeoir; bdir; tilliir. An Ceathr Dochlaonadh Formhr na n-ainmfhocal dar croch guta agus roinnt eile dar croch consan. Orthu sin t lainmneacha coitianta daoine (firinscneach a bhformhr) dar croch -a, -, -ire: garda, r, cigire lainmfhocal dar croch -n (firinscneach de ghnth, ach fach 8.31)

54 lainmneacha teib (baininscneach go hiondil): amaid; gile; uireasa lmrn ainmfhocal den d inscne dar croch -e: paiste (f); gloine (b) lainmfhocail fhirinscneacha agsla dar croch consan: bus, mistir.

An Cigi Dochlaonadh Is baininscneach d mbuns. Consan caol n guta is croch dibh: lasair (b); cara (f).

Dochlaonadh an Ainm Dhlis Phearsanta 8.17 Is gnch an t-ainm dlis pearsanta a dhochlaonadh mar seo a leanas lainmneacha fear (iad go lir firinscneach) sa chad dochlaonadh at bunite na n-ainmneacha dar croch consan leathan: Sen; Samas t corrainm sa tr dochlaonadh: Crostir; Diarmaid; Iarlaith; Mathin sa cheathr dochlaonadh at formhr mr na n-ainmneacha dar croch consan caol n guta: Eoin; Pdraig; Ruair; agus corrcheann eile: Liam; Uileag. lainmneacha ban (iad go lir baininscneach) sa dara dochlaonadh at Aifric; Brd; Mr; Mabh; Muireann sa cheathr dochlaonadh anois at formhr mr na n-ainmneacha eile: Blthnaid; Cit; Eils; Maighrad; Nra; Sinad; Siobhn.

Dochlaonadh na Sloinnte Ainmfhoclacha 8.18 An chuid den seansloinne Gaelach a leanann , Mac, is iondil gur ginideach n dh

ghinideach , agus infhillte de rir ceann de na cig dhochlaonadh. 1 Nill; Mac Crthaigh; Mac an Bhaird.

55 2 3 4 5 Duinnshlibhe; Maolchraoibhe. hAonghasa; Mac Diarmada. Gallchir; Mac Eoin; Mac an tSaoi. Colgan; Mac Gabhann (seanghinideach ar gabha is ea gabhann).

4 agus 2. Mac Giolla Bhrde.

Sa cheathr dochlaonadh at formhr na sloinnte eile nach sloinnte aidiachtacha: Citinn; de Brca; Feirtir.

An Tabharthach Uatha 8.19 Is gnch gurb ionann foirceann don tabharthach uatha agus don ainmneach uatha: is

cuach , den chuach. T tabharthach uatha faoi leith ag dornn focal den dara dochlaonadh (8.35).

An Gairmeach Uatha 8.20 Is iondil gurb ionann foirceann an ghairmigh uatha agus foirceann an ghinidigh

uatha sa chad dochlaonadh: teach Shein; a Shein. N gnch, fach, infhilleadh sa ghairmeach uatha lar chnuasainm: a phobal lm t br mheafarach n br ceana i gceist: a cheann cipn; a rn; a str lm t ginideach cinnte faoi rir aige: a mhac Isaif; a scthn an chirt. Ach a Mhic D.

56 8.21 I ngach dochlaonadh eile agus sna hainmfhocail neamhrialta is ionann foirceann an

ghairmigh uatha agus foirceann an ainmnigh uatha: a ghasg; a bhuachaill; a r; a chara; a bhean; a Bhrd.

An tIolra 8.22 Deirtear go bhfuil iolra an ainmfhocail tran n lag de rir mar at foirmeacha na

dtuiseal iolra ar aon fhoirceann n nach bhfuil. 8.23 Seo iad na csanna ina bhfuil an t-iolra lag (an t-ainmneach uatha agus/n uimhir an

dochlaonta faoi libn) lms consan caol is croch don ainmneach iolra: bid (bd, 1); marcaigh (marcach, 1); tairbh (tarbh 1); caoirigh (caora, 5); faochain (faocha, 5); lachain (lacha, 5) lm chumtar an t-ainmneach iolra tr -a a chur leis an ainmneach uatha: bruasa (1); lla (1); cosa (2); gaga (2); fearta (3); trada (3); bruacha (4); neacha (4). Is lagiolra freisin beanna (binn, 2); deora (deoir, 2); ealaona (ealan, 2); seoda (seoid, 2); ainimhe (ainimh, 2); dile (dil, 2); gline (glin, 2); sile (sil, 2); ba (b, 4); grsta (grsta, 4); mn (bean); u (ua, ). 8.24 Traniolra at ann sna csanna eile. Is iad na cinn is coitianta na hiolra ina bhfuil lcoimri: briathra (briathar, 1); dabhcha (dabhach, 2); gamhna (gamhain, 3) lleathn: cealla (cill, 2); flatha (flaith, 3) lathr guta: sceana (scian, 2); sleasa (slios, 3) la (ar lorg consain nach bhfuil san ainmneach) e, , ina dheireadh: trithe (trith, 2); coillte (coill, 2); rthe (r,4 ); bdir (bdir, 3); bearna (bearna, 4); cist (ciste, 4); trochaid (trocha, 5); ceolta (ceol, 1); glrtha (glr, 1); iteanna (it, 2); craobhacha (craobh, 2); ceathrna (ceathr, 5).

8.25 fir. 8.26

57 Is ionann foirm do thabharthach an lagiolra agus d'ainmneach an lagiolra: na fir; ar na

Seo mar a dhantar ginideach iolra an lagiolra: lms consan caol is croch don ainmneach iolra, a leathn: bd; marcach; tarbh;

faochan; lachan.
Eisceacht; caorach is ginideach uatha agus iolra do caora.

lms guta is croch don ainmneach iolra, is ionann foirceann an ghinidigh iolra agus foirceann an ainmnigh uatha (arna leathn ms g): bruas; ll; cos; gag; feart; trad; bruach; neach; beann; deor; ealaon; seod; aineamh; dl; gln; sl; b; ua.
Eisceachta: grst, ban is ginideach iolra do grsta, bean.

8.27

Seo mar a dhantar gairmeach an lagiolra: lms consan is croch don ainmneach iolra, a a chur leis an nginideach iolra: a

bhda; a mharcacha; a chaoracha; a lachana. lis ionann foirceann don ghairmeach iolra agus don ainmneach iolra dar croch guta: a bheanna; a mhn.

Dochlaonadh an Ainmfhocail Dhorthaithe 8.28 Focal dorthaithe a thugtar ar fhocal a chumtar nuair a chuirtear le chile dh fhocal,

n focal agus iarmhr n focal agus rimr. Ms dh fhocal a chuirtear le chile tugtar comhfhocal ar an bhfocal nua. Uaireanta tugtar comhfhocal ar aon fhocal dorthaithe. 8.29 Is iondil gurb an mhr dheireanach d'ainmfhocal dorthaithe a chinneann a inscne agus a infhilleadh. Is ionaann inscne agus infhilleadh do gach focal de na pir seo a leanas: lcaint, clchaint; leabhar, lmhleabhar; prionsa, banphrionsa; reacht, bunreacht lcara, eascara; r, comhr; smacht, ansmacht lcim, ionada; dlodir, spealadir.

58 N gnch sampla d'ainmfhocail dhorthaithe a thabhairt sna liosta a ghabhann leis na dochlaonta agsla, ach amhin nuair a bhonn iarmhr mar fhoirceann (cim, etc. thuas). Ms ainmfhocal aonsiollach an mhr dheireanach d'ainmfhocal dorthaithe n mr an focal iomln a infhilleadh mar a bheadh aonsiolla ann. Mar shampla, is mar aonsiolla a infhilltear ardr, drochspir, larscil, sailchuach, seandn. N thagann focail mar sin faoi rir na rialacha a bhaineann le hinscne agus le hinfhilleadh ilsiolla de ghnth. 8.30 T a n-inscne fin n a n-infhilleadh fin ag dornn d'ainmfhocail dhorthaithe: li gcs ciondil, comhdhil, igeandil, macasamhail, is iad ciondlacha, comhdhlacha, igeandlacha, macasamhla na hiolra c gur dla, samhlacha is iolra do dil, samhail. lis baininscneach do banab, bantiarna, banaltra ainneoin gur firinscneach do ab, tiarna, altra. Ainmfhocail Dorthaithe dar Croch -n 8.31 Is iondil gur baininscneach san ainmneach agus sa tabharthach uatha d'fhocal

dorthaithe dar croch -n ms ainmfhocal coitianta baininscneach an focal bunaidh: faigh an lirn bhn; ar an insn channa. Ach m t br ar leith leis an bhfocal dorthaithe, seachas dspeagadh ar an mbunfhocal, t s firinscneach: an paidrn pirteach; sceidn prta; cluaisn brige. Is firinscneach do na focail sin sna tuisil eile: cosa an lirn bhin; suigh, a insn bhig. Is firinscneach i ngach tuiseal do na focail cailn, coinn, gasign, paidrn, toitn, scolign. Is baininscneach i ngach tuiseal d'ainmneacha dlse baineannach dar croch -n: Brdn, Mirn, etc. 8.32 Sa chuid eile den chaibidil seo n thugtar de ghnth ach an t-ainmneach uatha, an

ginideach uatha (lasmuigh den cheathr dochlaonadh), an t-ainmneach iolra, agus (i gcs iolra laga) an ginideach iolra: agus is san ord sin a thugtar iad. Is furasta na tuisil eile a

59 aimsi as na treoracha at sa chad chuid den chaibidil. T tbla in 11.17 ina lirtear dochlaonadh an ailt agus an ainmfhocail agus na haidiachta le chile. Is ioma ainmfhocal nach dual d iolra a bheith aige (mrn ainmneacha bhair agus ainmneacha teib, mar shampla). N gnch sin a chur in il sna liosta. I gcs focail mar sin sidtear focal mar srt n cinel + ginideach uatha an ainmfhocail mar iolra: tr chinel sicra (coirce, umhlaochta). AN CHAD DOCHLAONADH 8.33 Caolatear an t-ainmneach uatha chun an ginideach uatha a dhanamh. De rir

rialacha 6.2 a dhantar an caol de ghnth. Seo na point leithleacha ldantar -i- de -ea- i gcoitinne: fear, fir. ldantar -i- de -ia- in aonsiolla i gcoitinne: cliabh, clibh. ldantar -gh de -ch i ndeireadh an fhocail i gcoitinne: marcach, marcaigh; clireach, clirigh; dch, digh. T dornn d'aonsiolla eisceachtla ann fach.

Is iad seo a leanas na promh-infhillteacha: ain. u. gin. u. ain. iol. 1 2 3 4 5 6 7 crann crainn crainn crann ll ceol glr orlach orlaigh cogadh cogaidh bs bis ill ceoil glir orla coga bsanna lla ceolta glrtha ll gin. iol.

60 I ngach ceann de na seacht liosta seo a leanas infhilltear gach focal mar a infhilltear an focal a bhfuil cl trom air ag barr an liosta. 1 crann: laonsiolla: abhac, alt, arm, bd, ball, banbh, bal, bonn, bord, brat, breac, Brian (gin. Briain), broc, carn, cat, ceann, clr, cliabh, cliant (gin. u., ain. iol. cliaint), clog, cnoc, colm, corn, corp, craos, dall, daol, daor, dach, dlth, dch, an, fiach ( = seilg gin. u., ain. iol. fiaigh), fd, fraoch (gin. u. fraoigh), gabhar, gadhar, Gael, gas, gs, glas, gort, iasc, leabhar, mac (gin. u., ain. iol. mic), maor, meadhg (gin. u., meidhg), mol, naomh, ord, peann, poc, poll, port, post, punt, roc, sac, scolb, scr (eang), seabhac, sop, stt, tarbh, tor, uan lilsiolla dar croch -n, -ad, -al, -an, -ar, -och, -s (leathan), -n, -r: cosn, blaincad, buidal, fran, pipar, gaiscoch, oideas, galn, casr, etc. Le dochlaonta eile a bhaineann corr-ainmfhocal firinscneach dar croch -s leathan. lilsiolla dar croch -ach: bairneach, biseach, brollach, cabhlach, Caitliceach, ceannach, clireach, cldach, cnuasach, cuardach, deatach, Domhnach, fsach, farach, gearrcach, iascach, mianach, misneach, riteach, ronnach, Sasanach, smlach, teaghlach, teallach, etc. agus ainmfhocail arb ionann a bhfoirm agus foirm aidiachta: tairiseach, tscach, etc. lna huimhreacha trir, ceathrar, ... deichnir, millin. lmrn ilsiolla eile: acadamh, aspal, dearmad, easpag, igean, focal, foirgneamh, fmhar, galar, gandal, iarann, imeall, iolar, ionad, miotal, misean, muinel (gin. u., ain. iol. muinl), pinsean, sagart, scamall, sinsear, sisear, etc. 2 ll ard, barr, beart, bruas, cg, caonach, ceap, ceart, cleas, cnag, cneas, cor, cuas, cuibhreach, dad, each (gin. u. eich), earc (gin. u. eirc), far, fiach (= an gin. u. fiaigh), fiach (= airgead at dlite dhuine gin. u. fich), fial, fras, giall, gob, ol, lamh, liach (= osna gin. u. liach), lth, maoileann, maol, ms, nod, riasc, sbh, san, sln, tsc, ts, etc.

61 3 ceol aonsiolla ina bhfuil guta fada n dfhoghar agus dar croch -l, -n de ghnth: l, aol, aon, bn, baol, braon, caol, cad, claon, cuan, dn, don, dn, fl, faol, gaol, geall, lan, lon, lon, ln, meall, mol, nal, raon, rian (gin. u. riain), rn, saol, scal, sel, seol, sol, sil, slen, srian (gin. u. sriain), stl, trian (gin. u. triain). 4 glr mr, pr, scr (fiche), str, tuar. 5 orlach rthach, bealach, cladach, adach, mullach, soitheach. 6 cogadh ladh, angadh, bealadh, boladh, bunadh, caladh, coinmheadh, confadh, cotadh, crbhadh, cuireadh, deabhadh, deascadh, deireadh, fionnadh, fosadh, foscadh, gaorthadh, geimhreadh, ionadh, ionradh, magadh, margadh, rabhadh, samhadh, samhradh, silleadh, siorradh, sitheadh, spionnadh, tinfeadh, troscadh, tuismeadh. Ach maidir le hainmfhocail dar croch -adh, agus a dhorthatear bhriathra (cleachtadh, dspeagadh, seoladh, etc.) fach 8.44. 7 bs bls, bls, bun, cab, carr, cs, cib, clab, corr (cinne, ciumhais), dos, frog, glas, gns, gnas, luas, marc, ns, pas, ponc, rs, ss, sos, sps, sprt, stad, taobh, tasc, etc. Traniolra agsla aonach, aonta; balsc, -a; cram, craim; figir, figiir; leanbh, leana; solthar, solthairt; toradh, tortha leigheas, leigheasanna; praghas, praghsanna; saghas, saghsanna bthar, bithre; cloigeann, cloigne; craiceann, craicne; doras, doirse; dorn, doirne; igeas, igse; leiceann, leicne; solas, soilse cinel, -acha; coinnoll, -acha; leagan, -acha; las (solas), -acha; tobar, toibreacha claomh, claimhte; drmh, drite; mmh, mite; muileann, muilte; scaitheamh, scait; smaoineamh, smaointe; talamh, gin. u. talaimh (f) n taln (b), iol. tailte breitheamh, breithina; fealsamh, fealsna; ollamh, ollna; briathar, briathra; gnomh, -artha; laoch, gin. u. laoich, iol. -ra.

62

AN DARA DOCHLAONADH 8.34 Ainmneacha baininscneacha at sa dochlaonadh seo taobh amuigh de chorrcheann

firinscneach, im, sliabh, teach. Seo mar a chumtar an ginideach uatha n ainmneach uatha de ghnth: lcuirtear e le focail dar croch consan caol: it, ite ldantar - den fhoirceann -each in ilsiolla: girseach, girs ldantar -a den fhoirceann -ach ar lorg consain in ilsiolla: scornach, scorna li gcs focail eile dar croch consan leathan caolatear an foirceann de rir rialacha 6.2 agus cuirtear e leis. Le linn an chaolaithe dantar -i- de -ea- in ilsiolla: bruinneall, bruinnille dantar -ei- de -ea- in aonsiolla: sceach, sceiche dantar -i- de -ia-: pian, pine. 8.35 An Tabharthach T cig ainmfhocal (bos, brg, cluas, cos, lmh) agus sidtear tabharthach uatha ar leith (bois, brig, cluais, cois, limh) leo i gcna. Foirm an tabharthaigh sin a sidtear ar lorg dh freisin, i ngach tuiseal seachas an ginideach iolra de na cig ainmfhocal sin. sidtear tabharthach ar leith fosta i gcorrfhrsa seanbhunaithe: bolg le grin (tabh. ar grian ); cur i gcill (tabh. ar ciall); ar (faoi, go, i) leith (tabh. ar leath); thar toinn (tabh. ar tonn); de (faoi do, faoi mo, etc.) rir (tabh. ar riar); i gcrch (tabh. ar croch); i bhfeirg (tabh. ar fearg); le cois (tabh. ar cos); ar limh (tabh. ar lmh).
Is fidir tabharthach uatha leithleach d'aon ainmfhocal dar croch consan leathan a sid sa dochlaonadh seo. Dantar an t-ainmneach uatha a chaol dreach mar a dhantar chun an ginideach uatha a chumadh sa chad dochlaonadh: fuinneoig, girsigh,pin, slait, etc., in ionad fuinneog, girseach, pian, slat, etc.

8.36

Is iad seo a leanas na promh-infhillteacha:

63 ain. u. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 girseach scornach clann binn sil cill breab it pingin craobh feirm pian coill tr gin. u. girs scorna clainne binne sile cille breibe ite pingine craoibhe feirme pine coille tre ain. iol. girseacha scornacha clanna beanna sile cealla ceall breabanna iteanna pingin craobhacha feirmeacha pianta coillte tortha gin. iol. girseach scornach clann beann sl

I ngach ceann de na ceithre liosta dhag seo a leanas, infhilltear gach focal mar a infhilltear an focal a bhfuil cl trom air ag barr an liosta: 1 girseach: ilsiolla dar croch: -each: binseach, bisteach, breicneach,

brionglideach, bruitneach, cailleach, clirseach, mileach, minseach, praiseach, raithneach, seisreach, tintreach, toirneach 2 scornach: ilsiolla dar croch -ach: abhantrach, amhastrach, ceapach, cneadach, curach, eangach, gallnach, gamhnach, gealach, giolcach, glthach, grosach, lathach 3 clann: lfocail dar croch -lann, -eog, -g: leabharlann, fuiseog, brg

64 ladharc, bachall, blonag, bos, brag, bruinneall, bunc, caor, cealg, cearc (gin. u. circe), ciabh, ciall, coch, cor, cliath, cloch, cluas, cnmh, corr (an), cos, creach, croch, croch, cros, cruach (stca arbhair, etc.), crb, cuach (an; snaidhm), cb, cileann, cumhal, dmh, dealbh, dealg, dias (croithleog eorna, etc.), ddean, dog, doineann, droimeann, drong, dronn, fleasc, gg, gal, gaoth, gag, gealt, geanc, gearb, gog, glac, grobh, lmh, lann, lasc, leac, leath, liach (ladar), lb, luch, mar, mias, muc, pluc, preab, preiceall, punann, scaoth, sceach, scead, sciath, sclamh, scrach, screamh, scuab, searc, slat, smar, soineann, spg, speach, speal, sreang, srn, stroc, subh, tallann, tad, tuath 4 5 6 7 8 binn deoir, ealan, seoid sil ainimh, dil, glin cill anachain, brthainn, creig, geis, gruaim, stuaim, rinn, roinn (iol. ranna) breab blaosc, driog, fadhb, fead, glam, leadhb, plasc, sceamh, sprioc it aonsiolla de ghnth: adhairt, aghaidh, ailp, ith, aois, bim, beirt, breis, breith, buaic, cim, ceird, ceist, ciumhais, clais, cleith, cip (gach br), coir, cruimh, cuairt, cuil, cuilt, cirt, cis, deis, digh, draid, druid, duais, feidhm, feirc, feis, fs, fuaim, geit, glib, gluais, gnis, grig, grainc, im (f), leid, lim, luibh, maidhm, maoil, mid (toirt. Fach 24.26), mr, miil, mid, moing, nid, nimh, nis, pirc, pirt, pist, pis, pluais, pluid, ruaig, scil, scair, scoil, scoilt, seift, snaidhm, srid, sraith, stailc, suim, taoisc, teip, tis, treibh, uaigh, uaimh, veist. 9 pingin ilsiolla de ghnth: abairt, agid, aicd, aimsir, aisling, ascaill, baithis, balcais, balscid, beaignit, beairic, blagaid, bolgid, brailln, brionglid, buatais, cails, cipis, constaic, contirt, deabhid, diallait, dospid, duirling, eaglais, arlais, earrid, irim, eiseamlir, fithim, faoistin, fearsaid, feithid, feoirling, foraois, inchinn, insint, intinn, ioscaid, iris (gach br), lmhainn, larid, liathrid, losaid, mchail, maintn, muin, neascid, oifig, inmhid, rid, oscailt, patraisc, peannaid, pearid, preafid, proinn, rmhainn,

65 rabhlid, reilig, rithim, sacraimint, scilling, scrbhinn, seachtain, snthaid, sochraid, teoiric, tionisc, tochailt, tuaiplis, tuairisc, uallfairt, uirlis, uisinn, urchid, sid, vearnais. 10 11 craobh framh, iall, inon, nead, screab, splanc, stiall feirm ainnir, arraing, baclainn, baic, bainis, bic, carraig, ceirt, crib, cistin, cling, clid (cil), coirm, coirt, colainn, comaoin, conairt, cuing, ding, dris, eagaois, fir, fallaing, fith, foirm, gairm, geir, guais, iargil, iothlainn, lnin, maidin, malairt, muinn, muintir, muirn (clann), pailm, scairbh, scrib, seir, speir, splinc, stig, stoirm, stric, uaill, uain, uillinn, ursain. 12 pian bruon (gach br), buon, grian, mian, sian, son,

spon, steall, tonn. 13 coill aill, blin, broinn, gin, linn, saill, scrn, slinn. 14 tr aoir, gir, spir, stair. Leis an dara dochlaonadh freisin a bhaineann ainmneacha bhunite na dteangacha agus na dtortha dar croch consan caol: Fraincis, Laidin: an Ghearmin, an Iodil.( Eisceacht: Albain, at sa chigi dochlaonadh.) Csanna agsla diamhair, -e, diamhra; seamair, seimre, seamra; fiacail, -e, fiacla; scian, scine, sceana; saighead, saighde, saigheada, saighead; deoch, d, -anna; loiloch, loil, -a, loiloch; dabhach, daibhche, dabhcha; dumhach, duimhche, dumhcha; tulach, tula, tulcha. culaith, -e, cultacha; ladhar, laidhre, ladhracha; leitir (cliathn cnoic), leitre, leitreacha; meadar, meidre, meadracha; meitheal, meithle, meithleacha; obair, oibre, oibreacha; paidir, paidre, paidreacha; sceimheal, sceimhle, sceimhleacha; ubh, uibhe, uibheacha; daigh, -e, daitheacha; fraigh, -e, fraitheacha.

66 alang, alainge, -a; aibtir, aibtre, aibtr; caibidil, caibidle, caibidl; eipistil, eipistle, eipistl; grideall, gridille, gridill; inis, inse, ins; seicin, seicne, seicn; sluasaid, sluaiste, sluaist; stroighin, stroighne, stroighn; loighic, loighce, --; gualainn, -e, guaill cuigeann, cuiginne, cuigne; coinneal, coinnle, coinnle; geimheal, geimhle, geimhle; foireann, foirne, foirne; ruleas, rulse, -- ; caingean, caingne, caingne. grith, -e, -e; trith, -e, -e; troigh, -e, troithe. sliabh (f), slibhe, slibhte; cadhain, caidhne, caidhnte; uair, uaire, uaireanta n uaire (9.4). roinnt, -e, rannta; ruaim, -e, ruamanna; teach (f), t, tithe. AN TR DOCHLAONADH 8.37 Is iondil go ndeilbhtear an ginideach uatha n ainmneach uatha tr -a a chur leis

(arna leathn de rir rialacha 6.3 ms g sin). Lena chois sin is gnch go ndantar -ea- de -ioin aonsiolla. T s le tuiscint gur baininscneach na hainmfhocail a leanann na huimhreacha 2, 3, 4, 6, 7, 8, 10 agus gur firinscneach na cinn eile mura gcuirtear a mhalairt in il.

Is iad seo a leanas na promh-infhillteacha: ain. u. 1 2 3 4 5 6 7 trad muir feadhain lacht bdir canint bagairt gin. u. trada mara feadhna lachta bdra canna bagartha ain. iol. trada mara feadhna lachta bdir canint bagairt gin. iol. trad

67 8 9 10 baril ceacht cuid barla ceachta coda barlacha ceachtanna codanna

I ngach ceann de na deich liosta seo a leanas, infhilltear gach focal mar a infhilltear an focal a bhfuil cl trom air ag barr an liosta: 1 trad altram, aos, bas, coinsias, Connachta (iol.), cuibheas, dol, dol, dreach, dreas, ad, ag, feart, flosc, fuath, gean, gras, gus, leas, meath, rath, rth (urra), snmh, snomh, suth, tl, teas, tost, treas.
Nl aon uatha ag Connachta: i gConnachta, Cige Chonnacht.

muir bith (f), cir (ceart), cuaird (fach Cirt Chuarda), flaith (f), fothain, luaith, mil,

sochin, toil. lilsiolla baininscneacha at ar aon fhoirm le hainmneacha briathartha dar croch -ain, -in, -aint, agus corrcheann eile: argain, cantain, foluain, eadrin, cosaint, etc.: foghlaim, seinm. 3 4 feadhain diachair, dluachair, Eoraip, gamhain (f), macasamhail. lacht lbrcht (f), dracht (f), drcht (f), acht (f), lucht (f) (lasta), smacht (f), aocht, bleacht, cracht, cruacht, cumhacht, liacht, cht, rocht, saocht, teocht; comhlacht (f), complacht (f), gnlacht (f), imeacht (f); mrn ilsiolla baininscneacha dar croch -cht: bantracht, cilocht, gluaiseacht, mallacht, etc. lab (f), Cisc, cearn, dil, eang (f), oc (f) (dol), mistres, maitheas, mionn (f), rmh (f), rs (f), riast (f), roth (f), rud (f).

68 lfocail at ar aon fhoirm le hainmneacha briathartha dar croch -chan: athnuachan, buachan, etc. Eisceacht: maidneachan, at sa chad dochlaonadh. 5 bdir ilsiolla firinscneacha dar croch -aeir, -ir, -eoir, -ir, -ir: grsaeir, siinir,

feirmeoir, uaireadir, dochtir, etc: agus corrfhocal eile: altir (b), seanmir (b), buachaill, Diarmaid, rith, toirbhirt (b). 6 canint focail dar croch -int, -int agus corrfhocal eile: taispeint, tiomint,

leanint, oiliint, etc.; tairiscint, tuiscint. 7 bagairt ilsiolla at ar aon fhoirm le hainmneacha briathartha dar croch -irt:

coscairt, obairt, etc. 8 baril ilsiolla dar croch -il, -l-, -il agus corrfhocal eile: admhil, comhdhil,

feadal, deachil, etc.; agir, fniin, foghail, onir, im. 9 ceacht acht, dleacht (b), feacht, leacht (gach br), locht, neacht (b), racht, reacht,

slad, tocht, uacht (b), ucht; th, blth, both (b), cruth, dath, fth, guth, rth (b), rth (lios), scoth (b), snth, sruth, trth (iol.-anna; -a i bhfrsa mar i dtrtha a tr a chlog), th; am, bladhm (b), cead, cos, cnead (b), dream, drol, eas, gruth, loch, luach, lus, mm (f; bearnas), mm (b; ln limhe), meas, modh, rang, ros (ceann tre), scread (b), seal, seam, seas, slm, smeach, sos, taom. 10 cuid cith (f), crith (f), droim (f), fuil, greim (f), uaim. 8.38 Sampla agsla le traniolra n gan iolra reic, -eanna; troid (b), -eanna; tin (b) -eanna; anacair (b), anacra, anacra; conradh, conartha, conartha; buairt (b), buartha, buartha; bliain (b), blianta n bliana (9.4); cion (coir), -a, -ta; deoin, deonta; feoil (b), feolta; gleann, -ta; goin (b), gonta; leann, -ta; lionn, leanna, lionnta; nin (b), nnta; reann (b), -ta; cluain (b), -te; min (b), -te; anam, -acha; samhail (b), samhlacha; bior, beara, bioranna; cion (gr), ceana, - ; crios, creasa, criosanna; fios, feasa, - ;

69 lios, leasa, liosanna; riocht, reachta, riochta; sioc, seaca; slios, sleasa, sleasa; sliocht, sleachta, sleachta; smior, smeara, smearanna; sniodh, sne, sne; tir (b), -eacha. AN CEATHR DOCHLAONADH 8.39 Foirm amhin san uatha, agus foirm amhin de ghnth san iolra at ag ainmfhocail an dochlaonta seo. T siad firinscneach mura bhfuil a mhalairt curtha in il.

Is iad seo a leanas na promh-infhillteacha: uatha 1 2 3 4 toitn ciste r oibr iolra toitn cist rthe oibrithe 5 6 7 uatha tr (b) g (b) baile iolra trnna ganna bailte

I ngach ceann de na seacht liosta seo a leanas infhilltear gach focal mar a infhilltear an focal a bhfuil cl trom air ag barr an liosta. 1 toitn lfocail fhirinscneacha dar croch -n: cailn, gairdn, etc. (ach fach 8.31).
Sa dara dochlaonadh at corrfhocal baininscneach dar croch -n: brailln, ealan, maintn, muinn, muirn (clann)

ldornn focal firinscneach dar croch consan: anraith, cion (cuid), clinic, giists, porid, rithim, soicind, uncail lmrn focal firinscneach dar croch -a (ar lorg consain): bata, cachta, siopa, etc. ldornn focal baininscneach dar croch -a (ar lorg consain): bantiarna, bearna, beatha, certa, comhla, cnra, cora, cuideachta, eagla, eagna, eala, easpa, eorna, freanga, lorga, ola, ralta, uireasa.

70 2 ciste Focail dar croch -e (ar lorg consain): lfirinscneach: focail dar croch -iste: coliste, oriste, siste, ainmneacha gnomhaithe dar croch -ire: ccaire, timire, etc. mrn focal eile: bairille, baiste, bile, blire, brste, buille, cste, cleite, cluiche, cnaipe, gire, machaire, paiste, pointe, ribe, tuisle, uisce, etc. lbaininscneach: ainmneacha teib: deirge, laige, meirbhe, oidhe mrn focal eile: aicme, irse, aiste, bunite, cuilithe, cuisle, eite, eitre, faiche, filte, lascaine, loine, muinchille, slinte, trimhse, 3 tubaiste, etc. gloine, taibhse, tille, taoide, timpiste, ciste, file, rste, seilide, smste, staighre, etc.

r aonsiolla (ach amhin n) dar croch -, -aoi: baoi, cro, daoi, dl, draoi, saoi, s

(gach br), braoi (b), fa (b), laoi (b), tu (b). 4 oibr lmrn ilsiolla firinscneacha: amhrna, rna, etc. ldornn ilsiolla baininscneacha (ainmneacha teib de ghnth): bhaill, amaid, geantra, goltra, imn, meara, suantra, suir, todhcha ln (rud). 5 tr lfirinscneach: br (giall), fe (fad irithe); ae, tae; glao, lao; ceo; cn, d; br, c, cri, li, scri, s, tl; bia, fia, lia, nia; bua, stua; bogha, fogha, logha, togha, etc.

71 lbaininscneach: b (cuan; dimh), fe (crann), fle, omh, me, sle; br; grua, tua; rogha, etc. 6 g bus, blogh, ceant, club, dhrag, feac, giob, pas, seans, snithe, sonc, steanc, stop,

tacs, tram, triuf; c (b) cr (b), r (b), spr (b, crodh). 7 baile file (b), fine (b) line (b), mle, sloinne, tine (b), tuile (b). 8.40 Sampla agsla air, -onna; aoi, aonna; br (b), -onna; caoi (b), caonna; gra (b), -onna; gu (b), -onna; la (b), -onna; na, -onna; ga, -thanna; feic, -eanna; mid (cainnocht), -eanna; seic, -eanna; seilf (b), -eanna; veain (b), -eanna. cr, -ite; cr, -ite; gr, -ite; r, -ite; slua, -ite. ainm, -neacha; achain (b), -ocha; cine, cinocha; cla, -ocha; cliamhain, -eacha; cne (b), -cha; dosaen, -acha; faill (b) -ocha; giorria, -cha; imp (b) -ocha; l (b), -ocha; spr (b; drithle), -acha. aturnae, -tha; contae, -tha; psae, -tha. aithne (b; ord), aitheanta; dor, doruithe; duine, daoine; fidh, fithe; gabha, gaibhne; gn, -tha; l (b), lnta; mistir, mistr; ministir, ministr; oche (b), -anta; sl (b) slite; sram, -a; sirriam, -a; trthnna, trthnnta.

Sa dochlaonadh seo freisin at: lainmneoir na gcodn: aon, aonuithe; d, dithe; tr, trthe; ceathr, ceathruithe (in ainmneoir mra); cigi, cigithe; s, sithe; seacht, seachtuithe; ocht, ochtuithe; nao, naoithe; deichi, deichithe, etc. liolra laga: b (b), ba, b; bruach, -a-, bruach; grsta, grsta, grst; neach, -a-, neach.

72 lroinnt focal agsil nach gnch iolra a bheith acu: cfraith (b), cruach (b; miotal), cumha, deann, dthain (b), feadh, geab, gorta, iomad, iomaidh (b), lear, lucht (daoine), oiread, tobac. lainmneacha litreacha na haibtre: b, eif, etc. lbeagnach gach ainm pearsanta baineannaigh, agus gach ceann fireannaigh dar croch consan caol n guta (8.17). lna huimhreacha d, tr, etc... deich agus dag (iol. -a) nuair a sidtear mar ainmfhocail iad. Is firinscneach dibh.

AN CIGI DOCHLAONADH 8.41 Seo na promhshlite chun an ginideach uatha a chumadh n ainmneach uatha sa chigi dochlaonadh lleathn a dhanamh: abhainn, abhann llitir n grpa litreacha a chur leis: ceathr, -n; cathaoir,-each lleathn agus litir n grpa litreacha breise: beoir, beorach lcoimri agus litir n grpa litreacha breise: cuingir, cuingreach lcoimri agus leathn agus litir n grpa litreacha breise: cabhail, cabhlach. 8.42 Mura bhfuil a mhalairt curtha in il is baininscneach na hainmfhocail. Is iad seo a

leanas na promh-infhillteacha. ain. u. 1 2 3 4 5 beoir cabhail cuingir ceathr trocha (f) gin. u. beorach cabhlach cuingreach ceathrn trochad iol. beoracha cabhlacha cuingreacha ceathrna trochaid

73 I ngach ceann de na cig liosta seo a leanas infhilltear gach focal mar a infhilltear an focal a bhfuil cl trom air ag barr an liosta: 1 beoir cin, cir, corin, craein, crin, cil, dair, draein, grin, inneoin, lir, riail,

stiir, traein, treoir, triail 2 cabhail cabhair, carcair, cathair, cealtair, cosair, easair, eochair, lasair, meabhair,

nathair, saltair, siocair, srathair 3 4 5 cuingir ithir, litir, loinnir, mainistir, oitir, uimhir ceathr cimseata, comharsa, deach, dearna, monarcha, pearsa trocha caoga, seasca, seacht, ocht, ncha.

Ainmfhocail eile: fiche (f), -ad, fichid n fichid (9.4); tabh. uatha leithleach fichid sa fhrsa ar fhichid.
Sampla d'sid an fhocail fiche: ar fhiche punt; sps fiche l; costas (an) fiche b; leis an bhfiche fear; tr leabhar fichead (ar fhichid, is fiche); tr cinn fhichead; an seacht l fichead; t s sna fichid; t s na ceithre fichid.

caora, -ch, caoirigh, -ch, a chaoracha (gair. iol.); casla, -ch, -cha; ctaoir, -each; cathaoir, -each, -eacha; eiscir, eascrach, eascracha; fir (imeall), -each, -eacha; lthair, lithreach, lithreacha; tinl, -each, -eacha ara, -on, -onacha; dle, -ann, dl; ealta, -n, -; ire, -ann, irinn (tabh.); ionga, -n, ingne; leite, -an, leit; meanma, -n, meanmna; faocha, -n, -in, -n; lacha, -n, -in, -n abhainn, abhann, aibhneacha; Albain, Alban; rainn, rann; athair (f), athar, aithreacha; brid, brd, -e; brthair (f), brthar, brithre; cara (f), -d, cairde; dearthir (f), dearthr, -eacha; mthair, mthar, mithreacha; Mumhain, Mumhan; namhaid (f) namhad, naimhde; Nollaig, Nollag, -; teorainn, teorann, -eacha.
Is iolra laga gan foirm uatha Laighin, Ulaidh. N sidtear na foirmeacha Laighin, Ulaidh, Laighnibh, Ultaibh, n an seanuatha Mumha sa ghnthchaint anois: Cige Laighean (Uladh, Mumhan); ag imirt do Chige Laighean; muintir Laighean, etc. is m a deirtear. Deirtear freisin an (den, don, sa) Mhumhain.

Ainmfhocail Neamhrialta

74 8.43 Nl ach dornn focal neamhrialta ann taobh amuigh de chinn at ar aon fhoirm le

hainmneacha briathartha: bean (b), mn, mn, ban; deirfir (b), deirfar, -acha; dia (f), d, dithe; l (f), lae, laethanta; leaba (b), leapa, leapacha; m (b), -osa, -onna; olann (b), olla; sir (b), -ach, -acha; talamh (f), talaimh (f) n taln (b), tailte; ua (= garmhac) n (i sloinnte), u n U (gin. u., ain. iol), Ua n (gin. iol.) 8.44 A ln de na hainmfhocail at ar aon fhoirm le hainmneacha briathartha infhilltear iad

de rir ceann igin de na cig dhochlaonadh: riteach, ritigh, ritigh, riteach; oscailt, oscailte, oscailt; obairt, obartha, obairt; d, dnna; triail, trialach, trialacha. Bunite na bhfocal sin, fach, n de rir aon cheann de na cig dhochlaonadh a infhilltear iad. Seo na promh-infhillteacha at acu:

75

Ainmfhocail dar croch 1 -chadh, -dadh, -ladh, -nadh, -sadh 2 3 4 -tadh -thadh cinn eile dar croch -adh ar lorg consain 5 -deadh, -leadh, -neadh, -seadh

ain. u.

gin. u.

iol.

moladh cleachtadh leathadh

molta cleachta leata

molta cleachta (leata)

rabadh

rabtha

rabtha

briseadh 6 7 8 -teadh -theadh cinn eile dar croch -eadh loiceadh 9 - ar lorg consain in ilsiolla scrd 10 -i in ilsiolla sni baisteadh citheadh

briste baiste cite

brist baist (cit)

loicthe

(loicth)

scrdaithe snithe

scrduithe snithe

Eisceachta: filleadh, fillte, fillteacha; gearradh, gearrtha, gearrthacha; labhairt, labhartha, labhartha.

76 9 COMHRIR AN AINMFHOCAIL UIMHIR AN AINMFHOCAIL 9.1 sidtear uimhir uatha an ainmfhocail, cib acu ainmfhocal uimhriil n a mhalairt lms br uatha at leis: mo shrn (bhal, chiall); aon chapall (bh, bhd) amhin; gach bean; an uile dhuine; cib uair a thinig s; nl aon phingin agam; shlnaigh s an cad anuraidh.
Ar lorg cib, aon (aidiacht iginnte) sidtear an t-iolra freisin: bailigh cib uirlis at agat; nl aon phingin agam.

lar lorg na n-aidiachta sealbhacha iolra r, bhur, a, nuair nach bhfuil ach ceann amhin de na ruda d dtagraonn an aidiacht ag gach duine (rud) at i gceist: beidh osa inr gcro; ar a n-aigne; fgadh na bid ar a mbal fthu; bh na saighdiir ina lu ar a mbal is ar a n-aghaidh; agus i bhfrsa mar: ar a gcoiscim; ar r gcois
Deirtear fosta inr gcrothe.

lar lorg uimhreacha ainmfhoclacha seachas uimhreacha pearsanta (fach 9.2): fiche sl; ocht troigh; cad bliain; na mlte filte; cpla caora; trocha mle de na fir lar lorg aon, dh: aon bhrg dag; dh bhliain is fiche; cad seacht is dh theach; aon mhle dhag; dh chad. lar lorg tr, ceithre, ... deich: tr leabhar; ceithre roth is fiche; far cad fiche is cig bh; cig chad; s mhle. 9.2 An ginideach iolra a sidtear ar lorg uimhreacha pearsanta: beirt bhan; trir fear;

cigear cailn; seisear saighdiir; seachtar scolir, etc. 9.3 An ginideach iolra a bhonn faoi rir freisin ag ds, dosaen, pire, scr: ds bhan

(dochtir); dosaen uibheacha (ll); pire crta (brg); scr cailn (fear). 9.4 sidtear an t-iolra le huimhreacha aidiachtacha i gcs ceann (= aonad), cloigeann,

orlach, troigh, slat (ar fad): tr cinn; ceithre cloigne; cig horla ar airde; s troithe ar fad;

77 seacht slata de rpa; agus iolra leithleach i gcs uair, seachtain, bliain, pingin, scilling, fiche: tr huaire; naoi n-uaire dag; s seachtaine; seacht mbliana is daichead; naoi bpingine (scillinge) an ceann; t na tr fichid sln aige.
An t-uatha a sidtear i gcs ceann, cloigeann (ball beatha): bh tr cheann (chloigeann) ar an bhfathach; agus i gcs slat a fhsann: ceithre shlat sail.

9.5

Is an t-iolra a sidtear le br iolra a liri in aon chs eile: thinig na pist isteach;

d'eitil na hin; t pianta sna lmha agam; r leithid; thinig siad ina gcadta agus ina mlte.

AN TUISEAL AINMNEACH 9.6 Is iad seo a leanas na promhchsanna ina n-sidtear ainmneach an ainmfhocail lainmn na habairte: thinig Sen; is an smlach lfaisnis abairte copail: is naomh lcuspir briathair fhaisnisigh: l an deoch; dirt s Liam an doras a oscailt
Fach go bhfuil dh chuspir ag an mbriathar dirt.

lfaoi rir ag na ramhfhocail ach, amhail, gan, go dt, idir, mar, murach, n, seachas: gach duine ach an t-athair; amhail cos duine; gan lmh; go dt an bd; idir chos agus lmh; idir an geata agus an doras; brg mar an bhrg at agatsa; murach an t-airgead; nos fearr n an t-uncail; seachas an t-glach lan t-ainmneach comhaisnise: sin Cormac bille; le Brd ban-naomh lan t-ainmneach cainnochta: t s tonna mechain; nl s an mid sin; bh s bliain d'aois; t sibh scata mr ann lan t-ainmneach ite: ag gabhil an bthar; tar an cngar lan t-ainmneach ama: d'imigh s seachtain shin; d'fhan s bliain; cailleadh an samhradh seo caite lan t-ainmneach minicochta: thit s uair (tr huaire)

78 lan t-ainmneach cainnochta: (aidiachtach n dobhriathartha): bh eagla mo shith (dhthain, go leor) orm; t s rud beag fuar; rith s an mid a bh ina chorp lar lorg c mhad (i gcs ainmneacha coitianta), fi (= luach): c mhad teach a bh ann? N fi punt
Ginideach a leanann c mhad i gcs ainmneacha bhair agus ainmneacha teib: c mhad plir (eolais)?

li bhfrsa irithe a bhaineann le dol agus le roinnt: ar scilling an punt; fuair siad dosaen an duine lar lorg na haidiachta sealbha ramhthagra; bh ionadh orm a fheabhas a rinneadh an gn lan t-ainmneach saor i gcs ainmfhocal a bhfuil forainmneach ag feidhmi thar a cheann san abairt go ramhthagrach: d fhad an l tagann an oche; is fearrde th an sos; t a fhios agam an scal go hiarthagrach: an fear a rinne t s tinn; an mhuintir a ghoid iad dhanfaids aon n; an bhean a labhair leat t a mac marbh lan t-ainmneach tagartha: an fear is m ciall (= maidir le ciall); nl s chomh mr sin eolas; chomh brite aigne leis; an t is lag creideamh; psadh s a rogha bean ltr ramhfhocal a bheith caillte roimh an ainmfhocal: t m balta an fd a sheasamh; n raibh faill agam breith air; stad s fachaint an ireoinn lar lorg focal irithe a lironn meon: bh fonn (thas, etc.) orm teacht li bhfrsa irithe a sidtear thar ceann clsail: bh s beo agus Sen ag fgil an t. li gcsanna irithe in it an ghinidigh (9.24-36) agus in it an ghairmigh (8.20, 9.17).

AN TUISEAL GINIDEACH

79 9.7 Nuair at ainmfhocal amhin ag cili ainmfhocal eile at roimhe gan cabhair ramhfhocal, cuirtear an cilitheoir sa ghinideach go hiondil. Deirtear go bhfuil an dara focal faoi rir ag an gcad cheann, n go rialaonn an chad cheann an dara ceann. Seo cuid de na promhchsanna lbuns: mac Shein; clann na mn; ubh lachan linireacht: teach m'athar; gluaisten an dochtra lbhar: brga leathair; bosca adhmaid
Is gnch de + an tabharthach in ionad an ghinidigh m ghabhann aidiacht leis an ainmfhocal bhair: finne d'r loiscthe.

lionad: cos tosaigh; seol deiridh; gaoth mhara lgairm: fear an phoist; bean chaointe lsrt: oche sheaca; maidin gheimhridh lsid: teach cnaithe; gadhar fiaigh lcomhaireamh: tr cinn fhichead lluach: ticad dollair; suochn puint ltomhas: leanbh mosa lcomhaisnis: an tAthair Uachtarin; bean chile lan ginideach rannaoch: mo chuid feola; roinnt ime lteideal: Coliste Chaoimhn; Srid U Chonaill lgabhdn n a lucht: mla plir; bosca lasn
T athbhr ag baint leis an nginideach seo. Mura n-insonn an comhthacs , ciallaonn mla plir (i) an gabhdn, mla faoi choinne plir, n (ii) an lucht, ln mla de phlr. Is annamh a darfa plrmhla, focal a bhfuil br (i) leis. Ach is minic a deirtear mla de phlr geal, frsa a bhfuil br (ii) leis.

lcuspir ainm bhriathartha nuair a thagann an cuspir i ndiaidh an ainm bhriathartha: ag l d; a mhar an in lar lorg chun, trasna, timpeall, fearacht, dla, focail a bhfuil br ramhfhocail leo: chun D; trasna na tre; timpeall an domhain; fearacht do mhuintire; dla an scil

80 lar lorg na ramhfhocal comhshuite: i gcoinne Shein; os comhair an t lleis na rimreanna dea-, in- (= balta, ullamh, oirinach) chun aidiachta a chumadh: bh s mear dea-eolais; chomh dea-adaigh leatsa; nl t inleithscil. 9.8 Is fidir le hainmfhocal amhin dh ghinideach a rial: fear ionaid an r; fir thosaigh

na foirne; sagairt chnta an phariste. 9.9 Is fidir le ginideach ginideach eile a rial: mechan an gheata iarainn; obair na

mn fula.

AN TUISEAL TABHARTHACH 9.10 Is tabharthach an ainmfhocail (n an ainm bhriathartha) a sidtear nuair at s faoi

rir ag ceann de na ramhfhocail a, ag, ar, as, chuig, dar, de, do, faoi, go, i, ionsar, le, maidir le, , os, roimh, thar, tr, um: ag mo chois, ar do limh, le brig, ar an aonach, roimh an gcapall (chapall).
N sidtear a ach roimh an ainm briathartha agus i gcorrchs eile: leabhar a fhoilsi; cad a chlog ?

M ghabhann an ramhfhocal foirm ar leith n m cheanglatear d'fhocal eile, n chuireann sin isteach ar an tuiseal: in irinn, sa chois, faoina ascaill, etc. 9.11 sidtear cionn (seantabharthach an fhocail ceann) sna frsa seo a leanas: cionn is (=

toisc); dr gcionn; de chionn; os cionn; os mo (do, a) chionn, etc.; thar cionn (= ar fheabhas); agus i gcorr-logainm: Cionn Caslach. sidtear tigh (seanfhoirm thabharthach an fhocail teach) mar a bheadh dobhriathair ite: t s thos tigh Phdraig; tigh seo againne; cheannaigh m tigh Arnott. sidtear cois, limh sa tsl sin fosta: t s cois na habhann; limh le Corcaigh. 9.12 Is minic a lirtear inireacht leis an ramhfhocal le + an tabharthach: dn le Citinn (= ceann de dhnta Chitinn); lacha le Mire; chaill m cearc liom.

9.13

81 Is minic a lirtear gaol le ceann de na ramhfhocail le, do + an tabharthach: dearthir

do Sheosamh (le Seosamh); uncail dibh; inon leis. Fach 12.10.

Tabhair faoi deara na difrochta br idir: mo mhac; mac dom (duine de mo mhic); inon mo mhic; inon le mo mhac; inon mic dom; inon le mac dom.

AN TUISEAL GAIRMEACH 9.14 Nuair a sidtear ainmfhocal a lironn an duine (rud) a bhfuiltear ag caint leis

cuirtear an t-ainmfhocal sa ghairmeach. Bonn simhi air agus bonn an mhr ghairmeach roimhe: a Shamais; a bhuachaill; a thrnna na hireann. 9.15 Is fidir an aidiacht thaispentach a sid sa ghairmeach: a bhean sin thuas sa

chinne; a ghiolla seo (Barla: my dear chap); a fhir d thall ar an gcla; a thonn seo thos. 9.16 N gnch aidiacht shealbhach a sid leis an ngairmeach taobh amuigh de chorruair i

bpaidreacha: r nAthair; r mbeatha, r milseacht agus r ndchas; mo Thiarna agus mo Dhia! Ach a mhuirnn; a thaisce; a str; a mhic. 9.17 N infhilltear an gairmeach uatha, uaireanta, m rialaonn s ginideach cinnte: a

Cheann an Teaghlaigh Bheannaithe (Naomh Isaf). Ach a Mhic D; a Mhic na Maighdine Muire. N bhonn aon infhilleadh ann ach oiread i leaganacha mar: a Naomh Pdraig; a Naomh Ciarn; a R Samas. 9.18 Is minic dh ghairmeach leantacha n-sid: a Thomis, a mhic; a Pheadair, a

leanbh; a Naomh-Mhuire, a Mhthair D; A Bhean (a Inon) U Mhurch, a chara.

In 9.56-58 t sampla le fil d'sid an ghairmigh i leaganacha comhaisniseacha.

AN tAINMFHOCAL CINNTE

82 9.19 T ainmfhocal ina ainmfhocal cinnte nuair is do dhuine (rud) irithe a thagraonn s.

Is iondil gur ainmfhocail chinnte iad seo a leanas lainmfhocal at chili ag an alt: an fear; don chapall; an chad r lainm dlis a thagraonn do dhuine irithe n do rud irithe n d'it irithe: d'ist Toms; sin Gaillimh; an Iodh Morainn; in ifreann; ar neamh lainmfhocal at chili ag aidiacht shealbhach: mo mhac lainmfhocal at chili ag gach: gach l lainmfhocal sa ghairmeach: a bhean lainmfhocal at chili ag maoluimhir at ag feidhmi mar orduimhir: cuid a tr lainmfhocal at chili ag ainmfhocal ginideach cinnte: hata an fhir; muintir an Longfoirt; bean mo mhic; scal gach duine; br riail a tr; deamhain ifrinn. Is gnch gurb iginnte an t-ainmfhocal in aon chs eile. 9.20 C gur ceannlitir an tslitir in ainmneacha teangacha, nisintachta, laethanta,

monna agus filte, n g iad a bheith ina n-ainmfhocail chinnte, ach is fidir a gcinnti ar cheann ar bith de na digheanna at luaite thuas: thinig Nollaig eile (iginnte); an Nollaig ba mheasa den iomln (cinnte); t Gaeilge mhaith aige (iginnte); Gaeilge Chois Fharraige (cinnte); Spinneach ba ea (iginnte); an chad Spinneach a bhuail riamh liom (cinnte). 9.21 Nuair is d'ainm duine n ite, agus nach don duine fin n don it, a thagraonn

ainm dlis, n g a bheith cinnte: Samas is ainm d; [Is] ire ainm na tre seo; Michel is ea mar Michel is ea a athair; is Caislen Nua sin fosta. Agus is fidir focail den srt sin a chinnti mar a chinnteofa ainm coitianta: d'fhad t a fhgil ina Jack nuair a bh s ina Jack (tagairt d'ainm madra a athraodh). Fach mar a sidtear ainm duine san abairt: n fhaca m i do Tharlach riamh t go dt anois.

83 9.22 Ainmfhocail iginnte de bharr an chomhthacs na focail a bhfuil cl trom orthu sna

frsa seo thos d'ainneoin rialacha 9.19: an iomad cainte; an iomarca eolais; a mhalairt de scal; ar feadh uair an chloig; clann an d dhearthir (na beirte dearthr) is ea iad; cile D ba ea ; Corin Mhuire a cheannach; L Fhile Pdraig eile; m t ifreann ar bith ann; n haon Tadhg an d thaobh mise agat; a leath; a dtrian; leath na n-ll; ceathr cuid an phobail; taobh na tine. 9.23 Tabhair faoi deara na difrochta br at sna habairt seo lT sagart pariste ag caint leis na sagairt ga. (sagart iginnte a bhfuil cram pariste iginnte air) lCailleadh an sagart pariste a bh ar saoire anseo. (sagart cinnte a raibh cram pariste iginnte air) lBa sagart an phariste a bheannaigh an scoil. (sagart cinnte ar a bhfuil cram pariste chinnte, an pariste a bhfuil an scoil ann, is dcha.) Is minic, fach, a sidtear an sagart pariste in ionad sagart an phariste sa chs deireanach. Ach os a choinne sin n fhadfa sagart an phariste a sid i gcs pariste iginnte, mar at sa dara habairt. Sna tr chs, t an sagart i gceannas pariste. Aon sagart at faoin sagart sin deirtear gur duine de shagairt an phariste n gur sagart de chuid an phariste , is sin curideach n sagart cnta.

AN tAINMNEACH THAR CEANN AN GHINIDIGH

84 9.24 Is minic nach n-infhilltear ainmfhocail ar lorg focal a rialaonn an ginideach de

ghnth. I gcsanna mar sin deirtear go bhfuil foirm ainmnigh agus feidhm ginidigh ag an bhfocal nach bhfuil infhillte. 9.25 N sidtear an ginideach sna csanna seo lainmfhocal a bhfuil ginideach cinnte faoi rir aige: cta mhac Shein; hata fhear an t; pobal chathair Phort Lirge; ag iarraidh iasacht mo ghunna; tar is ths gach bliana; timpeall inneall bhus a d. Ach Oche na File Brde; deabhid na Cornach Muire.
N bhaineann an riail seo le hainm briathartha a mbeadh cuspir aige: lucht foghlamtha na Gaeilge, n le mnla mar teach pobail Anagaire; foireann leadige na Fraince.

lainmfhocal a bhfuil ginideach rannaoch n tabharthach rannaoch faoi rir aige: ag danamh mo chuid oibre; bs cuid mhr acu; ar son ceann de na nisiin bheaga; os cionn an chuid eile den tr 9.26 N sidtear an ginideach ach oiread le lbunuimhir: sps dh (tr,...fiche) l; obair an d (an scr, an chad, an mhle) ainniseoir; id na dtr (na gcadta, na mlte) eitleoir lorduimhreacha: obair an dara (tr,... fichi) mairnalach; in aice ardn a d; tosach chaibidil a tr luimhreacha pearsanta: neart bheirt fhathach; gna trir brdeog; cumhacht trir (ceathrar, etc.) dochtir ga; eangacha an trir iascair Francacha lcpla: ag l cpla deoch; i gcomhair cpla caora lnuair at ainmfhocal agus uimhir n litir ar a lorg ag tagairt do shraith n liosta: de rir alt 45; ag brath ar fhorlacha riail (b). luimhreacha ainmfhoclacha nuair a ghabhann ainmfhocal eile leo: costas an fiche (trocha, chad) cathaoir; teach an tseisear sagart. Ach troid beirte; dol triir. 9.27 Ach is iondil go n-infhilltear an t-ainmfhocal ar lorg

85 laon nuair a bhonn an t-alt roimhe mura ngabhann dag leis: i gcaitheamh na haon oche amhin sin; ar feadh an aon lae amhin; agus i gcomhfhocail: le toil an Aon-Mhic. Ach de bharr an aon fhear dag. lc(h)ad: tosach an chad lae; fad na chad mhosa; agus i gcomhfhocail: bs a cadghine lbeirt, trir, ... dhrag nuair nach seasann an t-ainmfhocal do na haonaid atthar a chomhaireamh: beirt chlainne; trir Bhrde; airgead na beirte clainne. 9.28 N sidtear an ginideach ach oiread le gnomha n cuspir ainm bhriathartha sa

mhnla seo: gnomha (cuspir) + a (ramhfhocal) + ainm briathartha: le linn an cogadh a bheith ar sil; tar is an dochtir a imeacht; ag gu maitheas a theacht orm; d'fhonn (le cois) airgead a thuilleamh; tar is (i gcoinne, de bharr) an t-ord a chomhlonadh; ar aigne (ar t, le linn) na fir oibre a fhost; ag iarraidh (ceapadh, brath) mo chos chl a leigheas; ag r (dilt) an bosca a bhriseadh. 9.29 Ach infhilltear an t-ainmfhocal lm t a + ainm briathartha ina fhrsa dobhriathartha modha ag comhln ainm briathartha eile: bh s ag cealgadh an naonin a chodladh; thosaigh m ag cur na bpist a lu; t m ag tabhairt an ghadhair a sheilg li gcs mnla mar seo: gnomha (n a chothrom) + cuspir + a + ainm briathartha: bean na mb a chr; fear na tine a lasadh; lucht na Gaeilge a fhoghlaim; l na bprta a bhaint; aimsir an bhiatais a chur; am na monarchan a oscailt.
Tann gnthrialacha an tabharthaigh i bhfeidhm ar mhnla mar seo: ramhfhocal a rialaonn an tabharthach + ainmfhocal + a + ainm briathartha: as an asal a dhol; tr mo chois a bhriseadh; leis an ngn a dhanamh.

86 9.30 N sidtear ach oiread an ginideach d'ainmfhocal iginnte cilithe at faoi rir ag

ainm briathartha a bhfuil an ramhfhocal a, ag roimhe: ag danamh obair mhaith (an-obair, aon mhaith): ag tabhairt drochmheas (pingin ar bith); a mholadh ceol clirs (amhrin Ghaeilge). Ach ag treabhadh na pirce bige,ag lamh r leabhair Ghaeilge. 9.31 N sidtear ach oiread an ginideach d'ainm briathartha go dreach ar lorg lainm bhriathartha eile a bhfuil an ramhfhocal a, ag roimhe: ag brath dul abhaile (tiomint sos, triall ort); ag iarraidh ir (seasamh, canadh, brost, rith) lramhfhocail chomhshuite: tar is sil abhaile; i ndiaidh teacht; ar t eitilt suas; tar is psadh. Ach ar t a bpsta; i ndiaidh (chun) mo chrochta. lchun i bhfrsa timchainteacha: chun sideadh nos measa; chun iomint le Corcaigh; chun troid ina choinne. Ach sid chun siil (reatha) iad; t an far chun bainte. 9.32 N sidtear an ginideach d'ainmfhocal iginnte at ar aon fhoirm le hainm briathartha

agus nach de rir ceann de na cig dhochlaonadh a infhilltear , agus ag teacht i ndiaidh an ramhfhocail a, ag, n i ndiaidh ramhfhocail chomhshuite: lag danamh athr (inichadh); a thabhairt moladh d; ag cur filleadh ann lar lorg ard [maith]; le haghaidh scrd; in adan psadh [measctha] Ach ag danamh gearin; ag ceannach leighis; de rir oilina; d'uireasa ceangail; i gcoinne scrdchin; i gcomhair litheoireachta.
Tabhair faoi deara nach ainmneacha briathartha, ach ainmfhocail at ar aon fhoirm le hainmneacha briathartha, at i gceist sa riail seo, mar gur aidiachta a chileodh iad agus nach dobhriathra. Ach dobhriathra a dhanfadh an cili sna sampla at in 9.31.

9.33 N sidtear an ginideach d'ainm briathartha ar lorg forainmnigh ramhthagraigh: t s tar is a r go dtiocfaidh s; bh m ag iarraidh a dheimhni go nglacfa leis. 9.34 N sidtear an ginideach i gcs pir focal mar Naomh Peadar (Pl); San Toms; R Samas: litreacha Naomh Pl; misean San Toms; teitheadh R Samas. 9.35 N sidtear an ginideach sna csanna seo

87 lainm dlis mn roimh aidiacht aitreabideach: seanmhthair Bhrd Mhr.

In iteanna maireann leaganacha ginideacha seanbhunaithe le hainmneacha seandaoine: teach Bhrde Bige

lainm dlis mn nuair a bhonn an sloinne ag gabhil leis: bainis Bhrd N Cheallachin. 9.36 Is minic freisin nach n-sidtear an ginideach lar ainmfhocal (gan an t-alt) roimh ghinideach iginnte, go hirithe ar lorg ramhfhocail chomhshuite: airgead a chlann mhac; an oiread fonn eolais; saghas sl bheatha; faoi choinne clocha duirlinge; os cionn beochn beag tine; i ndiaidh am paidrn; de bharr maidin sheaca.
Ach is minic fosta a infhilltear: fear t solais.

ltar is ramhfhocail chomhshuite n a chothrom nuair at ainmfhocal iginnte chili ag aidiacht n ag frsa aidiachtach n ag clsal: d'ainneoin aon athr ar an aimsir; i gcs aon cheist eile mar sin; d'ainneoin conradh ar bith d mhalairt; i dteannta aon airgead is inoctha; de dheasca tionisc a tharla li gcs mrn frsa agsla: de bharr cur i gcill; an iomad dul chun cinn; timpeall m shin; ag tabhairt aghaidh ar (tosach do, cl le, etc.). Fach 24.3. AN GINIDEACH RANNAOCH & AN TABHARTHACH RANNAOCH 9.37 Ginideach rannaoch a thugtar ar ghinideach at ag cili ainmfhocal cainnochta n pirte (n a iontamhail -- uimhir, aidiacht bhreischime, frsa, etc., n-sid mar ainmfhocal), m sheasann an focal cainnochta (pirte) do chuid den rud a seasann an ginideach d (tarma an rannagh): roinnt bagin; beirt bhan; nos m eolais. 9.38 Is minic a sidtear ramhfhocal + an tabharthach in ionad an ghinidigh rannaoch.

An ramhfhocal de is coitianta. Sna csanna sin tabharthach rannaoch a thugtar air: beirt de na pist; cuid d'airgead Shein.
Sampla eile: duine as mle; seacht faoin gcad; mac leis.

88 9.39 Mar is gnch is an aidiacht shealbhach an forainmneach a sidtear thar ceann an

ainmfhocail ghinidigh; agus is an forainm ramhfhoclach an forainmneach a sidtear thar ceann an ramhfhocail + an ainmfhocail thabharthaigh. Is minic a bhaintear feidhm as na forainmnigh rannaocha againn, agaibh, acu in ionad dnn, dbh, dobh: a leath; roinnt de; cuid againn. Ginideach n Tabharthach 9.40 Amanna is cuma c acu an ginideach rannaoch n an tabharthach rannaoch a

sidtear, ach is minic nach fidir ach ceann irithe acu a sid. T cur sos danta ar na csanna is coitianta thos. 9.41 I gcs na bhfocal bunite, buns, formhr agus focail a chiallaonn ionad: cl, deireadh, lr, tosach, ts, iarthar, ochtar, tuaisceart, etc. is an ginideach rannaoch a leanann iad: buns an ama; formhr na ndaoine; deireadh an bhid; tosach an tslua; r mbunite; a chl; a ndeireadh; a lr; tuaisceart na tre; iarthar an oilein; ochtar an tseomra. 9.42 Maidir le focail a chiallaonn cainnocht iginnte, mar barraocht, cuid, dthain, sith,

roinnt, a ln, beagn, mrn, an iomad, nos m, nos l, go leor, oiread, tuilleadh, etc., m t tarma an rannagh iginnte is an ginideach rannaoch a sidtear de ghnth: barraocht cille; roinnt eolais; nos l cainte; go leor airgid reatha.
N mr aidiacht shealbhach a bheith ag cili dthain, sith: mo dhthain oibre. Bonn cuid chili ag aidiacht shealbhach n eile: cuid mhr daoine; a chuid eolais. Ainneoin cuma na cinnteachta a bheith ar na focail seo (agus ar an iomad, a ln, etc.) bonn an chainnocht fin iginnte.

Ach m t tarma an rannagh cinnte, sa tabharthach a chuirtear : an chuid den mhin a bh fgtha; mo dhthain den obair; an iomad den bhainne; a ln de na camin; nos m den fhearlacht; an iomad dobh; beagn de, cuid againn. 9.43 Focail a bhfuil cainnocht chinnte ag baint leo (dosaen, pire, pionta, punt, scr, slat),

n focail at gaolmhar leo (cliabh, mla), n focail a chiallaonn mr (ball, blogh, caibidil, giota, lne, posa, siolla, varsa, etc.) is ionann a gcomhrir agus comhrir na bhfocal at in

89 9.42, ach gur gnch an tabharthach rannaoch nuair at an tarma cilithe: punt sicra ach punt de shicra donn; tr phionta bainne ach tr phionta de bhainne milis; n ms sa ghinideach at an focal cainnochta: spng shicra. Ach ln spnige de shicra.
T claonadh ann an tabharthach a sid nuair at an tarma iginnte gan chili ar lorg giota (iginnte): giota de rpa; ach an giota rpa seo.

T difrochta br idir cliabh mna (dh bhr, 9.7n, 9.23): cliabh na mna (dh bhr); an cliabh mna (dh bhr); cliabh den mhin; cliabh de mhin fhliuch; cliabh den mhin fhliuch.

9.44

Maidir le c, ceachtar, neachtar, duine, ceann (aonad), dh cheann, tr cinn, etc.;

ceann n dh, d n tr, agus maoluimhir ar bith, an tabharthach a sidtear leo: c agaibh a rinne ? ceachtar de na leabhair; suigh sos, n neachtar acu, b i do thost; duine de na fir; ceann de na capaill; tr cinn de bheithgh [m'athar]; seacht gcinn dag de chapaill rsa [na Fraince]; fiche a tr de na heitlein sin; ceann acu; tr cinn dobh. T sampla eile le hainmfhocail iginnte in 12.7. Mar an gcanna ar lorg focal a bhfadfa duine, ceann, a chur ina n-ionad: bean de na mn; l de na laethanta; dn de dhnta an tsaoil. 9.45 Maidir le codin mar leath, trian, ceathr cuid, etc. agus taobh, sidtear an d

thuiseal rannaocha i gcs focail chainnochta iginnte, ach is an ginideach is coitianta: leath bealaigh; leath na foirne, trian na n-ll; ceathr cuid an phobail; taobh na tine; a leath; a dtrian; leath amhin den domhan; trian den ll; leath de; trian dobh; taobh den tine.
Dantar comhfhocal de leath agus an focal rannaoch uaireanta: leathl (= leath lae).

An tabharthach a sidtear i gcs focal cainnochta cinnte; ach is fidir an ginideach a sid freisin le taobh thiar, taobh thoir, etc: leath Shein den solthar; an leath eile de; mo thriansa dobh; taobh na gaoithe den oilen; an taobh thiar den oilen n taobh thiar an oilein; an ceann thoir de n a cheann thoir.
N sidtear aidiacht shealbhach rannaoch agus forainm ramhfhoclach rannaoch leis an bhfocal cainnochta canna. N deirtear a leath de ach amhin nuair a chuireann a inireacht in il: a leath fin den airgead. Fach freisin 9.48.

90
Tabhair faoi deara br an d abairt seo a leanas: dol an trian den bharr at sbhilte (an trian at sbhilte at i gceist); dol trian an bhairr (den bharr) at sbhilte. (T an barr iomln sbhilte. Dol trian iginnte de.)

9.46 Maidir le beirt, trir, etc... dhrag sidtear lan ginideach n an tabharthach i gcs go mbonn an focal cainnochta iginnte agus an tarma iginnte ach cilithe: ceathrar ban mr; ceathrar de mhn mra; trir dochtir ga; trir de dhochtir ga lan tabharthach m bhonn an focal cainnochta iginnte agus an tarma cinnte: ochtar de na mn (beaga); seachtar de na fir (mhra); deichnir den phaidrn, n an focal cainnochta cinnte agus aidiacht ar a lorg: an trir deireanach de na mn; an chad bheirt de na peileadir lan ginideach m bhonn an focal cainnochta cinnte ach gan aon aidiacht go dreach ar a lorg, n an tarma gan chili: an bheirt bhan (mhra); airgead na beirte ban; an trir sagart g; seachtar ban an tSabhdin; a sheachtar ban; seachtar ban; a sheisear inonacha; trir saighdiir. 9.47 Bonn an focal cainnochta ar iarraidh uaireanta i ndiaidh na copaile: [is] de mhuintir Ghrda m; [is] den mhineadh isteacht; an d'irinn seo? 9.48 Is minic a rialaonn focal cainnochta ainmfhocal sa ghinideach nach ginideach

rannaoch , agus a mbonn tabharthach rannaoch ina dhiaidh: cuid Mhire den chomhr; dthain beirte de(n) bhia; oiread mo dhoirn de chnapg. 9.49 Is minic saghas (srt, cinel) ina thabharthach rannaoch bd den saghas (srt,

chinel) sin; fear d shaghas; n dirt m aon n d shrt. 9.50 M t an t-ainm canna ar nos m n ball amhin de chuid an tarma sidtear

ginideach tuairisciil: cos[a] cathaoireach; fuinneog[a] seomra; cos[a] tosaigh capaill; cosa na cathaoireach; fuinneoga an tseomra; cosa tosaigh an chapaill; dh cheann an t; dh

91 thaobh na tine; dh ghruaimhn an bhthair; tr shlios [an] triantin; ceithre shlios [na] cearnige; s aghaidh ciib. 9.51 Ach m t an ginideach cinnte agus gur do cheann amhin de bhaill an tarma n do chuid acu is mian tagairt is gnch ceann de na mnla seo a leanas a sid lceann de chosa na cathaoireach; tr cinn d'fhuinneoga an tseomra; ceann amhin de chosa tosaigh an chapaill; dh cheann de shleasa an triantin; cig cinn d'aghaidheanna an chiib ldh shlios de chuid an triantin; fiche focal de chuid an dara dochlaonadh; dn de chuid Chitinn; tr dhn d chuid. 9.52 Nuair is ball amhin at i gceist agus gur cuma, n go bhfuil s intuigthe, c acu ceann , n g an tabharthach rannaoch a sid: le taobh na tine; ar thaobh an bhthair; go ceann an t; t cos na cathaoireach briste agat; i gcinne an tseomra (na pirce) at s. 9.53 Ms br cainnochta at ag an bhfocal a lironn an ball fadfaidh an focal a lironn

an t-iomln a bheith sa tabharthach rannaoch: t cinne amhin (dh chinne) den phirc faoi uisce.
cinne pirce = cinne de phirc (saghas irithe cinne n mr irithe de phirc).

COMHAISNIS 9.54 Nuair a chuirtear le taobh a chile dh ainmfhocal (n a gcothrom) a thagraonn don

rud canna agus go mnonn ceann acu an ceann eile deirtear go bhfuil siad i gcomhaisnis le chile: Pl aspal; Tadhg gabha; an tAthair Sen; Bbhionn banlia; an Bhanron Mire.
Ach an Mhaighdean Mhuire. Simhtear Muire ar lorg M(h)aighdean, agus Mthair ar lorg M(h)uire: sin an Mhaighdean Mhuire; ar an M(h)aighdean Mhuire; a Mhaighdean Mhuire; chonacthas (ag) Muire Mhthair; a Mhuire Mhthair. Ach cumhacht na Maighdine Muire.

9.55

Is iad na gnthrialacha gramada a chinneann tuiseal an chad fhocail. T tr shaghas

comhaisnise ann thaobh thuiseal an dara focal

92 lan dara focal ar aon tuiseal leis an gcad cheann i gcna lan dara focal san ainmneach cib tuiseal at ag an gcad cheann lan dara focal sa ghinideach cib tuiseal at ag an gcad cheann. 9.56 Bonn an d fhocal ar aon tuiseal ms teideal agus sloinne iad: seo an tAthair S;

ar an Athair S; teach an Athar U Sh; filte romhat, a Athair U Sh. 9.57 Bonn an dara focal san ainmneach lms teideal agus ainm pearsanta [+ sloinne] at ann: seo isteach an Brthair Toms [ Nill] ; ar an mBrthair Toms [ Nill]; paidrn an Bhrthar Toms [ Nill]; filte romhat, a Bhrthair Toms [ Nill] lms ainm pearsanta agus ainmfhocal coitianta at ann: tiocfaidh Peadar fodir; le Peadar fodir; bean Pheadair fodir; beir bua, a Pheadair fodir; leabhar Shein, mac an dochtra; airgead Thomis, an fear a thug an t-eolas lm t clsal n frsa n ainm briathartha ann thar ceann an chad ainmfhocail: thinig s, n nach ionadh; mhol m d an teach a dhol, rud a rinne s; abair leis teacht, rud a dhanfaidh s. 9.58 Cuirtear an dara focal sa ghinideach lms dh theideal at ann: an Tiarna Easpaig; a Thiarna Easpaig (Breithimh); suigh, a Athair Uachtarin; tugtar "Easpag Coinfeasra" ar Naomh Pdraig lms dh ainm choitianta at ann: bean chile; feirmeoir duine uasail; baintreach fir (fear a bhfuil a bhean marbh); gaolta ban; uan caorach (fisc); prg chloiche lms dh ainm theib at ann: cabaireacht chainte li logainmneacha irithe: cathair Chorca; Contae Luimnigh.
Fach freisin mar a sidtear an ramhfhocal faoi dh in 22.7; agus an gairmeach faoi dh in 9.18.

9.59

In ionad an ghinidigh comhaisnise mar at in 9.58 (bean chile, uan caorach) is

minic a sidtear

93 lclsal copaileach: an t-amadn is mac duit a bhris ; fach ar an bpleidhce sin is dearthir di ltabharthach ar lorg de: cleithire d'fhear lidir; cailn cliste d'inon; cleamhna d'uncail dom (uncail do mo chile); na diabhail de thuairisceoir seo; dthain r de chaislen; mo shith de ghiolla; n raibh a chmhaith de chainteoir sa tr. 9.60 An tabharthach ar lorg de mar at i gceist in 9.59, baintear feidhm as go minic ar lorg

na bhfocal leithid, malairt, athrach. Uaireanta eile nach mbaintear. lLeithid + ginideach cinnte + (uaireanta) tabharthach iginnte. Is fidir aidiacht shealbhach a sid thar ceann an ainmfhocail ghinidigh mar is gnch: leithid Mhire de rinceoir; mo leithidse de chearrbhach; a leithid (sin) de dhuine; leithid do dhearthireacha de pheileadir; n fhaca m a leithid de gharsin riamh; r leithid; is ioma do leithid a chabhrdh liom; n creid a leithid; nor ghill s riamh d leithid; ainmhithe leithid an leoin n an togair.
Is an t-iolra, leithid, a sidtear ms san iolra at an ginideach n an aidiacht shealbhach.

lSeo na mnla is coitianta ina n-sidtear na focail malairt, athrach aidiacht shealbhach (an tr pearsa, firinscneach, uatha) + malairt (athrach) + tabharthach iginnte: a mhalairt sin de bh; ar a athrach de dhigh malairt (athrach) + ginideach iginnte (n aidiacht shealbhach): chuaigh s malairt bthair; n phsfainn a malairt; faigh athrach ada; n thuigim a athrach; fear mo mhalairte.

94 10 SLOINNTE 10.1 T tr phromhshaghas sloinnte a bpl sa chaibidil seo, mar at sloinnte

ramh-Normannacha (ireannach, Albanach, Lochlannach), sloinnte na Sean-Ghall (Normannach, Breatnach, Sasanach), agus sloinnte na Nua-Ghall.

10.2 Sloinnte ramh-Normannacha lsloinnte dar ts agus dar croch ginideach ainm phearsanta: Dnaill; Bruadair an t-ainmfhocal Mao(i)l (midn) + ginideach ainm phearsanta (ainm naoimh go hiondil). Uaireanta naisctear an d chuid in aon fhocal amhin. Uaireanta nach naisctear: Maoline, Maoil ine lsloinnte dar ts Mac, Mag agus dar croch ginideach ainm phearsanta: Mac Airt; Mag Uidhir; Mag Shitric an t-alt + ginideach ainm ceirde: Mac an Bhaird an t-ainmfhocal Giolla (seirbhseach) + ginideach ainm phearsanta (ainm naoimh go hiondil): Mac Giolla Phdraig an t-ainm Con (seanghinideach ar c) i gcumasc le haidiacht n le hainmfhocal ginideach eile: Mac Conduibh, Mac Conmara lsloinnte aidiachtacha( -ch is croch dibh uile): Caomhnach 10.3 Sloinnte Sean-Ghall lsloinnte a gaelaodh ar ns 10.2: Mac Gearailt; Breatnach lsloinnte dar ts de: de Brca lsloinnte aonfhoclacha nach sloinnte aidiachtacha: Ruisil 10.4 Sloinnte Nua-Ghall: Lipton; Page.

10.5 iol.).

95 Ainmfhocal neamhrialta is ea (garmhac) darb infhilleadh , U, U, , Ubh (tabh.

Nl na foirmeacha iolra in sid anois ach i logainmneacha, agus is minic foirm an tabharthaigh iolra hsid i dtuiseal ar bith. Tagann ur ar lorg (gin. iol.). sidtear Ua (8.43) in ionad uaireanta: Ubh Eachach; Mainistir dTorna; muintir Ubh Rthach.

Is iad N, Nic na foirmeacha a sidtear i sloinnte na mban in ionad , Mac. Scrobhtar Mag, Mhig, Nig, in ionad Mac, Mhic, Nic i gcuid de na sloinnte. Simhtear ar lorg U, Mhic, Mhig, N, Nic, Nig, agus i gcs sloinnte irithe, ar lorg Mac, Mag. Ach fach 4.26. 10.6 Deilbhocht agus comhrir gnthaidiachta a ghabhann le sloinnte aidiachtacha nuair a

thagann ainmneacha pearsanta rompu. Mura dtagann, irtear ina n-ainmfhocail den chad dochlaonadh iad. 10.7 I gcs sloinnte ramh-Normannacha agus sloinnte Sean-Ghall, ms sloinnte

aidiachtacha iad n sloinnte dar ts , Mac, Mag agus dar croch ginideach ainm phearsanta, t foirm ainmfhoclach acu ann dar croch -ch (sa chad dochlaonadh). Is mar seo a dhorthatear an fhoirm dar croch -ch: li gcs sloinnte stairila irithe dar ts , Mac, Mag, cuirtear -ch, -ach, -each, -och le tuiseal ainmneach an fhocail a leanann , Mac, Mag sa ghnthfhoirm, ach gan aon iarmhr a chur le cinn dar croch -ch cheana fin: Nill, Niallach; Dochartaigh, Dochartach; Gallchir, Gallchireach; hc, coch; Mac Gearailt, Gearaltach; Mac Crthaigh, Crthach li gcs sloinnte aidiachtacha n dhantar aon athr. li gcs sloinnte Sean-Ghall dar ts de n sloinnte aonfhoclacha Sean-Ghall, dantar mar a dhantar leis na sloinnte stairila thuas ach go ligtear de ar lr, go ndantar -och de -igh, agus go leathnatear na foircinn -il, -ir: de Brca, Brcach; de Buitlir, Buitlarach; Dairsigh, Dairsoch; Ruisil, Ruisalach; Brid, Brideach.

96 10.8 Csanna agsla d'sid na sloinnte:

Briain 1 2 3 4 phsta) 5 6 7 8 9 10 An Brianach; Mac U Bhriain (Barla: Mr O'B.) A Mhic U Bhriain; A Bhrianaigh ([Mr] O'Brien!) Teach Mhic U Bhriain; teach an Bhrianaigh (Barla: [Mr] O'Brien's house) Bean (Inon) U Bhriain; Bean (Inon) an Bhrianaigh [Barla: Mrs (Miss) O'B.] muintir Bhriain; na Brianaigh (Barla: the O'Briens) Duine (fear, bean, sagart, etc.) de mhuintir Bhriain (de Bhrianach; de na Brianaigh). Sen (ar Shen) Briain Bean [Shein] U Bhriain (Barla: Mrs [J. O'B]. J.O'B.'s wife) a Shein U Bhriain Mire (teach Mhire; ar Mhire; a Mhire) N Bhriain (bean aonta); U Bhriain (bean

(Barla: a person, etc., called O'B.) 11 De mhuintir Bhriain m; de Bhrianach m; de na Brianaigh m (Barla: My name is O'B). Freagra seo ar cr dobh th? c leis th? c sloinne th? I gcs na sloinnte seo thos freagraonn na huimhreacha do na huimhreacha a ghabhann le Briain thuas; agus na focail at ar lorg na n-uimhreacha thos freagraonn siad do na focail Ghaeilge i gcl iodlach a leanann na huimhreacha canna thuas. hAogin 1. hAogin; 2, 3. U Aogin; 4. N (U) Aogin; 5. an tAognach, Mac U Aogin; 6. Mhic U Aogin, Aognaigh; 7. Mhic U Aogin, an Aognaigh; 8. U Aogin, an Aognaigh; 9. muintir Aogin, na hAognaigh; 10, 11. mhuintir Aogin, Aognach, na hAognaigh Maoil Eoin 1. Maoil Eoin; 2, 3, 8. U M[h]aoil E.; 4. N (U) M[h].E.; 5. Mac U M[h].E.; 6,7. Mhic U M[h].E.; 9. Clann U M[h].E.; 10,11. Chlann U M[h].E

97 Mac Mathna 1. Mac Mathna; 2,3. Mhic Mhathna; 4. Nic Mhathna; 5. an Mathnach, Mac U Mhathna; 6. Mhic [U] Mhathna, an Mhathnaigh; 7. Mhic [U] Mhathna, an Mhathnaigh; 8. Mhic Mhathna, an Mhathnaigh; 9. Clann Mhic Mhathna; 10, 11. Chlann Mhic Mhathna, na Mathnaigh Mac an Bhaird 1,5. Mac an Bhaird; 2,3,6,7,8. Mhic an Bhaird; 4. Nic an Bhaird; 9. Clann Mhic an Bhaird; 10, 11. Chlann Mhic an Bhaird Mac Giolla Phdraig 1,5. Mac G. Ph.; 2,3,6,7,8. Mhic G. Ph.; 4. Nic G. Ph.; 9. Clann Mhic G. Ph.; 10, 11. Chlann Mhic G. Ph. Breatnach 1. Breatnach; 2,3. Bhreatnaigh; 4. Bhreatnach; 5. an Breatnach, Mac an Bhreatnaigh; 6. [Mhic an] Bhreatnaigh; 7, 8. an Bhreatnaigh; 9. na Breatnaigh; 10,11. Bhreatnach, na Breatnaigh de Brca 1-4. de Brca; 5. an Brcach, Mac an Bhrcaigh; 6. [Mhic an] Bhrcaigh; 7,8 an Bhrcaigh; 9. muintir Bhrca, na Brcaigh; 10, 11. mhuintir Bhrca, Bhrcach, na Brcaigh Citinn 1-4. Citinn; 5. Citinn, an Citinneach, Mac an Chitinnigh; 6. Chitinn, [Mhic an] Chitinnigh; 7,8. an Chitinnigh; 9. muintir Chitinn, na Citinnigh; 10, 11. mhuintir Chitinn, Chitinneach, na Citinnigh Page 1-4 Page; 5. Mac U Page; 6,7. Mhic U Page; 8. [U] Page; 9. muintir Page; 10, 11. mhuintir Page. Sloinnte at ar aon dul le Briain Caoimh, Cathasaigh, Dlaigh, Dochartaigh, Grda, Luanaigh, Murch, Nill, Raghallaigh, S, Silleabhin Sloinnte at ar aon dul le hAogin hAnluain, hAnrachtaigh, hArtaigh, hEra, higeartaigh, hill, hc, hgin Sloinnte at ar aon dul le Maoil Eoin Maolchallann, Maoilchiarin, Maoldomhnaigh, Maoil osa, Maolrua

98 Sloinnte at ar aon dul le Mac Mathna Mac Airt, Mac Bhloscaidh, Mac Cba, Mac Crthaigh, Mac Conmara, Mac Conmhaoil, Mac Conraoi, Mac Curtin, Mac Laibheartaigh, Mac Lochlainn, Mac Phidn, Mag Rabhartaigh, Mag Eochagin, Mac Giollagin, Mag Ruair, Mag Shamhrin, Mag Uidhir (ach nach simhtear c n g ar lorg Mhic n Nic, agus nach gnch Con- a shimhi in aon tuiseal) Sloinnte at ar aon dul le Mac an Bhaird Mac an Airchinnigh, Mac an Bheatha, Mac an tSaoi, Mac an tSaoir Sloinnte at ar aon dul le Mac Giolla Phdraig M. G. Bhrde, M. G. Chatin, M. G. Cheallaigh, M. G. Mhuire, M. G. Pheadair Sloinnte at ar aon dul le Breatnach Biatach, Brdeach, Caomhnach, Diseach, Laighneach, Leamhnach, Ultach Sloinnte at ar aon dul le de Brca de Barra, de Brn, de Clir, de Crsa, de Faoite, de Hde, de Ngla, de Paor, de Riste, de Vl, de Vial, de Vuinn Sloinnte at ar aon dul le Citinn Bairid, Brid, Condn, Dairsigh, Daltn, Doln, Feirtir, Pluincid, Puirsil, Rs, Ruisil Sloinnte at ar aon dul le Page Dingle, Lemass, Dickens. 10.9 Maidir leis na leaganacha 5-11 thuas, it a bhfuil rogha leagan, n mar a chile a

dhantar an togha i gcna. Athraonn s shloinne go sloinne de rir nis, soilire, ascaochta, etc. An t a darfadh an Niallach, piln de mhuintir Shilleabhin, b'fhidir go ndarfadh s freisin Mac U Dhonnch, saighdiir de Bhrianach agus d rir sin. Agus ina dhiaidh sin ars is minic Mhic ar lr ar fad i leaganacha mar Clann Donnch, Clann tSuibhne, Clann Dnaill, Clann Ailn. 10.10 Gabhann an chad sloinne de shloinne comhshuite an fhoirm dar croch -ch ms ann d (10.7): Eoin Donnabhnach de Paor; teach Thomis Niallaigh U Laighin. 10.11 I dtaca le seolta litreacha is minic a thosatear mar seo

99 lchuig fear: An tUasal Murch; Mirtn Piondar, Uas. lchuig bean phsta: Bean (Thaidhg) U Dhufaigh. lchuig bean phsta n baintreach: na Bean an Phaoraigh; Sinad U Shilleabhin. lchuig bean gan phsadh: Inon Mhig Ruair; Eibhln N Dhda. 10.12 Sloinnte gan ainm pearsanta ba ea na teidil a bhodh ar na taoisigh chine fad: Nill; Conchir Donn; Mac Diarmada. Mise Nill a scrobhadh Sen Nill ag bun litreach. Leantar den ghns sin faoi lthair ag tagairt do dhaoine cilila: Conaill in ionad Dnall Conaill. 10.13 A ln de na sloinnte a sidtear sa Bharla in irinn agus a bhfuil foirm ghallda orthu

nl iontu ach "aistri" n nGaeilge a rinneadh fad. King, Johnson, Thornton, Wyndham, Harrington, Clifford, Loftus "an t-aistri" ar Mac Conraoi, Mac Sein, Droighnein, Gaoithn, hArrachtin, Clmhin, Lachnin faoi seach.

100 11 AN AIDIACHT 11.1 T saghsanna agsla aidiachta ann, mar at ltuairisciil: maith, olc, te. (Foshaghas is ea an aidiacht bhriathartha: briste) lsealbhach: mo, bhur, etc. luimhriil: ceithre, deichi, etc. liginnte: irithe, amhin, etc. lceisteach: c, c ltaispentach: seo, sin, d lintriachtil: c, c lan t-alt: an. 11.2 Is fidir formhr mr na n-aidiachta tuairiscila a sid go faisniseach agus go

haitreabideach: t s tinn; sin mo lmh thinn. T corraidiacht ann mar cearr, dcha, ioma, ionann, iondil, nach n-sidtear go hiondil ach go faisniseach. Is forannamh a sidtear go faisniseach aon aidiacht nach aidiacht thuairisciil. AN AIDIACHT FHAISNISEACH 11.3 sidtear an aidiacht fhaisniseach lmar fhaisnis in abairt chopaileach: is mr an fear lmar chomhln ar bhriathar: t sibh tuirseach; d'irigh siad bn; chonaic s a bhean marbh roimhe lmar chomhln ar ainm briathartha: nor mhaith liom ir rthrom; t s ag ir fliuch lmar chomhln ar aidiacht bhriathartha: an bhfuilimid irithe leisciil?

101
In abairt chopaileach is ar lorg na copaile a chuirtear an aidiacht. Sna csanna eile is it igin ar lorg an ainmn a chuirtear .

11.4

N sidtear an aidiacht fhaisniseach le briathra faisniseacha sa Ghaeilge chomh

minic is a dhantar i gcuid de na teangacha eile. M t bim ar bith ar an aidiacht is minic abairt chopaileach hsid. Mar shampla, d mba mhian le duine tagairt a dhanamh d'amhrn a mbeif i ndiaidh a chanta ina lthair, is tisce go mr a darfadh s ba bhinn an t-amhrn sin n "bh an t-amhrn sin go binn" (11.6). Mar an gcanna is minic a darfa t dath dearg ar na crta sin n is crta dearga iad sin in ionad "t na crta sin dearg". Mar sin fin t a ln csanna ann ina mbainf feidhm as an aidiacht fhaisniseach ar lorg briathair fhaisnisigh fi agus bim ar an aidiacht: t s fliuch; d'irigh an oche stoirmeach; fsfaidh s r-ard. Agus is is gnch i gcs aidiachta dar croch -ach, -far, -mh[e]ar, -il, agus aidiachta briathartha. 11.5 N fidir an aidiacht fhaisniseach a dhochlaonadh n a ur agus n shimhtear ach

ar lorg fhoirmeacha stairila na copaile agus i gcorrchs eile (4.24). Is fidir a infhilleadh chun an chim chomparide a dhanamh: is fuar liom na hocheanta seo; t an ghealach fuar; ba (ar, gur, nr, nor) mhaith leo dul ann; t na plinid mhra te ach is teo na ralta n iad. 11.6 Is minic a chuirtear an mhr go roimh bhunchim na haidiachta faisnis, go hirithe i

gcs crsa aimsire n slinte: t m go maith; bh an aimsir go holc (go hlainn); t an solas go dona; bh an l [go] maith. Ach t s cliste (macnta, etc.). N chuirtear go roimh aidiachta lnach gcumtar dobhriathra leo: an bhfuil s fuar (te, dorcha)? lar lorg na copaile: is lainn an l la ngabhann r- leo: nl s r-iontach lat gcili ag dobhriathar: bheids dona go leor; t s iontach maith.

102

AN AIDIACHT AITREABIDEACH 11.7 Ar lorg an ainmfhocail at chili aici a chuirtear an aidiacht aitreabideach

thuairisciil agus an aidiacht thaispentach: dol an bh bhn; seachain an fear sin. Ar a lorg freisin a chuirtear na haidiachta iginnte seo a leanas: irithe, amhin, ar bith, ar fad, canna, ceannann canna, igin, eile, go lir, uile (iomln): l irithe; an domhan uile. 11.8 Roimh an ainmfhocal a chuirtear an aidiacht shealbhach, an aidiacht uimhriil (de

ghnth), an aidiacht cheisteach agus an aidiacht intriachtil: mo leabhar; tr phunt; cn fear? c hit? cn ealan ! c hiontas ! Roimhe freisin a chuirtear na haidiachta seo a leanas: aon, cib, gach, gach re, uile (= gach): nl aon chiall agat; cib duine a bh ann; an uile it; gach uile rud. 11.9 Ag an aidiacht thuairisciil a bhonn ts ite, de ghnth, nuair a thagann nos m n

aidiacht amhin ar lorg an ainmfhocail: an fear mr d; duine beag amhin. Is fidir eile a chmhalart le seo, sin, d: an saol d eile; an saol eile d. Bonn ts ite acu go lir ar aidiacht fhaisniseach a ghabhann le briathar faisniseach: nl an fear mr eile sin rlidir. 11.10 M t dlthcheangal idir ainmfhocal amhin agus ainmfhocal ginideach iginnte a chilonn , cuirtear an t-ainmfhocal ginideach idir an chad ainmfhocal agus aon aidiacht a thagann ina dhiaidh chili: gach tiarna taln nua; an chad sagart pariste eile; cailn aimsire slintiil. Nuair nach bhfuil an ceangal rdhlth tugtar ts ite go hiondil don aidiacht thuairisciil: an l bre grine d. I gcsanna eile t an d eagar coitianta: teach gloine bre; teach bre gloine. Bonn ts ite uaireanta ag ainmfhocal ginideach cinnte ar aidiacht thaispentach: fear na cainte d; bean na dtr bh sin.

103

DOCHLAONADH NA hAIDIACHTA 11.11 Dochlaontar bunchim na haidiachta aitreabid tuairiscila go hiondil de rir inscne, thuiseal, agus uimhir a hainmfhocail (ach fach 11.18, 11.19). N dhochlaontar an aidiacht in aon chs eile. Maidir le haidiachta at indochlaonta, is mar a chile na foirmeacha at i ngach ceann de na ceithre ghrpa seo a leanas: lan t-ainmneach agus an tabharthach uatha, firinscneach agus baininscneach; agus an ginideach iolra lag (is sin, an fhoirm den ghinideach iolra a ghabhann le hainmfhocal a bhfuil iolra lag aige). lna foirmeacha iolra go lir taobh amuigh den ghinideach iolra lag lan ginideach agus an gairmeach uatha firinscneach lan t-ainmneach agus an gairmeach uatha baininscneach. Mar sin de, n g ach na ceithre fhoirm seo a leanas a bheith ar eolas le go mbeidh gach foirm ar eolas: an t-ainmneach uatha; an ginideach uatha firinscneach; an ginideach uatha baininscneach; an t-ainmneach iolra. 11.12 Nuair a chaolatear foirceann aidiachta athratear na guta de rir rialacha 6.2. Dantar i de ea de ghnth: breac, brice. Ach ei a dhantar de ea sna focail seo: dearg, deas (malairt cl), *leamh, *leasc, *seang, *searbh, *seasc,*teann, *tearc. (Ach fach 11.13 2 maidir leis na focail a bhfuil * leo.) Sna liosta seo a leanas t an simhi fgtha ar lr a bhonn ar chuid de na foirmeacha i gcna n de ghnth, e.g. bin in ionad bhin. 11.13 Aidiachta nach gcoimrtear: ain. u. 1 bn gin. u.f. bin gin. u.b. bine ain. iol. bna

104 2 3 4 5 6 7 8 mall dreach bacach buoch gnch maith leisciil mall drigh bacaigh buoch gnch maith leisciil maille dr baca buche gniche maithe leiscila malla dreacha bacacha buocha gncha maithe leiscila

I ngach ceann de na hocht liosta seo a leanas dochlaontar gach aidiacht mar a dhochlaontar an aidiacht a bhfuil cl trom uirthi ag barr an liosta. 1 bn laidiachta dar croch -far, -mh[e]ar: lfar, grmhar. lformhr na n-aidiachta eile gan choimri dar croch consan leathan agus nach bhfuil i gceist in 11.13 (2-6): beag, g.f. big; deas, g.f. deis (malairt cl); ard, gar, g.f. gir; cron, g.f. crn; mion, g.f. min; bocht, bog, borb, caol, dall, dearg, donn, dubh, fireann, fuar, glas, gorm, liath, marbh, mr, toll, r, etc. 2 mall aidiachta aonsiollacha a bhformhr: amh, caoch, corr, cng, dach, deas

(taitneamhach), docht, fann, faon, fliuch (gin.u.b. fliche), gann, leamh, leasc, mear, moch, nocht, seang, searbh, seasc, teann, tearc, tiubh (gin.u.b. tibhe), trom, tur 3 4 dreach aidiachta dar croch -each: aireach, tuirseach, etc. bacach aidiachta dar croch -ach ar lorg consain: thasach, dubhach, feargach,

gnthach, riabhach, subhach 5 buoch aidiachta dar croch -och : domuoch, eolaoch, faoch, imnoch,

lagbhroch, taithoch, tromchrooch

105 6 gnch aidiachta dar croch -ch ar lorg guta fhada leathain: atruach, buach,

domch, domch, gleoch, lch, sch, splech, sch 7 maith formhr na n-aidachta dar croch consan caol ach amhin cinn dar croch

-il agus corrcheann dar croch -ir: comair, fiin, glic, mn, ridh, seascair, simh, tinn, tirim 8 leisciil cir agus focail dar croch -il: banil, fearil, magil, etc.

11.14 Aidiachta agsla eile nach gcoimrtear ain. u. gearr beacht te bre gin. u. f. gearr beacht te bre gin. u. b. giorra beaichte te bretha ain. iol. gearra beachta teo bretha

11.15 Aidiachta a choimrtear. T cl trom ar na foirmeacha coimrithe. ain. u. 1 2 3 4 5 6 ramhar bodhar daingean daibhir diamhair anacair gin. u. f. ramhair bodhair daingin daibhir diamhair anacair gin. u. b. raimhre bodhaire daingne daibhre diamhaire anacra ain. iol. ramhra bodhra daingne daibhre diamhra anacra

I ngach ceann de na s liosta seo a leanas infhilltear gach aidiacht mar a infhilltear an chad aidiacht den liosta: 1 2 ramhar, folamh bodhar, umhal

106 3 4 5 6 daingean, seal daibhir, deimhin, dlis, doilbhir, lidir, milis, righin, saibhir, soilbhir diamhair, sleamhain anacair, deacair, socair.

11.16 Aidiachta agsla eile a choimrtear ain. u. leathan domhain aoibhinn lainn uasal gin. u. f. leathain domhain aoibhinn lainn uasail gin. u. b. leithne doimhne aoibhne ille uaisle ain. iol. leathana doimhne aoibhne ille uaisle

11.17

Sampla de dhochlaonadh an ailt agus an ainmfhocail agus na haidiachta le chile. Uatha Iolra sheas na garda crga faoi na garda crga

ain. tabh.

sheas an garda crga faoin ngarda crga (faoin gharda chrga)

gin. gair.

ide an gharda chrga a gharda chrga

id na ngarda crga a gharda crga

ain. tabh. gin. gair.

sin an fear beag glic don fhear b[h]eag g[h]lic cosa an fhir bhig ghlic a fhir bhig ghlic

sin na fir bheaga ghlice do na fir bheaga ghlice cosa na bhfear beag glic a fheara beaga glice

107

ain. tabh. gin. gair.

seo an t-stir flaithiil ar an stir f[h]laithiil teach an stra fhlaithiil a stir fhlaithiil

seo na hstir flaithila ar na hstir flaithila tithe na n-stir flaithila a stir flaithila

ain. tabh. gin. gair.

sid an duine uasal simh leis an duine uasal simh chun an duine uasail shimh a dhuine uasail shimh

sid na daoine uaisle simhe leis na daoine uaisle simhe chun na ndaoine uaisle simhe a dhaoine uaisle simhe

ain. tabh. gin.

gan an seirbhseach gleoch ag an seirbhseach gleoch caint an tseirbhsigh ghleoch

gan na seirbhsigh ghleocha ag na seirbhsigh ghleocha caint na seirbhseach gleoch

gair.

a sheirbhsigh ghleoch

a sheirbhseacha gleocha

ain. tabh. gin. gair.

d'ag an bhean bheag chir den bhean bheag chir lmh na mn bige cra a bhean bheag chir

d'ag na mn beaga cra de na mn beaga cra lmha na mban beag cir a mhn beaga cra

Uatha ain. tabh. mol an tsig aerach lainn thar an tsig aerach lainn

Iolra mol na siga aeracha ille thar na siga aeracha ille

108 gin. gair. luas na siige aera ille a shig aerach lainn luas na sig aerach lainn a shiga aeracha ille

ain. tabh. gin. gair.

mar an mhthair imnoch n m[h]thair imnoch brn na mthar imnche a mhthair imnoch

mar na mithreacha imnocha na mithreacha imnocha brn na mithreacha imnocha a mhithreacha imnocha

ain. tabh. gin. gair.

ddh an chathair bhre sa chathair bhre soilse na cathrach bre a chathair bhre

ddh na cathracha bretha sna cathracha bretha soilse na gcathracha bretha a chathracha bretha

ain. tabh.

seachas an chluas bhodhar trd an gcluais (chluais) bhodhar

seachas na cluasa bodhra tr na cluasa bodhra

gin. gair.

ciota na cluaise bodhaire a chluas bhodhar

ciota na gcluas bodhar a chluasa bodhra

ain. tabh. gin. gair.

murach an oche aoibhinn as an oche aoibhinn cinas na hoche aoibhne a oche aoibhinn

murach na hocheanta aoibhne as na hocheanta aoibhne cinas na n-ocheanta aoibhne a ocheanta aoibhne

109 11.18 N ghilleann uimhir na haidiachta aitreabid tuairiscila d'uimhir an

ainmfhocail sna csanna seo a leanas ina n-sidtear traniolra na haidiachta lnuair at dh, tr, ... deich, dag ag cili an ainmfhocail uatha: dh bhd (limh) bheaga; costas na naoi dteach dhearga; aon chat dag bhna lnuair at s ag cili beirt n ag cili ainmfhocal eile at ag cili beirt: beirt bheaga; beirt fheirmeoir ga; beirt bhan mhra (mhisnila, etc.); saothar na beirte feirmeoir ga lnuair at s ag cili muintir; an mhuintir ga. 11.19 Traniolra na haidiachta a ghabhann le trir, ceathrar, etc., mura mbonn

ginideach lagiolra chili acu: an seachtar ga; naonr beaga; ceathrar iascairi bochta. Ach trir sagart g; cigear ban fionn.
Fach freisin: an trir deireanach de na mn.

11.20

N infhilltear an aidiacht ar lorg ainmneacha pearsanta ban: teach Mhire Bhn; mac Bhrd Mhr ar lorg dobhriathair: fir cuibheasach mr ba ea iad i bhfrsa mar pist idir bheag agus mhr.

11.21

Is fidir a ln de na haidiachta tuairiscila agus corraidiacht eile a thth le focal

eile chun comhfhocal a dhanamh. An riail a tugadh (8.29) i dtaobh infhilleadh ainmfhocail dhorthaithe tagann aidiachta dorthaithe faoina rir freisin. Is sin, m t aidiacht sa mhr dheireanach is an aidiacht sin a chinneann an t-infhilleadh: hata na mn fionnrua; boladh an ris bhndeirg; na rsanna bndearga.
N inhilltear mr aidiachtach nach foirceann focail: mrfhiosr; toradh an mhrfhiosraithe.

Is minic br ar leith ag aidiacht i gcomhfhocal: corrdhuine (duine ansid agus anseo), ach duine corr (duine aisteach); ardfhear (fear an-mhaith), ach fear ard (fear a mbeadh airde mhr ann).

110 11.22 Is is rimr aidiachtach ann grpa litreacha a bhfuil feidhm aidiachta leis agus

nach n-sidtear ach tite le focal eile agus i dtosach an fhocail sin: drochdhuine; dea-bhean; rthe; an-seal.

CIMEANNA COMPARIDE NA hAIDIACHTA 11.23 I dteannta aidiacht thuairisciil a sid chun cilocht a lua i leith duine (ruda,

grpa) is fidir a hsid freisin chun trcht ar a mhad a bhaineann an chilocht leis. Cimeanna comparide a thugtar ar na slite ina ndantar sin. Is ioma saghas cim chomparide ann, ach nl ach dh chim acu ina bhfuil foirm leithleach ag an aidiacht, mar at, an bhunchim agus an bhreischim.

An Bhreischim agus Mnla Gaolmhara 11.24 De ghr na simplochta tugtar bunchim na haidiachta ar fhoirm bhunaidh na

haidiachta: bn, saibhir, gearr, fearil, bre, c gur minice n a chile nach mbonn comparid ar bith i gceist. Is an bhreischim a sidtear nuair a thrchtar ar chilocht irithe a bheith nos trine ag duine (rud, grpa) irithe seachas a chile, n ag an duine (rud, grpa) canna faoi thosca irithe seachas a chile. Is foirm ghinideach uatha bhaininscneach na haidiachta a sidtear chuige sin go hiondil: bine, saibhre, giorra, fearla, bretha; agus tugtar breischim na haidiachta ar an bhfoirm sin nuair a sidtear i gcomparid . N dhochlaontar an bhreischim. 11.25 T breischim ar leith ag cuid de na haidiachta. Sa liosta seo a leanas tugtar an

bhunchim ar ts, agus ansin an bhreischim: beag, l; bre, bretha; dcha, dich; fada, faide; fogas, foisce; furasta, fusa; ioma, lia; ionin, ansa n ionine; maith, fearr; mr, m; olc, measa; te, teo; tran, treise n trine; -, tisce.

111
sidtear measa mar bhreischim ar dona go minic: is dona an l ach ba mheasa an l inn. sidtear measa le br fearr sna frsa is measa liom (leat, etc.): is maith liom eisean ach is measa liom thusa.

11.26

sidtear an ramhfhocal n ar lorg na haidiachta nuair a luaitear go hindibhidiil

na daoine (nithe, grpa) atthar a chur i gcomparid. N sidtear an n seo in aon chs eile. M t nos m n comparid amhin ann baintear feidhm as an ramhfhocal n athuair: beidh s nos airde n a mthair agus n Cit. 11.27 M t an aidiacht ina comhln ag briathar faisniseach cuirtear an dobhriathar

nos roimh an aidiacht nuair at aimsir phromha ann, agus cuirtear ceann de na dobhriathra nos, n b', n ba roimpi nuair at aimsir stairiil ann. N sidtear n b' ach roimh aidiacht dar ts guta n fh + guta. Is fidir n ba a sid roimh chonsan in aon chs eile: beidh s nos airde n a mthair; d'irigh Seann nos (n ba) raimhre n Colmn; bhnnse nos fuaire (n b'fhuaire) n tusa.
Is cumasc an dobhriathar nos (n b', n ba) den ainmfhocal n (rud) agus foirm choibhneasta dhreach na copaile, agus is comhln ar an mbriathar faisniseach an t-ainmfhocal n. Uaireanta scrobhtar mar nba (nb) .

11.28

Sa tscach lithreach agus caite, agus sa choinnollach, is gnch an chopail a sid

in ionad an bhriathair b; agus n bhaintear feidhm as nos, n b', n ba sa chs sin: is troime bonn dh phingin n bonn pingine; is gile an ghrian n an ghealach agus n na plinid; n lia tr n ns; nach treise dchas n oiliint? nrbh fhearr gluaisten n rothar? 11.29 Is minic a fhgtar ar lr an dara cuid den chomparid. Sa chs sin deirtear gur

comparid neamhsplech : t an aimsir nos teo anois; bh s ag ir nos dathla in aghaidh an lae; is fearr feitheamh. 11.30 Is fidir nos (n b', n ba) + aidiacht a sid go haitreabideach le hainmfhocal

iginnte m t comparid neamhsplech ann: tg ceann nos fearr; chuamar bealach nos (n b') achranna; cheanninn ar phraghas nos (n ba) rasnta; ba mhaith liom ceann nos (n b') ige.
Uaireanta sidtear an clsal coibhneasta at i gceist in 11.31: dolfaidh t as seo l is faide anonn.

112 11.31 I ngach cs eile is gnch an aidiacht a chur i gclsal coibhneasta copaileach in

ionad a sid go haitreabideach. Sna csanna sin n sidtear nos, n b', n ba. Mar shampla, m t ainmfhocal iginnte chili ag an aidiacht i gcomparid splech: t leabhar agamsa is fearr n do cheannsa; nor imir s riamh cluiche ba shuimila n ; chonaic m easpag ab ige n eisean. 11.32 I gcs go mbeadh ainmfhocal cinnte, n forainm, chili ag an aidiacht, n

luaitear go hindibhidiil ach an promhcheann de na nithe atthar a chur i gcomparid. Fadann an chomparid a bheith neamhsplech, ach mura bhfuil, cuirtear i ndiaidh na haidiachta ceann de na ramhfhocail de, ar agus cnuasainm (n a chothrom) a sheasfaidh do na nithe go lir at i gceist, sin n clsal coibhneasta eile. lle briathar faisniseach: dhol s an beithoch ab fhearr [den phire; den scata] ; tabharfar an post don duine is macnta [den bheirt, den trir] ; cheannaigh m an rothar ba bhretha [a bh ann] . lin abairt aicme: fear crga is ea an duine is ige [den bheirt, den fhoireann] . lin abairt ionannais: is an mol theas [an mol] is faide uainn [den bheirt] ; ba an tsil chl [an tsil] ba laige aige; n h ire an tr is saibhre [den trir; ar domhan] ; ba an poll ba mheasa [den d pholl; den iomln] ; is an fear is treise [ar a chine] ; is is treise; nrbh Seinn an leanbh ba bhretha d bhfaca t (a chonaic t) riamh? 11.33 Is fi an scim chomparide sin thuas a chur i gcomrtas le scim an Bharla. Is do

bhreischim an Bharla a fhreagraonn ailt 11.26-31. Is di freisin a fhreagraonn 11.32 ms pire atthar a chur i gcomparid; ach is do shrchim an Bharla a fhreagraonn 11.32 i gcs nos m n pire. D'fhreagrdh abairt mar tg an peann is fearr; is iad na leabhair staire is suimila do bhreischim n do shrchim an Bharla de rir an chomhthacs. Is beagnach mar a chile fosta, thaobh 11.32 de, scim chomparide na Gaeilge agus an scim Bharla a mbeadh claonadh ag a ln daoine in irinn li murach tionchar an Bharla

113 chaighdenaigh. N dhealaonn siad idir comparid ina bhfuil pire i gceist agus comparid ina bhfuil nos m n pire i gceist (his best eye, etc.). 11.34 dhanamh lar an mbreischim mar at in 11.32: t s ar an duine is cliste sa rang; bh an it sin ar an it ba mheasa den iomln lar shrt rannphirteachais sa bhreischim nuair at aidiacht bhreischime san abairt: bh na hireannaigh ar an gcuid ba chalma de laochra na haimsire sin; bheadh s ar [dhuine de] na cailn ba dheise ann gan aidiacht bhreischime ann: bh m ar na chad fhir isteach. 11.35 Uaireanta sidtear breischim aidiachta le lbunchim n breischim aidiachta eile: is m is for anois n riamh (= is fre ...); is is l is gann d punt a thabhairt dom; ba iad na mn ba mh ba chiontach (= ... ba chionta); is m is cra duit fanacht sa bhaile lcopail + ainmfhocal at ag feidhmi mar aidiacht; (eol, cuimhin, fi): is cruinne is eol dom an bealach seo; is fearr is cuimhin liom laethanta m'ige; ba l ab fhi ansin lainmneach tagartha ainmfhocail. Feidhm aidiachta breischime a bhonn ag an ngrpa: an cainteoir is m cil (=... is cilila); an duine ba l eagla (= ... ba neamheagla); an fon ba dheise blas (= ... ba bhlasta); an fear ab fhearr urchar. 11.36 Is minic a thgtar aidiacht bhreischime amach as an abairt nuair a dhantar clsal Fach mar a sidtear an briathar faisniseach agus an ramhfhocal ar chun liri a

coibhneasta den abairt. Roimh an gclsal a chuirtear an aidiacht: is ioma duine is m a bhfuil cis aige n (mar) at agatsa (t cis nos m ...); sa samhradh is teo a bhonn an aimsir (bonn an aimsir is teo ...); in aice an gheata isteach ba shala a bh an phirc (bh an phirc nos sala ansin; imigh siar s agat is l at le danamh (t nos l le ...); is Pl an t-aspal is

114 m a d'fhg scrofa; n fhaca m riamh asal ba mh a raibh ualach air n (bh ualach nos m ...)
Amanna eile nach dtgtar amach : ba cheacht sin nach ndearna nos cronna iad; thug siad urraim don mhuintir a bh nos sine n iad; is ann at an fear is saibhre ina chna.

11.37

N gnch aidiacht shealbhach n ainmfhocal ginideach cinnte a bheith ag cili

ainmfhocal eile m t an t-ainmfhocal sin chili ag leagan dar mnla copail choibhneasta + breischim aidiachta. Leaganacha mar seo a leanas is gniche: psfar an mac is sine ag Sen; cailleadh an inon is ige ag Bairbre; ar an gcluais ba bhodhaire agam. Fach freisin 12.10. 11.38 sidtear foirm na bunchime (ain. u.) n foirm na breischime chun na

cimeanna eile a liri. 11.39 An Chim Chothroim Sa chim chothroim cuirtear in il go bhfuil cilocht irithe ar aon chim ag beirt. Is iad seo a leanas na mnla is coitianta: lchomh + bunchim aidiachta + le (n agus + clsal coibhneasta): t Sorcha chomh cliste le Rise; t s ina bhdir chomh hifeachtach leatsa (n t s chomh maith de bhdir leatsa); nl Mirtn chomh cliste is a cheapann a mhthair. Agus in intriachta: r chomh beag leis! chomh dighiil leat, a Mhire! lchomh + bunchim aidiachta + seo (sin, sid): an raibh s chomh cliste sin? t s chomh fada seo go dreach; n raibh s chomh beag sid.
sidtear an fhoirm bhreischime tisce fosta: chomh tisce leat (sin).

lan t-ainmfhocal cmhaith (= comh + maith) etc.: n raibh a chmhaith de chainteoir sa tr; a chomhfhad de bhata; ar cimhid at siad lan aidiacht comhionann, etc.: t siad comhionann (comhard, comhairde, comhraimhre, comhaois)

115 lin + ginideach ainmfhocail (ag feidhmi mar aidiacht, 19.11); nl s incheoil lena mthair; n raibh aon fhear in irinn lena linn inchamin le Crostir; nl aon it eile sa tr inchaoireola leis an it seo. Fach freisin 33.6-7. 11.40 An Chim Bharraochta lt s rlidir agam (dom); t an tr rfhairsing lena cosaint lis fairsing liom [rfhairsing dar liom] 16.26; is mr liom de ghreim agus is beag liom de dh ghreim lis m is airde (r-ard); is m is fairsinge ; t s ms fada (Barla: rather long); t s ms maith d 11.41 An Chim Iolra lt an mla mr tr huaire chomh trom leis an mla beag; lt an mla mr tr huaire nos troime n an mla beag; lis airde faoi dh an spuaic n an tr; lis mle measa (seacht bhfearr) anois . sidtear sa chim iolra freisin an t-ainmfhocal oiread gan aon aidiacht thuairisciil: seacht n-oiread an mhiosir sin; t a thr oiread ann; t a oiread faoi thr ann; a leathoiread ars; t airgead agat a thr oiread liomsa; t a thr oiread airgid agat liomsa. 11.42 An tSrchim Le rimr n le frsa dobhriathartha a chuirtear an chim seo in il: t s an-bhocht; ardleisciil; daorbhocht; deargdhomhaoin; dianmhaith; forolc; lnssta; urghrnna; saibhir amach is amach; crua i gceart; iontach mr; an-dona go lir; simpl go hag; lag go maith; thar a bheith dlis. Agus nuair nach bhfuil aon teorainn le cim na cilochta uilechumhachtach; rnaofa; srmhaith.

116 11.43 An Chim Uireasa

Is beag nach bhfuil s marbh; t s beagnach (bunite; de chir a bheith; i ndil le bheith; geall le bheith; ionann is; ar shala a bheith) marbh; t s marbh beagnach (nach mr; geall leis; ach sa bheag). 11.44 An Chim igin

T s beo ar igean; is ar igean atimid lidir go leor; n m n go bhfuil s marbh; n m n deas a bh s liom; nl ann ach nach bhfuil s marbh; is beag le go bhfuil aon mhaith ann; m t s ard go leor is a dhcheall .

117 12 NA hUIMHREACHA 12.1 T slite agsla ann le huimhreacha a aicmi, ach seo na promhaicm: lan mhaoluimhir: a haon; a d; a tr; etc. lan bhunuimhir neamhphearsanta: aon; dh; tr; etc. lan uimhir phearsanta: duine; beirt; etc. lan orduimhir: aon; dara; etc. AN MHAOLUIMHIR 12.2 Maoluimhir is ea uimhir nach dtagann ainmfhocal go dreach ar a lorg. Is seo a

leanas cras na maoluimhreacha go dt 20: 0 1 2 3 4 5 6 nid a haon a d a tr a ceathair a cig a s 7 a seacht 8 a hocht 9 a naoi 10 a deich 11 a haon dag 12 a d dhag 13 a tr dag 14 a ceathair dag 15 a cig dag 16 a s dag 17 a seacht dag 18 a hocht dag 19 a naoi dag 20 fiche

Os cionn 20 is seo a leanas an cras is oirina de ghnth: 21 24 27 30 40 50 fiche a haon 22 fiche a d 23 fiche a tr fiche a s fiche a naoi trocha a d 43 79 daichead a tr seacht a naoi

fiche a ceathair

25 fiche a cig 26 29 32

fiche a seacht 28 fiche a hocht trocha daichead caoga 31 trocha a haon

41 daichead a haon 66 seasca a s

118 81 ocht a haon 100 cad 102 cad a d 94 ncha a ceathair 101 cad a haon 110 cad a deich 120 cad is fiche

111 cad a haon dag 220 dh chad is fiche 340 tr chad is daichead 976 naoi gcad seacht a s 1,000 mle 1,100 mle is cad

3,972 tr mhle, naoi gcad seacht a d 4,001 ceithre mhle, a haon 7,116 seacht mle, cad a s dag 1,100,180 millin, cad mle, cad is ocht 4,239,587 ceithre mhillin, dh chad trocha is naoi mle, cig chad ocht a seacht 7,318,001 seacht millin, tr chad is ocht mle dhag, a haon 12.3 Cuirtear is de ghnth roimh ainmfhocal uimhriil (fiche, ocht, mle, etc.) ag deireadh

maoluimhreach: tr chad is daichead, n ag deireadh mr di i gcs arduimhreacha: dh chad trocha is naoi mle, cig chad is ocht, fi agus an t-ainmfhocal sin chili ag uimhir aidiachtach. Maidir leis na maoluimhreacha eile, cuirtear a rompu sa chs canna: daichead a tr; cig chad a s dag.

12.4 sid na Maoluimhreacha lsidtear leis an mr a iad mar a dhantar thuas sa chomhaireamh lom: a haon; a d; a tr, etc.

119 sna bunoibrithe uimhrochta: a haon is a haon sin a d; a haon dag a d dhag sin a haon; a deich ar a cig sin a d; a deich faoi a d sin fiche; ach rinne s faoi dh . roimh de mura bhfuil rogha dh uimhir i gceist: a ceathair dag de bhlianta shin; fiche a cig de chapaill ag insint an ama: a haon a chlog; cig nimad tar is a d; ceathr i ndiaidh a ceathair; a deich go dt (chun) a cig; nl s a hocht fs; timpeall a s; i dtrtha a haon ag ainmni figiir (ar an teileafn, i ndeachlacha, san ailgabar, etc.): a nid, pire d, a s, a cig, a ceathair, a tr, a d, a haon (022-654321); a tr pointe a d a ceathair (3.24); a d dhag xy (12 xy) sa gheallchur: a tr ar a haon; cad ar a haon mar orduimhreacha ar lorg ainmfhocail: bus caoga a s; Seoirse a D; an Ppa Eoin Fiche a Tr; sa bhliain mle, cig chad fiche a d. Cuirtear a roimh fiche, trocha, etc. i leaganacha mar bus a fiche (trocha, etc.); i mbliain a fiche (a trocha, a cad, etc.)
Feidhm aidiachta at leis an maoluimhir mar orduimhir. Ainmfhocal i ngach cs eile.

lsidtear gan an mhr a iad in imirt crta: thiontaigh s aon; aon an mhimh; an t-aon hart; an d triuf; an ceathair muileata; an deich spireata; bhuaigh s dh chig; bh beirt an deich ag teacht isteach le minicocht a liri: thinig s faoi dh (faoi chad) san uimhrocht nuair a ghabhann br chinnte n br iolra leis an uimhir: scrios amach an ceathair; na haonta (dnna, tronna, ceathaireanna, cigeanna, sanna, seachtanna, hochtanna, naonna, deicheanna); tr dh; dh cheathair; s dheich; sna daga; sna fichid i bhfrsa irithe i gcrsa airgid: deich bpunt caoga (10.50)

120 nuair at rogha dh uimhir i gceist: d n tr de chuarta; seacht [dag] n ocht dag de ghaltin; idir gach aon d n tr d'fhocail; in aghaidh gach tr n ceathair de bhlianta; l n dh.
Is ainmfhocal an uimhir i ngach cs thuas.

AN BHUNUIMHIR NEAMHPHEARSANTA 12.5 Bunuimhir a thugtar ar an uimhir is gnch a chur go dreach roimh an ainmfhocal n

timpeall air chun an lon ruda at i gceist a insint. Is seo a leanas an cras is gnch san ainmneach: 1 2-6 aon chapall amhin (capall amhin; capall) dh (tr, ceithre, cig, s) chapall

7-10 seacht (ocht, naoi, deich) gcapall 11-16 aon (dh, ... s) chapall dag 17-19 seacht (ocht, naoi) gcapall dag 20, 21 fiche capall, capall is fiche 22-26 dh (tr, ... s) chapall is fiche 30,40, etc. trocha (daichead, caoga, seasca, seacht, ocht, ncha) capall 33, 43, etc. tr chapall is trocha (daichead, ... ncha) 100; 1,000; 1,000,000 cad (mle, millin) capall. Os cionn 100 fadtar fiche (trocha, ... ncha) agus na haonaid a chur droim ar ais, ach is ar lorg a ainmfhocail a thagann dag, cib acu gnth-ainmfhocal n mle n millin . 121 cad fiche is aon chapall amhin 340 tr chad is daichead capall

2,334 dh mhle, tr chad, trocha is ceithre chapall 1,239,567 millin, dh chad trocha is naoi mle, cig chad seasca is seacht gcapall 6,412,002 s mhillin, ceithre chad is dh mhle dhag, is dh chapall

121 111 cad is aon chapall dag 111,212 cad is aon mhle dhag, dh chad is dh chapall dag.
Cuirtear is roimh ainmfhocal (bodh s uimhriil n eile) i gcs na mbunuimhreacha thuas dreach mar a deirtear in 12.3.

12.6 Leaganacha eile 60; 80; 120. tr (ceithre, s) fichid capall 23 tr chapall ar fhichid; tr chapall fichead 2 pire brg (stoca); cpla caora (casadh) 150 cad go leith bliain. 30 deich mbliana fichead 75 cig bliana dag is tr scr 12.7 Ms 1 at sa dara coln (coln na ndeicheanna) de bhunuimhir agus go bhfuil an t-ainmfhocal chili ag focal igin eile is fidir an gnthchras a sid: aon fhuinneog dag mhra, etc., ach is gniche leaganacha mar iad seo a leanas a sid: aon cheann dag d'fhuinneoga mra; cad is seacht gcinn dag de phinn luaidhe; dh chad is tr cinn dag de longa cogaidh. Agus is fidir an scim channa a sid le huimhir ar bith: seacht gcinn de chaoirigh; ocht gcinn de lachain fhiine; ceithre cinn is fiche de bhid (mhra). AN UIMHIR PHEARSANTA 12.8 Is iad seo a leanas na huimhreacha pearsanta: beirt (ds), trir, ceathrar, cigear,

seisear, seachtar, ochtar, naonr, deichnir, dhrag. Sa ghinideach iolra a bhonn an t-ainmfhocal a chilonn siad. Is fidir an uimhir phearsanta a sid le hainmfhocal pearsanta: beirt fhear; ds bhan; trir banaltra; dhrag aspal lom (is sin, gan ainmfhocal go dreach ina diaidh): beirt de na fil; trir n ceathrar a bh ann; troid beirte; bd ceathrair; cor ochtair; c mhad gasr? ochtar.

122 I gcs uimhreacha taobh amuigh de 2-10, 12, n mr gnthchras na mbunuimhreacha neamhphearsanta a sid: duine (amhin); aon duine amhin; aon bhean dag; tr fhear dag; seacht nduine dhag; fiche mairnalach. Is fidir an cras sin a sid freisin i gcs uimhir ar bith: dh namhaid; tr sheanbhean; Cogadh an D Aodh; an D Aspal Dag.
I gcs ainmfhocal neamhphearsanta ar bith, nuair nach g an t-ainmfhocal a lua n a athlua, deirtear ceann amhin, dh cheann, tr cinn, etc., sin n ceann amhin, beirt, trir, etc.:c mhad leabhar at agat? ceann amhin (dh cheann, fiche ceann, mle ceann); bhuaigh s dh chluiche agus chaill trir (tr cinn).

N chuirtear beirt, trir, etc. roimh ainmfhocal neamhphearsanta mar ubh, cat, cloch, crann.

Deirtear ceann de na mn (cailn, buachaill, etc.) chomh maith le duine de na mn, etc.

AN ORDUIMHIR 12.9 Insonn an orduimhir an t-ord, agus mar sin de is gnch a hainmfhocal a bheith cinnte.

Mar gheall air sin is minice n a chile an t-alt roimhe. Seo cras na n-orduimhreacha ar lorg an ailt san ainmneach:

1 2-10

an chad chapall (bh, asal) an dara (tr, ceathr, cigi, s, seacht, t-ocht, nao, deichi) capall (b, hasal)

11-19 an t-aon (d, tr,...nao) capall (b, hasal) dag 20, 30,... 90 an fichi (trochad, daichead, caogad, seascad, seachtd, t-ochtd, nchad) capall, etc. 21, 22, etc. an t-aon (d, etc.) capall is fiche 91, 92, etc. an t-aon (d, etc.) capall is ncha 100, 1,000, 1,000,000 an cad (mli, millin) capall 101, 102, etc. an cad is aon (d, etc.) capall

123 111, 112, etc. an cad is aon (d, etc.) capall dag 231, 232, etc. an d chad trocha is aon (d, etc.) capall 312,564 an tr chad is dh mhle dhag, cig chad seasca is ceathr capall 2,342,413 an d mhillin, tr chad daichead is dh mhle, ceithre chad is tr capall dag.
sidtear gach roimh an orduimhir i roghanna irithe: gach dara (tr, etc.) hll; gach re ll = gach dara hll.

Uaireanta sidtear d agus treas in ionad dara agus tr faoi seach.

12.10

N gnch aidiacht shealbhach n ainmfhocal ginideach cinnte a bheith ag cili

ainmfhocail m t orduimhir chili. Leaganacha mar seo a leanas is gniche: an chad mhac aige; an dara hinon d; an tr deirfir le Sen.
Ach uaireanta sidtear an aidiacht shealbhach n an t-ainmfhocal ginideach cinnte: a chad mhac; a deichi bliain; r gcad athair; seacht mac an r. Agus is is iondla i bhfrsa mar dara mta na loinge.

12.11

Is fidir chad a sid le hainmfhocal iolra: na chad daoine; na chad bhlianta den

rabhlid. Dshimhtear ar lorg na haidiachta sealbha a (bain. uatha): a cad fhear cile ar lorg focail a uraonn; r gcad mhac; bhur gcad teach mar rimr ar cid irithe: cadonracha. Ach n uair a chadbhlais m ; an chadghin. AN CODN 12.12 sidtear foirmeacha na n-orduimhreacha i gcras na gcodn ach amhin chad,

dara. Fadann siad bheith cinnte n iginnte. Seo an cras: (leath); 1/3 (trian); 2/3 (dh thrian); (ceathr); 3/4 (tr cheathr); 2/5 (dh chigi); 5/6 (cig sh); 4/7 (ceithre sheacht); 5/8 (cig ocht); 7/9 (seacht nao); 9/10 (naoi ndeichi); 1/20 (fichi): 1/29 ([an] fiche nao cuid); 1/30 (trochad); 1/40 (daichead); 1/50

124 (caogad); 1/60 (seascad); 1/70 (seachtd); 1/80 (ochtd); 1/90 (nchad); 1/99 ([an] ncha nao cuid); 1/100 (cad); 1/1,000 (mli); 1/1,000,000 (millin); 1 (a haon go leith); 2 Kg (dh chileagram go leith)

I gcs codn nos casta is gnch, i gcrsa uimhrochta, iad a lamh mar seo: 1/11 a haon ar a haon dag [de thonna] 23/24 fiche a tr ar fiche a ceathair [den chostas] 82/340 ocht a d ar thr chad is daichead [den bhrabs]. Ach ms mian iad a scrobh amach go foirmiil is mar seo a dhantar : 1/11 1/12 11/12 18/19 17/20 3/24 23/29 13/30 61/66 32/81 74/83 81/84 83/92 87/97 aondag; 7/11 seacht n-aondag ddhag; 10/12 deich nddhag a haon dag de dhdhaguithe a hocht dag de naoidaguithe a seacht dag de fichithe tr fiche ceathr cuid fiche a tr de fiche naoithe a tr dag de throchaduithe seasca a haon de sheasca sithe trocha a d d'ocht aonuithe seacht a ceathair d'ocht trthe ocht a haon d'ocht ceathruithe ocht a tr de ncha dithe ocht a seacht de ncha seachtuithe

137/245 cad trocha a seacht de dh chad daichead cigithe 13/300 a tr dag de thr chaduithe

125 1,000,103/3,000,008 millin, cad a tr de thr mhillin ochtuithe.

12.13

Is fidir an focal cuid a sid leis na codin shimpl in aon chs inar g sin de ghr

na soilire n d'fhonn athbhr a sheachaint: is fearr leath an ill n a chigi cuid.

FOIRMEACHA UIMHRILA EILE 12.14 An rimr uimhriil Is seo an cras: aon(-), d(-), d(-), tr(-), ceathair(-), cig(-), s(-), seacht(-), ocht(-), naoi(-), deich(-), cad(-): aonmhac D; dtheangach; d-ocsad; trdhathach; ceathairchosach; cigsheas (bd); sbhlianach; seachtfhillte; ochtsiollach; naoishleasach; deich-chinneach; cadchathach.

12.15 An aidiacht thuairisciil orduimhriil: promha, dach, treasach, ceathartha, cigeach, sach, etc.: dath promha; sraith dhach; carraig threasach; slonn ceathartha; cothromid chigeach. 12.16 An aidiacht mhinicochta: singil, dbailte, traga (trfhillte), ceathairfhillte, cigfhillte, saga (sfhillte), seachta (seachtfhillte), cadach: tille shingil; seomra dbailte; scthln trfhillte; toradh cadach.

126 13 NA FORAINMNIGH AN FORAINM PEARSANTA 13.1 T tr shrt forainm pearsanta ann, an ceann gnch, an ceann neodrach ea, agus an

ceann iginnte t. Is ar an gceann gnch amhin a thrchtar sa ranng seo. Seo iad na forainmneacha pearsanta: uatha 1 m; 2 t, th; 3f s, ; 3b s, . iolra 1 sinn, muid; 2 sibh; 3 siad, iad.

13.2

sidtear th mar chuspir briathair: molaim th, caillfear th, agus nuair is ainmn

ar lorg na faisnise in abairt chopaileach: mo cheol th; chugam aniar th; cr dobh th? Is gnch go n-sidtear t sna csanna eile; ar chuala t? is t an captaen; nach t an inseach? ach t; gan t; t a bheith i ngr; agus t danach! N sidtear s, s, siad ach mar ainmn go dreach ar lorg briathair fhaisnisigh: chuaigh s (s, siad) amach; t s (s, siad) anseo. I ngach cs eile, , , iad na foirmeacha a sidtear sa tr pearsa: rachaidh Sen agus go Sasana; thiocfaids abhaile agus iad fliuch; is capall ; is iad an dream is fearr iad; sin [] ; c h m?; dan ; mholfa iad; nl agam ach ; tigh gan ; cinn eile seachas iad; idir agus an tine; le h a phsadh; ceann mar ; chun iad a mholadh, murab (ach ab ) an t-l bheadh an tslinte go fill aige; bh m caillte murach (mura mbeadh) iad.

AN FORAINM RAMHFHOCLACH 13.3 Seo iad na forainmneacha ramhfhoclacha agus na ramhfhocail lena ngabhann siad.

127
ramhfhocal ag ar as chuig de do faoi i idir ionsar le roimh thar tr um chugam dom dom fm ionam --ionsorm liom uaim romham tharam trom umam ionsort leat uait romhat tharat trot umat 1. uatha agam orm 2. uatha agat ort asat chugat dot duit ft ionat --ionsair leis uaidh roimhe thairis trd uime 3. uatha f aige air as chuige de d faoi ann --3. uatha b aici uirthi aisti chuici di di fithi inti --ionsuirthi li uaithi roimpi thairsti trthi uimpi 1. iolra againn orainn asainn chugainn dnn dinn finn ionainn eadrainn ionsorainn linn uainn romhainn tharainn trnn umainn

AN AIDIACHT SHEALBHACH 13.4 Is iad seo a leanas na haidiachta sealbhacha mar aon leis na hathruithe tosaigh a dhantar ar an bhfocal a leanann iad: 1 u. mo, (m' roimh ghuta n roimh fh + guta). Simhtear. 2 u. do, (d' roimh ghuta n roimh fh + guta). Simhtear. 3 u.f. a Simhtear. 3 u.b. a Cuirtear h roimh ghuta. 1 iol. r Uratear. 2 iol. bhur Uratear. 3 iol. a Uratear.

128 mo chos; m'll; do bhrg; d'ubh; a bhrste; a aisir; a gna; a hl; r mbd; r n-arn; bhur dteach; bhur n-athair; a gcairde; a n-athair. M chuirtear an uimhir dh isteach idir an aidiacht shealbhach agus a ainmfhocal fanann an t-athr tosaigh mar a bh: a dh gna (hordg); r (bhur, a) dh mbd (n-ordg).
Tabhair faoi deara na foirmeacha seo; do m'athair; do d'athair; mo fhreagra; do fhlaign.

13.5

Tthatear na ramhfhocail de, do, faoi, i, le, , tr leis na haidiachta sealbhacha dar

ts guta mar seo go hiondil le a: d (<de), d (<do), faoina, ina, lena, na, trna: d chosa (cosa, gcosa), etc. le r: dr (<de), dr (<do), faoinr, inr, lenr, nr, trnr
N ththatear i gcs go dt a (r). N sidtear an ramhfhocal go roimh mo, do, etc. go hiondil: go dt mo (do, a, r) namhaid.

13.6

Nuair a thagann faoi, go, le, , tr roimh a chile ligtear a ar lr de ghnth: ag

sideadh faoi chile; it go chile; ag troid le chile; t m tr chile agat; cuir chile iad. N ligtear a ar lr ar lorg na ramhfhocal eile: d chile; ina chile; ar a chile; etc.
Fanann an simhi ar chile ar lorg go, le.

13.7

Roimh an ainm briathartha cuirtear in ionad d (= do+ a) (13.5), agus is minic arna

in ionad ar a (san aimsir chaite): l (hl, n-l); arna fhoilsi (foilsi, bhfoilsi). 13.8 Is minic an focal cuid idir an aidiacht shealbhach agus a hainmfhocal nuair at teibocht n iolra n bhar do-irimh i gceist: a cuid eolais; a cuid leabhar; mo chuid gruaige (sicra). 13.9 sidtear an aidiacht shealbhach go comhaisniseach leis an ainmfhocal a leanann in abairt den srt seo a leanas: chuir s ina bpir iad; bhunaigh siad iad fin ina gcoiste; roinn an t-airgead ina dh chuid; t an t-uisce ag imeacht ina ghal; thinig siad ina mbeirteanna (ina dtriir is ina dtriir, etc.); chuaigh siad a dtrir ann; tabhair dinn r mbeirt . 13.10 Sna frsa mo dhuine, mo Dhnall, do Shamas is minic a chuireann an aidiacht in il gur duine a bh i gceist cheana atthar a mhaomh: t mo dhuine tinn; thinig mo Dhnall cir abhaile; sin do Shamas anois agat.

129
sidtear an ramhfhocal mar ar an digh channa: thinig s abhaile mar Dhnall; fgaimis ann mar scal.

13.11 sidtear an tr pearsa den aidiacht shealbhach thar ceann an fhocail leithid() cib faoi phearsa na haidiachta sealbha at ag cili leithid(): nl mo leithid oilte a dhthain; nl r leithid oilte a ndthain. 13.12 sidtear an forainm ramhfhoclach in ionad na haidiachta sealbha i gcsanna

irithe: an t-amadn is mac duit; cad is ainm di? an mac is sine aige; an tr mac leis; an baile seo againne; briseann s an cro ionam. 13.13 N gnch r a sid roimh athair, mthair, etc. Darfadh duine le dearthir n le

deirfir d: an bhfaca t m'athair, mo sheanathair, mo mhthair mhr)?

COMHRIR AN FHORAINMNIGH 13.14 An Forainmneach mar Ainmn n mar Chuspir Foirm thite den bhriathar a lironn an t-ainmn m t foirm oirinach ann: timis abhaile; suigh; d'ireoids. I ngach cs eile sidtear an forainm pearsanta mar ainmn: tiocfaidh s; t siad ann; is b ; agus is amhin a sidtear mar chuspir: d'fheicfeadh an bhean sinn; buaileadh . Is minic nach n-athluaitear an forainmneach in abairt mar dirt m leis ir, agus d'irigh [s], n i bhfreagra: An ndanfaidh t ? Danfaidh [m] . An rachaidh sibh? Rachaidh (rachaimid) cinnte. 13.15 An Forainmneach mar Fhaisnis sidtear an forainm pearsanta agus an forainm ramhfhoclach mar fhaisnis: is a bh ann; ba liom an bd freisin.
N sidtear an forainm pearsanta mar fhaisnis in abairt aicme.

13.16 An Forainmneach faoi rir ag Ramhfhocal Simpl

130 sidtear an forainm pearsanta faoi rir ag ramhfhocal sna csanna seo ar lorg ach, gan, go dt, mar, murach, n, seachas: nl ann ach sibh; tar gan ; n sprt go dt ; fir mar iad; murach ; b'fhearr cailn n sibh; nl peann ar bith eile agam seachas ar lorg idir i bhfrsa dar mnla "A agus B": idir agus ; idir m agus m'athair; idir sinn agus an mhuintir a chuaigh romhainn; Dia idir sinn agus an t-olc; idir t agus an tine mar ghnomha n mar chuspir ag ainm briathartha: daoradh Brian as iad a ghoid; chrom Sle ar a dhanamh; tabharfar faoi m a smacht; ciontach in a leonadh; le sinn a thiomint; roimh sibh a scaoileadh; chun t a phsadh; murach iad a bheith tinn. N gnch forainm ar bith a bheith faoi rir ag na ramhfhocail a, ag, dar, go, os. In aon chs eile is iondil forainm ramhfhoclach a dhanamh de ramhfhocal + forainm. Srt dobhriathair an cumasc sin go minic: rith Eoin eadrainn; t thas orm; bodh ciall agat. Srt aidiachta uaireanta eile: thogh Sen capall liom; is mac dibh Gearid. 13.17 An Forainmneach faoi rir ag Ramhfhocal Comhshuite n ag Ainm Briathartha Toisc gurb ionann aidiacht shealbhach agus ginideach an fhorainm phearsanta, is a sidtear faoi rir ag ramhfhocal comhshuite n ag ainm briathartha, ach is gnch a r gur ag cili na bhfocal sin at s. Roimh an ainm briathartha a thagann s: bh Oscar do mo mholadh. Tagann s idir dh mhr an ramhfhocail chomhshuite: faoi do choinne; os r gcomhair;ina n-aghaidh.

INSCNE AN FHORAINMNIGH 13.18 Sa tr pearsa uatha amhin at foirmeacha agsla ag an bhforainmneach maidir le hinscne. 13.19 An Inscne i gcs Daoine Is gnas an duine agus n h inscne an ainmfhocail a chinneann inscne an fhorainmnigh go hiondil. Is an forainmneach firinscneach a sidtear le fireannaigh agus is an

131 forainmneach baininscneach a sidtear le baineannaigh: sin an cailn ag cur uirthi a cta; feicim scolg agus ag tiomint a chuid eallaigh roimhe; amhrna maith (Nra); comharsa mhaith (Sen); is an captaen . Ach is gnch an forainmneach firinscneach a sid ar lorg c, cib ms fo-ainmn in abairt chopaileach : c h an bhean sin? "an bhfuil a fhios agat c h m?" ar sise; cib h fin.
Ach tann an ghnthriail i bhfeidhm ms ainmn : c h fin? c h Peig? cib h fin.

ms forainm ramhfhoclach : c leis (air) ar psadh anna? c leis a raibh Eoin ag damhsa? ms aidiacht shealbhach idir dh mhr an ramhfhocail chomhshuite : c lena aghaidh an gna? c ina choinne a raibh Eibhln ag imirt? (cluiche cailn) m t an d ghnas i gceist; is cuma c a thiocfaidh, ina fhear n ina bhean .

An Inscne i gcs Ainmhithe agus Ruda Neamhbheo 13.20 Ms ainmhithe n ruda neamhbheo at i gceist is gnch go ngilleann inscne an fhorainmnigh d'inscne a ainmfhocail: is lao baineann ; is fuiseog fhireann ; t tr choilen aige (madra baineann); an bhfaca t (peann)? chaill m (scian). Ach de rir ghnas an ainmh a chinntear inscne an fhorainmnigh i gcomhthacs ina bhfuil an gnas go mr i gceist: t searrach inti (asal). 13.21 Forainmneach baininscneach a sheasann do rthach (bd), bd, soitheach (= bd): rthach deas ; bh an bd ina lu ar a bal fithi. Fadann an forainmneach bheith firinscneach n baininscneach i gcs capall, carr, c, rsr, claomh, clog, leabhar agus corrfhocal eile. 13.22 Forainmneach firinscneach a ghabhann leis na focail it, uair (am): is an it is fearr ; sin an uair a cailleadh an fear bocht.

132 13.23 An forainmneach firinscneach is iondil ar lorg na bhforainmneacha ceisteacha cad, card, c: Peadar: Cad sin? Pl: Is fuinneog . Cad as a bhfaightear an bainne? As an mb, an ea? C hair a bhfuil t ag caint? Ar bh, an ea?
D'fhadfadh an cainteoir cad , card , etc. a r d mb'eol d inscne an ainmfhocail a bheadh s a iarraidh, e.g. i gcs minteora ag ceisti dalta, n i gcomhr mar seo: Peadar: An bhfaca t ? Pl: Card (cad) ? Peadar: Mo scian. An fhoirm fhirinscneach is iondil ar lorg cib acu in abairt mar seo: bh tuin ar a theanga cib acu ina Ghaeilge n ina Bharla an chaint.

An Forainmneach Firinscneach i gcsanna eile 13.24 Is an forainmneach firinscneach a sidtear go hiondil in ionad clsal ainmfhoclach n frsa ainmfhoclach, agus i gcsanna eile nach mbeadh aon chis ar leith ann chun an fhoirm bhaininscneach a sid: t a fhios agam c bhfuil s; t s furasta bheith ag caint; an mar sin ? sin (=is leor sin); cib scal ; ina dhiaidh sin; roimhe sin; os a choinne sin (an forainmneach ag tagairt d'eachtra igin sna tr shampla dheireanacha). 13.25 Mar an gcanna i gcs trcht ar an aimsir, ar an am, ar an bhfad sl: t s fuar (fliuch, etc.); t bisteach (sioc) air; t aiteall aige; t aithne an lae air (an chad chuid de bhn an lae); bh s a tr a chlog; bh s ina oche nuair a thngamar; t s cad mle as seo go Corcaigh. Ach m luaitear an focal aimsir, uair (aimsir), uain, is an forainmneach baininscneach is gnch: is deas an aimsir ; is millteanach an uair (uain) .

Inscne an Fhorainmnigh in Abairt Aicme & Ionannais irithe

133 13.26 N h an fhaisnis ainmfhoclach a dhanann inscne an ainmn fhorainmnigh a chinneadh de ghnth, ach an t-ainmfhocal (n a chothrom) a bhfuil an t-ainmn ag feidhmi thar a cheann: is bia follin (leite); is mr an nire (iad a bheith leisciil); sin mo bharil fin (cib rud at tar is a rite). 13.27 N h an t-ainmn ainmfhoclach ach an fhaisnis a chinneann inscne na fofhaisnise forainmn de ghnth, fi amhin nuair at an fhaisnis scartha n bhfofhaisnis. T cl trom ar an bhfaisnis agus ar an bhfofhaisnis sna sampla seo a leanas: n h an speal an glas is fearr; is mo thuairim go bhfuil siad tinn; ba mo chomhairle d an fheirm a dhol. Mar sin fin tann tionchar inscne an ainmn i bhfeidhm ar inscne na fofhaisnise corruair. Tarlaonn sin fosta nuair is forainm pearsanta an t-ainmn:is an chad chrann a tharla d saileach mhr; ms toil D .

Is minic an forainm baininscneach taobh le ceist, cis, frinne nuair at focal amhin den phire ina ainmn agus an focal eile ina fhaisnis: sin an cheist (chis, fhrinne). UIMHIR AN FHORAINMNIGH 13.28 Is iondil go ngilleann an forainmneach d ainmfhocal ina uimhir: cuir ort do mhiotga, a Shein; cuirig oraibh bhur miotga, a gharsna; maith sibh, a fheara; mo cheol th, a mhic. Ach is gnch go ngabhann cnuasainm uatha forainmneach iolra ms iad baill indibhidila an chnuais at i gceist: t beirt amuigh agus iad ag troid; an mhuintir a raibh m leo, cuireadh a dteach tr thine; theithfeadh an trad d bhfeicids faolch. Ach is mr an trad . 13.29 Iolra an fhorainmnigh a sidtear go minic ag caint le heaglaiseach. Iolra an mis a thugtar air: Dia daoibh, a athair; conas t sibh, a athair? fanaig anseo, ms bhur dtoil , a shagairt.

134 13.30 Uatha firinscneach an fhorainm ramhfhoclaigh a sidtear ar lorg c, cad, card, c de ghnth: c (cad, card) leis a mbuaileann na hiomnaithe an sliotar? c leis ar psadh an d dhearthir? Ach is an t-iolra a sidtear i gcs an tabharthaigh rannaoch: c acu a rinne ? agus i gcs an fhocail eatarthu: c eatarthu a bhfuil s? 13.31 Uatha firinscneach na haidiachta sealbha a sidtear idir dh mhr an ramhfhocail chomhshuite ar lorg cad, card, c: Cad lena aghaidh iad sin? Le haghaidh na muc, an ea? C ina choinne a raibh sibh ag imirt? 13.32 Gabhann an fhofhaisnis uimhir an ainmn in ionad uimhir na faisnise an uair annamh is difriil le chile iad: n h mn na hireann ! an iad Dia iad?

TREISI AR AN bhFORAINMNEACH 13.33 T tr bhealach thbhachtacha ann chun forainm pearsanta a threisi cib acu ina sheasamh ann fin n istigh i bhforainmneach igin eile d. lan iarmhr threise a sid lan forainm aisbhreathnaitheach fin a sid i gcomhaisnis leis an bhforainmneach lan forainm taispentach, seo, sin, sid a sid i gcomhaisnis leis an bhforainmneach. De ghr na simplochta tugtar treisfhocail ar an d shrt forainm treise, agus ar na hiarmhreanna treise. T a bhr speisialta fin ag gach ceann de na tr shaghas. 13.34 Is fidir fin a sid le haon phearsa n le haon uimhir den fhorainmneach. Leis an tr pearsa a sidtear seo, sin, sid, de ghnth. N infhilltear fin, seo, sin, sid.

135 13.35 N sidtear an iarmhr threise de ghnth ach i gcs daoine. T iarmhr ar leith ann le haghaidh gach pearsa agus uimhir den fhorainmneach, agus le haghaidh gach inscne den tr pearsa uatha. Ms aidiacht shealbhach at le treisi, naisctear an iarmhr le foirceann an ainmfhocail at an aidiacht shealbhach a chili, n leis an gceann deireanach de chilitheoir eile an ainmfhocail sin ms ann dibh. Ms forainm ramhfhoclach n forainm pearsanta iolra n foirm thite de bhriathar at le treisi, naisctear an iarmhr lena fhoirceann. Ms forainm pearsanta uatha at le treisi t foirm threise ar leith ann chuige. 13.36 An Forainm Pearsanta agus an Iarmhr Threise T na foirmeacha gan treise faoi libn. uatha 1 mise 2 tusa, thusa 3f seisean, eisean 3b sise, ise (m) (t, th) (s, ) 2 sibhse (sibh) (s, ) 3 siadsan, iadsan (siad, iad)

iolra 1 muidne, sinne (muid, sinn)

An treor a thugtar faoi th, , , iad, (13.2) t s inleanta fosta i gcs thusa, eisean, ise, iadsan faoi seach. 13.37 Foirmeacha eile den Iarmhr Threise uatha 1 -sa, -se 2 -sa, -se 3f -san, -sean 3b -sa, -se 3 -san, -sean

iolra 1 -na, -ne, -e 2 -sa, -se

Le focail dar croch litir leathan a naisctear -na, -sa, -san; agus le focail dar croch litir chaol a naisctear -e, -ne, -se, -sean.

forainmneacha ramhfhoclacha liomsa, uaimse, ortsa, duitse, dsan, as-san, airsean, leis-sean, roimpise, againne, ionaibhse, eatarthusan, dibhsean aidiachta sealbhacha mo chapallsa, mo mhthairse, mo chos-sa, m'ingnese, do bhrgasa, d'eochairse, a bhatasan, a ghiresean, a corsa, a gruaigse, r mbdna, r mistirne, r

136 n-arn-na, r gcoinn-ne, bhur ngeatasa, bhur bpircse, a gciallsan, a bpistesean, mo leanbh bochtsa, do chuid Gaeilgese (do chuidse Gaeilge) briathra tite timse, rachainnse, tgsa, cas-sa, buailse, bris-se, mholamarna, chuirfimisne, rithigse, bheids-sean 13.38 Maidir leis na foirmeacha treise n mr a thuiscint nach gcuirtear aon bhim ghutha ar an aidiacht shealbhach gur ar an eilimint den fhorainmneach is forainm (agus nach ar an ramhfhocal n briathar) at an treisi: romhainne, chuireamarna nach gcuirtear aon bhim ghutha ar na hiarmhreanna fin: acusan, a mhacsan, rithfids-sean, iadsan, annsan, dsan.
Do bhr na cainte a thagraonn "treisi" san alt seo. Do neart an ghlir a thagraonn "bim ghutha".

eilimint is

13.39 Ionad na dTreisfhocal fin, seo, sin, sid Is gnch gurb ionann ionad na dtreisfhocal fin, seo, sin, sid agus ionad na n-iarmhreanna ach nach naisctear iad le haon fhocal eile: le forainm pearsanta: m fin; seo; sin; iad sid le forainm ramhfhoclach: ort fin; leis sin le haidiacht shealbhach: mo bhrga fin; mo leanbh bocht fin; mo chuid Gaeilge fin; a bhrga sin; a leanbh bocht sid; a gcuid Gaeilge seo le foirm thite an bhriathair: dan fin ; chuirfids sid eagla ort. 13.40 M thagraonn dh fhorainmneach don rud canna i gcomhthacs agus go bhfuil treisfhocal ag gabhil leis an gcad cheann n gnch treisfhocal a chur leis an dara ceann: d dtiocfaids fin agus an t-airgead a bheith leo; suighse sos agus fan ciin; t mo pheannsa caillte agam ach t mo pheann luaidhe liom; tabhair toirtn di sin agus lig di imeacht. Tarlaonn sin go rmhinic i gceist agus freagra: Peadar: An fin a rinne iad? Pl: Is .

137 Siobhn: Cad a dhanfsa? Sinad: D'ireoinn. Gearalt: An tusa Gearid? Gearid: Is m. Cit: An sin ? Caitln: N h.

Ach m t rogha le danamh idir dh rud, b'fhidir go mbeadh an dara treisfhocal riachtanach: Peadar: C acu tusa n Sen a bh ann? Pl: Mise. Siobhn: C agaibh is sine t fin n Sle? Sinad: M fin. Gearalt: An libhse n leosan ? Gearid: Is linne. Cit: C agaibh a rachaidh, sibhse n iadsan? Caitln: Rachaimidne. Diarmaid: C acu seo n sin a bhris iad? Dnall: sin. 13.41 N gnch ach oiread iarmhr a chur le forainm pearsanta at ina fhaisnis in abairt mar is a bh ann; is m nach mbonn uaigneach mar is iondil bim ghutha lidir ar a leithid d'fhaisnis. FIN INA THREISFHOCAL 13.42 sidtear an forainm aisbhreathnaitheach fin mar threisfhocal i gcomhaisnis le forainmneach agus uaireanta le hainmfhocal nuair a thagraonn an focal sin do rud igin a bh i gceist roimhe sa chomhthacs. Sin an chis a ndeirtear go bhfuil s aisbhreathnaitheach. Bonn bim lidir ghutha ar an bhfocal fin. Sna csanna is simpl bonn fin agus a chomhfhorainmneach agus a dtarma san abairt channa: cironn gach saighdiir a leaba fin (a an forainmneach, saighdiir a tharma agus fin). Is minic an tarma in abairt eile: Peadar: C bhfuil rsr Shein? Pl: T s aige fin. Siobhn: Cn leabhar at ag Sle? Sinad: A leabhar fin. N d'fhadfadh an tagairt bheith do dhuine at i ndiaidh labhairt:

138 Peadar: Dn an doras le do thoil, a Phil. Pl: Dn fin . Siobhn: Tabhair dom milsen, a Shle, mas do thoil . Sinad: N tabhair, a Shle. T go leor aici fin. N d'fhadfadh fin tagairt do dhuine igin at tar is fin a chur in il ar shl igin eile seachas labhairt -- tr fhothram a dhanamh, cuir i gcs: Buaileadh cnag ar an doras. "C th fin?" arsa mise de ghlr ard. Agus is le mrtas do dhuine, uaireanta, a darfa: An t fin at ann, a Shein? 13.43 Cs ar leith den treisfhocal aisbhreathnaitheach at ann m chiallaonn fin an duine is tbhachta i ngrpa igin. Is ainmfhocal n forainmneach an tarma: ba an ardmhistres fin a chuir an scrd orainn (n duine d cuid cntir a rinne ); an bhfuil s fin (fear an t, an bainisteoir, etc.) istigh?; cuir fios air fin. 13.44 Is minic nach lironn an comhthacs c acu treisfhocal n dobhriathar treise (21.35) at san fhocal fin. D thairbhe sin, t claonadh ann forainm breise a chur roimh an treisfhocal fin chun athbhr a sheachaint: bh an sagart pariste fin ann; d bhfeicfinn m fin iad. Agus fi amhin nuair nach bhfuil aon athbhr ann: ba an Ppa fin a chum an phaidir sin. Forainm treisithe breise at san abairt: chonaic mise m fin . FORAINMNIGH & FOCAIL THAISPENTACHA EILE 13.45 sidtear an forainm taispentach seo, sin, sid, ar cheithre bhealach lgo comhaisniseach le forainmneach at roimhe: is capall sin; tabhair cabhair dibh seo; c bhfuil a bhean sid?; d rachaids sid lgo comhaisniseach roimh an bhforainm pearsanta: sin an capall; seo an bhean; sid iad na garda

139 lthar ceann an fhorainm phearsanta: t sin ceart; l seo; an bhfuil sid amhlaidh? lim sid ar an gcapall; sin cat; seo an mla; sid an fhrinne; cad seo? c sin? sin sin; mar seo; go dt sin; gan sid a l lle feidhm dobhriathair: chomh hard seo (sin, sid).
Is dobhriathra na cumaisc ansin (am, it), anseo (it), ansid (it).

13.46 T s caoithiil cur sos anseo ar aidiachta taispentacha chomh maith le forainmneacha taispentacha. Seo, sin, d na haidiachta taispentacha. Murab ionann is na forainmneacha taispentacha, n gnch bim ghutha a chur ar na haidiachta seo. Is fidir a n-sid i ngach tuiseal go fi an ghairmigh (9.15), agus leis an alt n gan an t-alt (7.10). 13.47 T na focail thaispentacha go lir difriil leis na treisfhocail eile sa mhid go gcuireann siad in il eatramh de shrt igin a bheith idir an cainteoir agus an rud at i gceist aige, eatramh sl, eatramh ama, eatramh measa, etc. Is fidir tr roinn a dhanamh dobh: seo, anseo; sin, ansin; d, sid, ansid. 13.48 Lironn na focail seo, anseo, cngaracht don chainteoir. lit (in aice an chainteora): an fear seo; iad seo; a litir seo; air seo; fanaids seo leat; seo ; l seo; fan anseo lam (ionann is lithreach n dreach caite): an abairt seo a leanas; roimhe seo; faoin taca seo; an mh seo caite lmeas (muintearas): a bhean seo (my good woman); a ghiolla seo (my dear chap); cad seo is ainm duit (an cainteoir ag cur in il, le cneastacht n le searbhas, gur chir go mbeadh a fhios sin aige) lgluaiseacht (i dtreo an chainteora); seo amach (isteach) . 13.49 Lironn sin, ansin, eatramh measartha a bheith idir an cainteoir agus an rud at i gceist aige:

140 lit (in aice an isteora n giota amach n gcainteoir): cad an rud sin at agat? tabhair dom an leabhar sin; c h sin? fanaids sin ansin.
T correisceacht ann: sin agat m i m'fhear cinn riain.

lam (tamall shin): cad sin a dirt t? an abairt sin thuas; sin an rud a chuala m; idir sin is men oche; roimhe sin; ina dhiaidh sin lmeas (fuaril): Tadhg S sin lgluaiseacht (n gcainteoir): sin amach (isteach) . 13.50 Lironn d, sid, ansid eatramh mr a bheith idir an cainteoir agus an rud at i gceist aige. lit (giota maith ar shil): a fhir d thall ar an gcla!; fach orthu sid; tabhair chugam sid; sid ansid lam (fada shin): an rud d a dirt Crost; iad sid a bh liom anuraidh; c hainm sid ? lmeas (basach): ist, a bhean d (madam); (ardmheas): Pdraig Mac Piarais d; tgaimis lia os a leacht sid; (drochmheas): fan amach uathu sid; Diarmaid Mac Murch d. 13.51 Lironn na comhrite seo a leanas mar a sidtear seo, sin, sid, ag tagairt don chomhr fin: Peadar: Nach bhfuil a fhios agat gur briseadh cos leis? Pl: B'fhidir gur chuala m rud igin faoi sin.

Peadar: T sid amhlaidh. Agus seo rud eile.... Is don abairt roimhe at sin ag tagairt. Don abairt roimh an abairt roimhe at sid ag tagairt.Don abairt at le teacht at seo ag tagairt:

Sinad: Bonn pist an oilein ag sil i gceann mosa.

141 Siobhn: Cad a deir t? Sinad: Deirim sid.

Sampla eile: T s go hainnis agat. T sin.

13.52 Nuair at aire na gcainteoir drithe cheana fin ar rud at i bhfad uathu de rir ama, fad sl, etc., sidtear sin, ansin, in ionad d, sid, ansid. Peadar: C h sid thall sna crainn? Pl: N duine sin ach tor.

AN TREISFHOCAL AG LIRI FRITISE 13.53 Feidhm fhritiseach sainfheidhm na hiarmhre treise: eisean a rinne an obair, ise an chaint; timidne an timpeall agus tann siadsan an cngar; is fearr mo mhacsa n a macsan; t s chomh cir domsa tusa a aithint is at s duitse mise a aithint. 13.54 Maidir le habairt den chinel deireanach sin thuas ina bhfuil dh phire forainmneach i bhfritis, is minic nach g gach ceann den cheathrar a threisi le hiarmhreanna. De rir an chomhthacs is minic nach g iarmhr ach le ceann n dh: feicfidh s th sula bhfeicfidh tusa ; tuigim go n-aithnonn t m ach n aithnmse thusa. 13.55 Agus is leor dul na habairte fin go minic le treisi a dhanamh gan dul i muinn iarmhr ar bith: d'amharc s air agus uirthi; nl aon bhaint agam leo n acu liom; irigh dom agus ireoidh m dot; bh radharc agam air agus gan aon radharc aige orm; mura maridh t maridh s th; m bh gr agat do Shen, n raibh gr aige duit. Mar an gcanna m chuirtear ainmfhocal n dh in ionad na bhforainmneach: n chuimhneoinn go deo ar Mhire n orm.

142 13.56 N bhonn an fhritis rshoilir uaireanta. Sna habairt is simpl fgtar leath na fritise ar lr, agus sna csanna sin n bhonn de ghn ag an iarmhr ach treisi simpl, gan fritis, gan aisbhreathn, gan taispeint: linne an liathrid; c bhfuil do leabharsa? freagridh mise ; gabhaigse abhaile. 13.57 C gur taispeint is feidhm leithleach do na focail thaispentacha, is minic a lironn siad fritis freisin. Is gnch gur seo, sid; anseo, ansid na pir fritiseacha; ach sidtear seo, sin; anseo, ansin go fritiseach amanna: dirt cuid acu a leithid seo agus cuid eile a leithid sid; seo agus sid ( sid agus seo); n h seo ach sid; n h sin ach seo; d'imigh sin agus thinig seo; anseo agus ansid (ansid agus anseo). 13.58 Is gnch ts ite ag an iarmhr ar an bhfocal taispentach nuair at daoine le cur i bhfritis nach bhfuil l ar aon uimhir: rachadh seisean d rachaids-sean lar aon phearsa: t Gearminis agamsa ach nl aigesean lar aon ghnas ms den tr pearsa uatha iad: tugadh cead a chos dsan ach cuireadh ise i bprosn. In aon chs eile n mr an focal taispentach (n mnla cainte igin eile) a sid: rachadh s seo d rachadh s sid; t Gearminis acu seo ach nl s acu sid; tugadh cead a cos di sin ach cuireadh seo i bprosn.

NA TREISFHOCAIL i gCOITINNE 13.59 Is fidir an treisfhocal fin a sid i gcuideachta na hiarmhre n an fhocail thaispentaigh, ach n sidtear an iarmhr agus an focal taispentach le chile: mise fin; sinne fin; mise m fin; sin fin an cheist a fuair a freagra. 13.60 Tabhair faoi deara na dfrochta br at idir leaganacha na ngrpa seo:

143 lansin (dobhriathar ama n ite); ann sin (foirm fhirinscneach na bhfocal inti sin); annsan (foirm fhirinscneach an fhocail intise) lcroith ! (shake it!); croith fin ! (shake it yourself!); croithse ! (you shake it!); croith th fin! (shake yourself!); croithse th fin! (you shake yourself!).
Is an forainm athfhillteach fin at sna frsa croith[s] th fin, thuas. Fach 13.72.

Peadar: Buail an liathrid, a Phil. Pl: N fhadfainn . Buailse , a Philib. Pilib: N bhuailfidh. Buail fin . 13.61 Na Treisfhocail agus inireacht, Gaol, etc. sidtear an treisfhocal taispentach, agus, go hiondil, iarmhr n an treisfhocal fin i gcuideachta na bhfocal agam, agat, etc. i bhfrsa tbhachtacha irithe a lironn inireacht n gaol. Le hainmneacha daoine agus leis na focail baile, teach, tr is m a sidtear iad: Sen seo againne; Dnall seo (sin) agaibhse; Sle seo againn fin; Pdraig seo aici fin; an teach seo againne; t Grinne thos tigh seo agaibhse; d'fhg siad an tr seo acu fin; an baile seo againne; na gadhair sin acusan. Uaireanta n bhonn aon treisi ar an bhforainm ramhfhoclach: an teach pobail seo acu; an bosca lasn seo agam. 13.62 Ord na bhForainmneacha Tugtar ts ite don chad phearsa agus deireadh ite don tr pearsa nuair a cheanglatear dh fhorainmneach n forainmneach agus ainmfhocal le focail mar agus, n, n n leis an gcopail. Foirmeacha treise is m a bhonn i gceist: idir mise agus tusa; agatsa n aigesean; linn fin n leosan; d mba mise tusa; d mba m t d'imeoinn; mise agus an r; sibhse agus na mn rialta.

FORAINMNIGH IARTHAGRACHA & RAMHTHAGRACHA

144 13.63 Tugtar tarma an fhorainmnigh ar an bhfocal n ar na focail a seasann an forainmneach thar a gceann. Deirtear go bhfuil an forainmneach iarthagrach n ramhthagrach de rir mar is i ndiaidh an tarma n roimhe at s. Sna sampla in 13.64-71 t cl trom ar an bhforainmneach, cl adrom rmhnach ar an tarma agus cl iodlach ar an gcuid eile den sampla. An Forainm Iarthagrach 13.64 Is an sid iarthagrach is coitianta: bhain Sen de a hata sula ndeachaigh s isteach; d'irodh na pist agus thids ar scoil; bh leabhar (= do a) lamh agam; rinne s gire nach raibh a fhonn uirthi; n h sin an fhuinneog ar ar fhg m iad. Is lir n d shampla dheireanacha gur cs ar leith den tarma agus a fhorainmneach iarthagrach at sa ramhtheachta agus a iartheachta. 13.65 Uaireanta gabhann feidhm aidiachta breischime leis an bhfrsa d (= do+a) + ainmfhocal teib cime: fuair s gach srt d d fheabhas; nl eagla d laghad orm; nl gr d mhad nach fuath a dheireadh.
Is an aidiacht shealbhach fhirinscneach uatha a sidtear sna mnla sin, cib inscne at ag an tarma.

13.56 Is minic a sidtear forainmneach iomarcach d'fhonn treise n cothromaochta. Sna csanna sin bonn an tarma saor de ghnth, is sin, seasann s lasmuigh de chomhrir na habairte: na fir a bh anseo arir thinig siad ar ais inniu; an rud a fheiceann an leanbh is a dhanann s; ag Oireachtas na bliana seo caite is ann a labhair s liom; capall is ea ; d dheirge iad is ea is fearr. Sna sampla seo a leanas, fach, nl an tarma saor c go bhfuil a fhorainmneach iomarcach. T an briathar a ghabhann roimhe iomarcach leis: nl fear a bhuailte sa phariste, nl sin; bh scata de shaighdiir Sneacha agus oifigeach orthu, bh sin ag cuardach na dtithe.

AN FORAINMNEACH RAMHTHAGRACH

145 13.67 T an tarma saor i bhformhr na sampla anseo thos. T siad aicmithe de rir shaghas an fhorainmnigh: a) forainm pearsanta , , iad mar fhofhaisnis in abairt ionannais de ghnth roimh an ainmn in abairt mar: cad an it? cad an cheist? is lonmhar iad a mbuonta. b) an forainm pearsanta s: t s chomh maith againn imeacht; an bhfuil s cruthaithe gur spiair iad? c) an forainm neamhphearsanta (go neodrach) ea: an ea nach dtuigeann t? d) an forainm taispentach sin is minic sin togha fir camshlinnenach; ba mhinic sin sagart duine a mhar! bh sin ann bula fir i gcomhaisnis le forainm pearsanta: sin: cad sin duitse sin? cad sin dinne sibhse? cad sin dise c bhfuil an bosca?

e) an aidiacht shealbhach (an tr pearsa, firinscneach, uatha) ina aonar n i gcumasc le ramhfhocal a: t a ln airgid aige; is maith liom a chloisteil gur chuir t dot an taom; t a fhios agat go bhfuil s dall; bh thas orm a fheabhas a d'irigh leo; bh ionadh orm a laghad airgead a bh aige d (do + a): d fheabhas Eibhln is fearr Caitln; d ghastacht iad t dul am orthu; d laghad th n leanbh th; d ige iad is ea is fearr; d mhad an t-airgead at aige nl s ssta (do+a): bh s mhaomh go raibh s ina fhear ag Toms; nlim r nach peaca

146
Is minic a sidtear an ramhfhocal ag in ionad in abairt mar sin thuas. Sa chs sin bonn feidhm ghinideach ag an gclsal: nlim ag r nach peaca .

trna, lena, etc. (tr + a, le + a, etc.): moladh trna fheabhas a rinne s an obair; bh an dochtir ssta lena fheabhas a bh m.
Bonn an aidiacht shealbhach ramhthagrach neamhsplech ar a tarma i dtaca le pearsa, uimhir agus inscne.

f) forainm ramhfhoclach acu: c acu is fearr leat bainne n tae? nlim cinnte c acu a eitleoimid n a rachaimid ar an mbd; c acu den d leabhar is fearr leat? air: t m ag brath air go dtiocfaidh t as: bh siad ag maomh as gur bhuaigh siad d: nor fhad m aon tuairim a thabhairt d crbh de ina aonar n i gcumasc le breischim aidiachta: b cinnte de gur agam at an ceart; an fearrde th an bia? n mide go dtiocfaidh s; n lide is r mise gan sin a bheith umhal dom; n miste [duit] imeacht anois; n troimide an ceann an lann.
Mar seo a dhantar an cumasc: m + de -> mide; l + de -> lide; measa + de -> miste. Dantar i de e i gcs aidiachta breischime dar croch -e: troime + de -> troimide.

13.68 N bhraitear feidhm ramhthagrach a bheith sna focail mide, lide nuair is tarma matamaitice iad: a d mide a d; a tr lide a d.

Amhlaidh: Caoi: Rud 13.69 sidtear an dobhriathar amhlaidh l go hiarthagrach: d ige is amhlaidh is fearr ; ceapann s go bhfuilim sprionlaithe ach n hamhlaidh at lgo ramhthagrach

147 do chlsal neamhsplech: is amhlaidh mar a bh an scal, bh s ag fil bhis den ocras. d'fhonn treise: is amhlaidh a gortaodh ; an amhlaidh nach dtuigeann t m? n hamhlaidh at s tinn!
Foirm choibhneasta dhreach a bhonn ar lorg amhlaidh.

13.70 sidtear an focal caoi go ramhthagrach lag tagairt do chlsal neamhsplech: is an chaoi a bhfuil an scal, nl ag ir le Sen. ld'fhonn treise: is an chaoi ar gortaodh ; an an chaoi nach dtuigeann t m?
An fhoirm choibhneasta neamhdhreach a leanann caoi.

13.71 sidtear an focal rud lgo hiarthagrach: dirt m leis ir, rud a rinne s lgo ramhthagrach d'fhonn treise: is rud a gortaodh ; an rud nach dtuigeann t m?
An fhoirm choibhneast a dhreach a leanann rud.

AN FORAINM ATHFHILLTEACH FIN 13.72 sidtear an forainm athfhillteach fin i gcomhaisnis le forainmneach eile nuair is air fin a dhanann an gnomha an gnomh: ghortaigh s fin; bh s bhearradh fin; n b ag danamh amadin dot fin. Is forainm aisbhreathnaitheach gan treisi an forainm athfhillteach go hiondil. 13.73 N gnch bim ghutha lidir ar an bhforainm athfhillteach mura treisfhocal san am canna. Is treisfhocal athfhillteach sna sampla seo a leanas: Peadar: Ar mharaigh s an leon? Pl: Mharaigh s fin. 13.74 Fgtar an forainm athfhillteach ar lr go minic nuair nach gcuireann sin isteach ar an tsoilire: bh m ag ligean orm; chuir s air a hata; lig an t-amadn gir as; tg ort! beir as t!

AN FORAINM CEISTEACH

148 13.75 Is iad c, cad, card, c na forainmneacha ceisteacha. Bonn an chopail neamhsplech phromha intuigthe rompu, agus bonn clsal coibhneasta, dreach n neamhdhreach, ar a lorg n intuigthe ar a lorg. N infhilltear iad. 13.76 C: D'aon rud seachas an duine a thagraonn c. Ms clsal copaileach an clsal coibhneasta a leanann dantar cumasc de c + copail an chlsail sin i gcsanna irithe, mar is lir n d shampla tosaigh thos. Nuair nach ndantar an cumasc ligtear ar lr an chopail, agus cuirtear h roimh ghuta ar a lorg. Simhtear an t-ainm teib cime. Is iad seo thos promhfheidhmeanna c feidhm forainm roimh fhorainm ramhfhoclach: crb as t? crbh as Caesar? c hair a raibh sibh ag caint? c leis ar briseadh an fhuinneog? feidhm aidiachta roimh ainmfhocal: c hainm at ort? c haois th? c hit a bhfuil s? c bhfios dom (ur eisceachtil anseo); c taobh ar ghluais s? c tr as ar thinig s? c tairbhe duit ? crbh ionadh sin? crbh fhios dom? c mhad ll ann? c fhad bh s anseo? c mhinice a d'airigh t ? mar dhobhriathar roimh aidiacht: c beag duit a thisce? c fada a mhairfidh s duit? c fearr duit domhaoin ? 13.77 Cad: D'aon rud seachas an duine a thagraonn cad roimh fhorainm ramhfhoclach: cad leis ar briseadh ? cad chuige sin? roimh ramhfhocal: cad mar gheall air? cad ina thaobh? roimh fhorainm (pearsanta n taispentach): cad an rud sin? cad [] sin? roimh aidiacht: cad eile? roimh bhriathar n roimh mhr choibhneasta: cad at ann? cad ba mhaith leat? cad a dhanfaimid? (Is minic a sidtear cad in ionad cad sna csanna seo).

149 13.78 Card: Is ionann comhrir do card agus do cad (n cad an rud) ach nach gnch card a sid roimh chuige: card leis ar briseadh ? card ina choinne a raibh s? card sin? card eile? card at ann? 13.79 C nach dtagraonn cad agus card don duine, is minic iad ag tagairt don saghas duine at ann: cad (cad , card) at ann ach amadn? cad rud (card) fin ach oiread le haon fhear eile? Peadar: Cad rud (What is he)? Pl: Clireach bainc. Sinad: Card ? Siobhn: Mac g (caint faoi ghnas linbh). 13.80 C: Don duine n don rud a thagraonn c. Baintear feidhm as foirmeacha coibhneasta den chopail i gcumasc le c sna csanna seo crbh = c + an fhoirm stairiil dhreach roimh an bhforainm pearsanta: crbh (, etc.)? cr = c + an fhoirm neamhdhreach (promha n stairiil) roimh dobh nuair at gaol i gceist: cr dobh th? cr dobh Aodh Rua? cr (= c + an fhoirm neamhdhreach stairiil den chopail) roimh leis (forainm ramhfhoclach) nuair at inireacht i gceist: cr leis an ardrghe an t-am sin?
Nl aon rian den chopail roimh leis ms aimsir phromha at i gceist, n mura bhfuil gaol i gceist: c leis anois iad? c leis a raibh t ag caint?

13.81 sidtear c ag tagairt don duine roimh an bhforainm ramhfhoclach: c aige a bhfuil an scuab? c d ar thug t ? roimh an bhforainm pearsanta n taispentach: c h? c sin? c m fin? roimh an ramhfhocal: c ina choinne? c ar a shon? roimh an dobhriathar: c eile? roimh bhriathar n roimh mhr choibhneasta: c at ag caint? c a rinne ? c a bhfuil an tae ina chomhair? le feidhm aidiachta roimh an alt: cn sagart seo? c na fir a d'imigh?

150 13.82 sidtear c ag tagairt do rud nach duine roimh an alt le feidhm aidiachta: cn chaoi a bhfuil t? cn fth nach ndearnadh ? cn uair a thinig s? cn fth sin? c na bid iad sin? cn cuan seo? cn srt cla sin? cn capall at t ag dul a dhol? 13.83 Dantar an forainm c a sid i gceist ina n-iarrtar rogha a dhanamh as pire n as cnuas nos m, ina ndaoine n ina ruda na haonaid. Is iondil go mbaintear feidhm as an tabharthach rannaoch, againn, agaibh, acu, ar lorg c: c acu bean (capall, leabhar) a bh ann? c agaibh a bhfuair s greim air? c acu go Corcaigh n go Gaillimh a d'imigh s? nl a fhios agam c acu a ghlacfaidh Peig Eoin n a dhiltidh s . 13.84 M t comparid sa rogha fadtar an tabharthach rannaoch a chur ar leataobh nuair nach ainmfhocal iolra at ann n cnuasainm a thagraonn do na nithe as a bhfuil an rogha le danamh: c [acu] is daoire tae n sicra? c [agaibh] is sine tusa n Risteard n Mnas? Ach ms ainmfhocal iolra n cnuasainm at ann, is gnch dh thabharthach rannaocha a bheith ann, mar at againn, agaibh, acu go ramhthagrach, agus de + ainmfhocal cinnte: c acu de mo chairde a gheobhaidh cuireadh? c acu den bheirt is m cl? 13.85 Is minic a bhonn dh fhocal cheisteacha i gceist reitriciil: cad eile cad mar a gheobhaimid an t-airgead? cad eile [cad] a dhanfadh s ach a l? cad eile [cad rud] iad ach fiacha? [cad eile] c bhfuil s? [cad eile] cn chaoi a mbeadh s ach lidir? c eile [c] d'fheicfeadh s ann ach Sen? c eile c roimhe a bhfuil eagla ort?

AN FORAINM INTRIACHTIL 13.86 sidtear cuid de na forainmneacha ceisteacha mar fhorainmneacha (n aidiachta) intriachtla: c c hiontas duit bheith tuirseach! c mhad a thann am le foghlaim dhomhaoin! c liacht uair a pheacaomar!

151 cad cad a bhfuil de bhaois aige! cad mar thubaiste! cad a fheabhas (laghad, mhinicocht) a lann s ! cad a bhfuil de dhaoine mar! cad mar a dhallann fearg daoine! cad mar nach bhfuil ionainn ach dth cille! c cn leisce sin ort nach n-ireof!

AN FORAINM IGINNTE 13.87 Seo cuid de na forainmneacha iginnte is coitianta: cch (= gach duine): t a fhios ag cch go bhfuil s marbh ceachtar: (duine n rud, as cpla) d'fhadfainn ceachtar acu a bhualadh; nl ceachtar den bheirt ann cib (whoever, whatever): cib at ann; cib a rinne s. Gabhann an tabharthach rannaoch le cib i rogha (= whether): cib acu is n nach ; cib acu de chuid an tsaoil seo n de chuid an tsaoil eile.
sidtear cib mar aidiacht freisin: cib rud a rinne s; cib buachaill ba chis leis.

eile: i measc eile d ndirt s; n raibh camn n eile leis neachtar (= ceachtar): nl neachtar acu ann. Bonn rogha i gceist sa fhrsa n neachtar acu: fan i do thost, n neachtar acu, tigh amach an t (an forainm pearsanta iginnte ramhtheachtach): an t nach bhfuil lidir n folir d bheith glic; tabhair an t-airgead don t ar leis uile: sin uile; ina dhiaidh sin is uile. 13.88 Feidhmonn a ln ainmfhocal mar fhorainmneacha iginnte: beagn, ceann, cuid, duine, mrn, neart, rud, dada, etc. 13.89 Nl aon fhorainm sealbhach sa Ghaeilge. Seo na leaganacha a sidtear thar a cheann

152 aidiacht shealbhach (agus treisi ag iarmhr n ag an bhfocal fin) + ceann (ag seasamh d'ainm coitianta uatha) n cuid (13.8): c bhfuil do cheannsa (peann, leabhar, etc.)? seo do chuidse (toitn, sicra); t ciall d cuid fin ag Brd.
Dantar talamh sln de go bhfuil inireacht ag duine ar rud[a] igin, agus is a bhonn i gceist de ghnth an rud (na ruda) sin a aithint.

an chopail + liom (leat, etc.; treisithe n gan treisi de rir an chomhthacs) + ainmn: is liomsa sin; an leat seo freisin?
Is at i gceist sa chs thuas an inireacht a aithint.

153 14 DEILBHOCHT AN BHRIATHAIR

TARMA A BHAINEANN LEIS AN mBRIATHAR 14.1 T foirmeacha agsla ag beagnach gach briathar, agus aicmtear iad de rir modha, aimsire, uimhreach agus pearsan. Modhanna 14.2 Is is br le modh grpa d'fhoirmeacha briathartha a lironn (astu fin n trna gcomhthacs) an gnomh briathartha a bheith ord n forasach n mianaithe n faoi choinnoll, n hipitiseach ar bhealach igin eile. Ach n i gcna a fhreagraonn modhanna na Gaeilge don sainmhni sin. 14.3 Is iad seo modhanna na Gaeilge agus a gciall: an modh ordaitheach (an t-ordaitheach) a lironn ord n achain go hiondil: tg ; scaoiltear m. an [modh] tscach a lironn an gnomh a bheith forasach: thinig s. an [modh] coinnollach a lironn go hiondil gur gnomh coinnollach at ann: d rachf rachainnse. an [modh] foshuiteach a lironn gu: go dtaga do rocht; n gnomh nach ndeirtear go dreach a bheith forasach: d'imigh s sula bhfeict . Aimsir 14.4 T fo-ghrpa foirmeacha ag cuid de na modhanna ar a dtugtar aimsir. Is rud aimsir foirm bhriathartha n grpa d'fhoirmeacha briathartha a lironn am ar leith. T tr shrt ama i gceist, am lithreach, am caite agus am fistineach. Is gnch go gciallaonn am lithreach an pointe ama a ndeirtear an abairt; am caite pointe ama roimhe sin; am fistineach pointe ama ina dhiaidh. Nl na fo-ghrpa aimsire seo ach ag an tscach agus ag an bhfoshuiteach.

154 14.5 Seo iad aimsir an tscaigh agus a mbr an aimsir lithreach am lithreach (pointe ama): feicim anois iad. an aimsir chaite pointe ama san am at caite: rith s. an aimsir fhistineach pointe ama san am at le teacht: tiocfaidh Somhairle anocht. an aimsir ghnthlithreach uimhir iginnte de phoint ama in am caite agus in am fistineach: tagann an galtn gach l. an aimsir ghnthchaite uimhir iginnte de phoint ama san am at caite: thagadh an galtn gach l anuraidh. 14.6 Seo iad aimsir an fhoshuitigh agus a mbr an aimsir lithreach pointe n point ama san am at le teacht: go bhfana s ann; irigh go bhfeicimid th. an aimsir chaite pointe n point ama, lithreach, caite n fistineach: d bhfadainn ir anois (inn, amrach) ba bhre an rud . 14.7 Lironn an modh coinnollach pointe n point ama, lithreach, caite n fistineach: dirt Toms inniu go dtiocfadh s inn (lithreach, amrach) murach an sioc. 14.8 Lironn an modh ordaitheach am fistineach: irigh. 14.9 Aimsir simpl a thugtar ar an modh coinnollach agus ar an modh ordaitheach, agus ar na haimsir go lir at i gceist in 14.5-6. Roinntear na haimsir simpl ina dh n-aicme mar a leanas aimsir promha: an modh ordaitheach; an tscach lithreach, an gnthlithreach, an fistineach, an foshuiteach lithreach. aimsir stairila: an tscach caite, an gnthchaite, an coinnollach, an foshuiteach caite. 14.10 Le cois na n-aimsir simpl sin thuas t comhaimsir n aimsir comhshuite ann fosta. N foirmeacha briathartha iad ach frsa ina bhfuil foirm den bhriathar cnta b agus ainm

155 briathartha, n aidiacht bhriathartha an bhriathair a fhreagraonn don ghnomh at i gceist. De ghr na simplochta is minic a thugtar aimsir ar na comhaimsir. Dirre, is le comhrir a bhaineann na comhaimsir, ach t s isiil trcht orthu anseo. T tr shaghas comhaimsir ann, aimsir leannacha, aimsir foirfe agus aimsir timchainteacha. T siad promha n stairiil de rir mar at aimsir an bhriathair chnta promha n stairiil. 14.11 Na haimsir leannacha Freagraonn aimsir leannach do gach aimsir shimpl den tscach agus den ordaitheach agus den choinnollach. Mar shampla, sa lithreach leannach t aimsir lithreach an bhriathair b + ag n a (ramhfhocal) + ainm briathartha: t Brd ag rith; an rud atthar a dhanamh; agus san ordaitheach: bg ag sil. Cuireann na haimsir leannacha in il gur gnomh leannach at ann. 14.12 Na haimsir foirfe T dh chinel d'aimsir foirfe ann, cinn ina bhfuil an t-ainm briathartha agus cinn eile ina bhfuil an aidiacht bhriathartha. T sraith d'aimsir foirfe ag freagairt do na haimsir simpl i ngach ceann den d chinel. Cuireann na haimsir foirfe in il an ngnomh a bheith crochnaithe go dreach, n uair igin, roimh an am a lironn an briathar cnta: (leis ainm briathartha): t Pl tar is an doras a dhnadh (leis an aidiacht bhriathartha): t an doras dnta ag Pl.
N hionann br don d abairt thuas. Sa chad cheann trchtar ar an ngnomh a rinne Pl ar an doras; sa dara ceann trchtar ar staid an dorais de bharr ghnomh Phil.

T sraith d'aimsir leannacha foirfe (leis an ainm briathartha) ann freisin (18.21): t m tar is bheith ag lamh an fhgra. 14.13 Na haimsir timchainteacha Sraitheanna eile iad seo ina dtrchtar ar an ngnomh a bheith le tos go dreach i ndiaidh an ama a lironn an briathar cnta: t m ar t an fgra a lamh

156 uair igin ina dhiaidh: t m chun an fgra a lamh. T sraith d'aimsir leannacha timchainteacha ann freisin: t Sle chun bheith ag obair ars i gceann seachtaine. 14.14 An Saorbhriathar Is iad uimhir agus pearsa an ainmn a chinneann uimhir agus pearsa an bhriathair. Nuair nach luaitear aon ainmn sidtear foirm ar a dtugtar an saorbhriathar(15.29-33), sin n foirm an tr pearsa uatha gan ghnomha (15.34-35). T an saorbhriathar saor ar uimhir agus ar phearsa. Is gnch foirmeacha pearsanta a thabhairt ar na foirmeacha briathartha nach saorbhriathra. Neamhsplech agus Splech 14.15 Tugtar an fhoirm neamhsplech ar an bhfoirm den bhriathar is gnch a sid i bpromhchlsal riteasach dearfach: rith s go dreach ar lorg na gcnasc (in abairt dearfacha), m, agus (i gcsanna irithe) arae, mar (= ir), n (= ir), ir: (m, arae, etc.) t s anseo; (m, arae, etc.) ba leatsa an scian.
Mura bhfuil a mhalairt rite, t s intuigthe sa chuid eile den chaibidil seo gurb an fhoirm neamhsplech amhin a thugtar sa rimni.

14.16 Tugtar an fhoirm splech ar an bhfoirm den bhriathar a sidtear ar lorg n agus mreanna briathartha irithe eile (20.2-3): n dheachaigh s. 14.17 An Fhoirm Choibhneasta (Dhearfach Dhreach) Is foirm seo a sidtear i bhfochlsail dhearfacha irithe (32.8). I gcs fhormhr mr na mbriathra is ionann an fhoirm seo agus an fhoirm scartha neamhsplech ach a bheith simhithe taobh amuigh den saorbhriathar tscach caite. Is iondil freisin go dtagann an mhr choibhneasta dhearfach dhreach a roimpi: an rud a chreideann t. 14.18 T tr bhriathar ann a bhfuil foirm choibhneasta dhearfach dhreach leithleach acu i gcaighden oifigiil ghramadach na Gaeilge

157 tscach lithreach an bhriathair b: atim, at, atimid, atthar; ach maireann an seanleagan coibhneasta, t, in abairt seanbhunaithe mar goid mar t t? tscach lithreach an bhriathair lean, i ndeireadh an chlsail i leaganacha irithe amhin: mar leanas; an abairt seo a leanas; aimsir stairila na copaile is roimh ghuta n roimh fh a bhfuil guta ar a lorg, ab: an t ab ige.
T dornn d'fhoirmeacha coibhneasta neamhdhreacha ag an gcopail freisin (14.65-70): ar, arb, arbh, cr, dar, etc.

14.19 T foirmeacha coibhneasta (lithreach, gnthlithreach agus fistineach) taobh amuigh den chaighden oifigiil ag na briathra rialta, agus ag cuid de na briathra neamhrialta, agus t foirm choibhneasta fhistineach ag bunite na mbriathra neamhrialta. sidtear iad go minic sa litrocht, sna paidreacha agus sa chaint, in ionad na bhfoirmeacha dar croch -nn, -idh at sa chaighden oifigiil. Chun na foirmeacha coibhneasta leithleacha sin a chumadh cuirtear -s in it -nn i bhfoirceann an lithrigh agus an ghnthlithrigh scartha, agus cuirtear -eas, -s in it -idh, ar lorg consain agus ar lorg guta, faoi seach, i bhfoirceann an fhistinigh scartha: dhnas, dhnfas; bhriseas, bhrisfeas; phaclas, phaclfas; shilas, shilfas; dhs, dhfas; phlas, phlifeas; chaos, chafeas; ghuos, ghufeas; thosaos, thoss; dhros, dhreos; chosnaos, chosns; choiglos, choigleos; aithrisos, aithriseos; darfas; bheireas, bharfas; bhos, bheas (neamhrialta); chloisfeas; chluinfeas; dhanfas; gheobhas; tfeas; itheas; osfas; bharfas (<-tabhair); thiocfas; rachas. 14.20 C go n-sidtear (taobh amuigh den chaighden) na foirmeacha dar croch -s, n hiad na foirmeacha coibhneasta leithleacha a luaitear in 14.18 a sidtear ar lorg an chnaisc , ach an fhoirm neamhsplech: tim (t, timid, tthar); ba eisean an r. Ach sidtear an fhoirm choibhneasta dhreach dhiltach ar lorg : nach , nrbh .

158 14.21 Tugtar framh an bhriathair ar fhoirm an dara pearsa uatha den mhodh ordaitheach: dn, l, b. Nuair is mian briathar a ainmni is an fhramh is gnch a lua sa leabhar seo, ach fadtar an chad phearsa uatha den tscach lithreach a lua fosta: dnaim, laim, tim. 14.22 Is gnch briathra neamhrialta a thabhairt ar na briathra abair, beir, b, clois, cluin, dan, faigh, feic, ith, tabhair, tar, tigh agus ar an gcopail is, toisc nach bhfuil aon ghaol follasach ag cuid d'fhoirmeacha na mbriathra sin le chile sa la inniu. Le ceart t nos m n framh amhin ag cuid acu sa mhid go gciallaonn framh foirm bhunaidh, ach n bhactar leis sin sa leabhar seo. 14.23 Tugtar briathar uireasach ar bhriathar a bhfuil cuid de na gnthfhoirmeacha in easnamh air: is, arsa, dar, aitim. 14.24 An Rimni Nuair a chuirtear foirmeacha agsla an bhriathair in ord de rir modha, aimsire, uimhreach agus pearsan, tthar ag rimni an bhriathair. Roinntear na briathra rialta ina dh n-aicme mhra de rir fhoirm an tr pearsa den fhistineach. Ms -f(a)idh is croch don fhoirm deirtear go bhfuil an briathar sa chad rimni. Ms -eoidh n -idh is croch di t s sa dara rimni. 14.25 M chuirtear mr n focal roimh bhriathar chun briathar dorthaithe a dhanamh is ionann rimni don bhriathar nua sin agus don bhriathar nar cumadh : athdhan (< dan), dochlaon (< claon), aisirigh, miondealaigh. T a rimni fin ag corrbhriathar dorthaithe mar ciondil, a rimntear mar pacil (14.37). 14.26 Taobh amuigh den bhriathar b is ionann foirm an tscaigh lithrigh agus foirm an ghnthlithrigh foirm an fhoshuitigh chaite agus foirm an ghnthchaite splech. Mar sin de n thugtar an gnthlithreach n an foshuiteach caite sna tbla ach amhin i gcs an bhriathair b.

159 14.27 Fo-aicmi na Rimnithe T aicm agsla briathra ag gabhil le gach ceann den d rimni. Is de rir a gcuid foirceann a aicmtear iad. Lena chois sin n hionann, in aimsir irithe, foirm thosach an bhriathair dar ts guta n f agus foirm thosach an bhriathair dar ts consan eile, ach nl aon aicmi ar leith danta ar na briathra chun sin a liri. Mar shampla, t l, fan agus dn san aicme channa c gur d'l, d'fhan, dhn na foirmeacha sa tr pearsa den tscach caite neamhsplech. T cur sos in 14.33 ar na difrochta sin i gcs briathra den chad aicme. Is mar at lirithe ansin freisin a dhantar na hathruithe tosaigh i gcs briathra dar ts guta n f in aon aicme eile. 14.28 Briathra Coimrithe Is is briathar coimrithe ann briathar a bhfuil a fhramh ilsiollach de rir an litrithe n de rir na fuaime agus a gcailltear guta() an dara siolla aici nuair a chuirtear foirceann li. Mar shampla, t adhain (14.39) ilsiollach de rir an litrithe amhin, ach t cosain (14.47) ilsiollach i ngach sl. 14.29 Foirmeacha Tite agus Scartha Dantar focal amhin d'ainmn forainmneach agus a bhriathar i gcsanna irithe: dnaimid. Bonn siad scartha i gcsanna eile: dnann siad. I rimni an bhriathair dn t forainm oirinach curtha leis an mbriathar sna tbla aon it a bhfuil an fhoirm scartha. sidtear an fhoirm scartha freisin nuair nach forainm an t-ainmn: dnann Cit; dnann na daoine; d'ireodh na fir agus thosids ag obair.

CLR RIMNITHE NA mBRIATHRA 14.30 Tugtar an t-ainm briathartha agus an aidiacht bhriathartha i gcs gach briathair shamplaigh den d rimni agus i gcs na mbriathra neamhrialta. T foirmeacha neamhrialta ag an ainm briathartha agus ag an aidiacht bhriathartha i gcs a ln de na briathra rialta (fach an tAguisn).

AN CHAD RIMNI DE NA BRIATHRA RIALTA

160 14.31 Briathra ar -f(a)idh is croch dibh sa tr pearsa den fhistineach at sa chad rimni. 14.32 Aicme 1 Briathra ar consan leathan is croch d bhframh Briathar samplach dn

An modh ordaitheach 1 u dnaim 2 u dn 3 u dnadh (s) 1 i dnaimis 2 i dnaig 3 i dnaids s dntar

An tscach lithreach dnaim dnann t dnann (s) dnaimid dnann sibh dnann (siad) dntar

An tscach caite dhn m dhn t dhn (s) dhnamar dhn sibh dhn (siad) dnadh

An tscach gnthchaite neamhsplech 1 u dhnainn 2 u dhnt 3 u dhnadh (s) 1 i dhnaimis 2 i dhnadh sibh 3 i. dhnaids s dhnta

An tscach gnthchaite splech n dhnainn, etc. an ndnt, etc.

An tscach fistineach

dnfaidh m dnfaidh t dnfaidh (s) dnfaimid dnfaidh sibh dnfaidh (siad) dnfar

161

An coinnollach neamhsplech 1 u dhnfainn 2 u dhnf 3 u dhnfadh (s) 1 i dhnfaimis 2 i dhnfadh sibh 3 i dhnfaids s dhnfa

An coinnollach splech n dhnfainn, etc. an ndnf, etc.

An foshuiteach lithreach go ndna m go ndna t go ndna (s) go ndnaimid go ndna sibh go ndna (siad) go ndntar

Is ionann foirmeacha don fhoshuiteach caite agus don ghnthchaite splech. An t-ainm briathartha: dnadh; gin. dnta; an aidiacht bhriathartha: dnta.
N thaispentar na hathruithe tosaigh ar an bhfoirm splech sna tbla rimnithe. Sna haicm ina dhiaidh seo n thugtar an fhoirm scartha ach uair amhin i ngach aimsir, agus gan forainm n ainmfhocal ina teannta.

Aon it a bhfuil fleiscn i liosta d'fhoirmeacha briathartha sa chaibidil seo feasta onadaonn an fleiscn na litreacha i gcl trom at i dtosach an liosta, e.g. in 14.34 -eadh = briseadh.

14.33 T roinnt foirmeacha ar leith i ngach aicme ag briathra rialta dar ts guta n f. Is ina dtosach at siad leithleach, agus t siad mar sin sa tsl channa i ngach aicme. Seo na haimsir ina bhfuil na foirmeacha sin, mar aon le foirmeacha na mbriathra l, fan. An tscach caite neamhsplech: d'l, d'lamar, ladh d'fhan, d'fhanamar, fanadh splech: l, lamar, ladh fhan, fhanamar, fanadh An gnthchaite

162 neamhsplech: d'lainn, -t, -adh, -aimis, -aids, -ta d'fhanainn, -t, etc. splech: lainn, -t, etc. fanainn, -t, etc. An coinnollach neamhsplech: d'lfainn, -f, -fadh, -faimis, -faids, -fa. d'fhanfainn, -f, etc. splech: lfainn, -f, etc. fanfainn, -f, etc.
N thugtar aon fhoirm splech sa chaibidil seo feasta ach i gcs briathra neamhrialta.

Fach 14.36. 14.34 Aicme 2 Briathra a bhfuil framh aonsiollach acu dar croch consan caol ach amhin cinn dar croch -gh; agus corrbhriathar a bhfuil framh ilsiollach aige (fach an tAguisn). Briathar samplach bris m.o. brisim, bris, -eadh, -imis, -ig, -ids, -tear t.l. brisim, -eann, -imid, -tear t.c. bhris, bhriseamar, briseadh t.g.c. bhrisinn, -te, -eadh, -imis, -ids, -t t.f. brisfidh, -fimid, -fear m.c.. bhrisfinn, -fe, -feadh, -fimis, -fids, -f f.l. brise, -imid, -tear ainm br. briseadh, gin. briste; aid. bhr. briste. 14.35 Dantar coimri (14.28) in infhilleadh na mbriathra deighil, feighil, saighid, taighid. Rimntear na briathra sin agus an briathar fuirsigh mar a dhanfa d mba deighl, feighl, saighd, taighd, fuirs ba fhramh dibh, ach amhin gurb ionann croch d'fhoirm scartha an

163 tscaigh chaite agus don fhramh: deighleann siad; d'fheighil s; shaighdfids; taighdim; ag fuirseadh. 14.36 Rialacha is inleanta i gcs gach aicme den d rimni nuair a ghabhann framh dar croch t n th (e.g. at, loit, leath, caith) foirceann dar ts t (e.g. -tar, -tear; -t, -te; -ta, -t; -ta, -te), dantar t de tt n tht: atar, loitear; leatar, caitear; d'at, loite; leat, chaite; d'ata, loit; leata, chait; ata, loite; leata, caite. gabhann framhacha dar croch b, c, g, m, p, r(r), rn, na foircinn -tha, -the in ionad -ta, -te san aidiacht bhriathartha: lbtha, glactha, bogtha, camtha, craptha, bearrtha; loiscthe, ligthe, creimthe, scaipthe, sirthe, carntha. ligtear bh, mh ar lr as foirceann na frimhe agus cuirtear -fa li chun an aidiacht bhriathartha a dhanamh: gabh, gafa; romh, rofa; leomh, leofa.

14.37 Aicme 3 Briathra fhramhacha ilsiollacha dar croch -il Rimntear iad mar a dhanfa d mba -l ba chroch d bhframh ach amhin go gcaolatear l roimh t agus i bhfoirceann an fhocail. Briathar samplach pacil m.o. paclaim, -ladh, -laimis, -laig, -laids, -iltear t.l. paclaim, -lann, -laimid, -iltear t.c. phacil, phaclamar, pacladh t.g.c. phaclainn, -ilte, -ladh, -laids, -ilt t.f. paclfaidh, -lfaimid, -lfar m.c. phaclfainn, -lf, -lfadh, -lfaimis, -lfaids, -lfa f.l. pacla, -laimid, -iltear ainm br. pacil, gin. pacla; aid. bhr. pacilte.

164 14.38 Aicme 4 Dornn briathra (framh ilsiollach ag a mbunite) ar consan caol is croch d bhframh. Fach an tAguisn. Chun na briathra seo a infhilleadh leathnatear an fhramh agus rimntear iad mar a dhantar le briathra Aicme 1 ach amhin i bhfoirm scartha an tscaigh chaite. Briathar samplach siil m.o silaim, siil, -adh, -aimis, -aig, -aids, -tar t.c. shiil, shilamar, siladh ainm br. sil, gin. siil, silta: aid. bhr. silta.
Maidir le dh ghinideach a bheith ag an ainm briathartha sil, fach 17.11.

14.39 Dantar coimri (14.28) in infhilleadh na mbriathra adhain, adhair, sleabhaic. Rimntear iad mar a dhanfa d mba adhn, adhr, sleabhc ba fhramh dibh ach amhin gurb ionann croch d'fhoirm scartha an tscaigh chaite agus don fhramh: adhnann siad; d'adhair s; sleabhctha 14.40 Aicme 5 Briathra fhramhacha aonsiollacha dar croch -igh, -aoigh, -eoigh, -iaigh, -igh, -uaigh, -igh. T f leathan agus t caol sna foircinn. Briathar samplach digh m.o. dim, -igh, -dh, -imis, -ig; -ids, -itear t.l. dim, -nn, -imid, -itear t.c. dhigh, dhmar, ddh t.g.c. dhinn, -ite, -dh, -imis, -ids, -it t.f. dfaidh, -faimid, -far m.c. dhfainn, -f, -fadh, -faimis, -faids, -fa f.l. d, -imid, -itear ainm br. d, gin. dite; aid. bhr. dite.

165 14.41 Aicme 6 Briathra fhramhacha aonsiollacha dar croch -igh. T f agus t caol sna foircinn. Briathar samplach pligh m.o. plim, -igh, -adh, -imis, -ig, -ids, -itear t.l. plim, -ann, -imid, -itear t.c. phligh, phlamar, pladh t.g.c. phlinn, -ite, -adh, -imis, -ids, -it t.f. phlifidh, -fimid, -fear m.c. phlifinn, -fe, -feadh, -fimis, -fids, -f f.l. pl, -imid, -itear ainm br. pl, gin. plite; aid. bhr. plite. 14.42 Aicme 7 Briathra fhramhacha aonsiollacha dar croch -gh. T f agus t caol sna foircinn. Briathra samplach cagh m.o. cam, -gh, -odh, -mis, -g, -ds, -tear t.l. cam, -onn, -mid, -tear t.c. chagh, chaomar, caodh t.g.c. chann, -te, -odh, -mis, -ds, -t t.f. cafidh, -fimid, -fear m.c. chafinn, -fe, -feadh, -fimis, -fids, -f f.l. ca, -mid, -tear ainm br. ca, gin. cate; aid. bhr. cate.

166 14.43 Aicme 8 Briathra fhramhacha aonsiollacha dar croch -igh ar lorg consain n ar lorg guta ghairid at ar lorg consain. T f agus t caol sna foircinn, agus t guta gairid roimh t agus gh. Briathar samplach guigh m.o. gum, guigh, -odh, -mis, -g, -ds t.l. gum, -onn, -mid, guitear t.c. ghuigh, ghuomar, guodh t.g.c. ghunn, ghuite, -odh, -mis, -ds, ghuit t.f. gufidh, -fimid, -fear m.c. ghufinn, -fe, -feadh, -fimis, -fids, -f f.l. gu, gumid, guitear ainm br. gu, gin. guite; aid. bhr. guite.

AN DARA RIMNI DE NA BRIATHRA RIALTA 14.44 Briathra ar -eoidh n -idh is croch dibh sa tr pearsa den fhistineach at sa dara rimni.

14.45 Aicme 9 Briathra fhramhacha ilsiollacha dar croch -aigh: Briathar samplach tosaigh m.o. tosam, -igh, -odh, -mis, -g, -ds, -tear t.l. tosam, -onn, -mid, -tear t.c. thosaigh, thosaomar, tosaodh t.g.c. thosann, -te, -odh, -mis, -ds, -t t.f. tosidh, -imid, -far m.c. thosinn, -f, -dh, -imis, -ids, -fa

167 f.l. tosa, -mid, -tear ainm br. tos, gin. tosaithe; aid. bhr tosaithe.

14.46 Aicme 10 Briathra fhramhacha ilsiollacha dar croch -igh ar lorg consain (ach amhin fuirsigh, 14.35). Rimntear iad mar a dhantar le haicme 9 ach amhin mar a leanas: Briathar samplach drigh t.f. dreoidh, -imid, -far m.c. dhreoinn, -f, -dh, -imis, -ids, -fa ainm. br. dri, gin. drithe; aid. bhr. drithe.

14.47 Aicme 11 Briathra coimrithe fhramhacha ilsiollacha dar croch -ail, -ain, -air. Fach an tAguisn. Briathar samplach cosain m.o. cosnam, cosain, -odh, -mis, -g, -ds, -tear t.l. cosnam, -onn, -mid, -tear t.c. chosain, chosnaomar, cosnaodh t.g.c. chosnann, -te, -odh, -mis, -ds, -t t.f. cosnidh, -imid, -far m.c. chosninn, -f, -dh, -imis, -ids, -fa f.l. cosna, -mid, -tear ainm br. cosaint, gin. cosanta; aid. bhr. cosanta.

14.48 Aicme 12 Briathra coimrithe fhramhacha ilsiollacha dar croch -il, -in, -ir, -is ar lorg consain (ach fach 14.35). Fach freisin an tAguisn.

168 Rimntear iad mar a dhantar le haicme 11 ach amhin mar a leanas: Briathar samplach coigil t.f. coigleoidh, -imid, -far m.c. choigleoinn, -f, -dh, -imis, -ids, -fa ainm br. coigilt, gin. coigilte; aid. bhr. coigilte.

14.49 Aicme 13 Dornn briathra fhramhacha ilsiollacha nach gcoimrtear. Fach an tAguisn. Rimntear freastail, taistil, lorg, tarla mar a dhanfa d mba freastalaigh, taistealaigh, lorgaigh, tarlaigh ba fhramh dibh ach amhin gurb ionann croch d'fhoirm scartha an tscaigh chaite agus don fhramh: freastalaonn siad; thaistil s; lorgids; ag tarl. Rimntear aithris, dolaim, foghlaim, fulaing, tarraing, tuirling mar a dhantar le haicme 12 ach amhin nach gcoimrtear iad.

NA BRIATHRA NEAMHRIALTA 14.50 Abair m.o. abraim, abair, -dh, -imis, -ig, -ids, abairtear t.l. deirim, deir, -imid, -tear t.c. dirt, dramar, dradh t.g.c. deirinn, -te, -eadh, -imis, -ids, -t t.f. darfaidh, -faimid, -far m.c. darfainn, -f, -fadh, -faimis, -faids, -fa f.l. deire, -imid, -tear ainm br. r, gin. rite; aid. bhr. rite. 14.51 Beir

169 Rimntear mar a dhantar le bris ach amhin mar a leanas: t.c. rug, rugamar, rugadh t.f. barfaidh, -faimid, -far m.c. bharfainn, -f, -fadh, -faimis, -faids, -fa ainm br. breith, gin. breithe, beirthe; aid. bhr. beirthe.

14.52 B m.o. bm, b, -odh, -mis, -g, -ds, -tear t.l. neamhsp. tim (t m), t, -imid, -thar t.l. coibh. atim (at m), at, -imid, -thar t.l.splech fuilim (fuil m), fuil, -imid, -tear t.l.splech nlim (nl m), nl, -imid, -tear (i gcumasc le n). t.g.l. bm, -onn, -mid, -tear t.c.neamhsp. bh, bhomar, bhothas t.c.splech raibh, rabhamar, rabhthas t.g.ch. bhnn, -te, -odh, -mis, -ds, -t t.f. beidh, -mid, -fear m.c. bheinn, -ife, -adh, -imis, -ids, -if f.l. raibh, rabhaimid, rabhthar f.c. beinn, -ife, -adh, -imis, -ids, -if ainm br. bheith, gin. -- aid. bhr. --. 14.53 Clois agus Cluin Rimntear mar a dhantar le bris ach amhin sa tscach caite. T an tscach caite canna acu: t.c. chuala, chualamar, chualathas

170 ainm br. cloisteil gin. cloiste aid. bhr. cloiste cluinstin 14.54 Dan Rimntear mar a dhantar le dn ach amhin mar a leanas: t.c.neamhsp. rinne, rinneamar, rinneadh t.c.splech dearna, dearnamar, dearnadh n t.c. dhein, dheineamar, deineadh ainm br. danamh, gin. danta; aid. bhr. danta. 14.55 Faigh Rimntear mar a dhantar le bris ach amhin mar a leanas: t.c. fuair, fuaireamar, fuarthas t.f.neamhsp. gheobhaidh, gheobhaimid, gheofar t.f.splech faighidh, -imid, -fear m.c.neamhsp. gheobhainn, gheof, -dh, -imis, -ids, gheofa m.c.splech faighinn, -fe, -eadh, -imis, -ids, -f ainm br. fil, gin. fla, faighte; aid. bhr. faighte. 14.56 Feic Rimntear mar a dhantar le bris ach amhin mar a leanas: t.c. neamhsp. chonaic, chonaiceamar, chonacthas t.c. splech faca, facamar, facthas ainm br. feiceil, gin. feicthe; aid. bhr. feicthe. 14.57 Ith Rimntear mar a dhantar le bris ach amhin mar a leanas: t.f. osfaidh, -faimid, -far cluinte cluinte.

171 m.c. neamhsp. d'osfainn, -f, -fadh, -faimis, -faids, -fa m.c. splech osfainn, etc. ainm br. ithe, gin. ite; aid. bhr. ite. 14.58 Tabhair m.o. tugaim, tabhair, -adh, -aimis, -aig, -aids, -tar t.l. tugaim, -ann, -aimid, -tar t.c. thug, thugamar, tugadh t.g.c. thugainn, -t, -adh, -aimis, -aids, -ta t.f. tabharfaidh, -faimid, -far m.c. thabharfainn, -f, -fadh, -faimis, -faids, -fa f.l. tuga, -aimid, -tar ainm br. tabhairt, gin. tugtha; aid. bhr. tugtha. 14.59 Tar m.o. tagaim, tar, -adh, -aimis, -aig, -aids, -tar t.l. tagaim, -ann, -aimid, -tar t.c. thinig, thngamar, thngthas t.g.c. thagainn, -t, -adh, -aimis, -aids, -ta t.f. tabharfaidh, -faimid, -far m.c. thiocfainn, -f, -fadh, -faimis, -faids, -fa f.l. taga, -aimid, -tar ainm br. teacht, gin. teachta; aid. bhr. tagtha.
sidtear tig (thig) (athfhoirm lithreach) sa fhrsa tig (thig) liom (= is fidir liom), agus tigim, -eann, -imid, -tear, in ionad tagaim, -ann, -aimid, -tar, i bpirteanna den Ghaeltacht.

14.60 Tigh Rimntear mar a dhantar le pligh ach amhin mar a leanas:

172 t.c. neamhsp. chuaigh, chuamar, chuathas t.c. splech deachaigh, deachamar, deachthas t.f. rachaidh, -aimid, -far m.c. rachainn, -f, -adh, -aimis, -aids, -fa ainm br. dul, gin. dulta; aid. bhr. dulta. DEILBHOCHT NA COPAILE 14.61 Briathar uireasach is ea an chopail. T na foirmeacha seo a leanas ar iarraidh uaithi: an modh ordaitheach, na foirmeacha tite, na saorbhriathra, an t-ainm briathartha, an aidiacht bhriathartha. T an chopail neamhrialta le cois bheith uireasach. 14.62 Nl ach dh fhoirm shimpl ag an gcopail (is sin, dh fhoirm nach bhfuil aon fheidhm eile acu ach feidhm briathair) is, foirm na n-aimsir promha: is b mhaith ;is amhlaidh at ba, foirm na n-aimsir stairila: cat ba ea ; ba lch an duine Ach t roinnt mhaith foirmeacha comhshuite ag an gcopail, foirmeacha a bhfuil feidhm eile acu i dteannta feidhm briathair. Is at sna foirmeacha comhshuite n cumaisc den chopail agus na mreanna briathartha an, go, n, nach na cnaisc a, go, nach, m, mura, , sula na forainmneacha ceisteacha c (= cad), c na ramhfhocail de, do, agus ramhfhocail eile dr croch guta. T an chopail bite ar fad i gcuid de na focail eile sin sa tsl nach bhfuil aon difrocht idir foirm an chumaisc agus foirm an fhocail eile. 14.63 Amach dhornn foirmeacha a sidtear i nguonna is fidir dh roinn a dhanamh de na foirmeacha copaileacha uile, idir shimpl agus chomhshuite (1) foirmeacha na n-aimsir promha; (2) foirmeacha na n-aimsir stairila. N aithntear idir mhodhanna n aimsir,

173 uimhir n phearsana, taobh istigh de gach roinn. Is an comhthacs a chuireann an modh agus an aimsir, etc., in il. 14.64 Foirmeacha dr croch -b agus foirmeacha dr croch -bh, n sidtear iad ach, i gcsanna irithe, roimh ghuta n roimh fh a bhfuil guta ina dhiaidh. 14.65 Foirmeacha Promha na Copaile An Modh Foshuiteach Lithreach (Gu) dearfach: gura, gurab: gura sln an scala; gurab amhlaidh duit diltach: nra, nrab: nra fearrde th ; nrab duit Foirmeacha Promha Eile riteasach dearfach
a) Sa phromhchlsal agus ar lorg arae, mar, n, ir i gcsanna irithe (31.1)

ceisteach dearfach an diltach nach

diltach n

is

b) An fhoirm choibhneasta (i) dreach (ii) neamhdhreach c) I bhfochlsail eile Sampla: a) is b mhaith ; n capall g ; an for sin? nach ea? nl s anseo arae (mar, n, ir) is l saoire b)(i) an fear is fearr; rud nach for b)(ii) an t ar leis ; aon duine arb eol d an freagra; cailn nach cuimhin li m is ar, arb gur, gurb nach nach nach an nach

174 c) slim nach fi scilling ; an bhfuil a fhios agat an for ? nl a fhios agam an ea n nach ea.

Focail a bhonn i gcumasc le is m ms s

cnasc

forainm

Ramhfhocal

mura mura murab

sula sular sularb

c c cr

c c crb

do dar darb

faoi, i, le, tr: faoinar, etc.

Foirmeacha de shaghas (a) thuas is ea ms, s. N sidtear iad ach i gclsail dhearfacha:ms maith leat; s t an captaen Mura(b), nach a sidtear i gclsail dhiltacha ina n-ionad: mura mian leat; murab sin ; nach ireannach . Foirmeacha de shaghas (b) (i) is ea c, c; c h? c haois th? Foirmeacha de shaghas (b) (ii) is ea c, cr, crb, dar(b), faoinar, etc.: cr dobh th? crb as ? dn dar teideal (darb ainm) "Uaigneas"; it inar mian (inarb aoibhinn) liom cna; scal faoinar deacair (faoinarb asca) labhairt. Foirmeacha de shaghas (c) is ea mura(b), sular(b): mura for ; murab amhlaidh at; sular fidir leis ir; sularb igean duit. 14.66 Gur/gurb Is gnch go n-aithntear idir na csanna ina n-sidtear gur agus gurb mar seo: l gur a sid

roimh chonsan: gur bre liom

175 roimh ainmfhocal de ghnth: gur amadn (fear cronna, etc.) roimh ramhfhocal: gur ag (le, etc.) Sen at siad roimh fhorainm ramhfhoclach: gur uathu a fuarthas roimh dhobhriathar nach dobhriathar aidiachtach (de ghnth): gur inn a d'imigh s roimh , , iad, eisean, ise, iadsan, ms gnomha n cuspir ainm bhriathartha an forainm: gur a theacht is ceart; gur a bhaili a chreideann s is fearr roimh aidiacht dar ts consan: gur maith an fear . l gurb a sid roimh ghuta i gcsanna irithe

roimh ea, , , iad, eisean, ise, iadsan nuair nach gnomha n cuspir ainm bhriathartha iad: gurb ea; gurb is cis leis roimh aidiacht dar ts guta (de ghnth): gurb lainn an l roimh an dobhriathar amhlaidh agus roimh dhobhriathar aidiachtach: gurb amhlaidh at; gurb annamh a thagann s; gurb airde a lim Toms roimh ainmfhocal dar ts guta i mnla irithe: gurb il leis; gurb acmhainn (igean, eol) dibh. 14.67 Roimh ghuta a sidtear na foirmeacha eile dar croch -b; agus roimh chonsan a sidtear mura, gura, nra agus na foirmeacha (taobh amuigh de gur) dar croch -r.

14.68 sidtear go mb' roimh fidir, fi sna mnla deir (ceapann, etc.) s go mb'fhidir go (gur, nach, etc.); ionas go mb'fhi sinn geallna Chrost. 14.69 Dantar cumasc de is ea (, , iad) uaireanta: sea, (s, s, siad).

14.70

Foirmeacha Stairila na Copaile

Riteasach ceisteach

176
dearfach (d) Mar at in 14.65(a), agus ar lorg na gcnasc d, m, (i gclsail dhearfacha) (e) An fhoirm choibh. (i) dreach (ii) neamhdhreach ba, ab ar, arbh (f) I bhfochlsail eile gur, gurbh nr, nrbh nr, nrbh nr, nrbh ar, arbh nr, nrbh ba, b' Diltach nor, norbh dearfach ar, arbh diltach nr, nrbh

Sampla: d) cat ba ea ; ba fhlaithiil an fear ; b'lainn an l ; nor mhaith liom tos; norbh Mire ; ar mhiste leat su? arbh fhearr leat ceol? nr chir d imeacht? nrbh iad na cladhair iad? e)(i) an rud ba dheise; an bhean ab ige (ab fhearr); an teanga nr dheacair a thuiscint; an cairdinal nrbh easpag. e)(ii) an t ar leis an leabhar; d'imigh aon chratr arbh fhidir leis al; an bhean nr cheoltir a mac; an gasr nrbh fhi leis baint de f) dirt s gur pheaca ; cheap s gurbh amadn m; thuigeamar nr leor punt; chruthaigh s nrbh fhidir a dhanamh; d'fhiafraigh Pl de ar gh sin; ceistodh arbh fin an bhanaltra; n raibh a fhios aige arbh fhor n nrbh fhor (ar chuimhin leo n nr chuimhin leo.

Focail a bhonn i gcumasc le is mura

cnasc

forainm

ramhfhocal

sula

do

177
murar murarbh sular sularbh cr crbh cr crbh dar darbh

Foirmeacha de shaghas (e) (i) is ea cr, crbh, cr, crbh: cr chs ? crbh iad? cr locht orm ? crbh ionadh? Foirmeacha de shaghas (e) (ii) is ea cr, crbh, dar(bh): cr dobh Mire? cr leis ire roimh theacht na nGael? crbh as na Lochlannaigh? fear dar shloinne Mac Piarais; glach darbh ainm Sadanta. Foirmeacha de shaghas (f) is ea murar, murarbh, sular, sularbh, faoinar, faoinarbh: murar chapall ; murarbh an ; sular chuimhin li; sularbh fhidir liom; an crann faoinar chuimhin liom an t-r a chur; an it d inarbh aoibhinn binnghuth an. 14.71 Roimh fhocail dar ts fhl-, fhr-, agus roimh chonsan ar bith eile nach f, a sidtear ba agus na foirmeacha dar croch r. Roimh ghuta, n fh a bhfuil guta ar a lorg, a sidtear na foirmeacha eile, ach amhin go n-sidtear ba (in ionad b') roimh ea, , , iad, eisean, etc. N sidtear an cumasc crbh ach roimh , , iad, eisean, etc. N dhantar cumasc den chopail stairiil choibhneasta dhreach agus c nuair nach forainm pearsanta a leanann c: crbh ; ach c ab fhearr? c ba chaptaen oraibh?
sidtear go mb' sa mhnla: dirt (cheap, etc.) s go mb'fhidir go (gur, nach, nr) etc.

BRIATHRA UIREASACHA 14.72 Arsa Nl ach dh fhoirm ag an mbriathar seo, ar agus arsa, agus sidtear iad araon san aon aimsir amhin at aige, an tscach caite. San insint dhreach amhin a sidtear . N bhaintear feidhm as ar ach roimh seisean, sise, siadsan. Baintear feidhm as arsa roimh aon ainmn: "C th fin?" ar seisean (arsa Toms (mise, mo dhuine) N gnch forainm pearsanta gan treisi a sid le arsa.

178 Foirm eile: "c th fin?" a deir (dirt) s. 14.73 Dar Nl ach an t-aon fhoirm amhin ag an mbriathar seo. Sa tscach is gnch a sid, agus leanann an ramhfhocal le : Mire a dirt , dar liom; dar liom gur Mire a dirt . sidtear dar san insint dhreach agus sa chlaoninsint araon: chonaic s scamall dar leis; dar leis go bhfaca s scamall. 14.74 Dbair Foirm an tscaigh chaite amhin at ag an mbriathar seo: dbair dom bs a fhil; dbair go bhfaighinn bs. 14.75 Aitim Sa chad phearsa, uatha agus iolra, den tscach lithreach is m a sidtear : aitim(id) ort, a Thiarna. Atach an t-ainm briathartha.

179 15 COMHRIR AN BHRIATHAIR

180 AN MODH ORDAITHEACH 15.1 Nl ach am amhin i gceist sa mhodh ordaitheach: an fistineach. Is iad seo na csanna ina n-sidtear lchun ord n achain a liri: ist liom; maith d; n caitear tobac; n cluinim trcht air li gclsal faomhach (tr pearsa, b): bodh nach dtuigim , tuigim as; is cs liom , bodh nach bhfuil aithne agam air li gclsal neamhchiseach: stadadh an fhearthainn n n stadadh, rachaidh m a shnmh. AN MODH TSCACH 15.2 Is de rir rialacha 14.4-5 go hiondil a sidtear aimsir an mhodha thscaigh chun am an ghnomhaithe a liri: tiocfaidh s amrach agus ceannidh s an talamh; deir s go mbeidh s in am feasta c go mbodh s danach anuraidh; thosaigh s ag gol nuair a chuala s an scal; t s chomh cill inniu agus a bheidh s choche. Tugtar na heisceachta is tbhachta in 15.3-4. Na rialacha at in 15.5-14, t siad faoi rir rialacha 15.23-28. 15.3 T aimsir lithreach ag gach briathar li gcuntas reatha ar an raidi, etc.: cromann s sos, ardaonn an sliotar agus buaileann, agus tann s thar an trasnn. li ndeasghntha eaglasta agus i bpaidreacha: baistim th in ainm an Athar, etc.; cuirimid sinn fin faoi do choimirce, a Naomh-Mhthair D. lsa lithreach stairiil. 15.4 I gcomhr agus in ridocht, fach, nl aon tscach lithreach de ghnth ach ag b, is agus ag briathra a lironn gnomh na gcadfa agus na haigne: feicim, cloisim, motham, ceapaim, creidim, deirim, etc. I gcs na mbriathra sin cuireann an comhthacs in il de

181 ghnth c acu lithreach n gnthlithreach at i gceist: cloisim anois ; cloisim gach maidin . I gcs an bhriathair b is foirm bhriathartha a lironn : t m saor [anois]; bm saor [gach trthnna]. M t leannachas sa ghnomh is minic an lithreach in ionad an ghnthlithrigh: c bhfuil t i do chna? t t site sa luaith ar fad le dana; t m chloisteil sin riamh; t s ag dul chun cinn anois. 15.5 Is an lithreach leannach is ceart in abairt mar c huair at sibh ag brath psadh? toisc go dtuigtear don chainteoir go bhfuil an rud socair cheana fin. Agus tr analach leis an saghas abairte sin, is minic lithreach an bhriathair b in it an fhistinigh in abairt mar tthar chur amrach; t ceolchoirm againn sa scoil anocht; timid ag filleadh D Mirt. Ach i gcs aon bhriathar eile is an fistineach is gnch a sid nuair at am fistineach i gceist.
Is fidir an aimsir chaite a sid i gclaoninsint ar an lithreach sin thuas: dirt s go rabhthas chur an l a bh chugainn.

15.6 Is an aimsir fhistineach a lironn am fistineach (ach amhin ar lorg m): nuair a thiocfaidh t amrach (Barla: when you come tomorrow); b cinnte go ndanfaidh t staidar ar an leabhrn (Barla: be certain to study the booklet); aon duine a dhanfaidh fiach ar ainmhithe fiine feasta (Barla: henceforth any person who hunts wild animals). 15.7 Is an aimsir ghnthlithreach a lironn am fistineach chomh maith le ham

gnthlithreach ar lorg m: danaim gach l m bhonn am agam; danfaidh m amrach m bhonn am agam. Ach sidtear an aimsir lithreach ms am lithreach at i gceist: danfaidh m anois m t am agam. 15.8 Ms gn igin de chrsa an tsaoil i gcoitinne agus nach gnomh ar leith at i gceist is minic a sidtear in ionad an ghnthlithrigh

182 ltscach lithreach an bhriathair b m t leannachas i gceist lfistineach briathar ar bith mura bhfuil leannachas i gceist: sin mar a oibronn meara sainte, an t a dtiocfaidh s air nl foighne aige fanacht go ndana cad pingin an punt d; n shsidh aon n ach ln na lmh; an rud nach bhfuil ionat ndr n thiocfaidh t in ifeacht leis; nuair at an duilleog feoite is beag an t-aithle a scoiltfidh den chraobh ; m t duine bh danfaidh s a dhcheall ar theacht i dtr. 15.9 Nuair is riachtanas a chiallaonn an briathar caith sidtear an aimsir fhistineach chun am lithreach n am fistineach a liri mura dtagann m (15.7) roimhe: caithfidh s go bhfuil s tinn; caithfidh m dul anois agus amrach; ach m chaithim dul anois (amrach). Ms am gnthlithreach, fach, at i gceist sidtear an aimsir ghnthlithreach go hiondil: caithim dul ann gach l. 15.10 Cuirtear an fistineach in ionad an lithrigh leannaigh uaireanta: c rachaidh t? (= c bhfuil t ag dul?) 15.11 sidtear an tscach lithreach mar lithreach stairiil in ionad an tscaigh chaite d'fhonn beochta: ar chloisteil na cainte sin d cuireann s a cheann sa doras, fachann in airde ar na ralta tamall agus casann isteach. 15.12 sidtear lithreach na copaile de ghnth roimh fhocal a thugtar amach as abairt lena threisi, cib am at i gceist: an tinn a bh Eibhln? n leatsa a rachaids (thids, chuaigh siad). Agus sa chlaoninsint fin sidtear : d'fhiafraigh s dom an tinn a bh Eibhln.
Fadtar an chopail stairiil a sid freisin roimh fhorainm pearsanta, 3 pearsa: arbh (an) Sen a rinne an obair?

15.13 Is minic tscach lithreach an bhriathair b in it an fhistinigh, agus an tscach caite in it an choinnollaigh, in iarbheart abairte coinnolla chun cinnteacht a liri: t an t-dh air mura bhfgtar ar an tr fholamh ; m thann t ann t deireadh leat; d rachf coiscim

183 amhin eile bh t marbh; murach Pl bh mo chos briste; bh iasc le fil ach olcas na hoche. 15.14 sidtear an aimsir chaite shimpl i nGaeilge it a mbeadh an lithreach foirfe n an caite foirfe sa Bharla: n rabhamar ann fs; mar a dirt m; m'inon Cit a bh in Albain fad a phs . Mar an gcanna is an lithreach simpl n an caite simpl is gnch roimh an bhfocal riamh: an bhfaca t riamh ? (Barla: Have you ever...); t s mar sin riamh anall. (Barla: It has been ...); nor chualamar riamh roimhe sin . (Barla: We had never ...);

AN MODH COINNOLLACH 15.15 sidtear an modh coinnollach sna csanna seo: li gclsal ainmfhoclach ar lorg briathair stairiil chun am a liri at fistineach n caite thaobh am an bhriathair sin (15.23): cheap s go rachainn inn (inniu, amrach). lin iarbheart abairte coinnolla m t coinnoll iata ann: d'eitleoinn go dt an ghealach d ligt dom; bhrisf mo chos murach tusa; scrobhfainn fin mura scrobhfsa. Ach fach 15.13. lin ionad an ghnthchaite uaireanta: san am sin mhardh s caora gach maidin. li leath-chlaoninsint mar a lirtear smaointe duine igin san am at thart faoi eachtra a bheadh roimhe amach: Bh a fhios aige cad a dhanfadh s. Thabharfadh s cuairt i gceann seachtaine ar an teach a raibh Nuala ann. Dhanfadh s a chomhr li agus d'inseodh s gach rud di. Ansin ghlanfadh s leis go hAlbain agus phsfa agus Mire go fintach m psadh aon fhear riamh go fintach. li gclsail aidiachtacha den saghas seo a leanas ina bhfuil an ramhtheachta saor: bia an-mhaith , an t a bheadh cleachta leis.

lchun maol ar cheist n ar riteas le cirtis, cthaileacht, etc.:

184 N bheadh lasn

agat? T; an dtabharf dh phunt sicra dom, le do thoil? Tabharfaidh, go deimhin, a bhean uasal; an gcaithfe toitn? Caithfidh, go raibh maith agat.
Fach gur sa tscach at na freagra thuas.

lchun fearg, mfhoighne, etc., a liri: n bheinn gafa leo mar lampa; ar mhiste leat do hata a bhaint dot? bhrisfinn a mhuinel; bhuail m thalamh an doras ach n oscldh s . lle rchinnteacht a sheachaint: cheapf go bhfuil s tinn; ba dhigh leat gur marbh a bh s. lchun fidearthacht n dualgas a liri: c bhfuil siad? N bhfaighinn a r; d'fhadf teacht amrach. B'fhidir ; oscail . N fhadfainn (N thiocfadh liom); ba chir duitse su sos ach b'fhearr dise ir. lmar fhreagra ar cheist reitriciil sa tscach lena liri nach bhfadfadh ach freagra amhin a bheith ar an gceist sin: C rachaidh t anois? C rachainn ach ar ais abhaile? Cad a dhanfaimid feasta gan adhmad? Cad a dhanfaimis ach min a dh? Card a dhanfadh mac an chait ach luch a mhar? li gceist reitriciil chun tobainne n ionadh in am caite a liri: c bheadh ann ach Sen? card a chloisfinn ach glr duine? li gceist reitriciil chun br dhiltach a threisi: c a chreidfeadh ? c a cheapfadh go...? c a shamhldh d ?
N sidtear an coinnollach i gceist reitriciil at ina foirm threise ar riteas diltach i dtaobh forais: cad a bh ann ach leanbh? (= n raibh ann ...)

li gcomparid irithe a bhfuil samhail iontu: thit an fear mar a thitfeadh sac folamh; bh s ag airnen ars mar nach bhfgfadh s an baile riamh. (Barla:... as if he had never left...).

185
N sidtear an coinnollach (mura bhfuil cis igin eile leis) i gcomparid idir dh n a tharla n a tharlidh (dar leis an gcainteoir): d'imigh s mar a thinig s; imeoidh s mar a thiocfaidh s.

lag iarraidh ar dhuine abairt a athr n a dhanamh nos soilire: Ar chuala t an t-eitlen? Cad a chloisfinn? lchun am caite a liri ar lorg dbair: dbair go marfa arir ; dbair go dtitfinn inn.
Maidir leis an gcoinnollach in ionad an fhoshuitigh, fach 15.18-22.

AN MODH FOSHUITEACH 15.16 sidtear an foshuiteach lithreach chun gu a chur i gcill: go dtaga do rocht; nr fhille s; nrab amhlaidh duit. Is minic a fhgtar an briathar ar lr: r dtubaiste leis! sln an scala! Dia dr sbhil! 15.17 sidtear an foshuiteach lithreach go minic, in ionad an ghnthlithrigh agus an fhistinigh, nuair is aimsir phromha at ag briathar an uaschlsail li gclsail ama ar lorg go, n go, sula, ach a: is gearr go dtaga (dtiocfaidh) s; n fada go raibh (mbeidh) sin le r agatsa; fanadh (fanann, fanfaidh) s go dt an Fhile Bhrde amach; n tagaig (n thiocfaimid) isteach [n] go dt (rachaidh) an ghrian a lu; beidh siad ann sula mbuailtear (mbuailfear) clog an aingil; gheobhaimid an scal iomln ach a dtaga (dtiocfaidh) Pl.
N sidtear an foshuiteach lithreach ar lorg aon chnaisc eile i gclsail ama: imreoidh s leis go dt nach mbeidh aon phingin fgtha aige.

li gclsail aidhme ar lorg go, n go, sula: tabhair (tugaim, tabharfaidh s) chuige na nuachtin [n] go l (lifidh) s iad; osclads (osclaonn siad, osclidh siad) na fuinneoga sula n-im siad. Ach fach 15.21 n. li gcadbheart oscailte ar lorg mura: immis (imeoimid, immid) mura dtaga s go luath.

186 15.18 Nuair at br dhiltach ag an gclsal aidhme is fidir an coinnollach a sid. Is is gnch ar lorg le heagla (ar eagla) go, ar fhaitos go, gan fhios nach: irigh as ar fhaitos go gcloisf th; seachain le heagla go n-ionsdh an tarbh th; n gabh amach rfhada gan fhios nach titim le faill a dhanf. 15.19 sidtear an coinnollach uaireanta in ionad an fhoshuitigh i gclsail dheimhneacha aidhme: guigh orm ionas go bhfaighinn (go bhfaighe m) na grsta is cu. 15.20 sidtear an foshuiteach caite n an coinnollach ar lorg d, mura i gcadbheart iata: d dtinn (rachainn) ann inn (anois, amrach) gheobhainn an t-r; mura dtinn (rachainn) rachfsa.
Is an coinnollach amhin is gnch i gcadbheart iata ar lorg aon chnaisc eile: ar acht (ar shala, ar chuntar) go (nach) gceanninn ; ach go gceanninn .

15.21 sidtear an foshuiteach caite n an coinnollach nuair is aimsir stairiil at sa phromhchlsal ar lorg go, n go, sula, i gclsail aidhme: d'fhan (d'fhanadh, d'fhanfadh) s ag baile go dtadh (rachadh) an Fhile Brde amach; thinig (thagadh, thiocfadh) s isteach sula bhfeict (bhfeicf) .
N gnch an foshuiteach a sid ar lorg aon chnaisc eile, ar shl go (nach), chun go (nach), etc.: sheas s ar shl go bhfadfadh s an troid a fheiceil; tabhair chuige an leabhar i dtreo go lifidh s .

Nl aidhm i gceist san abairt rug s ar an tseanbhean gur chuir s ina su sa chinne , agus t an aimsir channa sa d chlsal.

15.22 Agus sidtear an foshuiteach caite n an coinnollach nuair is aimsir stairiil at sa phromhchlsal ar lorg go, n go, sula, ach a, m t aon choincheap eile le cois ama i gceist a dhanfadh an gnomh hipitiseach ar dhigh igin: bh caoga nimad le feitheamh ag na go (sula) dtagadh (dtiocfadh) an traein.
Leath-chlaoninsint at san abairt sin thuas. Tthar ag breathn an chis tr aigne na, agus gan a fhios aici san am go mbeadh an traein ann go cinnte i gceann an chaoga nimad sin.

187 Ach ms clsal nach bhfuil aon n i gceist ann ach an t-am, aimsir an uaschlsail a bhonn sa chlsal ama dar ts go, etc.: d'fhan s ag baile go ndeachaigh an Fhile Bhrde amach; thinig s isteach sula ndeachaigh an ghrian a lu; n choinnodh s cuimhne air ach go n-imodh an phian.

AIMSIR STAIRILA IN IONAD AIMSIR PROMHA 15.23 Nuair at clsal ainmfhoclach faoi rir ag uaschlsal a bhfuil aimsir phromha ann, agus go ndantar aimsir stairiil den aimsir phromha sin, is gnch na hathruithe seo a leanas a dhanamh ar an aimsir sa chlsal ainmfhoclach agus i ngach clsal eile at faoi rir ag an gclsal ainmfhoclach ltscach lithreach > tscach caite ltscach gnthlithreach a lironn am gnthlithreach > tscach gnthchaite ltscach gnthlithreach a lironn am fistineach > modh coinnollach ltscach fistineach > modh coinnollach lfoshuiteach lithreach > foshuiteach caite n modh coinnollach. N athratear aimsir ar bith at stairiil cheana fin.

Aimsir Promha Geallaim don Athair sora nach n-lfaidh m deoir ars go dt m i dtalamh m leigheasann s an leanbh.

Aimsir Stairila Gheall m don Athair sora nach n-lfainn deoir ars go dtinn i dtalamh d leigheasfadh s an leanbh.

T a fhios acu go bhfuil s caoga bliain d'aois m t s

Bh a fhios acu go raibh s caoga bliain d'aois m bh s

188 bliain. bliain.

Is eol dinn go dtann s an cngar nuair a bhonn s tirim mura mbonn a fear li.

B'eol dinn go dtadh s an cngar nuair a bhodh s tirim mura mbodh a fear li.

15.24 Dantar na hathruithe canna m t ainm briathartha n frsa ainm bhriathartha in ionad an chlsail ainmfhoclaigh. Aimsir Promha Teastaonn uathu a thabhairt abhaile chomh luath agus is fidir , cib it arb as Aimsir Stairila Theastaigh uathu a thabhairt abhaile chomh luath agus ab fhidir , cib it arbh as , i dtreo go dtabharfar airedtreo go dtabharfa aire cheart d. cheart d.

Eisceachta rialacha 15.23, 15.24 15.25 I gcsanna ina n-sidtear an coinnollach sa phromhchlsal mar mhaol ar cheist n ar riteas, n mar liri ar mhfhoighne, etc., n chun rchinnteacht a sheachaint, is minic nach n-athratear aimsir an fhochlsail: b'fhidir go dtiocfainn m bhonn am agam; ba chir duit tos nuair a ghlanfaidh an aimsir; cheapf go bhfuil an bhisteach chugainn. Sa chlaoninsint ar abairt mar sin, aimsir stairila ar fad is iondil a bheith ann (ach fach 15.26-27) ar lorg briathair stairiil: dirt s go gceapf go raibh, etc. 15.26 N gnch an chopail treise a dhanamh stairiil i bhfochlsail: bh a fhios agam gur agat a bh an ceart; b'fhidir nach mrn a darfadh s feasta; dirt s gur chir gur agatsa a bheadh an t-eolas; d'fhiafraigh Eoin dom an tinn a bh Mirn.

189 15.27 N athratear an aimsir, de ghnth, i gcs frinne uil: dirt an sagart go bhfuil Dia sna flaithis; n raibh a fhios aige gurb ionann anois cad pingin agus punt. 15.28 T feidhm na haimsire stairila caillte ar fad sa fhrsa b'fhidir ms am lithreach n gnthlithreach at i gceist: b'fhidir go bhfuil (mbonn, dtuigeann). Ach sa chlaoninsint: dirt s go mb'fhidir go raibh, etc.

FOIRMEACHA NEAMHPHEARSANTA 15.29 Is iad na saorbhriathra na foirmeacha neamhphearsanta is coitianta. sidtear iad nuair nach mian n nach g n nach fidir an gnomha a lua. 15.30 Is minic a fhreagraonn an saorbhriathar aistreach don fha chasta at i dteangacha eile: go ndantar do thoil; deisodh an rothar; osclatear an doras in ainm an r. 15.31 sidtear an saorbhriathar neamhaistreach freisin: tthar chugat; thngthas suas leo; is ann a chuathas (rachfa, thit, etc.). 15.32 Uaireanta bonn an gnomha soilir c nach luaitear : "Thinig m, a r," arsa Mac Conglinne, "chun a fhiafra conas atthar inniu" "Dar mo bhriathar," arsa Cathal (an r), "n rabhthas riamh nos measa agus n bheifear go brch." Is fidir freagra dreach a sheachaint leis an saorbhriathar. "Beidh t ag teacht go dt an misean, a Mhrtain." " beifear ann, a Athair. Beifear ann." Fach freisin d'ionsaigh siad an leora agus maraodh beirt de na saighdiir. (Nl s rite go dreach gurbh iad an lucht ionsaithe a rinne an mar.) 15.33 sidtear an saorbhriathar mar leagan malartach ar leagan athbhroch de shaghas t siad mbualadh (18.39) chun athbhr a sheachaint: tthar mbualadh.

190 15.34 Is minic foirmeacha pearsanta den bhriathar in ionad an tsaorbhriathair, go hirithe i gcs briathra mar abair, ceap, tabhair: t daoine r; bh s rite; cheapfadh duine; fear a dtugann siad an triteoir air in ionad deirtear; deirt (dradh); cheapfa; fear a dtugtar an triteoir air. Deirtear freisin: t daoine ann a deir; ar scth a chile a mhaireann na daoine; n lann daoine a ndthain bainne (n ltar go leor bainne). 15.35 C gur foirm phearsanta go hiondil an fhoirm scartha, sidtear go neamhphearsanta i leaganacha irithe lin ionad an tsaorbhriathair: rinne fon den uisce (= rinneadh...); lagaigh (mhaolaigh, gharaigh, chlaochlaigh, mhadaigh) ar a neart; bhris ar an bhfoighne aige ltrd an ngnomha a bh: d'irigh [achrann, mthuiscint, troid, etc.] eadrainn; theip [an scrd, etc.] uirthi; t agat; t leat; t buaite ort lar dhigheanna eile: chuaigh den fhon; rachaidh d chiall; rithfidh s nuair a thiocfaidh crua air; chaill (theip, shraigh) ar a mhisneach (= chaill, etc., a mhisneach air).

COMHRIR AN BHRIATHAIR B 15.36 Is iad na promhnithe a bhonn i gceist nuair a sidtear an briathar b: beith, suomh, staid, comhaimsir, focal ramhr, leaganacha neamhphearsanta.

Beith (= bheith ann) 15.37 sidtear an briathar b ar dh bhealach lena chur in il go bhfuil rud ann. lgan focal cnta: t a ln daoine a chreideann ; bh fuiseog agus nead aici i ngort; bh l agus n dholfainn an bh sin; nl aon dia ach t; seo mar at (a bh)

191 lle cnamh an fhocail ann (ann ina chomhln ag an mbriathar) bh r ann fad; t daoine ann a deir; an gcreideann t go bhfuil taibhs ann? go dt an l at inniu ann; t an t-am [ann] na bearaigh a thabhairt n gcnoc. 15.38 Is minic an dara leagan thuas in sid nuair a thagratear den chad uair do rud iginnte: shuigh Samas ar charraig a bh ann, n i gcomparid samhlaochta: d'irigh an t-eitlen mar a bheadh faoilen ann. 15.39 Uaireanta fgtar ar lr an briathar b, n a ainm briathartha: is ioma siocair bhis ann; n fearr tusa ann. Suomh 15.40 sidtear an briathar b le suomh a chur in il lle dobhriathar: t s thuas (amuigh, thall, anseo) lle frsa: t siad ar an aonach; t s as Luimneach le bliain. (Cuir i gcomparid le is as Luimneach .) Staid 15.41 sidtear an briathar b le staid a chur in il lle haidiacht: t s fuar (te, briste) lle go + aidiacht: bh s go holc (dona, hlainn) lle ar + ainmfhocal (teib n coitianta): t Seosamh ar buile (mire), ar muir (farraige) lthar ceann abairt aicme: t s ar dhuine de na prosnaigh; bh an Spinn ar rochta mra an domhain; nl iontu ach amadin; bean at inti lthar ceann abairt ionannais: bh Cormac ar an gcad (dara,...) duine isteach; t s ar an bhfear is saibhre sa tr; c a deir daoine at ionam? c a shleann t at ionat? nor mhaith liom bheith ar an t a darfadh

192 lchun comparid a dhanamh: t s ar fhear chomh lidir is at sa chontae; nl s chomh maith d'fhear lena athair; t Mirtn ina fhear agat lleis an ramhfhocal i + aidiacht shealbhach + ainmfhocal teib bh s ina lu (chodladh, chna, neart, shu) n ainmfhocal a thagraonn don ainmn: t s ina l (oche, chogadh eatarthu); t Tadhg ina fhear.
Fach na difrochta at eatarthu seo:n bheidh m i mo shu (staid);n bheidh m ag su (gnomh - agus staid ina dhiaidh sin);n shufidh m (gnomh);bh siad ag su chun boird nuair a... (gnomh leannach sa mhid go raibh cuid acu go dreach tar is su agus cuid ar t su).

15.42 Is fi tuilleadh a r faoin abairt d t Tadhg ina fhear. Ciallaonn an abairt go bhfuil trithe iomlna na feargachta i dTadhg. Le linn a rite n bhtear ag smaoineamh ar Thadhg a bheith ina bhall d'aicme ar bith mar a bheif d ndarfa is fear Tadhg. Nuair a chuirtear an cheist cad an rud sin? is ag lorg aicme an ruda atthar. Mar sin de, n fidir freagra de shaghas t s ina fhear a thabhairt. N mr an chopail a sid is fear ; fear is ea , etc. 15.43 D'ainneoin a bhfuil in 15.42, is ioma comhthacs ina dtiocfadh an d shrt abairte, is fear agus t s ina fhear, a chmhalart, agus is fidir buaine n sealadacht a chur i gcill leo araon. lbuaine le b: bh Cathal ina amadn riamh; bh Oisn ina mhac ag Fionn; t an tAthair ina Dhia lsealadacht le b: bh s ina leanbh t deich mbliana shin; t s ina ghasr anois; beidh s ina fhear i gceann deich mbliana eile lbuaine le is: oilen is ea ire lsealadacht le is: bh s tinn anuraidh ach is fear bre lidir anois ; is duine g fs . 15.44 Toisc gurb ionann foirm do lithreach agus d'fhistineach na copaile is annamh abairt aicme hsid san fhistineach. sidtear b de ghnth in it na copaile: beidh s ina fhear (pheileadir bre, eitleoir oilte) l igin; beidh s ina bean ag Oscar.

193 15.45 sidtear an briathar b thar ceann ordaitheach na copaile mar nach bhfuil a leithid d'fhoirm ann: b i do phiste maith. 15.46 N fidir ainmfhocal a fhaisni le hainmfhocal eile, n a chothrom, ar lorg an bhriathair b. Os a choinne sin fadann ainmfhocal n a chothrom teacht go dreach ar lorg ainmn an bhriathair b lmar chomhln ar an mbriathar: t na bliain d'aois; an bhfuil s an mid sin? bh an mla tr chloch mechain; t s ceathr chun a d li gcomhaisnis leis an ainmn: t sibh scata mr ann lmar dhobhriathar: t s rud beag fuar. 15.47 Na comhaimsir Feidhmonn an briathar b mar bhriathar cnta in ineacht le hainm briathartha briathair eile n lena aidiacht bhriathartha chun comhaimsir an bhriathair eile a chumadh: t Sen ag (tar is, ar t) ir; t an siopa le dol (ar oscailt, dhath); t Sen irithe. 15.48 An focal ramhr Bonn an briathar b ina fhocal ramhr li bhfreagra ar cheisteanna dar ts cad, c, etc: C at ann? T, Samas. Cad a dirt s? T, go bhfuil eagla air. li mni ar lorg mar: t seacht sacraimint ann, mar at, baiste, cineart, etc.; thug s trir leis, mar a bh, Peadar, Samas agus Eoin li bhfrsa dobhriathartha irithe: rinneadh an droichead t bliain shin ann. 15.49 Leaganacha neamhphearsanta t agat; bh leis; t buaite ort; t teipthe orthu.

COMHRIR AN BHRIATHAIR DAN

194 15.50 sidtear dan mar mhalairt ar bhriathra eile chun athr a sheachaint: tabhair dom -- , dan! dhol se an fheirm, ach m rinne, n gan chis ! an gcuirfe chugam iad? -danfaidh [m] sin; bh s do mo choimhad mar a bheadh s a dhanamh le gada. 15.51 sidtear dan mar bhriathar cnta in ineacht le hainm briathartha briathair aistrigh n neamhaistrigh eile lmar leagan malartach, go hirithe chun foirm neamhchoitianta den bhriathar eile a sheachaint: dan a dhalladh (dhaoradh, inichadh, liathadh, chomhlonadh); rinneadh a athleagan san aicd; danfaidh m an costas a chomhaireamh; dan ir (isteacht) lchun an gnomh a threisi: titim le beanna an chladaigh a rinne s; dheamhan ir a dhanfadh s; shlfe gur a mholadh a dhanfa; magadh a tosaodh a dhanamh. lin abairt leathdhiltacha: n dan ach a dheisi. 15.52 Bonn dan ar lr ach intuigthe go minic: C bhfuair t iad? [Rinne m] a gceannach; nor ordaigh Dia ach [rinne s] a chrosadh; fan istigh gan fhios nach sleamhn a dhanf agus do ghort [a dhanf]. 15.53 sidtear dan freisin chun athr staide a liri i lmnla pearsanta: danfaidh s fear maith l igin; is minic a rinne bromaistn gioblach capailln cumasach lmnla neamhphearsanta: rinne fon den uisce.

MNLA BRIATHARTHA MDLA 15.54 Is ard is mnla briathartha mdil ann mnla a lironn baltacht, fidearthacht, indantacht, n gnithe gaolmhara de ghnomh. irtear cead, oibleagid, riachtanas agus eolas ar na gnithe sin. Is gnch an mnla mdil a bheith ina uaschlsal. 15.55 Maidir le hbaltacht an ghnomha a chur in il, is iad seo na leaganacha is coitianta:

195 lleaganacha a sidtear i gcs am ar bith: t m in acmhainn (in ann, in inmhe) a dhanamh; an bhfuil t in acmhainn (etc.) a dhanta? t s ar mo chumas an chloch a ard; nl s ar mo chumas an t-eolas a thabhairt duit; fadaim a r; fadfaidh s teacht l ar bith feasta (ach fach 15.57 maidir le br eile); an bhfuil caoi (glas) ort a dhanamh? nl aon dul agam ar a aimsi. (I gceist n i riteas diltach is m a sidtear an pire deireanach sin.) lleaganacha a sidtear sa lithreach: is fidir leis (d) a thuiscint; tig liom an leabhar a lamh. lleaganacha a sidtear sa choinnollach: d'fhadfainn (thiocfadh liom, gheobhainn) iad a ithe.
C gur baltacht at i gceist nuair a bhaintear feidhm as tig le, thiocfadh le, gheobhainn, is rud a ir le duine at i gceist nuair a sidtear na foirmeacha caite: thinig leis (fuair s, chuaigh agam) a dhanamh.

15.56

Cuirtear fidearthacht imthoisceach (is sin gan baltacht gnomha a bheith i

gceist) in il le leaganacha mar iad seo: an amhlaidh (an , an ea) nach gcreideann t m? n fios (nl a fhios, c bhfios) cn uair a fhillfear; thiocfadh [d] go bhfuil (raibh, etc.) siad ann; d'fhadfadh [s] go raibh siad ann; go bhfadfadh! an fidir go bhfuil tart ort? n fidir go dtiocfaidh (gur thinig) s; chomh luath agus is fidir; d mb'fhidir . Is gnch an coinnollach a sid thar ceann is fidir i bpromhchlsal riteasach: b'fhidir go bhfuil (raibh, mbonn, mbodh, mbeadh). 15.57 Cuirtear cead in il le leaganacha mar seo Ar mhiste leat m a dhul? N miste; Ar mhiste dom a fhiafra dot..? N miste; Mura miste leat inseoidh m an t-iomln duit. a chead aige teacht isteach; is ceadaithe di ; n cheadinn ar r an domhain ; cheadaigh Dia a imeacht; nor cheadaigh t m (= nor iarr t mo chead). lig do Shen dul isteach (= n cuir stop leis).

196
Is mr idir an abairt dheireanach sin agus an t-ord tadh Sen isteach, it nach bhfuil toil Shein i gceist.

fadfaidh s teacht l ar bith feasta (= t cead aici teacht -- n b'fhidir go dtiocfadh s). 15.58 Mar seo a lirtear oibleagid (dualgas a bheith ann cib acu a luaitear an

gnomha n nach luaitear) lleaganacha is fidir a sid le haimsir ar bith: t agam le dul abhaile; bh aige le b a bhlen; bh b le blen [aige] t orm dul abhaile; bh orm leabhar a cheannach n mr dom su; nor mhr d brost; n mr leis dul n folir a dhanamh; n folir dom imeacht; norbh fholir leis ir; n folir a admhil go bhfuil an ceart agat caithfidh m imeacht anois; m chaithim imeacht anois; chaithfeadh s gilleadh; chaith s rith; chaitheadh (caitheann) s teacht gach bliain; nl caitheamh ar bith air teacht is do dhualgas dul; t s de dhualgas ort dul t s d'fhiacha ort teacht; an bhfuil fiacha ort dul? t d'iallach orm iad a dhol t s d'oibleagid orm cabhr leat n g duit labhairt; an g dul ann? N g (is g).(I riteas n i bhfreagra ar cheist, is m a sidtear g.) n fhadann t corra (= n g duit...); d'fhad t gan imn a bheith ort (= nor gh duit...) lleaganacha a sidtear go minic san aimsir chaite, agus uaireanta in aimsir eile: b'igean dom dul ann; b'igean dibh na fuinneoga a dhnadh; b'igean an scoil a dhruidim; dan ms igean duit. diltach, i gceist,

15.59

197 Bonn riachtanas imthoisceach ann (is sin, gan oibleagid gnomha a bheith i

gceist) m mheasann an cainteoir gur g socr ar chonclid irithe tar is imthosca irithe a mheas. Seo leaganacha is gnch a sid san aimsir chaite: b'igean d gur thit a codladh uirthi; b'igean d gur anseo a maraodh iad. San aimsir lithreach a bhonn an briathar mdil sna leaganacha seo a leanas mura claoninsint ar lorg briathair stairiil at ann: n folir n t (bh) s tinn; n folir n go bhfuil s ina chodladh; n folir n is (gur) amadn . Cuirtear n folir ag deireadh na habairte corruair: t s tinn, n folir.
Is fidir promhchlsal riteasach n fochlsal riteasach a sid ar lorg n thuas. Ach m dhantar fochlsal riteasach den abairt iomln, e.g. sa chlaoninsint, n mr foirm an fhochlsail riteasaigh ar lorg n freisin: an ndeir t liom nach folir n go bhfuil (raibh) s tinn? dirt Nuala nrbh fholir n go raibh Sen ina chodladh; bh mo mhthair cinnte nrbh fholir n gur amadn a bh ann.

San fhistineach a chuirtear an briathar mdil sna leaganacha seo: caithfidh [s] go bhfuil (raibh) an cluiche thart; caithfidh [s] gur bean chrga ; caithfidh [s] go bhfuil s ina bean chrga. 15.60 Ms mian casadh diltach a chur ar b'igean d go, n folir n, caithfidh s go,

titear i muinn ceann de na mnla diltacha a lironn fidearthacht (15.56): n fidir go..., etc.

Eolas, Aithne, Fios 15.61 baltacht chun fianaise (dreach n neamhdhreach) a thabhairt ar it n ar rud

n ar dhuine at i gceist sna leaganacha seo lt eolas a chreidimh (cheirde, shl) aige; an bhfuil eolas na hite (cathrach, tre) agat? t a ln eolais aige ar Napolon (an mBobla, stair na hireann); nl aon eolas agam ar an bhfear sin (= nl a fhios agam cr dobh n crb as n c bhfuil s in a chna n...)

198 lt m eolach go maith air (ar a thrithe, a chleasa...) lt s eolgach ar an obair (seantaith aige uirthi) lcn chaoi a bhfuair t an fios sin? d'fhadf fios do ghntha a bheith agat; nl fios an scil (na hite) agam; t a fhios agam faoi; t gach uile fhios agam lnl ach aithne cile agam air (= nl aithne agam air ach chuala m faoi). 15.62 baltacht chun idirdheal a dhanamh idir dhaoine (iteanna, ruda) ata i gceist

sna leaganacha seo laithnm an fear sin -- is Eoghan Caoimh ; d'aithin m an bthar -- ba an bthar go Doire ; d'aithneoinn ar (as) d'athair th; n aithneof ar a gcaint gur Mheiricenaigh iad. ld'fhadfa stoirm a aithint ar an spir thiar. lt silaithne (aithne shl) agam air (= d'aithneoinn as scata c nach raibh aon chaidreamh agam air riamh) lsin fear nach aithnid dom ln raibh aithne an il air (= n aithneof go raibh s tar is bheith ag l). 15.63 An t-eolas pearsanta a thagann as caidreamh (le duine go hiondil, le hit, le rud)

at i gceist i leaganacha mar seo lt aithne agam ar Shen le fada; nach bhfuil seanaithne agam ar Luimneach!; nor chuir an cratr aithne cheart ar an mbuairt go dt sin. ln aitheantas go haontos agus n aontos go roinn; t ardmheas ag a lucht aitheantais air. 15.64 Eolas ar fhorais a lirtear sna leaganacha seo lt a fhios agam go bhfuil s marbh; an bhfuil a fhios agat c bhfuil na? t a fhios; nl a fhios; mura bhfuil a fhios agat beidh a fhios.
Is gnch an t-ainmn a fhios a athlua i bhfreagra, etc. N chuirtear aon bhim ghutha ar a fhios.

199 lc bhfios duitse (an fios duit) c bhfuil an t-r? tiocfaidh s n fios cathain; is beag at a fhios agat lis maith is eol dom go bhfuil s marbh lchuir s in il dom nach airgead a bh uaidh. 15.65 Eolas diamhair (ramhfhios, bua na fistine) at i gceist i leaganacha mar: t fios

aige [nl aon aidiacht shealbhach anseo]; an mhuintir a thogh an l inniu shlfe gur fios a bh acu.
Fach freisin: thinig s isteach gan fhios dom (= os seal); gan fhios nach slaghdn a gheof (= ar eagla gur slaghdn...).

200 16 COMHRIR NA COPAILE 16.1 T an chopail is difriil go mr le briathra eile na Gaeilge sna point seo lina deilbhocht (14.61-71). lbriathra faisniseacha at sna briathra eile, i.e., tig leo bheith ina bhfaisnis n ina gcuid den fhaisnis; ach nl sa chopail ach nasc chun an fhaisnis a ghream den ainmn. ln fidir leis an gcopail seasamh ina haonar in abairt, rud is fidir le gach briathar eile a dhanamh taobh amuigh de chorrcheann uireasach (arsa, dar). lgo dreach roimh an bhfaisnis is iondil an chopail a chur. Go dreach roimh an ainmn n tite leis a bhonn na briathra eile go hiondil. lbonn bim ghutha lidir n mheasartha de ghnth ar na briathra eile. Bonn an chopail gan bhim. 16.2 Is fidir an chopail a sid i ngach aimsir shimpl taobh amuigh den mhodh

ordaitheach. Seo na haimsir promha: t.l. t.g.l. t.f. is talamh maith anois ; an madra c? sin an uair is contirt an leac oighir n b danach n is cuimhin leat ; is olc an bhail ar an tr m loiceann na

prta; irigh as sin n is duit is measa f.l. gura sln an scala; las an solas gur lir dinn a chile

Seo na haimsir stairila: t.c. t.g.c. m.c. m.c.} ba bhre an fear trth; norbh sin a bharil fin b'aoibhinn linn bheith ag isteacht leis gach oche b'fhidir go rachainn; nr mhaith leat go sufinn rachainn d mb'eol dom an bealach; dirt s nach

201 f.c.} dteithfeadh s murarbh il leis fin .

16.3 Is iad seo na promhchsanna a mbonn an chopail iontu lin abairt aicme lroimh fhaisnis aidiachtach lroimh le (ramhfhocal) chun inireacht a liri lin abairt ionannais li leaganacha treisithe. AN ABAIRT AICME 16.4 Is abairt aicme abairt ina dtrchtar ar rud(a) irithe a bheith in aicme irithe: is an

smlach (i.e., ceann de na nithe a dtugtar in orthu is ea smlach); an eitleoir Toms? (i.e., an duine den mhuintir ar a dtugtar eitleoir Toms?) Is gnch tr roinn in abairt aicme lan t-ainmn (bhar na cainte) lan fhaisnis (an t-eolas a thugtar ar an ainmn, n a lorgatear faoi, n forainm ceisteach) lan chopail a dhanann an ceangal gramada idir an t-ainmn agus an fhaisnis Is minic an chopail ar iarraidh ach intuigthe. Is annamh an t-ainmn ar iarraidh ach i bhfreagra. N mr faisnis a bheith ann i gcna, agus is uirthi is m a chuirtear bim an ghutha.
N fidir le hainmfhocal cinnte n le forainm pearsanta bheith ina fhaisnis in abairt aicme.

16.5 copail is nach nrbh

Seo gnthord na bhfocal: copail + faisnis + ainmn faisnis an ainmh maith iomna deas ainmn smlach; an bh sin? Parthaln?

202 n an cad digh liom cuimhin leat go raibh Samas tinn; an fhuinneog a dhnadh? sin?

16.6 Uaireanta cuirtear forainm pearsanta i gcomhaisnis le hainmn ainmfhoclach cinnte. Fo-ainmn a thugtar air scait: is it dheas Dn Garbhn; nach peileadir maith Sen? 16.7 Uaireanta dantar dh chuid d'fhaisnis fhada d'fhonn cothromaochta: copail is 16.8 faisnis fear ainmn faisnis (ar leanint) a bhfuil muinn agam as.

Is fidir ainmn at ina fhorainm taispentach a chur roimh an bhfaisnis agus an

chopail a ligean ar lr: Fear a mhar! Sin peaca. N hiondil leagan mar sin, fach, ach i bpromhchlsal riteasach dearfach nuair is aimsir lithreach at ann agus nach bhfuil forainm pearsanta i gcomhaisnis leis an bhforainm taispentach. Seo sampla de leaganacha eile a d'sidf ina ionad: is peaca sin; ba pheaca sin; deir s gur peaca sin; nach eitlein iad sid? 16.9 Tugtar an t-ainmn chun tosaigh corruair eile freisin: tr gan teanga tr gan anam.

Ar tr gan anam a chuirtear bim an ghutha; agus lena chois sin, is lir nach g go mbeadh tr gan anam ina tr gan teanga, dh rud a chuireann in il dinn gur ar deireadh at an fhaisnis. Treisi na Faisnise 16.10 C go mbonn bim an ghutha ar an bhfaisnis sa leagan is simpl den abairt aicme,

is minic a theastaonn a threisi tuilleadh. T dh shl choitianta ann chuige sin. An gnthleagan is leaba Leaganacha a threisonn an fhaisnis (i) leaba is ea ; (ii) [is] leaba at inti; ba shaighdiir iad (i) saighdiir ba ea iad; (ii) [is] saighdiir a bh iontu;

203 an capall ? nach bean ? n cait iad (ii) an capall at ann? (ii) nach bean at inti? (ii) n cait at iontu.

N sidtear leaganacha (i) thuas ach i riteas dearfach. An fhofhaisnis a thugtar ar ea (an forainm neamhphearsanta). T ea iarthagrach don fhaisnis leaba, saighdiir thuas. 16.11 T leaganacha treisithe de shrt 16.10 (i) agus (ii) ann agus gan aon ghnthleagan ag freagairt dibh: sa samhradh ba ea ; sa samhradh a bh ann;roimh an gcogadh ba ea ; roimh an gcogadh a bh ann. 16.12 M dhantar clsal ainmfhoclach de leagan 16.10 (i) is gnch, i gceantair irithe den Ghaeltacht, foirm chopaileach a chur roimh an bhfaisnis agus ina diaidh: is digh liom gur leaba gurb ea ; dirt Ciarn gur shaighdiir gurbh ea iad. Is iad na gnthrialacha a thann i bhfeidhm ar leagan 16.10 (ii): is digh liom gur leaba at inti; dirt Ciarn gur saighdiir a bh iontu. 16.13 Dantar dh chuid den fhaisnis threisithe uaireanta d'fhonn cothromaochta: bean ba ea a gcuirfe sonr i gcruinni inti; rud a bh ann nrbh fhurasta a dhanamh. 16.14 An Fhaisnis ina Forainm Ceisteach Cad, cad , card na forainmneacha ceisteacha a sidtear san abairt aicme. T leaganacha gairide agus leaganacha nos faide ann: lCad [] seo? Cad [] sin? Card [] sid? lCad an rud seo? Card an rud sid? Cad rud sin? etc. Uaireanta aithntear idir an d shaghas. Le ruda a chluintear (caint, fothram, etc.) is m a bhaintear feidhm as na leaganacha gairide: Card sid? Sin toirneach. Cad sin? Ag iarraidh lasin ort a bh m.

204 Le ruda a fheictear agus ar lorg sainmhni is m a bhaintear feidhm as na leaganacha is faide: Cad an rud seo? Sin tinteog. Cad an rud tinteog? Cad rud leictreachas? 16.15 Seo sampla de thaifeach ceiste dar ts cad: copail + faisnis fo-ainmn cad ainmn

an rud sin

Fadtar a r go bhfuil , an rud, , sin i gcomhaisnis. 16.16 I bhfreagra simpl ar cheisteanna a lorgaonn aicme ruda agus dar ts an, nach, ar, arbh, nr, nrbh, is gnch gan an t-ainmn a athlua, ach an forainm ea a chur in it fhaisnis na ceiste. Mar an gcanna i gcs abairt eile (ceisteanna agus freagra) ina bhfuil faisnis na habairte roimhe sin i gceist ars. An capall sin?--Is ea.--N hea.--Nach ea? Norbh uisce sid.--Nrbh ea?--Norbh ea. Mar fhreagra diltach nos iomline ar an gceist an capall sin? deirtear n hea ach b; n hea, b is ea ; n hea, b at ann etc., mar t leagan treise riachtanach de rir an chomhthacs. 16.17 Mar fhreagra ar cheist dhbailte de shaghas c acu spng n forc sin? darfa spng is ea (spng at ann) n haon cheann acu ach scian n aon cheann acu -- scian at ann (is ea ) n spng n forc ach scian, etc. 16.18 Seasann an forainm ea d'abairt iomln go minic: Nl s agat, an ea? (= an ndeir t nach bhfuil s agat?)

205 Is brag . Cad is ea? (= cad a dirt t?) Dhisigh s, ach ms ea, nor irigh s. Psfaidh s . Nrab ea! (= nr phsa!) Is digh liom, n hea, tim deimhneach de, go ...
Is minic nach mbonn in ea ach sl chneasta le ts a chur le gn igin: is ea, a leanbh? (= cad at uait?); is ea anois, a chairde, tosimid.

16.19 Is fidir an forainm ea a threisi: is ea go deimhin; ba ea cheana; capall maith -- is ea sin; n bd s a bh ann -- norbh ea sin ach bd Liam; daoine deasa iad na Dlaigh. Ba ea sin riamh iad. Tabhair faoi deara go bhfuil an t-ainmn luaite sa sampla deireanach d'ainneoin gur ea is faisnis san abairt. Seo cpla sampla eile de sin: bh m i mo dhuine uasal -- c a darfadh n gurbh ea m; n ceart amadn a thabhairt air mar nach ea ; an ea nach dtuigeann t m? AN CHOPAIL & AN FHAISNIS AIDIACHTACH 16.20 Nuair a sidtear faisnis aidiachtach leis an gcopail tthar ag faisni cilocht irithe de chuid an ainmn: nach deas iad? n for sin; is bragach th; nr cheart Pdraig (ceist reitriciil)? ba leor punt; is beag an rud is buaine n an duine. Is mar a chile comhrir na n-abairt sin thuas agus comhrir na habairte aicme is simpl. 16.21 Fgtar an fhaisnis n cuid di ar deireadh uaireanta: is minic c mall sona (minic sona an fhaisnis; aidiacht is ea sona, agus an dobhriathar minic a cili): an rud is annamh is iontach; is glas na cnoic i bhfad uainn. 16.22 Is minic breischim aidiachta i leaganacha de shaghas 16.21 freisin: is fearr Samas n Sen (fearr n Sen an fhaisnis). Fach freisin: is ionann leite agus brachn (ionann agus brachn an fhaisnis). Cad an rud leite? Is ionann leite agus brachn. Cad an rud brachn? Is ionann brachn agus leite.

206 16.23 Taobh amuigh de na csanna at luaite in 16.20-22), is gnch forainm, n ainmfhocal coitianta a bhfuil an t-alt roimhe, a chur i gcomhaisnis roimh ainmn ainmfhoclach cinnte nuair is aidiacht bhunchime an fhaisnis: is mr mo chumhacht; ba mhr a ghlr; nach cleasach an mac an saol? is maith an t-iomna an fear ar an gcla.
Fach na difrochta br agus mnla at idir an d abairt seo: Nach peileadir maith [] Tadhg? [Barla: isn't T. a good footballer?] Is ea n N hea. Nach maith an peileadir [] Tadhg? [Barla: isn't T. a good footballer?]. Is minic gur ceist reitriciil an dara ceann. Is maith, n t, an freagra.

16.24 sidtear na haidiachta iginnte i mnla tbhachtacha copaileacha roimh ainmfhocal coitianta gan an t-alt:is annamh (beag, fnach, ioma, tearc) duine a thagann an treo seo; an ioma fear [at] agat? is ioma do leithid a chabhrdh liom; is ioma sin duine a chonaic m.
Fach na difrochta br agus mnla at idir an d abairt seo: Is beag duine a rachadh isteach ann (= n mrn a ...). Is beag an duine a rachadh isteach ann (= n fhadfadh aon duine dul isteach ann ach duine beag). Aidiacht iginnte at sa chad abairt, agus aidiacht thuairisciil sa dara ceann.

Abairt Oibiachtla agus Abairt Suibiachtla 16.25 An t a deir is gearr , is fada , tugann s le tuiscint go bhfuil an faisni neamhsplech ar thuairim daoine, gur foras at s a insint. Abairt oibiachtla a thugtar ar abairt mar sin. Ach nuair a deir s is gearr liom , is fada le Gearid , n foras ach tuairim (a thuairim fin n tuairim Ghearid) i dtaobh fhad an ainmn at i gceist. Abairt suibiachtla iad sin. An bhr shuibiachtil seo a ghabhann leis an ramhfhocal le, n gnch a bheith ag gabhil le ramhfhocail ar bith eile seachas ag: ba bheag aige sid brag; is mr agam a ndearna t ar mo shon.

207 16.26 Is ioma bealach chun suibiachtlacht a chur in il, e.g. tr fhrsa mar dar le, cheap s, ba a bharil, etc. Nl i gceist anseo, fach, ach feidhm an ramhfhocail le i bhfaisnis na habairte copail. Seo roinnt de na cainteanna is tbhachta. lar lorg aidiachta: is ard liom (= is ard (r-ard) , dar liom); is maith leis bheith saor (ceapann s gur maith an rud bheith saor); ar mhiste leat m a dhul abhaile? b'fhearr li imeacht; nrbh fhearr leat lu sos? n beag liom (ceapaim gur leor ); n mr liom duit (n digh liom go bhfuil an iomad agat; nl ad agam leat faoi); ba mhr leis de ghreim (shl s go raibh nos m n greim amhin ann). lar lorg ainmfhocail: is cuma liom (ceapaim gur mar a chile an d rogha): n folir leis imeacht (n shsidh aon n ach imeacht; Barla he insists on going); norbh fholir li an roth a choimed aici fin. N i gcna a chuireann le suibiachtlacht in il: is cuimhin liom ; is liom . 16.27 T a ln abairt oibiachtla ann a fhreagraonn do na cinn at in 16.25-26 agus a bhfuil do in ionad le iontu. Bheadh na habairt sin oibiachtil gan do; n chuireann do isteach ar an oibiachtlacht: is maith duit (= danann s maitheas duit cib faoi do bharil fin ina thaobh); is cuma duit [] (n bhaineann s leat; n buair th fin faoi); n folir di dul abhaile (caithfidh s dul; nl aon rogha aici); n mr di ir as obair feasta (caithfidh s...); n beag duit (t do shith agat); n miste duit dul abhaile. Is fidir mnla ceiste reitricila a chur ar chuid de na habairt sin thuas lena dtreisi: c beag duit ? c mr daoibh imeacht? c fearr duit bheith ag caint? cr mhiste duit ? Abairt oibiachtil is ea is beag orm iad. Athr i bhFreagra 16.28 Is gnch an aidiacht fhaisniseach a athlua i bhfreagra agus in abairt gaolmhara eile: Ar chir iad a cheannach? Ba chir, cinnte. Nach fearr na cinn ga? N fearr, go deimhin.

208 Is ioma duine a chreideann . Is ioma [sin] . Ba bhinn an t-amhrna . Ar m'anam gur bhinn. 16.29 Is minic a dhantar na ramhfhocail do, le a athlua chomh maith leis an aidiacht in abairt den saghas at i gceist in 16.25-27. An maith leat bainne? Is maith liom [gan amhras] . Nrbh fhearr duit lu sos? Is dcha gurbh fhearr dom. 16.30 Mar an gcanna i gcs roinnt ainmfhocal a sidtear mar a bheadh aidiachta ann (cuimhin, digh, fi, folir, mithid, etc.): An cuimhin leat ? Is cuimhin liom [go maith] . An digh leat go dtiocfaidh s? N digh liom [] . N folir duit bheith aireach. N folir dom, is dcha.
N sidtear ea thar ceann na haidiachta faisnis ach amhin nuair a thagann an clsal coibhneasta leithleach (16.68) ar lorg na haidiachta.

Is agus B 16.31 T aidiachta ann ar fidir a n-sid leis an d bhriathar, is agus b, chun cilochta a fhaisni: is for sin; t sin for. T aidiachta irithe agus mnla irithe ann ar gnch an chopail a sid leo, agus cinn eile ar gnch an briathar b a sid leo. Mar shampla, is deacair a r; is doiligh a thuiscint; is furasta a chreidiint is coitianta n t s deacair a r, etc. Ach t s cearr (contrilte, basach, fearil, fuar, te, fliuch, briste, breoite) is m a deirtear. Trd is trd, cilocht nos buaine at i gceist leis an gcopail, cilocht nos sealada le b. AN CHOPAIL + le: INIREACHT 16.32 Is seo an gnthleagan a sidtear chun inireacht a liri: copail is faisnis le Toms ainmn an rothar

209 Chun an fhaisnis a threisi sidtear modh na habairte aicme: le Toms is ea an rothar. Ach n g an leagan treisithe sin a sid in am ar bith. 16.33 N mr le na hinireachta a athlua i bhfreagra, etc. An leatsa an leabhar?--Is liom.--N liom. C leis an teach?--Is liomsa .--Is le m'athair . Cr leis anuraidh ?--Ba le Sean S (le S. S. ba ea ). Ar leis roimh an gcogadh ?--Nor leis ach lena dhearthir.
Tugtar ainmn fada chun tosaigh uaireanta agus fgtar fo-ainmn feilinach ina it: an teagasc seo a thugaimse n liom .

AN ABAIRT IONANNAIS 16.34 Is is abairt ionannais ann abairt ina dtrchtar ar dh rud a bheith comhionann: is

mise Sen; an tusa Samas? norbh iadsan na gadaithe. Is fidir cruth ailgabrach a chur ar an abairt ionannais ms riteas dearfach : a = b. Copail + faisnis + ainmn is mnla do na tr abairt sin thuas. N fidir don ainmn bheith iginnte, agus is an-annamh an fhaisnis iginnte. N fidir an t-alt n ainmfhocal a chur go dreach ar lorg na copaile in abairt ionannais. Chun sin a sheachaint is iondil forainm pearsanta oirinach ar a dtugtar an fhofhaisnis a chur ar lorg na copaile. 16.35 T dh shrt abairt ionannais ann.

210 an t-ainmn ar deireadh

copail [is] an n ba [is] nach arbh ba

fofhaisnis ---------- iad

faisnis mise sibhse hiadsan sin fin Cit Muintir na Tre an fear rua

ainmn an dochtir na garda nua? iad do chara ? iad?

an fhaisnis ar deireadh

copail

fofhaisnis

ainmn

faisnis

an ba nach is ba

--

t mo bharil cuspir an rialtais an peaca a rinne s an rud a chonaic s

an dochtir? go raibh s ag goid an Ghaeilge a choth fear a mhar dair mhr

16.36 Is minic an cnasc n roimh an bhfaisnis in abairt de shaghas an phire dheireanaigh in 16.35.

211 16.37 Is iondil gnthfhoirm an fhorainm phearsanta a sid mar ainmn, agus ceann de na foirmeacha treise mar fhaisnis, ach fach 16.41.

Ionad na Faisnise agus an Ainmn 16.38 Ms forainm pearsanta an fhaisnis is iondil a chur roimh an ainmn, ach ms clsal n frsa ainm bhriathartha n ainmfhocal iginnte , is ar lorg an ainmn is iondil a chur. 16.39 Ms dh ainmfhocal (lena gcilitheoir) an fhaisnis agus an t-ainmn fadann an fhaisnis teacht roimh an ainmn n ina dhiaidh: C h an captaen? Is an siinir an captaen. C h an namhaid? Is an namhaid an peaca.
Bonn bim an ghutha ar an bhfaisnis sa d abairt. Lena chois sin dantar stad beag tar is an t-ainmn a r nuair a leanann an fhaisnis : Is an namhaid-an peaca!

Is gnch fach ainmneacha dlse a thabhairt chun tosaigh cib acu faisnis n ainmn iad: Peadar: Nl aithne agam ar an mbainisteoir n ar an rna. Pl: T cinnte. Is an Brcach an bainisteoir agus is an Brianach an rna. Sle: C hiad an Brcach agus an Brianach seo? Sinad: Is an Brcach an bainisteoir agus is an Brianach an rna. 16.40 Cib acu faisnis n ainmn iad, cuirtear an forainm taispentach agus an forainm pearsanta (an chad agus an dara pearsa) ar lorg na copaile nuair nach bhfuil an forainm c ann. Peadar: N fheicim Sen. Pl: Seo Sen; seo [] . Sle: N aithnm an fear rua. Sinad: Sin [] Sen; is sin Sen. T Samas ag teastil uaim. An tusa Samas? N aithnm thusa. An t Samas? Cuirtear i ndiaidh na fofhaisnise ainmfhocal a bhfuil aidiacht thaispentach chili:

212 Eoin: Ceannidh m an ceann is fearr. amann: Is an capall sin an ceann is fearr. Samas: An gceannidh m an ceann bn? Sen: Dan, mar is an capall sin an ceann is fearr.
Fgtar na forainmneacha sin thuas ar deireadh in intriachta irithe: mo cheol th! mo sheacht mh'anam sibh! mo ghr sin!

16.41 Ms forainmneacha mar at in 16.40 an fhaisnis agus an t-ainmn tugtar ts ite don chad phearsa ar an dara pearsa. Fadann an forainm taispentach teacht roimh an bhforainm pearsanta n ina dhiaidh: d mba mise thusa; d mba m th; a Mhire, an t sin?; Fear an t? --Ssin mise. 16.42 Tugtar an fhaisnis chun tosaigh lena treisi tuilleadh, uaireanta: Carl Marstrander ba . 16.43 Dantar dh chuid den fhaisnis d'fhonn cothromaochta amanna: is an siopadir is acmhainn ar an mbaile mr; is rud is tuathala dr airigh m riamh. Ceisteanna agus Freagra 16.44 C an forainm is gnch i dtosach ceiste a fhreagratear le habairt ionannais. Bonn is intuigthe ann. Is minic rogha dh mhnla ann, ceann le fo-ainmn (16.6), ceann gan : copail+faisnis c c c fo-ainmn --h an bd ainmn tusa? an fear sin? sid?

Le fo-ainmn: c h mise (tusa, m, t, , , etc.: an fear (bhean) seo? c hiad sinne (sibhse, iad, na fir)? Gan fo-ainmn: c th fin? c hiadsan; c h? c sin? c na daoine a bh ann?

213 16.45 Is minic nach dtugtar ach an fhaisnis mar fhreagra ar cheisteanna dar ts c: C h an bhean sin? [Is ] Cit N Chathasaigh []. C h thusa? [Is m] Cit N Chathasaigh. C h mise? [Is t] Sen S. M cheapann an freagrir nach bhfuil aithne ag an gceistitheoir ar an duine deir s Cit N Chathasaigh is ainm di (dom), etc. 16.46 Uaireanta cuirtear t ag tosach an fhreagra. C h fin? T, Colm Nill. Cn bd sid? T, bd Dhonnchaidh.
Fgtar an t sin ar lr sa chlaoninsint: dirt s gur Cholm Nill; dirt s gur bhd Dhonnchaidh .

16.47 N fidir ea a sid sna freagra ionannais. N mr forainm pearsanta a sid thar ceann fhaisnis na ceiste: An sin an glas?--Is ; n h--sid [] . An sin an glas?--Is ; n h ach an eochair; n h--is an eochair . An tusa Samas?--Is m; n m--sin [] Samas. An t Samas?--Is m; n m ach Pdraig; n m--is m Pdraig. An Pdraig an captaen?--N h ach Pilib. An Pdraig an captaen?--N h ach an leaschaptaen; N h--is an leaschaptaen . An an teach bn an leabharlann?--N h ach an teach dearg. An an leabharlann an teach bn?--N h ach an cheardscoil. 16.48 Seachnatear an forainm ea i ritis ionannais freisin. N sidtear ea ach thar ceann ainmfhocail iginnte. Bheadh na leaganacha seo a leanas ceart: is mo chara n cara dom is ea ; deachtir Gearmnach ba ea Hitler n ba Hitler deachtir na Gearmine, de rir mar a bheadh i gceist. 16.49 Ainmneacha Dlse in Abairt Aicme agus Ionannais

214 Ms chun tagairt a dhanamh do dhuine ar leith n d'it ar leith a sidtear ainm dlis, is ainm cinnte . Mar sin de, ms faisnis an t-ainm dlis n mr abairt ionannais a sid: is Sen mo chara; nach ire mo thr dhchais? In aon chs eile fadann ainm dlis bheith cinnte n iginnte de rir na ngnthrialacha (9.19-23). Is minic sna csanna sin gurb ainm an duine n ainm na hite, agus nach an duine fin n an it fin at liri ag an ainm dlis. M sidtear an t-ainm dlis iginnte mar fhaisnis, n mr abairt aicme a sid: Toms is ea mar Toms is ea a athair; Michel ba ea an trir acu; is Oisn i ndiaidh na Finne ; is Sen is ainm dom; n aon Tadhg an d thaobh mise; [is] ire ainm na tre seo; Caislen Nua is ea an baile sin fosta. TREISI A DHANAMH LEIS AN gCOPAIL 16.50 Is fidir an chopail a sid chun pirt d'abairt ina bhfuil a briathar faisniseach a threisi. Sa treisi seo irtear ramhfhocal + ainmfhocal mar aonad, agus mar an gcanna irtear ainmfhocal agus a chuid cilitheoir mar aonaid. Aistrtear an phirt at le treisi chun tosaigh ar an mbriathar mar fhaisnis nua. Cuirtear an briathar sin san fhoirm choibhneasta, agus is gnch go gcuirtear foirm phromha den chopail roimh an iomln. M t aimsir stairiil sa ghnthleagan fadtar foirm stairiil den chopail a sid roimh fhorainm pearsanta (an tr pearsa). Baintear feidhm as fofhaisnis ms g de rir 16.34-35. Treisi ar Abairt nach bhfuil an Chopail inti 16.51 An gnthleagan: chuaigh mac Shein go Doire inn ag imirt cluiche. Leaganacha treise: Is mac Shein a chuaigh go Doire inn... An go Doire a chuaigh mac Shein inn...? Nach inn a chuaigh mac Shein go Doire...? Dradh gur ag imirt cluiche a chuaigh mac Shein....

215 Sampla eile: N dheachaigh Pl abhaile: n h Pl a chuaigh abhaile; n abhaile a chuaigh Pl. N bhfaighimid an bua air: n sinne a gheobhaidh an bua air; n bua a gheobhaimid air; n air a gheobhaimid an bua. T an ceart agat; is agat at an ceart. N fhaca s go maith iad; n [go] maith a chonaic s iad. 16.52 Fgtar clsal treisithe ar deireadh go minic: ceapaim go bhfuil s tinn; is rud a cheapaim [n] go bhfuil s tinn. 16.53 Is fidir tuilleadh treise a sid mar a dhantar leis an bhfaisnis in abairt aicme agus ionannais. Mac Shein is a chuaigh go Doire... Tosach an oilc is is fusa a leigheas Inn is ea a chuaigh... Leagan de shaghas an chinn dheireanaigh thuas an saghas is coitianta nuair at clsal ama le treisi: an oche a fuair s bs is ea a maraodh a mhac; nuair ba dheise dom iad is ann ba shoilire iad. 16.54 Uaireanta coinntear mr dhiltach lena briathar: n bheidh m uaigneach: is m nach mbeidh uaigneach. Agus (le br ar leith): is fada nach raibh m (= bh m) anseo. 16.55 M t an briathar le treisi cuirtear a ainm briathartha (agus an cuspir, ms ann d) i dtosach agus sidtear foirm choibhneasta an bhriathair dan in it an bhunbhriathair; sin n sidtear amhlaidh n is rud: thit s de chrann; titim de chrann a rinne s; is amhlaidh a thit s de chrann; is rud a thit s de chrann. ghortaigh s fin: fin a ghort a rinne s; is amhlaidh (is rud) a ghortaigh s fin. 16.56 Fgtar is (ba , , etc.) ar lr uaireanta: Pdraig a bh ann.

216 Treisi in Abairt Chopaileach, tuilleadh sampla 16.57 Uaireanta is g cuid den fhaisnis n cuid den ainmn a threisi. Dantar faisnis nua den chuid sin: is eol dom : is dom is eol ; ba cheart iad a bheith ag Eoin: is ag Eoin ba cheart iad a bheith. 16.58 Uaireanta teastaonn an t-ainmn iomln a threisi agus dantar faisnis nua di: nach leatsa an leabhar dearg? nach an leabhar dearg is leatsa? (is leatsa ainmn na habairte nua) is digh liom go bhfuil s tinn: is is digh liom go bhfuil s tinn is mian leis an rialtas an Ghaeilge a shbhil: is is mian leis an rialtas an Ghaeilge a shbhil b'fhada leis go dtiocfadh s: ba ab fhada leis go dtiocfadh s.
Is gnch gur fochlsal riteasach a sidtear in ionad clsail choibhneasta ar lorg minic ms clsal copaileach at san fhochlsal: is minic gurb ea; nach minic gurb ; is minic gurb an fear is m caint is l gnomh; is minic gur liomsa a bhonn s. Ach is minic a thann; is minic a bhris.

An Clsal Coibhneasta Leithleach 16.59 In 16.51-58 t a ln clsal coibhneasta (cinn dhreacha dhearfacha a mbunite) nach fidir a aicmi sa tsl chlasaiceach (ainmfhoclach, aidiachtach, dobhriathartha) e.g. an go Doire a chuaigh s? Cheal tarma eile tugtar an clsal coibhneasta leithleach air anseo. T clsal coibhneasta leithleach i ngach ceann de na habairt treisithe in 16.51. 16.60 sidtear an clsal coibhneasta leithleach uaireanta i bhfreagra ar cheisteanna, etc. Peadar: An bhfuil s fuar? Pl: Is at. Mire: Bh t prachta arir. Mairad: Is m a bh. 16.61 Bonn dh shampla den chlsal coibhneasta leithleach i ndiaidh a chile uaireanta: an mhaol bhreac! is is cronna a chonaic t riamh. 16.62 Clsail den srt leithleach is ea a ln clsal dar ts c, cad, etc.: c a bh ann? cad a rinne s? card a dhanf?

217

AN CHOPAIL AGUS AN FORAINM TAISPENTACH: ACHOIMRE 16.63 Taispenann na sampla in 16.64-65 mar a sidtear an forainm taispentach in abairt chopaileach lle hainmfhocal iginnte lle hainmfhocal cinnte lle mar + a (an mhr choibhneasta dhreach) lle a (an mhr choibhneasta dhreach) lle a[r] (an forainm coibhneasta ramhtheachtach). Is fidir seo, sid a chur in ionad sin sna sampla.

16.64 Promhchlsal Riteasach Dearfach lAn chopail agus an taispentach scartha chile (agus forainm pearsanta i gcomhaisnis leis an taispentach sa chad d chs): (ba) leon sin is (ba) sin an leon
N sidtear an fhoirm chopaileach stairiil ba, ach in abairt mar an d shampla thuas: is mar sin a rinneadh .

lAn chopail ligthe ar lr, agus gan aon fhorainm pearsanta i gcomhaisnis leis an taispentach sin leon sin an leon sin mar a rinneadh sin a cheap m sin a raibh aige. lAn chopail ar lr, agus forainm pearsanta i gcomhaisnis leis an taispentach

218 sin an leon sin a cheap m sin a raibh aige.

Is ionann br do sin an leon agus sin an leon; do sin a cheap m agus sin a cheap m; do sin a raibh aige agus sin a raibh aige.

16.65 Ceist; fochlsal riteasach; riteas diltach An chopail agus an taispentach scartha chile, agus forainm pearsanta i gcomhaisnis leis an taispentach ach amhin sa tr sampla thos an (nach, gur, n, ar, nr, nor) leon sin an (nach, gurb, arbh, gurbh, nrbh, norbh) sin an leon an (nach, gur, n) mar sin a rinneadh an (nach, gurb, arbh, gurbh, nrbh, norbh) sin a cheap m an (nach, gur, arbh, gurbh, nrbh, norbh) sin a raibhaige; n h sin a raibh aige.
Freagraonn na leaganacha thuas do na leaganacha in 16.64; agus freagraonn promhchlsal riteasach dearfach amhin ina bhfuil an chopail stairiil do na tr cinn ina bhfuil s promha. Mar an gcanna i gcs ceist n abairt chlaoninsinte:

is sin an leon; sin an leon; an leon. sin an leon. an leon

ba sin gurbh sin

an sin

dirt s

an leon.

ATHR NA FAISNISE: ACHOIMRE 16.66 Nuair a thagraonn an fhaisnis fin agus faisnis na habairte roimhe sin don rud canna, dantar an fhaisnis, n cuid di, a athr lms ainmfhocal a sidtear mar a bheadh aidiacht ann: air, cuimhin, digh, eol, fi, folir, mairg, manar, mithid, etc: Nach mairg a d'istfeadh leis? Is mairg. lms aidiacht nach dtagann clsal coibhneasta leithleach ina diaidh: Nach deas ? Is deas.

219 lms ramhfhocal n forainm ramhfhoclach is ts di: An leis an leanbh an bragn? Is leis. Nach duitse a tugadh an duais? Is dom. Faoin mbord at siad. N faoi. lms amhlaidh an fhaisnis: Nach amhlaidh a bh. Is amhlaidh. Ach m t it n suomh i gceist is minic a sidtear ea (16.68). 16.67 sidtear forainm pearsanta oirinach san athr lm t forainm pearsanta ar lorg na copaile: An an bh bhreac ? N h. Is ainm a bh air [n] Toms. N h. An tusa a chaill iad seo? N m. lms ainmfhocal cinnte is ts don abairt: Sen at ann! Is , cinnte. lms forainm taispentach is ts don abairt: Sid an traein chugainn. Is gan dabht. 16.68 sidtear ea san athr lms ainmfhocal iginnte an fhaisnis: Is capall maith . N hea in aon chor. lms aidiacht roimh an gclsal coibhneasta leithleach at ann: An tinn at Caoimhn? Is ea. li gcs dobhriathair: Nach inniu a imeoimid? Is ea. lm t ramhfhocal ar lorg na copaile agus gur it n suomh at i gceist: An ar an mbord at an leabhar? N hea ach ar an matal.
sidtear ann in it ea uaireanta: An ar an aonach a bh t? Is ann.

li gcs ainm briathartha, frsa n clsal: An filleadh a rinne s? Is ea. An ag ithe at sibh? N hea ach ag l. Nach toisc gur bochtn a dhiltaigh sibh ? N hea ar chor ar bith. An i gcoinne an chleamhnais at sibh? Is ea.

220 16.69 Ms ceist dhbailte ina bhfuil rogha le danamh at sa chad abairt n mr ceann den d fhaisnis a athr, agus is minic clsal coibhneasta leithleach ar a lorg: C acu bn n dubh a bh s? Dubh a bh s. An inn n inniu a tharla s? Inn a tharla s. An agamsa n agatsa at siad? Agatsa at siad. C acu leis-sean n lise an liathrid? Is lise . 16.70 Ms forainm ceisteach + forainm ramhfhoclach is ts don cheist, tosaonn an freagra le ramhfhocal n le forainm ramhfhoclach: Cad leis ar briseadh an fhuinneog? Le cloch. C leis a raibh Mathin ag caint? Liom fin. Crb as ? As Corcaigh.

221 17 DEILBHOCHT AN AINM BHRIATHARTHA 17.1 M bhreathnatear an abairt dirt m leis teacht go tapa, tabharfar faoi deara go bhfuil dh fheidhm ag an bhfocal teacht, mar at, feidhm ainmfhocail mar is cuspir an bhriathair dirt , agus feidhm briathair, mar t s chili ag an dobhriathar go tapa. Mar an gcanna i gcs na habairte n maith leis ir ramhar, t feidhm ainmfhocail ag an bhfocal ir mar is ainmn na habairte ; agus t feidhm briathair aige de bhr go ndanann an aidiacht fhaisniseach ramhar comhln air. Aon fhocal a bhfuil feidhm ainmfhocail agus feidhm briathair aige is gnch ainm briathartha a thabhairt air. Is bhriathra a dhorthatear formhr mr na n-ainmneacha briathartha agus is beag briathar, taobh amuigh den chopail agus de chorrbhriathar uireasach eile, nach bhfuil ainm briathartha amhin ar a laghad aige. 17.2 T roinnt briathra ann a bhfuil nos m n ainm briathartha amhin acu. Na cinn is faide, is iondil go lironn siad leannachas, minicocht, teibocht, torann, treise, etc., rud nach ndanann na cinn ghairide: f, fochn; lamh, litheoireacht; lbadh, lbarnach; preabadh, preabarnach). Mar ghnth-ainmfhocail a dhochlaontar na foirmeacha fada.

An Chad Rimni 17.3 Is iad seo na rialacha ginearlta i dtaobh dhanamh na n-ainmneacha briathartha sa chad rimni l-(e)adh a chur le framh nach -igh, -gh n (i gcs ilsiolla) -ail is croch di: moladh, briseadh lar aon dul leis an bhframh in ilsiolla dar croch -il: pacil l- a chur in ionad -igh i bhframhacha dar croch -igh agus nach bhfuil guta fada n dfhoghar iontu: su (suigh)

222 l-gh a bhaint de fhramh dar croch -gh: cna (cnagh) l-igh a bhaint den fhramh i gcs framhacha eile dar croch -igh: d (digh). 17.4 Eisceachta sa chad rimni lleathn ar an bhframh sula gcuirtear -adh li: adhlacadh, bualadh, ceiliradh, fscadh, loscadh, rscadh, seachadadh, tolacadh, troscadh, tuaslagadh lar aon dul leis an bhframh: agid, amharc, at, bruith, coimhad, conspid, crith, cumasc, dearmad, dol, dospid, dil, ag, fs, feighil, fiach, goid, goin, oc, lmhach, leigheas, lim, meas, meath, l, reic, romh, rith, scrobh, slad, snmh, snomh, stad, tl, teagasc, teip, tch, trcht, triail, triall, troid, sid lleathn ar an bhframh: aiseag, brath, comhrac, cosc, cur, gearn, gol, iomlasc, lot, scor, sil, tionl, tochas, tochras, toirmeasc, tomhas l-t leis an bhframh: adhaint, baint, ceilt, deighilt, iomint, meilt, roinnt, taispeint, tiomint l-e leis an bhframh: dbhe, faire, gire, rince lcinn dar croch -il: fgil, fadachtil, fuil, gabhil, maireachtil, tgil lcinn dar croch -mh: buaireamh, caitheamh, comhaireamh, amh, fnamh, iamh, lamh, maitheamh, maomh, seasamh, tamh, tuilleamh lcinn dar croch -an: airleacan, athnuachan, beochan, buachan, buochan, coisreacan, cruachan, leagan, ligean, rochan, teilgean, tionlacan, trigean, urlacan lcinn dar croch -int: creidiint, feiliint, giniint, leanint, oiliint, oiriint lcinn agsla: adhradh (adhair), blen (bligh), dmhachtain (dmh), druidim (druid), eisiachtain (eisiacht); isteacht (ist), fanacht (fan), fachaint (fach), firithint (fir), fuirseadh (fuirsigh), gairm (gair), gluaiseacht (gluais), iarraidh (iarr), riteach (ritigh), saighdeadh (saighid), seinm (seinn), sleabhcadh (sleabhaic), taighde (taighid), tairiscint (tairg), titim (tit), tuiscint (tuig).

223
Gheofar roinnt eisceachta eile san Aguisn.

An Dara Rimni 17.5 Is iad seo na rialacha ginearlta i dtaobh dhanamh na n-ainmneacha briathartha sa dara rimni l-aigh > ; -igh (ar lorg consain) > -i: scrd, cruinni l-t a chur le framhacha na mbriathra coimrithe: cosaint. 17.6 Eisceachta sa dara rimni lar aon dul leis an bhframh: aithris, dolaim, foghlaim, lorg lleathn ar an bhframh: ceangal, cogar, freastal, iompar, rmhar, solthar, taisteal, tochsal l-t leis an bhframh: fulaingt, tarraingt, tuirlingt. lcinn dar croch -: achain, cna, corra, eachtra, ir, fiafra, fionra imp, ionsa, taith lcinn dar croch -amh: ireamh, csamh, ceisneamh, cuimhneamh, ciseamh, citeamh, cnamh, dealramh, ileamh, foighneamh, iomramh, machnamh, ssamh, smaoineamh, taibhreamh, tinseamh, taitneamh, tarnamh, tionscnamh lcinn dar croch -ach: ceannach, cldach, cnuasach, cuardach, cumhdach, eiteach, fuadach, riteach, taifeach, tobhach lcinn dar croch -cht: aoireacht, diseacht, fortacht, imeacht, marcaocht, rmhaocht, tairngreacht, traocht lcinn dar croch -il: admhil, aireachtil, tarrthil, teagmhil, teastil lcinn agsla: damhsa (damhsaigh), dchan (dubhaigh), eisiint (eisigh), glinniint (glinnigh), insint (inis), maistreadh (maistrigh), tichan (tiubhaigh), tuargaint (tuargain), nfairt (nfairtigh).
Gheofar roinnt eisceachta eile san Aguisn.

224 17.7 T dornn d'ainmneacha briathartha nach bhfuil aon bhriathar ag gabhil leo:

bdireacht, bradal, cneadach, peataireacht, spailpnteacht, tincireacht, etc. Agus t cinn eile ann a bhfuil a mbriathar annamh n curtha ar leataobh ar fad: bisteach, caint, fearthainn, magadh, etc. Mar ghnth-ainmfhocail a dhochlaontar iad.

An Ginideach 17.8 M t cuspir (ainmfhocal n aidiacht shealbhach) ag gabhil leis an ainm briathartha

san abairt (i.e. ms le briathar aistreach a bhaineann s) is ionann foirm an ghinidigh agus foirm na haidiachta briathartha go hiondil: lucht ceannaithe na mbeithoch; fear inste scil; l octha na rta; modh a hsidte; in ann a dhanta; chun a gcrochta; ar t mo mharaithe. Ach n rmhinic a sidtear leaganacha den srt thuas. Mar shampla, is tisce a darfa ceanna muc, tglaithe tithe n fear ceannaithe muc, lucht tgla (tgtha) tithe.
Leis an alt seo a bhaineann lucht leanta Ghoill (a naimhde, 9.9): ach le 17.10 a bhaineann lucht leanna Ghoill (a chairde, 9.8).

17.9 Infhilltear ar ns ainmfhocal den tr dochlaonadh ainmneacha briathartha dar croch -il a bhfuil a mbriathra in aicme 3 (14.37), agus roinnt focal eile dar croch -il, -int, -int, -cht (Aguisn): bean chardla olla; long thraochta fomhuiren. 17.10 Mura bhfuil cuspir ag gabhil le ginideach an ainm bhriathartha (cib acu aistreach n neamhaistreach a bhriathar) feidhmonn s mar aidiacht. Is ionann foirm an ghinidigh agus foirm na haidiachta briathartha go hiondil sna csanna seo lfocail dar croch -adh: rn cinte, dn molta
T correisceacht ann: uisce fiuchaidh, tuilleadh teannaidh, l troscaidh.

lfocail dar croch guta fada: bealach alaithe, pipar site, boladh dite, teach cnaithe.
Ach fach 17.12 maidir leis an nginideach mar ghnth-ainmfhocail.

225 17.11 Nuair a bhonn cuspir acu is ea is m a bhonn cruth aidiachta briathartha ar ghinideach na bhfocal seo: blen, bruith, buaireamh, coimed, druidim, fulaingt, goin, iamh, iarraidh, iomramh, scrobh, sil, tarraingt, tamh, tch, tuirlingt. 17.12 Mar seo a leanas a infhilltear ainm briathartha gan chuspir de rir ceann igin de na cig dhochlaonadh. Sa chad dochlaonadh at mrn acu dar croch consan leathan: uisce coiscreacain, bliain bhisigh, lucht siil, etc. Sa dara dochlaonadh at roinnt focal dar croch consan caol: cir aithrise, fonn titime, etc. Sa tr dochlaonadh at focail dar croch -il, -l, -int, -int, -cht agus cinn bhaininscneacha dar croch -chan: crann tgla, etc. agus na focail seo a leanas: crith, dolaim, ag, foghlaim, oc, reic, rith, seinm, slad, snmh, snomh, tairiscint, triall, troid, tuiscint: galar creatha, lucht leanna, etc. Sa cheathr dochlaonadh go hiondil a bhonn ainm briathartha aonsiollach a bhfuil guta fada ann nuair a sidtear mar ghnth-ainmfhocal (go hirithe ar lorg an ailt) : idir dh cheann na me, ach droichead meite. Sa chigi dochlaonadh a bhonn corrfhocal eile: scrd trialach. 17.13 Is de rir ceann de na cig dhochlaonadh a infhilltear na hainmneacha briathartha fada a bhfuil cur sos orthu in 17.2 agus na cinn at in 17.7. 17.14 D'fhadfa cuid mhaith de na hainmneacha briathartha a ghabhann leis na briathra coimrithe a chur isteach in 17.10 n in 17.12. Mar shampla, is de rir an dara agus an tr dochlaonadh faoi seach a infhilltear oscailt agus bagairt, agus is ionann na foirmeacha ginideacha agus foirmeacha a n-aidiachta briathartha. 17.15 Nl aon iolra ag ainm briathartha ceart, ach fach 8.44.

226 18 COMHRIR AN AINM BHRIATHARTHA 18.1 N mr aithint idir ainm briathartha ceart, is sin focal a bhfuil feidhm ainmfhocail

agus feidhm briathair aige, agus ainmfhocal at ar aon fhoirm le hainm briathartha ach nach bhfuil feidhm briathair aige. "Ainm briathartha at ag feidhmi mar ghnth-ainmfhocal" a thugtar ar an dara srt uaireanta. 18.2 Is deacair a r uaireanta c acu ainm briathartha ceart n gnth-ainmfhocal at ann. thaobh fhoghlaim na gramada de, is leor a fhios a bheith againn gur gnth-ainmfhocal lm t an t-alt roimhe: t an scrd thart. lm t aidiacht n ginideach nach cuspir chili, n m d'fhadfadh a leithid d'fhocail a chili: t dh riteach ann; thug s lim (fhada); lu na grine. lms foirm iolra : fuair m orduithe n r. 18.3 Tig le haidiacht shealbhach an d shrt a chili lainm briathartha ceart: n b do mo leagan lainm briathartha ag feidhmi mar ghnth-ainmfhocal: mo leagan fin den scal.

Gnomha agus Cuspir Ainm Bhriathartha 18.4 An gnomha a thugtar ar an duine (rud) a dhanann gnomh an ainm bhriathartha: t

Sen ag caint. Ach n i gcna a luaitear gnomha: n mr stad anois. 18.5 Ms gnomh aistreach fadfaidh cuspir, is sin an duine (rud) a ndantar an

gnomh air, gabhil leis an ainm briathartha: t m ag lamh leabhair. Ach n i gcna a luaitear cuspir: t m ag lamh. 18.6 Is gnch foirm fhada an ainm bhriathartha (17.2) a bheith neamhaistreach agus an

fhoirm ghairid aistreach: bh s ag f an adaigh; chaith s an l ag fochn.

227 18.7 Fadfaidh an t-ainm briathartha agus a ghnomha agus a chuspir bheith san

ainmneach, sa tabharthach ns sa ghinideach; agus fadfaidh an gnomha agus an cuspir bheith sa ghairmeach freisin.

ainm briathartha an t-ainmneach mar ainmn mar chuspir an bhriathair ar lorg ramhfhocail an tabharthach an ginideach an gairmeach Bh s ag l Fear inste scil --T s gan f Is fearr imeacht Iarr air teacht

an gnomha

an cuspir

T Pl ag ithe Feicim ag l

Is fearr an bh a bhlen Dan an bh a bhlen

Gan ag teacht

Gan an bh a bhlen

Roimh a dhul Ag faire na ag rith A fhir d at ag biceadh

Leis an mb a bhlen Ag blen na b A fhir d at le crochadh

18.8

Ms go dreach ar lorg an ainm bhriathartha (n ar lorg dobhriathair a bhfuil an t-ainm

briathartha cilithe aige) at an cuspir, cuirtear sa ghinideach faoi rir ag an ainm briathartha : ag mar (an) in; a insint mo scil; ag br isteach an dorais. N bhonn an cuspir faoi rir ag an ainm briathartha in aon chs eile.
I gcsanna irithe, ginideach gan infhilleadh (focal le foirm ainmneach ach le feidhm ghinideach) a bhonn san ainm briathartha, n ina ghnomha n ina chuspir (9.28).

Mnla Tbhachtacha 18.9 tbhacht: 1A 2A Cuspir + a (ramhfhocal) + ainm briathartha: arbhar a cheannach; m a mholadh. Ainm Briathartha + Cuspir: ceannach arbhair; mo mholadh. I gcs an ainm bhriathartha a ngabhann cuspir leis is iad seo na mnla is m

228 M chuirtear gnomha rompu sin faightear mnla tbhachtacha eile. 3A 4A 5A Gnomha + 1A: fear arbhair a cheannach. Gnomha + 2A: fear ceannaithe arbhair; bean mo mholta. Gnomha + a n do (ramhfhocal) + 2A: mo leanbh a fhil bhis; Dia dr sbhil

(dr = do+r). Nuair nach bhfuil aon chuspir ann is iad seo na leaganacha: 1B sil; 2B sil; 3B fear siil. Mnla 1A, 1B a sid 18.10 sidtear mnla 1A, 1B mar ainmn: theip air an bd a dhol; d'irigh liom sil

abhaile, agus mar fhaisnis in abairt chopaileach: is an chomhairle a tugadh d an bd a dhol; ba an rud a mhol m dibh sil abhaile. 18.11 sidtear iad faoi rir ag briathra mar a leanas lleis an mbriathar cnta dan, chun na haimsir simpl a chumadh ar mhalairt sl: dan an t-airgead a chomhaireamh; dan isteacht. lleis an mbriathar abair, i gclaoninsint ar ord sa dara pearsa n sa saorbhriathar; agus i gcsanna gaolmhara eile ar lorg beartaigh, comhairligh, lig, ordaigh, etc: dradh (leo) an bd a dhol; lig di imeacht. lle briathra agsla eile: n aireoidh s caora a ghoid uaithi. 18.12 sidtear iad faoi rir ag ramhfhocal, agus go hirithe ag gan chun casadh

diltach a chur ar bhr abairt mar at in 18.10-11: is fearr gan an bd a dhol; is rud a moladh d gan imeacht. 18.13 Bonn siad faoi rir ag tar is (d'is; i ndiaidh) chun na haimsir foirfe a dhanamh

le cabhair an bhriathair cnta b; agus mar an gcanna chun foirm fhoirfe an ainm bhriathartha fin a dhanamh: bodh (t, bonn, beidh, bh, bhodh, bheadh) s tar is an bd a dhol; bodh (t, ...) s i ndiaidh ir; bheith tar is an bd a dhol; bheith d'is ir.

229
Is annamh a bhaintear feidhm as cuid de na cainteanna sin thuas, e.g. na cinn dar ts bodh. Ach d'fhadfadh duine mar liritheoir drma feidhm a bhaint astu.

18.14

D'fhadfaids bheith faoi rir ag ainmfhocal mar at in 3A: mnla 1A faoi rir ag an ainmfhocal mhna a bhaint arbhair a chur an fhiaigh a thos sidtear iad mar leagan saor li gceist: Dol . Mo rothar a dhol, an ea? li bhfreagra: C bhfaighidh t capall? Ceann a cheannach. lin intriacht: cnamh a thabhairt duitse! dul abhaileanois! lin ionad an mhodha ordaithigh (i dtreor stitse, i gceisteanna ar phipar

Ainmfhocal aimsir ceantar trth 18.15

scrdaithe, etc.): na bunsoilse a mhchadh go mall; cuntas a scrobh ar...; triantn a thgil. 18.16 Cuirtear focail eile isteach idir an cuspir agus a (ramhfhocal) + ainm briathartha: lm t an cuspir ina ramhtheachta don chlsal ina bhfuil a ainm briathartha: sin fear is furasta a mhealladh; d'inis s scal dom ba dheacair a chreidiint; c bhfuil na leabhair a dirt s a dhol? li ritis leathdhiltacha irithe: n fidir a spril ach bd amhin; dirt m leis gan a dhol ach pire.
M t br leathdhiltach ag gabhil leis an bhfrsa iomln coinntear focail an mhnla le chile: n dan ach na bid a chomhaireamh.

lnuair is dobhriathar an frsa a + ainm briathartha, ag cili aidiachta: nl an Ghrigis chomh deacair a fhoghlaim agus a shleann t. 18.17 Nuair nach ainmfhocal an cuspir cuirtear forainm pearsanta n taispentach in it

an ainmfhocail: dan a l; a l, an ea? is oth liom sin a dhanamh; cad a darf le h a phsadh?

230 Mnla 2A, 2B a sid 18.18 Baintear feidhm as an mnla seo mar mhalairt ar mhnla 18.17: n maith liom do

dhilt; c bhfaighinn iad ach a gceannach? 18.19 Sna foirmeacha leannacha simpl, ceanglatear an gnomha den ainm briathartha

le ramhfhocal. Is feidhm is coitianta acu na haimsir leannacha a dhanamh leis an mbriathar cnta b. lAn ramhfhocal ag a sidtear go hiondil nuair nach luaitear aon chuspir (ach fach cs abairt leathdhiltacha thos), agus nuair a thagann an cuspir go dreach ar lorg an ainm bhriathartha (n ar lorg dobhriathair at chili): bodh (t, bonn, etc.) s ag rith; bodh (t, bonn, etc.) s ag cr na b; chuala m ag tabhairt amach an chapaill. lAn ramhfhocal do (n cumasc de) a sidtear ms aidiacht shealbhach an cuspir: bh an tiarna taln do mo (do do, do bhur) ruaigeadh; t daoine cineadh (chineadh); t s (dr) gcineadh; chrom Anra ar bheith mar. lAn ramhfhocal a a sidtear nuair a chuirtear an cuspir i dtosach na habairte lena neart: pingin n raibh m a shaothr. nuair at an cuspir ina ramhtheachta don chlsal ina bhfuil a ainm briathartha: nach deas an obair at Cit a dhanamh? card a chuala t Beairtle a chanadh? nuair at mar (cnasc) in ionad ramhtheachta den srt at i gceist sa sampla roimhe seo: rinne s mar a bh mise a dhanamh. i gcsanna irithe nuair at an riteas leathdhiltach: nl Sen a fhil ach a chion.
N ceart in aon cheann de na ceithre chs thuas an simhi a bhaint den ainm briathartha agus ag a chur in ionad an ramhfhocail a.

231 18.20 In ionad na mnla in 18.19 ina n-sidtear an ramhfhocal a, t mnla eile ann

ina ndantar ainmn den chuspir: pingin n raibh saothr agam; nach deas an obair at danamh ag Cit? rinne s mar a bh dhanamh agamsa; nl fhil ag Sen ach a chion. 18.21 Sna foirmeacha leannacha foirfe, sidtear tar is, d'is, i ndiaidh roimh fhoirm

leannach an ainm bhriathartha: bodh (t, bonn, etc.) s tar is bheith ag l an uisce; t Sen i ndiaidh bheith ag rith; bh siad tar is bheith l; rinne s taith de bheith ag l. 18.22 Nuair nach mian an gnomha a lua sna habairt at in 18.21 sidtear an

saorbhriathar: btear (tthar, etc.) ag cr na b; btear (tthar, etc.) ag rith; rinneadh taith de bheith ag l; bhothas gcineadh; pingin n rabhthas a shaothr; card a bhothas a dhanamh? n rabhthas a fhil ach tuarastal suarach.

Rogha idir Mnla 1A, 1B agus 2A, 2B 18.23 Sna foirmeacha timchainteacha sidtear an briathar cnta b agus ar t, chun, ag

brath, ar hob roimh mhnla 1A, 1B: bodh (t, bonn, etc.) s ar t imeacht amach as seo; t s chun teacht; bh siad ag brath ir; bh m ar hob a dhanta. Mura bhfuil an gnomh le danamh go ceann tamaill sidtear chun, ag brath, le: t Liam le teacht i gceann dh l; t an dochtir chun gluaisten nua a cheannach amrach; bh siad ag brath an cla a leagan sa trthnna. Agus mar an gcanna le br leannach: t m ag brath (chun, le) bheith ag obair i gceann seachtaine. 18.24 sidtear an briathar cnta b agus ag dul a n ag dul ag i bhfoirmeacha

timchainteacha freisin roimh mhnla 2A, 2B: bhomar ag dul a dhol an t; t Colm ag dul a shnmh; bhothas ag dul ag fiach. Fadtar cuid den fhrsa a thabhairt chun tosaigh lena treisi: an a(g) imirt crta at t ag dul? an ag dul a imirt crta at t?

232 18.25 Ar lorg na mbriathra tosaigh, crom agus a n-ainmneacha briathartha, tos,

cromadh, sidtear lan ramhfhocal ar + mnla 1A, 1B: chrom (thosaigh) s ar an bpictir a dhath; n mr dom tos ar an mballa a leagan; chrom s ar bheith ag urna lan ramhfhocal a n ag + mnla 2A, 2B: thosinn a dhanamh cruaiche; tosamis ag caint; abair leis tos ag ithe. 18.26 Chun aidhm a chur i gcill ar lorg briathair n a chothroim sidtear lchun n le roimh mhnla 1A, 1B: thinig s chun an cluiche a fheiceil; d'irigh s chun imeacht; stadaimis le deoch a fhil; timid ag teacht le fanacht; an bhfuil t anseo le fanacht? la n ag roimh mhnla 2A, 2B: chuamar a lu; tigh a chodladh; rachaidh siad ag baint fir; thostamar a isteacht; beidh an bhrdeog ag ir a dhamhsa; sid amach ag treabhadh ; beidh Conall leat a chur na tu. Ach fach 18.27-28. 18.27 Ms aidiacht shealbhach an cuspir sidtear an ramhfhocal do (n cumasc de) in

ionad na ramhfhocal a, ag, roimh mhnla 2A, 2B: ag dul ruaigeadh; thosaigh s do mo (do do, , dr, do bhur) ruaigeadh; rachaidh siad bhaint. 18.28 M t an ramhtheachta ina chuspir don chlsal ina bhfuil a ainm briathartha, is

an ramhfhocal a a chuirtear roimh an ainm briathartha sin: an teach atimid ag dul (ag brath) a dhol; an obair a thosaigh s a dhanamh; an phirc a chuaigh s a threabhadh; an leabhar a bh s ag tos a lamh.
Tabhair faoi deara gurb an ramhfhocal ag a sidtear roimh na hainmneacha briathartha neamhaistreacha dul, brath, tos, sna habairt sin, agus gur ar lorg na bhfocal sin at an ramhfhocal a agus ainm briathartha an ghnomha.

18.29

T rogha ann freisin i bhfrsa irithe ina ngabhann an ramhfhocal do roimh an

ngnomha n i gcumasc leis.

233 lM t gnomh an ainm bhriathartha comhaimseartha le gnomh an bhriathair sidtear le linn + mnla 1A, 1B, 2A: le linn an chaint sin a r do Phroinsias c a thiocfadh isteach ach Maiti; le linn dom dul anonn shleamhnaigh m
Fgtar do + gnomha ar lr amanna: thit s marbh le linn a rite (d).

ag + mnla 2A, 2B; ach do (n cumasc de) in ionad ag ms aidiacht shealbhach an cuspir: ag teacht isteach dom bh m'athair ansin romham; bh na prosnaigh ag urna ag fil bhis dibh; bh mionghire ar aghaidh Nuala lamh di
N sidtear ag roimh an ainm briathartha bheith.

lM t gnomh an bhriathair nos luaithe n gnomh an ainm bhriathartha sidtear an ramhfhocal roimh + mnla 1A, 1B: titfidh an oche orthu roimh an gcathair a shroicheadh dibh; cheannaigh Sen ticad roimh theacht isteach d. lM t gnomh an ainm bhriathartha nos luaithe n gnomh an bhriathair sidtear tar is (d'is, i ndiaidh) + mnla 1A, 1B, 2A: tar is lu sos do Dhnall thit a chodladh air; i ndiaidh an far a bhaint (dinn) n mr a shbhil; d'is a bhainte dinn beidh sos againn. ar + mnla 2A, 2B: ar theacht isteach dibh shuds sos; ar thgil mo chinn dom chonaic m naomhg; arna chluinstin sin di stad s; arna fhoilsi ag Muintir Mhurch.
T br chomhaimseartha le ar bheith: ar bheith sa Daingean dibh dhol siad na hisc.

Mnla 3A, 3B, 4A, 4B a sid 18.30 Is fidir mnla 3A a mhalart le mnla 4A de ghnth, i.e. is ionann fear arbhair a

cheannach agus fear ceannaithe arbhair. 3A: seachain lucht na hagra a dhanamh.

234 4A: nor fhill fear inste scil; c bhfuil lucht coimedta na hite? cailn deas crite na mb; coiste cosanta an phobail; glas maraithe daoine go mthrcaireach a bh sa bheaignit. Nuair is aidiacht shealbhach an cuspir n bhonn ann ach foirm 4A: lucht a dhanta; fear a n-oscailte; fear a inste. 18.31 Nl difrocht br n difrocht foirme idir mnla 3B, 4B: fear siil.

Mnla 5A, 5B a sid 18.32 sidtear mnla 5A, 5B mar bhar cainte: nor mhaith liom mo leanbh a fhil

bhis; norbh aon ionadh Niamh a theacht, agus mar fhaisnis in abairt chopaileach: is toil na comhairle gach duine a dhanamh a ghn fin; is ord a tugadh trir fear a dhul i bhfolach. 18.33 Bonn siad faoi rir ag na briathra abair, ordaigh, etc., i gclaoninsint ar ord sa tr

pearsa, agus in abairt eile den chinel: cheadaigh s na saighdiir a dhul ar aghaidh. 18.34 Bonn siad faoi rir ag gan chun casadh diltach a chur ar abairt 18.32-33: n

fidir gan athr a theacht; d'iarr s orthu gan aon duine acu a iarraidh airgid ar Ghuaire. 18.35 sidtear iad mar leagan saor li bhfreagra: cad chuige? Dnall a bheith i ngr. li gceist: Dnall a bheith i ngr, an ea? lin intriacht: mo mhac fin a dhanamh spiaireachta orm! li dtreor stitse, etc.: gach duine a dhul amach ar cl. li gclir, annla, etc.: 1014 -- Brian a fhil bhis; 1914 -- an chad chogadh domhanda a thos. Mnla eile 18.36 In ionad mnla 5A, 5B a sid is minic a chuirtear an gnomha roimh mhnla

1A, 1B. Fgann sin an gnomha agus an cuspir araon san ainmneach i mnla 1A; agus an gnomha agus an t-ainm briathartha araon san ainmneach i mnla 1B.

235 1A :nor mhaith liom mo leanbh bs a fhil; dirt m Eibhln an teach a dhol; ba mhaith leo Sen an bhanaltra a phsadh. T mnla 5B, agus mnla 1A ar lorg an ghnomha, san abairt seo: norbh fholir fin a dhul go dt an chathair agus mrn a fhulaingt ( fin gnomha an d ainm bhriathartha). Bonn an gnomha ar iarraidh uaireanta: b'fhearr liom an lmh a bhaint dom n sin; thinig an soitheach go Doire gan cleite a bhaint aisti; n mhairfeadh aon duine d'is pilar a chur trna chro. (Fach freisin 18.11.) 1B: b'fhearr leis iad fanacht ciin; thinig Pl i ndiaidh an cluiche tos; an cogadh a raibh s geallta an saol briseadh as. 18.37 Nuair nach ainmfhocal an gnomha in abairt den saghas at i gceist in 18.34-35,

sidtear aidiacht shealbhach n forainm: bhomar ag sil lena dteacht; i ndiaidh mise an teach a dheisi. Nuair nach ainmfhocal an cuspir sidtear an mnla at i gceist in 18.19: Dia do do bheann; Dia dr sbhil; nor mhaith le Nra m r leatsa. 18.38 sidtear na mnla sin freisin lleis an ramhfhocal chun le staid a liri, idir staid an chuspra: t an far chun bainte (ullamh chun), agus staid an ghnomha: t Sen chun fiaigh (ullamh chun). lleis an ramhfhocal ar chun staid an chuspra a liri: t s ar crochadh (stad, oscailt, fil, etc.) lleis an ramhfhocal i chun staid an ghnomha a liri : t na ina seasamh (codladh, lu, diseacht, tost, cna, rith) lleis an ramhfhocal gan chun staid a liri, idir staid an chuspra: t an obair gan danamh; dil gan fhil; fgadh gan mscailt as a suan iad; comhairle gan iarraidh; n fhgfar bd gan chailleadh, agus leo a bh s gan teacht. staid an ghnomha: an gan ir at s sid fs? b'fhada

236 lleis an ramhfhocal le chun aidhm, oibleagid, cinniint, fidearthacht, etc., a liri. Cuirtear ag roimh an ngnomha (n i gcumasc leis) m luaitear : t s le mar (aidhm); t obair le danamh agam (oibleagid); is dcha nach raibh Sen le b an l sin (cinniint); nl le feiceil ach carraigeacha (fidearthacht). lleis an ramhfhocal do (n cumasc de do agus an aidiacht shealbhach) chun gnomh leannach a liri. M luaitear an gnomha cuirtear an ramhfhocal ag roimhe n i gcumasc leis: t m do mo chr ag Sen; t an bia ullmh aici; bhomar dr mar. 18.39 D'fhadfadh athbhr bheith i gceist nuair a bhonn an gnomha agus an cuspir

araon sa tr pearsa agus ar aon uimhir, agus ar aon inscne ms san uatha dibh, i gcsanna mar seo: t Toms mholadh; bh Sle cineadh; beidh siad dtriom; t saighdiir dtraenil. Sna ceithre shampla sin thuas n fidir a r c acu gnomha n cuspir at sa dara focal den abairt. Mar shampla, d'fhadfa an d aistri Barla seo a leanas a chur ar an gcad abairt: Tom is praising him n Tom is being praised. Ms an gnomha at i gceist is fidir an athbhr a sheachaint tr ainmn a dhanamh den chuspir: T s mholadh ag Toms; bh s cineadh ag Sle; bh siad dtraenil ag saighdiir. Ms an cuspir at i gceist is fidir an athbhr a sheachaint tr leagan saorbhriathair a sid: tthar ag moladh Thomis; bhothas ag cineadh Shle; beifear dtriom; tthar ag traenil saighdiir. 18.40 Leaganacha le ramhfhocail agsla:

faoi: faoi mhallbhruith; idir: idir bheith eatarthu : t na cearca bhreith; t gn an lae dhanamh; bheith ag sil thar: thar bheith maith; thar fulaingt tr: tr bheith mall.

18.41

237 Is minic an t-ainm briathartha bheith ar iarraidh: b'fhearr duitse anseo; b'fhearr li

marbh n bheith beo gan ; ba mhr an trua gan san Fhiann; ag rith le fna agus gan fil ar chasadh aige; n iarrfadh s de phlisir ach ag amharc uirthi.

238 19 AN AIDIACHT BHRIATHARTHA & NA RANGABHLACHA AN AIDIACHT BHRIATHARTHA 19.1 Feidhmonn an aidiacht bhriathartha ar dh bhealach lmar ghnthaidiacht lmar bhriathar le cabhair bhriathar cnta. 19.2 Na promhchsanna ina bhfeidhmonn an aidiacht bhriathartha mar ghnthaidiacht lmar aidiacht aitreabideach: is bean phsta ; caith amach na prta lofa lmar aidiacht fhaisniseach ar lorg na copaile: is dealfa dea-chumtha do lmh; n briste at s lmar aidiacht fhaisniseach ar lorg b ag liri staid an chuspra tar is an ghnmh: t s psta (briste, dilte, leonta go dona); is at tugtha don obair; de chlocha a bhds danta; t na gunna aimsithe ar an doras acu.
D'fhadfadh gnomh briathartha (19.3) bheith i gceist san abairt dheireanach thuas.

lmar aidiacht fhaisniseach ar lorg b ag liri staid an ghnomha tar is an ghnmh: bh Sen lta; timid beirthe go maith leis an socr sin; t Liam irithe (fsta suas, irithe ramhar, tite i laige). 19.3
D'fhadfa cuid de na sampla sin thuas a chur isteach in 19.3.

T roinnt csanna ann ina lironn an aidiacht bhriathartha (le cabhair bhriathar

cnta) gnomh briathartha sna haimsir foirfe. Is ar igean at staid an chuspra n staid an ghnomha i gceist: lan gnomha ina ainmn agus an gnomh neamhaistreach: nl oiread agus fear amhin fanta; t siad go lir imithe go Sasana; bh siad ceaptha ar throid go crga; t Seosamh geallta teacht; t Samas caite ach nor vtil mise fs

239 lan cuspir ina ainmn agus an gnomha ar lorg ag, n i gcumasc le ag, ms ann d: t an fgra lite ag Toms; beidh an teach feicthe acu faoi seo; d'irigh siad nuair a bh an bia caite acu; nl curtha sos ag an dar ach an fhrinne lan sid neamhphearsanta: t beirthe (buaite, teipthe, sraithe) orm; t rite (irithe) leat; t tagtha faoi sna slibhte tar is an triomaigh; t glaoite ort; s imithe d; nl cloiste agam uaidh fs lan aidiacht bhriathartha ina comhln ar bhriathra agsla: nor chuala m riamh rite mar sin ; chonacthas sin cruthaithe inn; fuair s pire brg danta. T roinnt sampla de chomhln an bhriathair b sna habairt thuas. 19.4 sidtear an briathar b agus aidiacht bhriathartha (in ionad bhriathar na haidiachta

briathartha) in iarbheart le cinnteacht a liri: murach tusa bh s bite (is cinnte go mbfa ); m chloistear th t t gafa (is cinnte go ngabhfar th). 19.5 Maidir le dornn d'aidiachta briathartha is gnch gnthaidiacht a sid thar a

gceann ach amhin, b'fhidir, i leaganacha irithe: eorna ghlan; t an eorna glan agam; bh an cleamhnas socair acu; an bhfuil an buicad ln fs? t m marbh ag an obair seo; bh na scolir cruinn; t s crom faoin ualach. Ach t siad glanta leo; praghas socraithe; coinnigh na seolta lonta; na mlte maraithe acu (= slua mr), etc. NA RANGABHLACHA 19.6 T ranna cainte eile sa Ghaeilge at ar aon dul leis an aidiacht bhriathartha n

gaolmhar li maidir lena ndeilbhocht, agus sa mhid go bhfuil feidhm aidiachta acu agus go lironn siad gnomh briathartha. Os a choinne sin is fidir cuid acu a sid go coitianta ar lorg na copaile, murab ionann agus an aidiacht bhriathartha (nach n-sidtear mrn inniu ar lorg na copaile mura bhfuil treise i gceist). 19.7 Rangabhil an Riachtanais

240 Is ionann foirm do rangabhil an riachtanais agus don aidiacht bhriathartha go hiondil, ach n mr at s i gceist sa Ghaeilge anois. Bonn s ina faisnis ar lorg na copaile dilta (n a cothrom), agus cuireann s riachtanas i gcill de ghnth: n gearnta do Shen (= nl cis ghearin aige); n gearnta ar an aimsir (= t an aimsir maith go leor, n an-mhaith); n leofa dom dul amach ag an leanbh ar eagla na tine; n tgtha orm ; n ormsa is tgtha ; n mate sin orainn (= n fi comhghairdeas a dhanamh linn ina thaobh; n fi bheith ina dhiaidh orainn); n santa dinn nach ndearnamar (= n g (fidir, ceart) dinn a shanadh). 19.8 Rangabhil na Fusachta An rimr so- + aidiacht bhriathartha is foirm don rangabhil seo go hiondil. Ciallaonn s fusacht n fidearthacht: sobhriste, sodhanta, sofheicthe, solimhsithe, so-lta, sothgtha. Corruair bonn foirm nach foirm aidiachta briathartha nasctha le so-. Foirm ghinideach an ainm bhriathartha n an ainmfhocail a bhonn ann: sofhla, so-ghabhla, so-imeachta, so-ranna, sotheagaisc. Is fidir rimr eile a chur roimh so: an-sodhanta, r-shochomhairlithe, n a chili le dobhriathar: so-bhainte amach; sochurtha in il. sidtear rangabhil na fusachta lgo faisniseach: t an far so-bhainte; nl an rang seo r-shoroinnte lgo haitreabideach: n fear so-ranna ; rud sodhanta sin. 19.9 Rangabhil na Deacrachta Is ionann an rangabhil seo agus rangabhil na fusachta i ngach sl maidir le foirm agus sid ach go bhfuil do- in ionad so- agus gur deacracht n dodhantacht a lironn s: t s dodhanta (an-dothuigthe, do-bhainte amach). 19.10 Rangabhil na hOirinachta

241 Is ionann an rangabhil seo freisin agus rangabhil na fusachta i ngach sl maidir le foirm agus sid ach go bhfuil in- in it so-, agus gur minice ginideach ainmfhocail sa rangabhil seo n sa rangabhil eile. Ciallaonn s gur fidir (fi, cir, oirinach) an gnomh a dhanamh a lironn an aidiacht bhriathartha n an ginideach: t s inite (indanta, inreaca, inreatha, inaistir, inleighis, inleithscil); sin an riail is inleanta sa chs seo; nl an t-amhrn sin inrite; is leabhar inspise ; nl Peig inchurtha (inchomrtais, inchomparide) lena deirfir. 19.11 Rangabhil na Comparide An rimr in- + ginideach ainmfhocail a sidtear sa rangabhil seo. N minic aon bhaint aici leis na haidiachta briathartha. Is rud a chiallaonn s "chomh maith i gceann cib rud a seasann an ginideach d": t Gearid inslein (inchorrin, inspeile, inpheile) leat fin.

242 20 NA MREANNA BRIATHARTHA 20.1 Is a chiallaonn mreanna briathartha focail nach fidir a sid ach go dreach

roimh bhriathar n nasctha leis. Fadfaidh mr bhriathartha bheith ina dobhriathar, n ina cnasc, n ina forainm coibhneasta. Sna liosta seo thos is dobhriathar freisin formhr na mreanna a irtear ina gcnaisc; agus is cnasc freisin aon mhr a irtear ina forainm coibhneasta. Is gnch go mbonn tionchar ag an mr ar fhoirm an bhriathair maidir le etc. lmodh agus aimsir lc acu splech n neamhsplech n coibhneasta an fhoirm. Os a choinne sin, t tionchar ag aimsir an bhriathair ar an bhfoirm at ag mreanna irithe. lsimhi, ur,

MREANNA ROIMH BHRIATHRA RIALTA 20.2 a (ar): T dh fhoirm ag na mreanna seo a leanas lcnasc coibhneasta neamhdhreach dearfach: fear a gcabhrinn leis; bean

ar maraodh a mac. lforainm coibhneasta ramhtheachtach: sin a n-laim. lforainm coibhneasta iartheachtach: it ar a nglaoitear Tr L. an (ar): c (cr): go (gur): dobhriathar ceisteach dearfach: ar irigh s? dobhriathar ceisteach ite: c n-imonn an taoide? lcnasc riteasach dearfach: slim gur theith s. ldobhriathar gutheach dearfach: go gcit Dia th. lcnasc aidhme: tabhair dom go mbrisfidh m . lcnasc ama: fan go n-ir an ghrian.

243 nach (nr): lcnasc coibhneasta diltach: rud nach gcreidim. lcnasc riteasach diltach: slim nr theith s. ldobhriathar ceisteach diltach: nr theith s? n (nor): dobhriathar riteasach diltach: n chreidim .

mura (murar): cnasc coinnollach diltach: murar shiil s rith s. sula (sular): lcnasc aidhme: imigh sula bhfeicfidh siad th. lcnasc ama: d'ag s sular shroich an dochtir . An fhoirm splech den bhriathar a leanann na mreanna go lir thuas. 20.3 Naisctear an forainm coibhneasta a (ar) leis na ramhfhocail de, do, mar seo: de +

a (ar) > d (dr); do + a (ar) > d (dr). I gcs na ramhfhocal eile dar croch guta, i, le, , etc. + a (ar) > ina(r), lena(r), na(r), etc. An fhoirm splech den bhriathar a leanann iad.
Uaireanta bitear an ramhfhocal i ar fad sa mhr bhriathartha: ina (inar) > a (ar): fan san it a bhfuil t; an tsl ar thit m, agus i gcumasc le nach: ag lorg olla an it nach bhfuil s.

20.4

Mura sa tscach caite at an briathar is iad na mreanna nach bhfuil faoi libn in

20.2-3 is ceart a sid. Simhtear an briathar ar lorg n, agus uratear ar lorg na mreanna eile at gan libn: n bhristear; n bhrisf; n bhrist; an bhfsann; slim go dtuigim; deir s nach gcreideann s; nach gcreideann? mura bhfillfidh s imeoidh m. 20.5 Ms sa tscach caite at an briathar is iad na mreanna faoi libn in 20.2-3 is ceart

a sid. Simhtear an briathar ar lorg na mreanna sin mura saorbhriathar : an t ar dhol m an capall leis; an scian lenar ghearr s an tad; sin ar thuig siad; ar (cr, nr) theith siad? gur (nr, nor, murar, sular) thit m; ar (cr, nr) ladh ? gur (nr, etc.) ardaodh an seol. Ach ar moladh ? etc. 20.6 d: cnasc coinnollach dearfach

244 An modh coinnollach splech n an foshuiteach caite a leanann d. Bonn ur ar an mbriathar: d bhfgfainn (bhfgainn). 20.7 d': rimr riteasach dhearfach

Cuirtear d' roimh ghuta n roimh fh san it a simheofa consan, sa tscach caite agus gnthchaite agus sa choinnollach: d'l siad deoch; m d'ist s linn; d'fhreagair m ; d'fhliuchfa th san fhearthainn sin; c d'fhriothil an tAifreann? d'fhliirseodh an fhiaile sa bhoglach. 20.8 a: cnasc coibhneasta dearfach dreach

Foirmeacha coibhneasta na n-aimsir tscacha agus an mhodha choinnollaigh a thagann i ndiaidh na mre seo agus iad simhithe ach amhin i gcs shaorbhriathar an tscaigh chaite. Uaireanta tagann an mhr d' idir a agus an briathar. Nl aon tionchar ag a ar d': an fear a chuireann (a d'lfadh, a d'fhreastalaodh); an sol a dholtar. Ach an sol a doladh. 20.9 m: cnasc coinnollach dearfach : cnasc cise agus ama (dearfach agus diltach) Gabhann na rialacha canna le (in abairt dhearfach) agus le m a ghabhann leis an mr choibhneasta a at in 20.8, ach gurb foirm neamhsplech an bhriathair a sidtear ar a lorg. In abairt diltacha cuirtear nach (nr) idir agus a bhriathar de rir rialacha 20.4-5. thiocfaidh s; d'ladh s; bhuailtear; buaileadh amach ; nach n-istear linn; [nr] isteadh linn; m phsann; m chuir; m d'fhg; m d'lta; m cuireadh; m isteadh leis; m t s (tthar) ssta. 20.10 n: dobhriathar ordaitheach diltach Cuireann s h roimh ghuta: n tg ; n buailtear; n histig leo; n hosclatear na doirse. 20.11 nr: dobhriathar gutheach diltach

sidtear i ngu dhiltach. Simhonn s: nr fhille s; nr chittear do shaothar leat.

245 20.12 ach a: dobhriathar ama Uraonn s. I gclsail dhearfacha a sidtear . Is an fhoirm splech a leanann : ach a dtaga s; ach a bhfaighidh mise greim ort; ach ar irigh m.

MREANNA BRIATHARTHA & BRIATHRA NEAMHRIALTA 20.13 Na rialacha a riarann sid na mreanna briathartha roimh na briathra rialta is iad a

riarann a n-sid roimh na briathra neamhrialta (taobh amuigh den chopail) ach t roinnt eisceachta ann mar a lirtear ina dhiaidh seo. 20.14 sidtear a, an, c, go, nach, n, mura, sula, ach a, in ionad na mreanna dar croch

-r (20.2) roimh thscach caite na mbriathra abair, b, faigh, feic, tigh, agus dan (i gcs foirmeacha dar ts dearn-): an fear lena ndradh ; an t a raibh ciall aige; an (c, nach) bhfuair t ? go (nach) bhfacamar; mura (sula) ndeachthas; sin a ndearna s. Ach nor rug s orm; gur itheamar; ar thinig an post? cr thug t an capall? gur dhein. 20.15 N shimhtear an briathar abair ach i ngu dhiltach: deir t ; m dirt; n

darfainn. Ach nr dheire s focal eile. 20.16 20.17 N shimhtear tim, t, timid, tthar: m timid; tthar. I gcs na mbriathra neamhrialta go lir ach deineadh, fuarthas, tugadh, simhtear

an saorbhriathar sa tscach caite mar a shimheofa foirm phearsanta sa tscach caite: nor chualathas; m thngthas; n dheachthas (dhearnadh, fhacthas). 20.18 Uratear an briathar faigh ar lorg n sa choinnollach, sa tscach caite agus san

fhistineach: n bhfaighf (bhfuarthas, bhfuair, bhfaighidh). Ach n fhaighim (fhaighte). 20.19 sidtear n in it nr roimh an mbriathar b le gu dhiltach a liri: n raibh

maith agat.

246 21 AN DOBHRIATHAR 21.1 Is is dobhriathar ann focal n grpa focal at ag cili focal eile nach ainmfhocal

n forainm. Seo na promhshaghsanna focal a dtig le dobhriathar iad a chili lbriathar: d'eitil s inn lainm briathartha: n fidir liom teacht amrach laidiacht bhriathartha: t s briste go dona laidiacht nach aidiacht bhriathartha: t s measartha fuar ldobhriathar eile: scrobhann s cuibheasach maith anois lramhfhocal simpl: beagnach faoin eitlen lramhfhocal comhshuite: go luath tar is an chluiche lcnasc: d'imigh s go dreach sular thinig t Is frsa a ln de dhobhriathra na Gaeilge: t an bhisteach chugainn mhaidin; fuair s bs ar uair an mhen oche. 21.2 Seo na promhshaghsanna dobhriathra at ann de rir feidhme lan dobhriathar ama: anocht; fs; go luath; riamh lan dobhriathar breischime: n b'; n ba; nos lan dobhriathar cainnochta: ar fad; beagnach; sch lan dobhriathar ceisteach: c; cathain; cad mar; conas lan dobhriathar dearfach: go; gur (20.2) lan dobhriathar diltach: n; nor; nach; nr (20.2) lan dobhriathar ite: anseo; thos; ann lan dobhriathar minicochta: faoi dh; go hannamh; go minic lan dobhriathar modha: amhlaidh; go ciin; in ineacht

247 lan dobhriathar treise: fin lan dobhriathar treo: amach; anall; siar. 21.3 Feidhmonn ainmneach an ainmfhocail mar dhobhriathar san lainmneach ite: tigh an cngar; ag gabhil an bthar lainmneach ama: d'ag Toms bliain shin lainmneach cainnochta: bh an mla punt rthrom.

AN DOBHRIATHAR AIDIACHTACH 21.4 Is rud dobhriathar aidiachtach dobhriathar a bhfuil foirm aidiachta aige (ar lorg

go n gan go). Formhr na ndobhriathra modha agus cuid de na dobhriathra eile is dobhriathra aidiachtacha iad agus t cim chomparide acu. Is gnch go mbonn cim chomparide an dobhriathair ar aon dul le cim chomparide na haidiachta. 21.5 Is gnch an focal go i mbunchim an dobhriathair aidiachtaigh: t s ag obair go

deas anois. Fgtar go ar lr sa bhunchim sna csanna seo de ghnth: lm t dobhriathar eile chili: n thagann s minic go leor; d rithfe sch tapa lm t dobhriathar aidiachtach eile roimhe: roinneadh an bia go fial flaithiil lroimh cuibheasach, sch: t siad cuibheasach (sch) te lm t s ag cili aidiacht aitreabideach: feicim slua measartha mr. Is ioma cs eile ina bhfgtar go ar lr, go minic n go coitianta n i gceantair irithe: bh s (go) dreach ag ir; ag l [go] trom; bean a bheadh [go] coitianta ag gu; labhair [go] cruinn; glac [go] ridh an scal; a roinnt amach ceart [i gceart; sa cheart] ; ag labhairt [go h]an-ard; t siad [go] rasnta bre; daoine iontach deas iad; n [go] rmhaith a thuigim ; n [go] hannamh ; [go] measartha ard; nach [go] tobann a thinig s?

248 Is iondil go ar lorg nach (cnasc riteasach): t a fhios agam nach go macnta n go dleathach a fuair s an talamh.
Tabhair faoi deara gur dobhriathra at i ndeireadh na n-abairt seo a leanas: t s dh bhliain dag cothrom; t s tr mhle dreach.

21.6

sidtear an chopail agus na dobhriathra nos, n ba, n b' roimh bhreischim an

dobhriathair go dreach mar a sidtear iad roimh bhreischim na haidiachta: is leadrna a labhair Rnn n an fear eile; labhair nos airde; labhair s n b'airde; n thiocfadh s n ba mh. 21.7 Agus dla na haidiachta freisin, is minic an dobhriathar breischime roimh

bhriathar an chlsail choibhneasta in ionad bheith ina dhiaidh: n fhaca m aon n riamh ba mh a chuir grin orm n ; le ceathr geala is iondla a bhriseann an aimsir; is anseo is m a oibronn Tadhg; dheas is minice a thadh s. 21.8 T cimeanna comparide eile ag an dobhriathar a fhreagraonn do chimeanna na

haidiachta. N g don dobhriathar bheith aidiachtach sna cimeanna seo: bhris s a lmh go han-dona; n m n go bhfuil an t-am istigh; nor gortaodh Iognid chomh holc leatsa; chuaigh s rfhada; is seacht m a ghnthaigh mise; is beag nr irigh leis. DOBHRIATHRA CEISTEACHA 21.9 am: it: staid: cim: Is iad seo na promh-dhobhriathra ceisteacha mar aon le sampla d n-sid: cathain a thinig t? c bhfuil s? conas (cad mar) a bh a fhios agat? c bhfuil mar a chuirtear in sid ? c chomh minic a thagann s? is cuma cad chomh holc is at s. c mhinice

a chonaic t iad?
Is frsa dobhriathartha dar ts forainm ceisteach a ln de na dobhriathra: c hit a bhfuil s? cn uair a thinig t?

DOBHRIATHRA TREO & SUMH

21.10

249 Na dobhriathra a bhaineann (a) le isteach agus amach, (b) le hairde, (c) le bheith ar

thaobh n ar thaobh eile, (d) le hairde an chompis, is fidir a n-aicmi ina dtriir n ina gceathrair, gach aicme ag freagairt d'ainmfhocal irithe a bhaineann le suomh. T an t-aicmi sin liri sa tbla seo a leanas.

250

Na dobhriathra treo agus sumh (i) Na hainmfhocail sumh (ii) gluaiseacht ar shil n gcainteoir a) an taobh amuigh an taobh istigh amach isteach (iii) gluaiseacht i dtreo an chainteora amach isteach amuigh istigh (iv) suomh simpl (v) suomh i leith ionaid igin lasmuigh (taobh amuigh) laistigh(tao bh istigh) b) an t-ochtar (an taobh thos) an t-uachtar (an taobh thuas) suas anuas thuas lastuas(taob h thuas) c) ann taobh thall an taobh abhus sall(anonn) anall thall abhus lastall (taobh thall) lasbhus(tao bh abhus) sos anos thos laistos(taob h thos)

251 d) an tuaisceart (an taobh [] thuaidh) an deisceart (an taobh theas/ dheas) an t-oirthear(an taobh thoir) an t-iarthar(an taobh thiar) siar aniar thiar lastoi(taobh thoir)r soir anoir thoir laisteas(tao bh theas) dheas aneas theas thuaidh aduaidh thuaidh lastuaidh(ta obh thuaidh)

laistiar

252

(i) (ii) (iii) (iv) (v) 21.11

T an taobh amuigh (an taobh istigh, ... an t-iarthar) fliuch Chuaigh s amach (isteach, ... siar) Tiocfaidh siad amach (isteach, ... aniar) Fanfaidh Dagln amuigh (istigh, ... aniar) Gheobhaidh sibh lasmuigh (laistigh, ... laistiar) den sipal. M t an cainteoir fin ag gluaiseacht sa treo at i gceist is gnch focal as coln

(ii) n as coln (iii) a sid: tar anuas (sos) liom go dt an loch; thinig s suas (anos) liom slat n tad. 21.12 Istigh in oilen, amuigh ar an mntr, a deirtear. Mar an gcanna, isteach go

hrainn; thinig siad go lir amach as an mBlascaod Mr. 21.13 sidtear na focail at i gcoln (ii) den tbla le suomh iginnte uaireanta: t s amach ansin (suas an cabhsa, siar an bthar, etc). Ach t s amuigh sa ghort (thiar i gCarna; thuas tigh Mhirtn). 21.14 Is lir choln (i) in 21.10 gur fidir na dobhriathra amuigh, istigh, thuas, thos, thall, abhus, thuaidh ( thuaidh), theas ( dheas), thoir, thiar a sid mar aidiachta. sidtear na dobhriathra eile mar sin freisin: an fear amach (= an fear at ag dul amach n go dreach tar is dul amach); an bhean isteach; braon anuas; cim suas; airgead sos; an ghaoth aduaidh (aneas, anoir, aniar); chuaigh s taobh anonn d chead.
Tabhair faoi deara gur as bun na gaoithe a ainmntear an ghaoth. Fach freisin d'aistrigh an ghaoth thuaidh ( dheas soir, siar) r go bhfuil s ag sideadh as an aird thuaidh, etc. anois.

21.15 Is minic a sidtear anuas in ionad sos idir briathar gluaiseachta agus an ramhfhocal ar: chuir s an bisn anuas (sos) ar an urlr. Ach d'fhach s sos ar an urlr; thug s a aghaidh sos ar an ngleann.

253 21.16 sidtear na dobhriathra gluaiseachta leis an mbriathar b uaireanta: t s anuas ar an lachn (na rinc); t an ghrian (ghealach) suas; nl aon ghn isteach agam; beidh s amach ar ball. 21.17 Is minic fobhr ama leis na focail at i dtbla 21.10: amach anseo; amach san

earrach; suas le (laistigh de) dh bhliain; shin anuas (anall); riamh anall; anonn sna blianta; n l seo amach (suas); faoi dheireadh thiar thall: bh Gaeilge san it sin chomh fada anuas le ts an chogaidh; t seilbh ar an it acu chomh fada siar le Briseadh Luimnigh; n fidir an aimsir a thuar chomh fada anonn leis an Luan. 21.18 Is minic a sidtear an tsraith ochtar, sos, etc. in ionad na sraithe tuaisceart,

thuaidh, etc., agus uachtar, suas, etc. in ionad deisceart, dheas, etc: ochtar na hireann (Cige Uladh); dul suas Bhal Feirste go Corcaigh; uachtar an chontae; dul sos amach ( Chiarra). 21.19 Focail mar fada agus tamall is minic a chiallaonn siad fad sl n trimhse ama de

rir mar is focal as coln (ii) n as coln (iv) a leanann iad: is fada amach (isteach, suas, ...) at s (fad sl); bh s tamall amach n gcsta (fad sl); bh s tamall amuigh (trimhse ama). 21.20 sidtear an tsraith iarthar, siar, ... le hiteanna is iarglta, ar shl igin, n ionad

an chainteora n ionad irithe eile: gabh siar (= tigh ar gcl); gabh aniar chun na tine; thiar sa seomra (sa chinne, ina bholg); l siar ; t mla aniar air (= ar a dhroim); suigh aniar (sa leaba); luigh siar (sa leaba); laistiar den phictir. 21.21 Is m go mr an fheidhm a bhaintear as na dobhriathra a lironn airde an

chompis sa Ghaeilge n sa Bharla, mura bhfuil i gceist ach fad gairid fin: shiil s soir thar an teach; an bhfuil a ndeireadh aniar fs? (le daoine at ag dul thar brid); thiar i nGaillimh at s. AIRDE AN CHOMPIS

254 21.22 Cuirtear in il promhairde an chompis le tslitir an fhocail: U(tuaisceart), D

(deiscart), O (oirthear), I (iarthar). Seo thos na ceannlitreacha le haghaidh an leath thuaidh den chomps agus noda do na fo-airde a bhaineann le ceathramhn amhin de.
(ii) thuaidh lmh soir UO U thuaidh soir thuaidh soir thuaidh lmh thuaidh (iii) aduaidh lmh anoir aduaidh anoir aduaidh anoir aduaidh lmh aduaidh (iv) thuaidh lmh thoir thuaidh thoir thuaidh thoir thuaidh lmh thuaidh thoir thuaidh soir thuaidh OU soir thuaidh lmh soir anoir aduaidh anoir aduaidh lmh anoir thoir thuaidh lmh thoir thoir thoir thuaidh thoir lmh thuaidh soir soir thuaidh OO U soir lmh thuaidh anoir anoir aduaidh anoir lmh aduaidh

Freagraonn an focal oirthuaisceart don tsraith OT thuas agus do choln (i) in 21.10; is sin, is ainmfhocal sumh .

21.23 Is fidir tarmaocht an tbla thuas a chur in oiriint do threo ar bith: bh an long ag seoladh thuaidh deich gcim soir; chonaic s eitlen ag teacht anoir s chim aduaidh; taobh thuaidh tr chim thoir den oilen at an teach solais.

DOBHRIATHRA AMA IRITHE 21.24 Is iondil gur do phointe ama a thagraonn na dobhriathra riamh, in aon chor (ar

chor ar bith), choche, go brch, go deo i ritis dhiltacha: nor thinig s riamh; n thagann s in aon chor (ar chor ar bith); n thiocfaidh s choche (go brch, go deo). Agus is iondil gur do thrimhse ama a thagraonn riamh, i gcna, go brch, go deo i ritis dhearfacha: bh s crosta riamh agus beidh choche; is do scal riamh ; tim ag isteacht leis sin riamh; t s anseo i gcna; fanfaidh osa inr gcro go deo.

255 Ach fadann pointe ama bheith i gceist i ritis dhearfacha irithe: sin an chad uair riamh a bh s ann. 21.25 In abairt ceisteacha fadann pointe n trimhse ama bheith i gceist de rir an chomhthacs: an raibh t thuas in eitlen riamh? (pointe); an raibh s (fear at dall) riamh mar sin? (trimhse); an bhfillfidh s choche? (pointe); an bhfanfaidh s ann choche? (trimhse). 21.26 Frsa dobhriathartha dar ts ar feadh, go ceann, i gceann, i rith, le, le linn, i

gcaitheamh, etc., lironn siad pointe ama i gcs lteagmhas ag pointe ama i lr trimhse: fuair s bs i gcaitheamh (i rith) na hoche; nor tharla s le mo linnse lteagmhas ag pointe ama i ndeireadh trimhse: imeoidh Seosamh i gceann bliana lteagmhas at comhaimseartha le teagmhas eile: le linn an focal sin a r d mhch s an solas 21.27 Trimhse ama a lironn ar feadh, go ceann, i rith, le, le linn, etc., i gcs lteagmhas at leannach ar feadh trimhse: bh s ann ar feadh bliana; bh an tae gann le linn (i rith, ar feadh) an chogaidh; bh an leanbh caillte i rith seachtaine lteagmhas at leannach go dt pointe ama ag deireadh trimhse ag breathn siar: t s ann le bliain; bh an talamh acu le (ar feadh) dh chad bliain roimhe sin; bh s tinn le (ar feadh) cpla seachtain roimh an gCisc ag breathn romhainn: beidh s i Sasana go ceann bliana. T an d shaghas trimhse araon i gceist in t m anseo le tr mh agus beidh m anseo go ceann naoi m, agus mar sin de beidh m anseo ar feadh bliana. 21.28 Is minic a bhonn feidhm ainmfhocail ag an dobhriathar ama: cn dochar at anois ann ach oiread le riamh? t s anseo inn; seachtain inniu; an amrach an Aoine?

256 21.29 Bonn feidhm aidiachta aige freisin: bh an l inn fliuch; d'irigh s trthnna

inniu; i gcomhair an lae amrach; damhsa na hoche arir.

Is minic a infhilltear amrach mar a bheadh gnthaidiacht ann i gcomhair an lae amraigh.

21.30

Is ainmfhocail na focail Luan, Mirt, etc. Cuirtear an t-alt leo nuair a ainmntear na

laethanta: amrach an Luan (an Mhirt, an Chadaoin, an Dardaoin, an Aoine, an Satharn, an Domhnach). D Luain, D Mirt, D Cadaoin, Dardaoin, D hAoine, D Sathairn, D Domhnaigh na dobhriathra ama. Is do l cinnte n iginnte a thagraonn maidin Luain (Mhirt, etc.), oche Luain (Mhirt, etc.) de rir an chomhthacs. ll cinnte: an mhaidin Luain d; an chad oche Dhomhnaigh eile a thiocfaidh s. ll iginnte: rugadh air oche Shathairn amhin. Ach is do l cinnte a thagraonn maidin D Luain (Mirt, etc.), oche D Luain (Mirt, etc.): d'imigh s maidin D Luain agus fillfidh s oche D Sathairn. 21.31 Cuiream i gcs gur inniu an chad l d'Iil agus gur Domhnach at ann. lIs mar seo a thagratear le dobhriathra ama do na laethanta at thart 30/6: inn 29/6: ar inn 28-25/6: Dardaoin (D Cadaoin, D Mirt, D Luain) seo caite (seo a d'imigh tharainn, seo a chuaigh thart) 24-23/6: seachtain go (gus) an l inniu (inn) 22-18/6: seachtain is an Aoine (Dardaoin, ...) seo caite n seachtain go hAoine (Dardaoin, ...) seo caite 17-16/6: coics is an l inniu (inn) 15-11/6: coics is an Aoine (go hAoine) seo caite; d'imigh s deich mbliana chun an Domhnaigh (go Domhnach) seo caite (chugainn).

257 lIs mar seo a thagratear le dobhriathra ama do na laethanta at le teacht 2/7: amrach 3/7: anirthear, ar amrach, amanathar 4-7/7: D Cadaoin (Dardaoin, ...) seo chugainn 8-9/7: seachtain inniu (amrach) 10-14/7: seachtain n Mirt (gCadaoin, ...) seo chugainn 15-16/7: coics inniu (amrach) 17-21/7: coics n Mirt (gCadaoin, ...) seo chugainn; beidh an las caite bliain n Satharn seo caite (chugainn). 21.32 Ag tagairt don l i ndiaidh l irithe at thart deirtear l arna mhrach, an l dr gcionn, an l a bh chugainn. Mar an gcanna an Domhnach dr gcionn; an Luan a bh chugainn. Agus ag tagairt do rud a tharla bliain (dh bhliain, ...) shin: fuair s bs cothrom an lae inniu (inn, amrach). 21.33 Fach gur roimh inniu, inn, a sidtear seachtain (coics, ...) is an l, agus gur roimh inniu, amrach a sidtear seachtain (coics, ...) . 21.34 Nuair nach mbonn aon

rchruinneas riachtanach sidtear leaganacha mar iad seo a leanas: faoi (um) Shamhain a d'imigh (a fhillfidh) s; d'imigh s tr bliana go (chun na) Bealtaine seo caite (seo chugainn); beidh an las caite tr bliana n mBealtaine seo chugainn.

AN DOBHRIATHAR TREISE FIN 21.35 sidtear an dobhriathar fin le br treise: dan anois fin ; go deimhin fin;

cheana fin; bh an t-ardmhistir fin ann; m t s fuar fin nl s fliuch; mura bhfuil [s fliuch] fin t s go hainnis; d mba shagart fin nl an chumhacht sin aige; d n-lainn fin n leigheasfadh s m. IONAD AN DOBHRIATHAIR

21.36

258 Roimh an mbriathar a chuirtear dobhriathra at ina mreanna briathartha mar n, c,

etc., n ina gcnaisc: mar, nuair, etc. Ar lorg na copaile a chuirtear an dobhriathar nuair is mian a threisi: an inn a d'imigh s? 21.37 Taobh amuigh de na csanna sin thuas is in it igin ar lorg an ainmn is iondil an dobhriathar a chur. T claonadh ann dobhriathra gairide (focal n dh iontu) a chur roimh an gcuspir, ach braitheann sin go mr ar an gcomhthacs: chuir s i bhfolach an cta, ach chuir s an cnoc amach de. Is gnch frsa dobhriathartha at cuibheasach fada a chur ar lorg an chuspra mura bhfuil an cuspir fin rfhada: chaith s na scadin amach ar an gc; chaith s amach ar an gc na scadin a fuair s. 21.38 M t nos m n dobhriathar amhin ann is iondil dobhriathar treo a chur i

dtosach agus dobhriathar ama ar deireadh: shiil s isteach go fearil inn.

259 22 AN RAMHFHOCAL AN RAMHFHOCAL SIMPL 22.1 Is iad seo a leanas na ramhfhocail shimpl de rir na dtuiseal a ghabhann leo lan t-ainmneach: ach, amhail, gan, go dt, idir, mar, murach, n, seachas.
Is minic a irtear murach agus n ina gcnaisc n ina leath-ramhfhocail.

lan tabharthach: a, ag, ar, as, chuig, dar, de, do, faoi, go (= go dt), go (= le), i, ionsar, le, maidir le, mar aon le, , os, roimh, thar, tr, um.
N sidtear an ramhfhocal a de ghnth ach roimh ainm briathartha. le) ach i gcorrchs: pingin go leith. N sidtear an ramhfhocal go (=

lan ginideach: chun, cois, dla, fearacht, timpeall, trasna. 22.2 Scrobhtar in thar ceann i roimh ghuta n roimh fhuaim ghuta: in irinn; in x; in

An tOilenach. Scrobhtar in i gcorrchs eile: in bhur; in dh it, in b, in c; in Cr na Cille, etc., agus i gcs logainmneacha (seachas ainmneacha tortha) thar lear nach bhfuil leaganacha Gaeilge faoi leith ann dibh: in Birmingham; in Devon; in Monte Carlo; in Chicago; ach i Londain, i bPras, sa Rimh. Deirtear freisin i gcsanna irithe, nuair nach ceilt ar an mbunainm , i mBirmingham; i Monte Carlo; i Chicago. 22.3 22.4 22.5 Cuirtear leis in ionad le roimh an alt: leis an mbean; leis na fir. Cuirtear trd in ionad tr roimh an alt uatha: trd an tr. Ach tr na poill. Is gnch d' a chur in ionad de agus do, roimh ghuta n roimh fh a bhfuil guta ar a

lorg: ln d'r (de r); tabhair d'Fhearghal (do Fhearghal) . Ach do fhramh; de fhlaith. 22.6 Seo iad na ranna cainte is m a bhonn faoi rir ag an ramhfhocal: lan t-ainmfhocal: i mbd, ar mo chois, chun an t lan forainm pearsanta: fear mar ; idir mise agus tusa

260 lan forainm ceisteach: nor thrcht s ar cad a bh le danamh lan forainm iginnte: nor ist m le cib a dirt s lan forainm taispentach: mar sin; dar seo agus dar sid lan t-ainm briathartha: ag ithe; le hl; teach a thgil lfrsa: tar amach as faoin mbord; go dt le dana. Is lir n d shampla dheireanacha gur fidir dh ramhfhocal a chur taobh le taobh. 22.7 M t nos m n ainmfhocal amhin faoi rir ag ramhfhocal is gnch an

ramhfhocal a athr: ar r n ar airgead; ln d'ad agus de mhioscais agus de chancar; gan anam gan urlabhra; le fuacht agus le fn; nos fearr n rothar agus n gluaisten. Is minic a dhantar a athr i bhfrsa cuimsitheach ar lorg ach: norbh fhidir d'aon chumhacht ach do chumhacht D ...; n thiocfadh le haon fhear iad a bhriseadh ach le haon fhear amhin. Mar an gcanna m t dh ainmfhocal, n forainmneach agus ainmfhocal, ag tagairt don duine (rud) canna mar a bheadh comhaisnis ann, agus go bhfuil ramhfhocal ag gabhil leis an gcad cheann dantar an ramhfhocal a athr de ghnth: thug s punt d mhac, do Shen; bh m ag caint li, le Brd; bh an sagart le labhairt leis an r, lena hathair. 22.8 Mar sin fin is minic nach ndantar an ramhfhocal a athr: tr shioc agus

shneachta; roimh Dhia n Mhuire; shagart n dhochtir; gan fios fth n siocair. Agus n ceart a athr m d'athrdh sin an bhr: idir na pist agus na fir; meascn de ghaineamh agus stroighin; murach Niall agus Eoin. 22.9 PROMHFHEIDHMEANNA AN RAMHFHOCAIL SHIMPL bhar de: ln d'uisce; t s danta de phrs; lon den mhin aidhm ar: n dhanfainn ar r an domhain ; dan rud orm

261 chuig: n chugamsa a bh s chun: chun glire D do: las dom ; do Shen a tgadh an teach mar: chuaigh s ann mar chailn aimsire timpeall: rachaidh m suas an cnoc timpeall na mb. am lpointe ama ar: ar ball; ar a s a chlog; ar dts faoi: faoi dheireadh. lpointe n trimhse i dtrimhse ama de: bhodh s ag pitseil d'oche i: sa l a shiil s amach; i lr an lae idir: idir an samhradh agus an Nollaig. le: nor tharla s le mo linnse; le doineann. ltimpeall pointe ama faoi: faoi Bhealtaine; faoi Shamhain; faoi lthair um: um Chisc; um thrthnna; um an dtaca seo timpeall: timpeall na Nollag. lroimh phointe ama chun: chun na Bealtaine; chun a d dhag faoi: faoi mhaidin go: go Samhain; go Domhnach seo chugainn; go trthnna roimh: roimh am an dinnir. ltar is pointe ama as: as sin amach

262 : bliain n l sin; seachtain amrach thar: an bhfuil s thar a naoi a chlog? lpoint comhaimseartha le: le hir na geala; le lu na grine. ltrimhse ama i: rinne s an obair go lir i mbliain amhin. buntiste agus mbhuntiste ar: t siad millte agat orm; n sceith orm do: ith duit fin ; shuigh s sos d fin. buns as: fear as rainn; is as an bhFrainc : Chaitln a fuarthas iad; t an Ghaeilge acu dhchas. codarsnacht thar: chuaigh s thar chomhairle a athar. coimhdeacht faoi: bean faoina cta pacach; teach faoina chig sheomra le: chuamar go dt na pictiir le Pdraign. comparid amhail: amhail fear a bheadh ar meisce fearacht: ironn s go luath, n fearacht daoine eile go: n aithne go haontos; n neart go cur le chile go dt: n amadn go dt ; nor sprt go dt le: chomh maith liom; oiread leatsa mar: bean mar an bhean sin n: nos fearr n Toms.

263 cuimsi ar: t s ar na fir is saibhre sa tr; nl do chaora orthu seo idir: idir fhir agus mhn. cis as: crochadh as dnmhar; as fearg a rinne s de: fuair s bs den ocras (tart, etc.) le: le neart feirge; ar crith le heagla : marbh n lachn; tuirseach n obair tr: tr fhearg (leisce, ainbhios). dol ar: doladh an tobac ar phunt; thug m punt d ar an tobac as: dhol s as an teach le hairgead a athar le: dholamar an tarbh leis an strainsir. eisiamh ach: gach aon duine ach Sen gan: gan chara (teach, chiall) murach: bh m marbh murach Peig seachas: duine ar bith eile seachas tusa thar: n ceart duitse bheith ann thar chailn ar bith eile. glas ag: tim bodhar (marbh, etc.) agat de: buille de dhorn (chlaomh, etc.) le: lon s an corcn le cupn; le mo dhorn; le scian. imthosca de: gamhain maith de ghamhain mosa

264 maidir le: maidir le firn t glr mr aige mar le: t s fuar mar le haimsir shamhraidh. intriacht ar: ar m'anam go bhfuilim gonta dar: dar mo bhriathar; dar flaitheas U Nill. iolr faoi: faoi dh (thr, chad). ionad lsuomh ar: ar charraig; ligh m ar an nuachtn faoi (= taobh thos de): faoin staighre faoi (= timpeall): thart faoin mbord; faoina muinel; faoin it (tr, etc.) i: i mbd; istigh san oilen; in irinn; i m'intinn idir: idir Cill Airne agus Luimneach le: ar crochadh leis an mballa; le mo thaobh : mle n gcathair; c bhfuil do phopa uait? feicim uaim os: os cionn; os coinne; os comhair; cuirimis lia os a leacht. lgluaiseacht as: thinig s as Meirice anuraidh; tabhair do ghadhar as seo de: lim s den chapall; caith dot do chta : chuaigh s Chaiseal go Port Laoise; caith uait an liathrid.
Ramhfhocail chontrrtha is ea i agus as, ar agus de, ag agus : lim s isteach i mbd agus ansin lim s amach aisti; bh hata air ach chaith s de ; bh liathrid aige agus chaith s uaidh .

lgluaiseacht chun ar: ar faoistin chuig an sagart g; ar scoil

265 chun: chun faoistine; chun an Lagin (an t, an mhistir) chuig: chuig faoistin; chuig an gcathair (an teach, an mistir) do (roimh an alt go hiondil): don Spinn (don Daingean); don go (go dreach roimh ainmfhocal): go hAlbain; go gline sa lib go dt: go dt [an] bd; go dt a theach fin (an fear; ) i: isteach i mbd, isteach sa chuan ionsar: ionsar an dochtir (sagart, iascaire, etc.); ionsorm, etc. lgluaiseachta eile faoi: chuaigh s faoin tuath; faoin gcnoc suas mar: sos mar seo leat timpeall: timpeall an oilein a chuaigh an bd beag thar: chuaigh an cith tharainn; thar toinn trasna: trasna na farraige (sride) tr: trd an bhfuinneog.
sidtear ag, ar, faoi, le ar lorg an dobhriathair thart (22.17).

chlochar)

modh as: abair as Barla de: chuaigh s de lim (shnmh, chois, etc.); de ghuth ard i: i nGaeilge a scrobhadh an leabhar gramada. oirinacht ag: nl aon n trom ag Toms; t t rlidir agam; t s chomh maith filleadh do: t t rghlic dom; nl s maith go leor d. seilbh agat

266 ag: an bhfuil pingin agat? t snmh (ceol, Gaeilge, etc.) agam; briseadh corrn an ghill (an chos chl, etc.) aici; nl s de i: t a ln dea-thrithe ann mar Phdraig. staid lle br dhearfach ar: ar buile (stad, mire, etc); ar an drabhls; ar staid na ngrst faoi: faoi bhrn; faoi ghlas; faoi bhlth i: ina chna; i gceist; in eagar le: bh na deora (an t-allas; an fhuil) liom. lle br dhiltach as: as eagar (ionad; seilbh) : t an bh mhaith; t siad cheap is chiri. lathr staide ar: t an saol ag athr agus n ar fheabhas ach ar olcas chun: chun cinn; chun an drabhlis; chun feabhais; chun suain.
N sidtear chuig, do, go, go dt mar a sidtear chun thuas.

mhisneach agat

lathr cime i: ag dul i bhfuaire (in olcas, etc.). tagairt ar: ar mhad a dheifre; rug s an chraobh li ar illeacht dla: dla an scil, c bhfuil Lcs? dla Airt, c a sceith air? faoi: t m'athair an-mhaith faoi airgead le: n fhaca m do leithid le crostacht; cad a darf le (= i chaill nta puint? maidir le: maidir le Crostir, tabharfaidh mise aire d dtaobh) duine a

267 timpeall: suarach timpeall airgid; dograiseach timpeall na tomhas ar: ar airde (doimhneacht, fad, leithead, tis) de: nos sine de bhliain; nos troime d'unsa faoi: nl s faoi mhle den stisin; nos saibhre faoi ghiota mr thar: thar am; thar fir. treo ar: thug s a aghaidh ar an teach le: bh a dhroim leis an tine : d'iompaigh s n sagart. tuilleama ar: t Conchr ar bheagn airgid (cille); ar leathlimh. inireacht do: mac do Shen le: is liom ; leabhar le Sen; mac leis. Gaeilge.

RAMHFHOCAIL IRITHE AR LORG FOCAL IRITHE

268 22.10 Tagann ramhfhocail ar leith ar lorg focal irithe (ainmfhocail, aidiachta,

briathra). Sna sampla seo a leanas is gnch a bheith intuigthe go bhfuil an ramhfhocal i gcumasc le forainm, sin n go bhfuil forainm n ainmfhocal ar lorg an ramhfhocail. Is iondil freisin go bhfuil an briathar b n briathar igin eile a sidtear le staid n athr staide a liri (fan, irigh, tar, etc.) intuigthe i dtosach na habairte. I gcs aon sampla ina dtugtar dh ramhfhocal gan libn is leis an tsuibiacht (an duine n an rud ar a bhfuil an moth, etc.) a ghabhann an chad ramhfhocal, leis an oibiacht an dara ramhfhocal. Mar shampla, i gcs na habairte bh eagla ar an gcat roimh an madra, is mar seo a lirtear sid na ramhfhocal a ghabhann leis an bhfocal eagla: eagla ar roimh. 22.11 Pir ramhfhocal agus ramhfhocal aonair ar lorg ainmfhocail aithne ag ar; amhras ag ar n ar faoi; b ag le; beann ag ar; brd ar as; buntiste ag ar; caoi ag ar (chun); ceist ag ar; cion ag ar; cochall ar chuig (chun); coinne ag le; cuimhne ag ar; dimh ag le; dchas ag as; dochma ar roimh; doicheall ar roimh; dil ag i; ad ar le; eagla ar roimh; eolas ag ar; filte ag roimh; faitos ar roimh; fala ag le; faltanas ag do; fearg ar roimh; fonn ar chun; formad ag le; fuath ag ar (do); gaol ag le; gean ag ar; gnaoi ag ar; gr ag ar (do); gradam ag do; grin ag ar (do); greann ag ar; iontaoibh ag as; meas ag ar; mioscais ag do; muinn ag as; olc ag (ar) do (chuig, le); ms ag do (roimh); paor ag ar; saint ar chun; scth ar roimh; spis ag i; sil ag le; suim ag i; taitneamh ag ar (do); toil ag do; tir ag ar; toradh ag ar; trua ag do; urraim ag do. ar: amhras, thas, biseach, brn, cath, codladh, cumha, deabhadh, dom, feabhas, imn, ionadh, lchir, nire, ocras, tart, tinneas (an eitinn, an dideadh, slaghdn, etc.). sidtear an ramhfhocal ar le baill eachtracha na colainne (ceann, cosa, eireaball, lmha, mara). ag: baill inmhenacha na colainne: cro, fiacla, scamhga, sile. faoi: bh fuadar faoi, t rotha faoi, bh capall maith fm.

269 i: cuir cigilt sa (ar an) leanbh; t tochas iontu (orthu); t codladh grifn i mo chois; t pianta ina lmha; t scin ina sile. 22.12 Ramhfhocail ar lorg aidiachta aireach ar; bil ar (le); beo ar; brdil as; buoch de; ceanil ar; ciontach i (le); cleachta le (ar); cothrom le; t an naonn cramach ag Treasa n t Treasa cramach faoin (sa) naonn; dall ar; dlis do; eolach ar; feilinach do; fial faoi; firsteanach do; folamh ; freagrach i (as); t m gann in (ar) airgead; gaolmhar do; geallmhar ar; glan (de, ar); imnoch faoi; ln de (le); lom (ar, chun); mrlach as; muinneach as; neamhsplech ar (do, le); oilte ar; oirinach do; ridh le; riachtanach do; saor (ar); ssta de (le); socair ar; suimiil i; taithoch ar; toilteanach ar (chun); tugtha do; tuirseach de (); ullamh chun (do, le); umhal do; urramach do. 22.13 Ar lorg briathra ar: achainigh, aitim, amharc, buaigh, ceil, crom, cuimhnigh, fach, fir, glaoigh, iarr, impigh, scairt, teip, tosaigh, trcht. Ach ar chuimhnigh t d'athair ag an bpaidrn (gan ramhfhocal). de: fiafraigh, tit, tuirling do: beannaigh, comhairligh, diltaigh, geall, gill, inis, maith, umhlaigh le: abair, cuidigh, ist, fan, scar, taitin Ach d'ist an sagart m (gan ramhfhocal). 22.14 Briathra coitianta a leanann ramhfhocail agsla iad bain: bain as! (imigh!); bhain an bhisteach siar asam; bain caint (ceol, etc.) as; bhain s dh l asam (dom) an obair a chrochn; n fidir liom ceart (an craiceann, etc.) a bhaint de; n bain d (leis); n bhaineann an gn sin liomsa; baineadh na cosa uaim (leagadh m); bain uait fin (beir ar do chiall).

270 beir: beir ar shrian ar an gcapall; beir isteach air; beir as t! (imigh!) beir chugam ; beir leat ; beir uaim ! buail: buail ar an doras; bhuail s bob orm; buail ft! (suigh!); bhuail Sen liom (umam). cas: chas s ar a bhaile dchais; chas (casadh) fear orm (dom, liom); cib rud a chas (sheol) chugam ; chas s achasn liom; chas m an ghoid leis. cuir: n cuir ormsa (an millen); cuir ort do bhrga; t na brga nua ag cur orm; t s (an stoirm) ag cur air (ag neart); cad at ag cur ort? cuireadh as dinn nuair a bh an traein danach; chuir s an t-ll chuici (ina pca, etc.); nlim ag cur chugat n uait; chuir s chun bthair; conas at s ag cur de? chuir s suas d (dhiltaigh s ); ag cur faoi (ina chna); cuir ola (ungadh, gluaiseacht,...) faoi; chuir an t-easpag tr chad piste faoina limh (chineartaigh s iad); ag cur i dtortha (ag danamh callin); c at ag cur eatarthu; caithfidh t cur suas leis; cuir le do ghealltanas; cuir le chile iad; chuir s roimhe leabhar a scrobh; chuir s an taom thairis; cuir uait na cleasa. dan: ag danamh ar Ghaillimh (ar a d dhag); rinne s dearmad (feall, rud, ...) orm; t s ag danamh as di fin; cad a rinne t leis an leanbh? irigh: irigh as an obair sin; bh na clocha sneachta ag ir den bhthar; d'irigh an scrd le Caoimhn; card a d'irigh duit? ag ir chun gaoithe; d'irigh idir an d dhream; d'irigh s ina laoch ag an slua. fach: fach ar na ralta; fachfaidh m lena dhanamh; fach na brga sin ort; fachfaidh m chuige; fach romhat. Ach d'fhach an breitheamh an cs (gan ramhfhocal). gabh: gabhaim pardn agat; gabh agam; gabhaim orm (tgaim orm fin); gabhaim orm (creidim) go bhfuil; ghabh s de bhata orm; t an eitinn (an fli, etc.) ag gabhil d; ag gabhil don obair; ghabh m chugam a ndirt s; gabhfaidh m le ceird; gabhaim le Sen (taobham leis).

271 guigh: guigh orm (i bpaidir), guigh ar mo shon (dom, liom) [i gcomhr]. imigh: imigh ort (n stad); cad a d'imigh ort? n imeoidh aon n air (feicfidh s gach rud); d'imigh an tsil den bhrig aici; d'imigh s ina shaighdiir (shagart, etc.); bh m ag imeacht romham (ag iarraidh dirce). lean: lean de (n stad); lean leat (dot, ort); ag leanint siar ar an scal (ag danamh paidir chapaill de). lig: n lig as freagracht iad; lig s air nr chuala s m; lig di imeacht; lig dom fin; lig dom leo (n b ag caint liom orthu); lig s den ghol (stad s); lig m fm ar an mbthar (rinne m moill); ligim leat (glacaim le do dhshln); n ligfidh m leis ; n lig an pictir sin tharat (fach chuige go bhfeicfidh t ); t an corcn ag ligean uaidh. Ach lig an dochtir an neascid (gan ramhfhocal). mol: molaim li (deirim li go n-aontam li); molaim an chad duais di; molaim dibh imeacht. riar: riar na milsein ar na pist; t m ag riar dibh mhaidin. scaoil: scaoil scal chugainn; scaoil s liom (le gunna); scaoil s uaidh an c; scaoil tharat (n cuir suim ann). tabhair: fear a dtugtar Diarmaid S air; cad a thug ort sin a dhanamh? tabhair chugam (gluaiseacht i gceist); tabhair dom (gan aon ghluaiseacht i gceist); tabhair leat ; thug an tarbh fogha fm; thug an t-ollamh lacht fhada uaidh; c uaidh ar thug t an drochns sin? tar: tagaim air (fionnaim); tiocfar ort l igin mura n-ir t as an ngadaocht; thinig siad chucu fin; tagann de sin gurbh fhor a ndirt t; tagann an hata sin duit; thinig ionam sil; thinig ann d ( d'fhs s anos); tig liom sil; thiocfadh d go ... (d'fhadfadh s go ...); nl an d insint ag teacht le chile go rmhaith.

272 tit: thit an leabhar as a chile; thit oidhreacht (mo chro, mo chodladh) orm; ag titim chun feola (aoise, deiridh); thit s i laige (i gceann a chos); thit m leat (tusa ba chis leis an titim); t an t-allas ag titim liom; thit focal uaim. tg: thg m orm fin scrobh; n tg aon cheann d (n cuir suim ann); n tg ormsa m theip ort. tuig: n mar sin a darfainn ach thuigfinn as; tuigim ort gur iasacht at uait; n thuigim focal uait; tuigtear dom gurb a gheobhaidh an post; bh tuiscint agam d (thuig m a dhearcadh). 22.15 Ainmfhocail bhuns is ea cuid de na ramhfhocail shimpl agus t feidhm

ainmfhocail go fill ag roinnt acu: gach duine sa timpeall; i mo thimpeall; ba sin a fhearacht aige sid ; mo dhla fin. 22.16 Dobhriathra bhuns is ea cuid de na ramhfhocail, agus is minic feidhm

dobhriathair acu anois fin: chuaigh an tine as; fan mar at t; thinig s fanadh s. T feidhm dobhriathair ag cuid de na ramhfhocail at ina n-ainmfhocail bhuns: chuaigh s trasna; t s timpeall ar mo cheann. 22.17 Na focail thart (dobhriathar), thar, timpeall lgluaiseacht i dtreo agus thar pointe: chuaigh s thart leis an doras (gcla, gcarraig, etc.); chuaigh s thart ag an doras; chuaigh s thar an doras; chuaigh s thart le mo thaobh. lgluaiseacht timpeall taobh amuigh: ag sil thart ar an (faoin) teach; shiil s thart ar an mb mar a bheadh s ag dul ceannach; ag sil timpeall (mrthimpeall) an t. lgluaiseacht timpeall taobh istigh: ag sil thart an t-urlr (seomra); ag rith timpeall an urlir (ar fud an t).

273 lsuomh : an tr agus an talamh thart uirthi (li); nl s in aon it thart sa teach; nl aon chloch aoil thart faoin it seo; bh siad thart timpeall ar an mbord; na cnoic timpeall an bhaile. lgarluach, etc.: timpeall mle sl (an ama seo, fiche punt). 22.18 Frsa ramhfhoclacha lmar ainmn: b'fhearr duit gan fanacht lmar fhaisnis: ar an bportach an it is teo inniu lmar chuspir: dhol s idir theach agus thalamh lfaoi rir ag ramhfhocal: t s anseo roimh Nollaig lle feidhm ginidigh: timid chun gan a dhol lle feidhm aidiachta (iad aitreabideach): fear gan mhaith is ea ; duine le Dia a bh ann; tabhair cuid den mhil dom. Is frsa dobhriathartha formhr na bhfrsa ramhfhoclacha: chuir Toms a anam i mbaol ar mhaithe liomsa (dh shampla san abairt seo).

AN RAMHFHOCAL COMHSHUITE 22.19 Frsa ramhfhoclacha ar leith at sna ramhfhocail chomhshuite. Ramhfhocal

simpl + ainmfhocal is mnla dibh de ghnth. Is iad seo a leanas na cinn is coitianta: ar aghaidh (bhala, chl, feadh, fud, lorg, ns, scth, son, t); as ucht d'ainneoin, d'fhonn, d'uireasa de bharr (bhuochas, cheal, chois, chir, dheasca, dhobhil, dhroim, rir, thairbhe)
Is gnch an ramhfhocal simpl de a fhgil ar lr roimh cheal: theip orm cheal airgid. Ach d cheal.

faoi bhrid (bhun, cheann, choinne, chomhair, dhin) gan fi

274 go ceann, go fi i bhfeighil (bhfianaise, bhfochair, bhfogas, bhfoisceacht, dtaobh, dteannta, dtrtha, dtuilleama, gcaitheamh, gceann, gcleithinas, gcoinne, gcomhair, gcosamar, gcuideachta, gcl, lr, lthair, leith, mbun, measc, ndiaidh, ngiorracht, rith) in aghaidh (aice, it, airicis, adan, imeacht, ionad) le cois (haghaidh, hais, linn, taobh) os cionn (coinne, comhair) tar is, thar ceann.
T difrocht br idir thar ceann (ramhfhocal comhshuite) agus thar cheann: chuaigh an bhanaltra thar ceann an dochtra; chuaigh an pilar thar cheann an dochtra.

22.20

Na gnthrialacha comhrire a bhaineann le frsa dar mnla ramhfhocal simpl +

ainmfhocal, baineann siad go hiondil leis na ramhfhocail chomhshuite freisin, e.g: ltagann ginideach an ainmfhocail ar a lorg: i gcoinne na gaoithe lm chuirtear forainmneach in it an ghinidigh is aidiacht shealbhach an forainmneach agus cuirtear idir dh mhr an ramhfhocail chomhshuite: ina coinne.
In ionad aidiacht shealbhach a chur isteach idir dh mhr an ramhfhocail ar fud is minic a sidtear foirm ar leith: ar a bhfuaid. N gnch aidiacht shealbhach a chur idir dh mhr na ramhfhocal comhshuite ar feadh, d'fhonn, gan fi, go ceann, go fi, i dtrtha, i gcaitheamh, in imeacht.

275 23 AN CNASC 23.1 An cnasc comhordaitheach. Naisceann s seo dh fhocal, dh fhrsa, dh chlsal, n clsal agus frsa, at ar aon chim gramada. Fadann s a bheith l carnach agus n is: Peadar agus Pl; dul isteach agus lu sos; thinig s agus d'imigh s; casadh orm is ar meisce
Is minic a sidtear agus (is) go hiomarcach: m t i ndn is go bhfaighidh m bs; n thiocfaidh s trth is nach bhfuil s anseo anois.

n (ar lorg briathair dhiltaigh): n raibh Peadar n Pl ann lcodarsnach:ach: t s fliuch ach nl s salach lscarach: n: puint n dollair; t s bodhar, sin n t s balbh. 23.2 An cnasc fo-ordaitheach. Naisceann s seo fochlsal agus a uaschlsal. Ainmntear as a fhochlsal: lcnasc cise: arae, mar, n, ir lcnasc ama: , go (gur), sula (sular), nuair lcnasc riteasach: go (gur), nach (nr) lcnasc ceisteach: an (ar), c (cr) lcnasc coinnollach: m, d, mura (murar) lcnasc coibhneasta: a, a (ar), nach (nr).
Is minic a irtear ina gcnaisc na leath-ramhfhocail murach, n

23.3

T a ln cnasc frsach ann leis. De ghnth is cnasc simpl cuid den chnasc

frsach, ach uaireanta danann dh chnasc shimpl cnasc frsach: chomh ... agus a; mar a; nuair a; seachas mar a; n go; go dt go; tar is nach; etc.

276 23.4 Uaireanta in ionad feidhmi mar chnasc amhin seasann dh chnasc taobh le

taobh go neamhsplech: abair leis go bhfuilim tinn agus nach mbeidh m san oifig inniu. Naisceann agus an d fhochlsal, ach naisceann nach an promhchlsal agus an dara fochlsal.

277 24 DANAMH NA bhFOCAL 24.1 Nl i gceist sa chaibidil seo ach na modhanna inar fidir focail Ghaeilge a chumadh

fhocail eile at in sid sa teanga faoi lthair. Nl aon iarracht anseo ar shanas focal a liri taobh amuigh de sin. T tr shl choitianta ann chun focal a chumadh, mar at, dh fhocal a chur le chile chun comhfhocal a dhanamh, n rimr a chur roimh fhocal, n iarmhr a chur ar lorg focail. Is minic a thugtar focail dhorthaithe ar an d shaghas dheireanacha -- agus uaireanta ar na tr shaghas. M thagann litir leathan agus litir chaol le chile ag an nascphointe n gnch caol n leathn a dhanamh: mionfheoil; mndrtha; dea-iompar. I gcsanna irithe fach dantar caol n leathn ar fhoirceann an chad chuid den fhocal ms consan at ann, n cuirtear sleamhng isteach ms guta at ann. I bhfocail sheanbhunaithe is m at na hathruithe sin: cos + cim > coiscim; d + claonadh > dochlaonadh. Dantar coimri uaireanta freisin: leabhar + n > leabhrn; dea-iompar + ach > dea-iomprach; diabhal + a > diabhla.

COMHFHOCAIL 24.2 Briathra, ainmfhocail agus aidiachta is m a sidtear chun comhfhocail a chumadh.

Is an focal ag an deireadh a chinneann roinn chainte an chomhfhocail go hiondil, e.g: briathra: ciondlaim, coinnealbhim, idirdhealam ainmfhocail: fonghort, gearrscal, clchaint aidiachta: bndearg, ceanntran, fionnrua.

278 24.3 T comhfhocail irithe ann a gcoinntear a gcodanna scartha chile go hiondil: bolg le grin; cos ar bolg; cos in airde; cl le rath; cur i gcill; cur sos; dul faoi; tabhairt suas; uisce faoi thalamh. N infhilltear iad. I gcomhthacsanna irithe, fach, naisctear le fleiscn iad ms g sin thaobh br, e.g. de bharr rimr n aidiacht a chur leis an gcomhfhocal: an-chos-ar-bolg; uisce-faoi-thalamh baolach.
T buan-nascadh gan fleiscn san fhocal bunoscionn.

RIMREANNA 24.4 Is rud rimr grpa litreacha a chuirtear roimh fhocal chun focal eile a dhanamh ach nach focal ann fin . sidtear roinnt focal mar a d'sidf rimr. Tugtar cuid de na tsfhocail sin anseo. N thugtar fach ach cinn a bhfuil br ar leith acu mar rimreanna, n bronna agsla, n foirm ar leith, leithid dubh, sean, etc. Ciallaonn fleiscn faoi libn (-), go bhfgtar ar lr an fleiscn de ghnth n i gcsanna irithe (3.6). Nuair a dhanann rimr ur is gnch an litir faoi ur a fhgil ar lr: ain(-) + fios > ainbhios; a(-)+ trom > adrom. 24.5 Seo thos liosta de na rimreanna agus de na tsfhocail is coitianta, mar aon lena mbronna agus a dtionchar ar an gcad fhocal eile: adh(-) mr threise. Simhonn: adhmholadh, adhfhuafar, adhmhillim amh(-), aimh(-) mr dhiltach. Simhonn: amhlabhra, aimhridh, aimhleas amh- = garbh, gan saothr. Simhonn. amhola, amhshoda, amhphritin ais(-)= ar ais. Simhonn: aisir, aisoc, aisfhreagra, aisghabhaim, aisghairm an- mr threise. Simhonn b, c, f, g, m, p: an-daor, an-deas, an-chara, an-scolire N gnch iolra ar aidiachta dar ts an-: daoine an-bhre iad.

279 an(-), ain(-): (i) mr dhiltach (ii) = mndrtha. Simhonn b, c, f, g, m, p de ghnth. Uraonn corruair. (i) ciallta] (ii) anduine, anfhlaith, andileach, aintiarna, ainsprid anaithnid, andigh, antrthach, ainbhios, [ain(-)+fios], aineolach, aingiallta [ain(-) +

aon(-)= singil. Simhonn b, c, f, g, m, p: aonghin; aonmhac; aonghnitheach; aonsileach; aondiachas; aontos. Ach n gnch aon mar rimr roimh ainmfhocal: d'aon ghn; ar aon mhid; fs aon oche; pobaire an aon phoirt. ard(-) (i) mr threise, (ii) mr chime, (iii) = ard. Simhonn b, c, f, g, m, p. (i) (ii) ardoche, ardfhear, ardrim ardeaspag, ardeaglais, ardmhara

(iii) ardchnoc, ardtrthnna (sula n-slonn an ghrian mrn) as(-) = amach as: asitm, aslonnam ath(-) (i) = ars, (ii) = eile, (iii) mr threise, (iv) mr dhiltach, (v) = sean-, iar-. Simhonn, ach ath-th > at . (i) (ii) athdhanamh, athimirt, atitim [ath(-) + titim] athbharr, athbhliain, athbhroch, athshile

(iii) atruach, atuirse, athghar (iv) (v) athrm (cuirim chorin) athlaoch, athshaighdiir, athuachtarn

ban(-) = baineann. Simhonn b, c, f, g, m, p: banab, banchile, banron, bantiarna. Caolatear sna focail baininscne[ach], baintreach[as]. bith(-) (i) = beatha, (ii) mr threise. Simhonn. (i) bitheolaocht ach beathaisnis [beatha + faisnis]

280 (ii) bithbheo, bithbhuan, bithshora

bog(-) (i) = bog, (ii) = measartha. Simhonn. (i) (ii) bogchrooch, bogfheadal bogchortha, bogmheisce, bogshodar, bogthe

breac(-) (i) = breac, (ii) = leath, (iii) = measartha. Simhonn. (i) (ii) breacbhallach, breacdhubh, breacghlas breacshaoire, breacsholas ach bricliath

(iii) breacfhliuch, breacl, breacleabhar, breacfhostaocht, breacthe bun(-) (i)= ochtar, (ii)= promh(-), (iii)= measartha. Simhonn b, c, f, g, m, p. (i) (ii) bunchos, bunchloch, bunleathan, buntiarna bunchis, bunreacht, buntomhas, buntrith

(iii) bunaois, bunchaite caol(-) (i) = caol, (ii) = gar, (iii) = beag. Simhonn b, c, f, g, m, p. (i) (ii) caolsrnach, caolintinneach, caoldroim, caol-largas caolfheadal, caolscread

(iii) caolchuid ceard(-) = ceird. Simhonn b, c, f, g, m, p: ceardchumann, ceardoideachas, ceardscoil clr(-) (i)= um chlr, (ii) = adhmad, (iii) = leathan, (iv) = tosach. Simhonn. (i) (ii) clrleabhar, clrleathanach clrdhroichead

(iii) clradharcach, clrchosach (iv) clrfhiacail

comh(-) ach c(-) ci(-) roimh m, n = (i) le chile, (ii) ginearlta, (iii) cothrom, (iv) aonfhoirmeach. Simhonn. (i) comhbheartas, comhaontamid, cineart, cnasc, comhr

281 (ii) comhchoiteann, comhchomhairle, comhdhil

(iii) comhchosach, comhionann, cimhid (iv) comhdhreach (= dreach trd sos).

corr(-) = (i) fnach, neamhchoitianta, (ii) ciumhais, starr- (iii) beag; (iv) agothrom, gan bheith inroinnte ar 2. Simhonn. (i) (ii) corrit, corrdhuine, corrthoghchn corrghlas, corrchnmhach

(iii) corrmhol, corrabhaill (iv) corruimhir, corrshleasach

cros(-) (i) = trasna, (ii) = crosach, (iii) = crosta. Simhonn. (i) crosphr, cros-snithe? (ii) crosbhealach, croschnmha, crosfhocal (iii) crosdiabhal d(-)= dh. Simhonn: dfhoghar, d-ocsad, dshleasach ach dtheangach dea- (i)= maith, (ii) mr threise. Simhonn. (i) (ii) dea-dhuine, dea-iomprach, dea-mhin dea-mhaith, dea-mhoch, dea-thapa

dearg(-) (i)= dearg, (ii) mr threise. Simhonn. (i) (ii) deargloscadh, deargrua, deargtheas deargitheach, deargainneoin

deas(-), deis(-) = (i) theas, (ii) oirinach, (iii) an lmh dheas. Simhonn. (i) (ii) Deasmhumhain, Deasmhuimhneach deasghnth, deaschainteach, deisbhalach, deisriocht

(iii) deaslmhach

282 d(-) do(-) i gcorrfhocal seanbhunaithe (i) mr dhiltach, (ii) mr threise. Simhonn go hiondil, ach uraonn b amanna. (i) d-armil, dchill, dfhost, dlr, dmholadh, dmr [d(-)+br], dom [d(-)+b], domuan [d(-)+buan] (ii) dmhearbhall, dleim, dbheirg.

dian(-) mr threise. Simhonn b, c, f, g, m, p: dianghr, dianlag, dianmhaith, diansaothr, diantirgeadh do(-) (i) = deacair, (ii) mr dhiltach. Simhonn. (i) (ii) dodhanta do-aithnid, dothosach

droch(-) = olc. Simhonn: drochbhasach, drochiompar, drochscala, drochshaol dubh(-) roimh ghuta agus roimh fh + guta; d(-) i ngach cs eile: (i) = dubh, (ii) mr threise. Simhonn. (i) (ii) dghorm, dbhu, dchrnach dbhragach, dubhfhuath, dubhobair, dsmacht

Caolatear sna focail duibhan, duibhr a(-) i(-): mr dhiltach. Roimh fhocail dar ts c, d, t, a chuirtear an rimr seo. Uraonn c, t: adchas, adrcaire [a(-) + trcaire], agir [a(-) + cir], igeart [i(-) + ceart], igiall [i- + ciall] T coimri san fhocal agsil [a(-) + cosil] eas(-), eis(-): mr dhiltach. Roimh fhocail dar ts guta n c, s, a chuirtear an rimr seo: s-s > s: easaontas, eascairdeas, easlinte [eas(-) + slinte], eison for(-) (i) = for, (ii) mr threise. Simhonn. (i) (ii) foraithr, forchreideamh, forscal fordheas, for-chorrdhuine, forscoth

fo(-) = (i) faoi, (ii) ar chim nos sle, (iii) fnach. Simhonn.

283 (i) (ii) fochupn, fo-ada, foline fo-alt, fo-bhaile, fodhuine, folas, foligim, fochonradh

(iii) focheann, fodhuine for(-), far(-), foir(-) (i) = ar barr, (ii) mr threise. sidtear for(-) agus simhi ar a lorg go hiondil, ach far(-) n foir(-) gan simhi ar a lorg, i gcorrfhocal seanbhunaithe. (i) (ii) fardoras, foirceann, forchraiceann forigean, forimeall, forleathan, forlonadh, forneart, fornocht

freas(-) (i) = i gcoinne, (ii) in airde. Simhonn b, c, f, g, m, p. (i) (ii) freaschuirim, freasfhreagra, freasordam freastgil

frith(-) = i gcoinne. Simhonn, ach frith-th > frit gan simhi: frithbhualadh, fritarraingt, frithcheilg, frithghnomh gar(-) (i) rimr i dtarma gaoil, (ii) = cngarach. Simhonn. (i) (ii) garathair, garinon, garmhac garluach, gariascaireacht, garphirc

gearr(-)(i) = gearr, (ii) measartha mr. Simhonn. (i) (ii) gearranla, gearradharcach, gearr-radharcach gearraois, gearrchapall, gearrchuid, gearrmhaith;

iar(-) = (i) thiar, (ii) ar gcl, (iii) tar is, (iv) sean-, ath-. Simhonn go hiondil, ach uraonn corruair. (i) (ii) Iar-Chonnachta, iardheisceart iarbhuile, iarchurtha, iardhta, iarglta [iar(-)+ clta]

(iii) iarnin, iar (iv) iarchigire il(-) = ioma. Simhonn b, c, f, g, m, p: ildathach, ilphsadh, ilsiolla, ilteangach

284 im(-), iom(-) (i) = timpeall, (ii) = le chile, (iii) mr threise. Simhonn ach amhin m. iom(-) roimh m leathan, agus i gcorrleagan seanbhunaithe. iom-m>m (i) (ii) imchruth, imdhruidim, imlne, imshu, imthoisceach imbhualadh, iomalairt [iom(-) + malairt], iomr

(iii) imdheargadh, imeagla, iomchu, iomghaoth in(-) (i) mr dhiltach (ii) = fideartha, ullamh. Simhonn b, c, f, g, m, p. (i) (ii) indlseach, indreach, indl, iniriseach indanta, inaistir

in(-), ion(-) = isteach. Simhonn b, c, f, g, m, p: insteallaim, inscrbhinn, ionanlam, ionfhs os(-) = seal. Simhonn b, c, f, g, m, p: osluach, osmhid, osteocht leas(-) = ionadach. Simhonn b, c, f, g, m, p: leasinon, leasmhthair, leasuachtarn leath(-) = (i) codn, (ii) ceann as pire, (iii) claon, (iv) measartha. Simhonn. (i) (ii) leathdhoras, leathphingin, leath-thonna leathadharcach, leathchos, leathchpla, leathla, leathshil

(iii) leathard, leathchluas [br (ii) freisin], leathchuma, leathstuaic leith(-) sna focail leithcheal, leithscal th-th > t sna focail leatrom, leataobh (iv) leathchapall, leathchoca, leathmheisce, leathstcach

m(-) mr dhiltach a shimhonn: m-dh, mchiall, mfhoighne, mndrtha, mchumas, mfhaisnis neamh(-) mr dhiltach a shimhonn: neamhbheo, neamh-mheisciil, neamhshuim, neamhn ach neamaiteach, neamaitheach neas(-)= cngarach. Simhonn b, c, f, g, m, p: neaschara, neasghaol, neasluach, neastoradh oil(-) = olc. Simhonn b, c, f, g, m, p: oilbheart, oilbhas, oilghnomh

285 oll(-) = mr i mid n i gcim. Simhonn b, c, f, g, m, p: ollmhaitheas, ollphist, ollscoil, ollathair, ollfhear promh(-) = is m i mid n i gcim. Simhonn: promhbhar, promhchigire, promhchis, promhoide r(-) = (i) inroinnte ar 2, (ii) saorideach, (iii) measartha, (iv) mn. Simhonn. (i) (ii) r-uimhir, rchim rchiseach, rleaba

(iii) rfhliuch, rghlas, rphrta (iv) rfhna [br (iii) freisin]

ramh(-) = roimh. Simhonn: ramhaisnis, ramhfhocal, ramhr, ramhtheachta Ach ramh -mh > ri(-) san fhocal rimr r(-) (i) = roga, (ii) mr threise, (iii) = an chuid den ghag rosta go huillinn. Simhonn. (i) (ii) rchos, rdhamhna, rfhear, rtheaghlach rchaimilir, rdhona, rmhaith

(iii) rbheart, rramhar [br (ii) freisin] r(-) (i) = iomarcach, (ii) mr threise. Simhonn. (i) (ii) rghearr (br. agus aid.), rluath, rchuma, rmhoill rdhbair, rnaofa, r-oirmhinneach

sain(-)= speisialta. Simhonn b, c, f, g, m, p: saincheist, sainchodn, sainchumas, saineola, sainmhni sr(-): mr threise. Simhonn: srchim, sreolas, srfhear, srmhaith seach(-) = ionadach. Simhonn: seachbhreithinach, seachphsadh, seachrd, seachvtla sean(-) (i)= aosta, (ii) mr threise, (iii) mr dhrochmheasa, (iv) = sinsear, (v) iar-, ath-. Simhonn b, c, f, g, m, p. (i) seanaimsir, seanbhean, seanduine

286 (ii) seanbheirthe, seanlim, seanlite, seanrith, seanscairt

(iii) seanamadn, seanchlibistn (iv) seanathair, seanmhthair [br (i) fosta] sean(-)> sin- (sna focail sin-seanathair, sin-sin-seanmhthair, etc. (v) seansaighdiir sor(-) = leannach. Simhonn: sorbhisteach, sorghlas, sorl so(-) = furasta, fideartha. Simhonn: sochomhairleach, so-mharaithe, sodhanta teann(-): mr threise. Simhonn: teannrith, teannsith tim(-) = timpeall. Simhonn: timchaint(each), timthriall ti(-) = tiubh. Simhonn. sidtear roimh chonsain: tichraicneach, tidhanta tob(-) = tobann. Simhonn: tobathr, tobeagrn, tobmhad tras(-) (i) = cros-, trasna, (ii) = ath-, ars. Simhonn b, c, f, g, m, p: s-s > s. (i) trasalpach, trastomhas (ii) traseoladh [tras(-) + seoladh], trasuite [tras(-) + suite] uas(-) = thuas. Simhonn b, c, f, g, m, p: uaschamg, uasluach, uastiarna ur(-) (i) = foirmiil, (ii) = os coinne, (iii) mr threise, (iv) mr dhiltach. Simhonn. (i) (ii) urchosc, urghabhaim, urghaire, urlmhas, urscaoilim urchomhaireach, urlann, urthr

(iii) urghrnna, urthosach ach uir(-) san fhocal uirseal (iv) 24.6 urghnch. Uaireanta naisctear na rimreanna dea-, d(-) le foirm is ionann agus foirm

ghinideach ainmfhocail n ainm bhriathartha. Ciall aidiachta a ghabhann leis an bhfocal dorthaithe: bh s dea-chraicinn (dea-adaigh, dea-labhartha); mairnalach d-adaigh (d-airm). Maidir le focail den saghas canna dar ts do(-), so(-), in(-) [= fideartha], fach 19.8-11.

24.7

287 T pir irithe focal ann a bhfuil bronna codarsnacha acu dar ts s, d. Taitneamhacht

at i gceist sna cinn dar ts s, mthaitneamhacht sna cinn dar ts d. aidiachta: saibhir, daibhir; sochma, dochma; soilir, doilir; sorcha, dorcha; suairc, duairc; ainmfhocail: sochar, dochar; sls, dls; Sorcha, --; suilce, duilce.

IARMHREANNA & FOIRCINN EILE 24.8 Is rud iarmhr grpa litreacha a chuirtear le deireadh focail chun focal nua a

chumadh ach nach focal ann fin . Uaireanta dantar mionathr ar an bhfocal bunaidh lena linn. 24.9 ainmfhocail eile agus aidiachta is m a chumtar ainmfhocail nua le cabhair iarmhreanna; ainmfhocail agus aidiachta a chumtar briathra nua, agus bhriathra a chumtar na hainmneacha briathartha agus na haidiachta briathartha. Nl aon sleamhng curtha isteach roimh an iarmhr i liosta na n-iarmhreanna thos. 24.10 An Aidiacht Seo thos na hiarmhreanna is minice a sidtear chun aidiachta a chumadh: -a: gruama, promha, stuama -(a)ch, -(o)ch: adharcach, caiteach, faillitheach, aithroch
T roinnt ainmfhocal nach naisctear mrn le -ach,-och, sa ghnthchaint mura bhfuil rimr ina dtosach: fadchluasach, fuarchiseach, lagbhroch, tromchrooch.

-ann: broinneann, ceannann, droimeann -da: gallda, rnda, seanda, srlda

Ligtear n amhin ar lr as focail dar croch -nn nuair a chuirtear -da leo: faoileanda,ifreanda.

-ga: beoga, diaga, maorga, rga, roga, saorga -: diabhla, neamha, teasa, troma -mh(e)ar: ceomhar, ciallmhar, dilmhear, glrmhar

288
thmh > f: blfar, dlfar, lfar, scfar

-ta: biata, igiallta, laochta, saolta, uasta

Ligtear n n l amhin ar lr as focail dar croch -nn n -ll i siolla neamhaiceanta nuair a chuirtear -ta leo chun aidiacht a dhanamh: aiceanta, doineanta, innealta, teoranta.

-t(e)ach: anriteach, fealltach, feanntach, millteach -teanach: millteanach, toilteanach -tha: danartha, liteartha, muinteartha -: cad, fichi, tr -il: dhil, itiil, banil, cairdiil, fearil. 24.11 An Aidiacht Bhriathartha Seo thos na hiarmhreanna is minice a sidtear chun aidiachta briathartha a chumadh: -ta, -te: buailte, daite, iata, lite, molta, sbhilte, mscailte -tha, -the: carntha, coipthe, coisricthe, irithe, tarraingthe. 24.12 An Briathar Seo thos na hiarmhreanna is minice a sidtear chun briathra a chumadh: -il: plnlaim, tairnelaim -(a)igh: aithism, bnam, giorram.
Is ioma briathar sa Ghaeilge a cumadh ainmfhocal n aidiacht gan aon iarmhr faoi leith: deargaim, caochaim, sidim.

24.13 An tAinm Briathartha Seo thos na hiarmhreanna is minice a sidtear chun ainmneacha briathartha a chumadh: -ach: iascach -acht: gluaiseacht -achtil: maireachtil -achtain: dmhachtain -adh: bogadh -an: leagan -chan: beochan -l: feadal -im: titim -ocht: margaocht

289 -il: fgil -amh: caitheamh -t: baint -: aimsi -int: leanint Cuireann na hiarmhreanna seo a leanas fochiall igin in il (leannachas, minicocht, etc.): -adach: bogadach -arnach: lbarnach -chn: ceartchn 24.14 An tAinmfhocal Coitianta -nteacht: grnteacht -nach: cogarnach

Anseo thos t liosta de na foircinn is minice a sidtear chun ainmfhocail choitianta a dhanamh: -n (dspeagadh go minic): cnocn, leabhrn, cosn, eitlen -cn: buocn, gealacn, lmhacn, maracn -chn: achtachn, ceapachn, leasachn
Cuirtear drochmheas in il le focail dar croch -chn ms daoine at i gceist: breoiteachn, ciotachn, cruiteachn, suarachn.

-gn (dspeagadh go minic): osagn (ainm dlis), taobhagn -tn (dspeagadh): gleanntn, ceangaltn -eog, -g (dspeagadh n baineannach go minic): aerg, breallg, brdeog, cranng, dallg -n (dspeagadh de ghnth): asailn, baitn, lirn, paidrn
Cuirtear -n ar lorg -ch, -cht leathain gan athr a dhanamh ar an mbunfhocal: teachn, lachn, luchn, smachtn

-neach (le daoine alangacha): clirneach, mairtneach -ach, -och, -nach: Laighneach, oilenach, gaiscoch, dlsenach -adir, -eoir, -ir (le daoine de ghnth): siopadir, uaireadir, ceannaitheoir, coinnleoir, bdir, stirthir, moltir -ire (le daoine go minic): cruitire, crosaire, iascaire

290 -, -na (le daoine de ghnth): amhrna, cearda, scala, ceadna, creidina, fichina -seach (le baineannach de ghnth): binseach, cirseach, gailseach, minseach -lach (le hit): crioslach, fuarlach, oslach, murlach -acht: airdeacht, doimhneacht, sleacht, nibhseacht -id: bolgid, dearbhid, silid, smarid -airt, -laith, -ra, -tracht (i gcnuasfhocail): conairt, sceanairt, anlaith, macra, gra, bantracht. 24.15 I gcs roinnt focal nuacheaptha freagraonn na hiarmhreanna -, -ir do na

hiarmhreanna Barla -ee, -er (-or) faoi seach: oca, ocir; lasa, lasir. 24.16 N iarmhr Ghaeilge at i bhfocail n iasacht de shaghas coliste, pasiste; ticad, buicad; buidal, sipal; dinnar, pipar; bistir, siinir; foghlaeir, grsaeir; dochtir; tilliir; ndr, pictir; galn, pardn. N n iarmhr Ghaeilge at i bhfocail n iasacht den saghas seo a leanas c go bhfuil foirm iarmhre Gaeilge ar a bhfoircinn: orgn, tiompn; monca, turca; bisn, gairdn; posid, rabhlid; seanmir, bearbir; pancg, gairleog. Ach iarmhr cheart Ghaeilge at i bhfoircinn focail mar colistenach, dochtireacht, orgnta, pacgach, pictirlann, rabhlideach, vtaocht.

AN tAINM TEIB 24.17 chumadh: -achar: glanachar, lagachar, mallachar -(a)cht, -ocht: uaisleacht, pagntacht, teocht, dolbthacht, rsaocht -(a)chas: brithreachas, daltachas, leannachas -as: baintreachas, binneas, ceannas, dls (< dlthas) Is iad seo a leanas na foircinn is coitianta a sidtear chun ainmneacha teib a

291 -l: bacal, briotal, ciotal -lathas (< flaitheas): daonlathas, maoinlathas -t: baint, ceilt, tochailt -t(e)as: mrtas, domhaointeas. 24.18 sidtear breischim aidiachta mar ainm teib go minic. I gcs aidiachta dar croch consan, agus ar -e n - is croch d mbreischim, is fidir go hiondil a mbreischim a sid mar ainm teib gnch: aimhridhe, bine, boige, caoile, dine, file, gile, leimhe, mire, raimhre, simhe, troime, amaid, mhara, baca, deireana, dana. Ina ln csanna eile, fach, n fidir foirm na breischime a sid ach mar ainm teib cime, mar a leanas: lilsiolla dar croch -ar: greannmhaire, dilmhire, scfaire

lroinnt aidiachta dar croch -ch: aist, faillith, domiche laidiachta dar croch guta: beo, teasa laidiachta ar -a is croch d mbreischim: fearla, lcorraidiacht neamhrialta: dich. 24.19 Gabhann nos m n ainm teib amhin le cuid de na haidiachta, ach n i gcna is deacra

fidir iad a chmhalart: ar mhaithe leis fin; i ndeireadh a mhaitheasa. 24.20 Is fidir an t-ainm teib a sid mar ainmfhocal coitianta uaireanta: maitheasa,

gluaiseachta.

AN tAINM TEIB CIME 24.21 Is ainm teib cime ainmfhocal a thagraonn do chim na cilochta a lironn an

aidiacht. N hionann foirm i gcna d'ainm teib cime agus don ainm teib gnch a fhreagraonn don aidiacht channa.

292 Lironn na sampla seo a leanas na difrochta feidhme agus (go minic) foirme a bhonn idir ainm teib cime agus ainm teib gnch: goilleann cinas na hite orm (ainm teib gnch); bh ionadh orm a chiine a bh an it (ainm teib cime); t an l ag dul i gciine anois (ainm teib cime). 24.22 sidtear an t-ainm teib cime: lar lorg na haidiachta sealbha a (3 pearsa uatha fir.) lar lorg an fhorainm c lnuair at fs na cilochta i gceist lle mad, mid (f.4), mid (b. 2) 24.23 N gnch ach foirm amhin den ainm teib cime a sid leis an aidiacht shealbhach i gcsanna mar a leanas lfoirm na breischime i gcs aidiachta ilsiollacha dar croch -ch, -ar: amaid, suara, faillith, ceolmhaire, dilmhire, lfaire lfoirm ar leith i gcsanna irithe. T an aidiacht faoi libn: dich (dcha); donacht (dona); fad (fada); feabhas (maith); fusacht (furasta); giorracht (gearr); laghad (beag); liacht (ioma); luas (luath); mad (mr); olcas (olc); tis (tiubh).
N sidtear dich, liacht, mad mar ainm teib gnch, murab ionann is na cinn eile thuas: donacht na haimsire; fad an bhthair; t feabhas mr air, etc.

Is gnch dh fhoirm inmhalartaithe a bheith ag bunite na n-ainmneacha teib cime eile (i) foirm na breischime, (ii) foirm na breischime + -(a)cht n -ocht: airde[acht] , crua[cht] , leithne[acht] , moiche[acht] , moille[acht] Cinn neamhrialta: asca[ocht] ; minice n minicocht; tapaocht (< tapa) n taplacht (< tapil). 24.24 Is ionann an cs agus an t-ainm teib cime ar lorg c agus mar at in 24.23 bhonn an aidiacht shealbhach intuigthe idir c agus an t-ainm teib cime, n i gcumasc le c [c + a >

293 c] roimh an ainm teib cime: c fhad (mhinice) a bh t ann? c mhad (liacht) uair a buaileadh ? 24.25 Bonn fs na cilochta i gceist leis an ainm teib cime in abairt den saghas seo:

tann s i bhfuaire; t s ag dul i bhfuaire; t s imithe i bhfuaire. N fidir ainm teib gach aidiachta a sid mar sin. Aon uair is fidir , is ionann foirm d agus don ainm teib at i gceist in 24.23, ach go n-sidtear an fhoirm fhada go hiondil (ms ann di) nuair nach -e is croch don bhreischim, agus corruair eile: i ndonacht; i bhfeabhas; i laghad; in olcas; i gciine[acht]; i ngoirme[acht] ; i dtroime[acht] ; i ngrmhaire, i neartmhaire n i neart; i dtreise; i lidreacht; i bhfearlacht; i misnilacht n i misneach; i ndana; i ndeireana. 24.26 Mad, mid (f.4), mid (b. 2) lsidtear mad mar at luaite in 24.23-24: d mhad ; tonna ar a mhad; c mhad bean (orlach, punt)? sidtear mad freisin i gcorrleagan eile: ar mhad is a bh s ar buile.
N sidtear an t-alt le mad, agus nl aon ghinideach aige.

lCainnocht at i gceist le mid (f.4): mid mo bhrin; seachtar an mid fear a bh ann; sa mhid gur Dia
N shimhtear mid sa ghinideach: leath an mid sin; de bharr an mid eolais a bh aige.

lTomhas n toirt at i gceist le mid (b.2): Cn mhid at ionat anois? cuir in ord iad de rir mide; fear faoi mo thuairim fin mide; dul i mid; ar aon mhid; ar cimhid.

294 25 AN ABAIRT SHIMPL: AN PROMHCHLSAL 25.1 Is ionann comhrir na habairte simpl agus comhrir an phromhchlsail ach go

bhfuil clsal amhin eile ar a laghad ag gabhil leis an bpromhchlsal. 25.2 Nuair nach bhfuil an chopail i gceist (Caib.16) is seo gnthord na bhfocal san

abairt shimpl: [mr bhriathartha] + briathar + ainmn [lena chilitheoir] + focail eile: n thann Samas g abhaile go dt a s a chlog; bhris an naonn an buidal; c bhfuil d'athair? conas t an tslinte agat? 25.3 Is minic, fach, a chuirtear focal eile nach mr bhriathartha roimh an mbriathar, go

hirithe nuair at fochlsail ann. Dantar sin lleis an bhfocal eile sin a threisi: fear amhin nor alaigh uainn; freagra n bhfuair m; ar ais nr thaga s; dealbh go deo n raibh t l ar mhaithe le slacht agus cothromaocht m t an t-ainmn iomln rfhada, ach sa chs sin sidtear forainm iarthagrach: an fear is treise ar domhan n chorrdh s an chloch; an t-eitlen a chuaigh thart ar maidin thit s isteach san fharraige i gcs dobhriathra agus frsa irithe: l amhin d'fhill s; ag dul thar an reilig dom chuala m glr duine; maidir le Sen, bh s ina chodladh. 25.4 Uaireanta is siar a chuirtear an t-ainmn fada: thinig chugam isteach fear a bh ar

leathshil. Uaireanta eile dantar an t-ainmn a scaradh na chlsal aidiachtach: thinig fear chugam isteach a bh ar leathshil. 25.5 Maidir le cuspir an bhriathair agus le comhln agus leathn na faisnise glactar

le roinnt mhaith saoirse i dtaobh shuomh na bhfocal agsil at iontu i leith a chile. Is minic fach gur faide siar cuspir forainmneach n cuspir ainmfhoclach: mineadh Sen go maith; mineadh go maith .

295 Is minic freisin dobhriathar n a chothrom idir an t-ainmn agus an cuspir: bain dot do bhrga; chuir s air a chta; bhuail s thalamh an doras; n cuir i bhfolach an leabhar; tarraingmis anos na cathaoireacha; coinnigh istigh na cearca. 25.6 In abairt leathdhiltacha ina bhfuil na mnla n... ach; gan... ach, is gnch an

chuid den abairt dar ts ach a chur siar go deireadh na habairte: n raibh Sen ach sa bhd; n raibh sa bhd ach Sen; n raibh Sen a dhath ach an bd; n raibh Sen ach ag dath an bhid; n raibh ag dath an bhid ach Sen; nor dhathaigh Sen ach an bd; nor dhathaigh aon duine an bd ach Sen; n dhearna Sen ach an bd a dhath; agus gan ach ag dath an bhid; agus gan a dhanamh ach an bd a dhath, etc.
N mr bheith cramach faoin gcuid den abairt ar ceart ach a chur roimpi ar eagla gur br chontrilte a thabharfa don abairt. Is it a gcuirtear ach n roimh na focail a dhanann cuimsi ar an ngnomh briathartha.

25.7

Bonn mnla fochlsail riteasaigh ar an bpromhchlsal uaireanta lar lorg intriachta irithe: m'anam nr chuala m ; mo choinsias go bhfuil mo

rmh briste! ambaiste go bhfuil eagla air; ar m'fhallaing nrbh aon amadn ! lar lorg clsail fhaomhaigh go hirithe san fhilocht: Mn deasa an domhain agus faighim iad ar mo roghain Gurb Mal Dubh an Ghleanna a phsfainn. 25.8 Bonn mnla cadbhirt ar an bpromhchlsal uaireanta: m b'fhearr mar sin !

Bonn mnla 18.11(1A) ar an bpromhchlsal uaireanta. Fach 18.17.

FREAGRA & ATHFHRIOTAIL EILE 25.9 Nl de dhifrocht idir mnla freagra (n athfhriotal eile) agus mnla gnthriteas

ach go bhfgtar focail irithe ar lr toisc iad a bheith intuigthe de bharr na habairte a thagann rompu.

296 25.10 Maidir le freagra nach bhfuil an chopail iontu (Caib. 16) n intuigthe iontu is

gnch an briathar a athlua: Ar l t ? D'l. Ar rugadh orthu? Nor rugadh. Cad a chonaic t? Chonaic rud greannmhar! Ach fach 25.11-13. 25.11 Fgtar an briathar ar lr, fach, i bhfreagra diltacha irithe agus i gcorrfhreagra eile: Cad a deir s? Focal amhin as a bhal. Nr dhaor aon duine th? Aon duine, a Thiarna. An bhfeiceann t rud ar bith? Rud ar bith. Cad chuige? Chuige ar bith/Gach uile chuige. Cad ina thaobh? Nl aon taobh/Gach aon taobh. Cathain a phsfaidh t? Go deo. 25.12 Is gnch gan ainmn ainmfhoclach a athlua, ach a fhgil ar lr ar fad, n

neachtar acu, forainm a chur ina it: An bhfuil Liam istigh? T [s]. N raibh an t-eolas sin agamsa. N raibh n agamsa. T tart orm. T agus ormsa. T an bhreith sin an-chrua. Nl go deimhin n crua in aon chor. An bhfaca na Mnas? Chonaic agus Samas. 25.13 Ms forainm an t-ainmn n m t s tite leis an mbriathar san abairt roimh an

bhfreagra, is fidir ainmn an fhreagra a fhgil ar lr n a thth leis an mbriathar (m t foirm thite ann chuige) n a athlua: An bhfuil t ag isteacht? T (tim, t m). An rachaimid ann? Rachaidh (rachaimid).

297 N bhfuaireamar r ndthain. Fuair [sibh] . An ndanfaids ? Dhanfadh (dhanfaids).

298 26 CLSAIL CHOMHORDAITHEACHA PROMHCHLSAIL & FOCHLSAIL 26.1 In ionad an chnaisc n sidtear na frsa sin n agus n neachtar acu lena chur

in il nach fidir ach dh rogha n dh bharil a bheith ann: t s ar shil go hAlbain, sin n t s marbh; t s thos ar an gc, n neachtar acu, t s cois na tr. Is fearr frsa den srt sin a sheachaint i bhfochlsal riteasach ar eagla go gcuirf an litheoir n an t-isteoir in amhras faoi athbhr. Moltar an cnasc mura a sid ina n-ionad: dirt s go raibh s ar shil go hAlbain mura raibh s marbh. 26.2 Maidir le habairt ina bhfuil an cnasc agus n n ag ceangal dh chlsal

dhiltacha de shaghas nl siad anseo agus (n) nl siad sa chistin ms mian oiread treise (ar a laghad) a thabhairt do dhiltacht an dara clsal is a thugtar do dhiltacht an chad chlsail deirtear: nl s anseo agus n m at s sa chistin; n dhanfsa agus n m [n sin] a dhanfadh d'athair ; n raibh a fhios agam agus n m n mar ba chuma liom; n raibh an bhanaltra ann agus n raibh an dochtir ann ach chomh beag (ach oiread); n bhfuair m ciontach agus n l n mar a fuair Iorua [=...agus n l (a fuair mise ciontach ) n mar ...]; nor chuir m ina chomhairle agus n l n mar a chuir m scala chuige. 26.3 Ms g tuilleadh treise a thabhairt do dhiltacht an dara clsal deirtear: n

dhanfsa agus is l a dhanfadh d'athair ; n heol dom c bhfuil s agus is l n sin is miste liom; nor thuig an mistir agus is l a thuig na dalta ; n raibh a fhios agam c a rinne agus is l n mar ba chuma liom. 26.4 Cuirtear na rialacha roimhe seo i bhfeidhm i gcs fochlsail chomhordaitheacha

freisin, ach gur fidir n a sid in ionad n m t cor diltach san uaschlsal: nl a fhios agam c th fin n cad an gn at agat dom; is deacair a r c bhfuil s n cad at

299 dhanamh aige. sidtear n in ionad n go minic mar sin idir dh chlsal neamhchiseacha: cib duine a rachaidh n nach rachaidh, rachaidh mise.
N sidtear n in ionad n idir dh chlsal ainmfhoclacha dar ts c acu: nl a fhios agam c acu a thiocfaidh s n nach dtiocfaidh.

26.5

Uaireanta luonn dh chlsal taobh le taobh agus mnla clsal comhordaitheach

orthu araon ach gan aon chnasc eatarthu, c gur br fochlsail at ag an dara ceann: t s leisciil, n hionann agus tusa; dhanfadh leanbh , n irm fear; is mo mhacsa is cliste, n cionn is m fin r ; ironn s go luath, n fearacht daoine eile ; nl eolas agam ar an scal, n h amhin a insint; n fidir leis labhairt, t s chomh corraithe sin; t s tinn, n folir; bh s anseo t bliain shin ann. 26.6 Uaireanta sidtear agus roimh chlsal a bhfuil foirm clsail chomhordaithigh air

ach nach bhfeidhmonn mar sin: agram th agus fan sa bhaile; go gcuire Dia an t-dh ort agus ist liom; le hanamacha do mharbh agus n bris na huibheacha sin! 26.7 T feidhm clsail aidhme chomh maith le feidhm promhchlsail chomhordaithigh

ag cuid de na clsail dar ts go, n go: chuaigh s sos [n] go bhfuair s an pinsean [= chun a fhil, agus fuair]. Ach uaireanta eile n bhonn feidhm clsail aidhme acu: d'oscail s a shile go bhfaca s an gada. 26.8 Is minic a chuirtear ainm briathartha, n frsa ainm bhriathartha, n frsa de

shaghas igin eile, in ionad an dara promhchlsal ar lorg ach, agus. lnor labhair s focal ach imeacht; an osclf do bhal agus labhairt? lnor chuir s a cta ar an gcrochadn ach a fhgil uirthi; n chorrinn amach ach lamh; nor ordaigh Dia sin ach a chrosadh; n rachaidh s agus a saol a chaitheamh ann. lt siad chugainn agus deabhadh orthu; bh fuiseog agus nead aici i ngort.

300 AICM FOCHLSAL 26.9 Is fidir na fochlsail a aicmi de rir feidhme, n de rir foirme.

26.10 Aicmtear iad de rir feidhme de rir mar a bhonn siad ainmfhoclach, aidiachtach, dobhriathartha, n ina gclsail choibhneasta leithleacha. Dantar fo-aicmi ar na clsail dhobhriathartha de rir a bhfeidhme: clsal aidhme, ama, cise, imthoisceach, iarmhartach, coinnollach, faomhach, comparideach, cuimsitheach, neamhchiseach. 26.11 Maidir le haicmi de rir foirme n g ach ceithre shaghas clsal a lua anseo lclsal ceisteach (clsal dar ts mr cheisteach): nl a fhios agam c bhfuil siad; fiafraigh de an bhfacthas iad.Is clsal ainmfhoclach gach fochlsal ceisteach. lclsal cadbheartach (clsal dar ts m, d, mura). Fadfaidh feidhmeanna agsla a bheith aige. clsal coinnollach: irigh m thig leat clsal faomhach: mura bhfuilim saibhir tim macnta clsal neamhchiseach: ms olc maith leat , l . lclsal riteasach (clsal dar ts mr riteasach, go (gur), nach (nr). Sa riocht is simpl is clsal ainmfhoclach seo (ach fach 26.12): deir s go bhfuil s tuirseach. lclsal coibhneasta (clsal dar ts mr choibhneasta n foirm choibhneasta den bhriathar). Sna csanna is simpl is clsal aidiachtach : c bhfuil an fear a bh anseo? seo an rud at uait. 26.12 Is fidir feidhm clsail a athr ar fad m chuirtear cnasc breise roimhe. (T cl

trom ar na cnaisc sa chuid eile den chaibidil seo.) Tgaimis mar shampla an clsal ainmfhoclach at in 26.11 go bhfuil s tuirseach. D'fhadfadh s bheith ag feidhmi mar a leanas lclsal faomhach: c go bhfuil s tuirseach t s ag obair

301 lclsal cuimsitheach: t s ceart go leor ach go bhfuil s tuirseach lclsal imthoisceach: n haon ionadh sin agus go bhfuil s tuirseach. 26.13 Mar an gcanna le lclsal cadbheartach clsal coinnollach: n chloisfeadh s th d mbeadh s ina chodladh clsal comparideach: t s chomh ciin agus d mbeadh s ina chodladh. lclsal coibhneasta clsal aidiachtach: sin an rud a dirt s clsal comparideach: rinne m mar a dirt s. 26.14 Is minic, mar sin de, clsal ina chuid de chlsal eile. Tgaimis sampla amhin eile: fuair s bs an l a d'imigh Sen go hAlbain. Is clsal ama an l a d'imigh Sen go hAlbain, agus is clsal aidiachtach a d'imigh Sen go hAlbain.

302 27 AN CLSAL COIBHNEASTA INA CHLSAL AIDIACHTACH 27.1 Nuair at clsal coibhneasta ag cili ainmfhocail n fhorainm, t s ag danamh gn aidiachta, agus is clsal aidiachtach . Is m go mr is cosil comhrir na Gaeilge, thaobh na gclsal aidiachtach de, le comhrir seanabairt Barla de shaghas that is the book I want; I am not the man I was; he died the day she was born; he liked the people he lived with; who does he think he is? Abairt iad sin a bh bunaithe sa Bharla sula ndearnadh forainmneacha coibhneasta de na forainmneacha ceisteacha who, which, etc., tr aithris ar na focail Laidine qui, quod, etc. T dh fheidhm ag an ramhtheachta (book, man, day, people, who), feidhm amhin sa phromhchlsal agus feidhm eile san fhochlsal. Nl aon fhorainm coibhneasta intuigthe iontu.
De ghr na simplochta trchtar anseo ar chlsail choibhneasta leithleacha dar ts forainm ceisteach c nach clsail aidiachtacha ghncha iad. Agus irtear an forainm ceisteach ina ramhtheachta c nach ramhtheachta gnch .

27.2

Is iad seo na ranna cainte is m at i gceist i gcomhrir an chlsail aidiachtaigh; an

ramhtheachta, mr choibhneasta, an t-iartheachta, agus briathar an chlsail. 27.3 Is an ramhtheachta an focal at chili ag an gclsal aidiachtach.

Feidhmonn s sa chlsal aidiachtach agus san uaschlsal. Is a fheidhm san uaschlsal a chinneann a thuiseal. Uaireanta n bhonn de cheangal idir an d chlsal ach an ramhtheachta. T cl trom ar an ramhtheachta sa d shampla seo a leanas: c bhfuil an casr is troime? labhair leis an duine at i gceannas. T casr ina ainmn sa phromhchlsal agus ina ainmn ars san fhochlsal. De bharr an chad cheann den d fheidhm sin t casr sa tuiseal ainmneach. T duine faoi rir ag an ramhfhocal leis sa phromhchlsal, agus ina ainmn sa dara clsal. De bharr an chad cheann den d fheidhm sin t duine sa tuiseal tabharthach.

303 27.4 Is gnch, fach, mr choibhneasta roimh bhriathar an fhochlsail: c bhfuil an

fear a bhuaigh? Sin rud nach dtuigim. Ach fach 27.9. 27.5 Is minic nach bhfeidhmonn an ramhtheachta go dreach sa chlsal aidiachtach,

ach go neamhdhreach tr fhocal ar a dtugtar an t-iartheachta. Forainmneach is ea seo a ghilleann don ramhtheachta i bpearsa, in uimhir agus in inscne, faoi rir rialacha 13.19-32. Seasann an t-iartheachta thar ceann an ramhtheachta sa chlsal aidiachtach (uaireanta i bhfochlsal eile at taobh istigh de). T cl trom ar an iartheachta sa d shampla seo a leanas agus t cl rmhnach ar a ramhtheachta: t bonn 50p agam a bhfuil poll ann; dirt s rud nach raibh m ssta leis. 27.6 Foirmeacha dreacha agus neamhdhreacha

Tugtar clsal coibhneasta dreach ar aon chlsal aidiachtach (taobh amuigh dobh sid at i gceist in 27.9) a bhfuil a ramhtheachta ag feidhmi go dreach ann (is sin gan aon chnamh iartheachta), agus ar aon chlsal coibhneasta eile at ar aon dul le clsal aidiachtach dreach maidir le foirm an bhriathair. Tugtar clsal coibhneasta neamhdhreach ar aon chlsal aidiachtach a bhfuil a ramhtheachta ag feidhmi go neamhdhreach ann (is sin tr iartheachta), agus ar aon chlsal coibhneasta eile at ar aon dul, maidir le foirm an bhriathair, lena leithid de chlsal. sidtear mr choibhneasta dhreach i gclsal dreach agus mr neamhdhreach i gclsal neamhdhreach. 27.7 Bonn briathar an chlsail choibhneasta simhithe n uraithe de rir 20.4-9,

20.13-18. Baintear feidhm as an bhfoirm choibhneasta i gclsail dhreacha dhearfacha, agus as an bhfoirm splech i gclsail dhreacha dhiltacha agus i gclsail neamhdhreacha.

AN CLSAL AIDIACHTACH DREACH DEARFACH

304 27.8 Is cnasc iomarcach an mhr choibhneasta a sna clsail aidiachtacha dhreacha

dhearfacha. C gur gnch a scrobh (ach fach 27.9), nl s riachtanach de rir na comhrire, agus is minic bite idir dh chonsan fin sa chaint. Is iad seo na promhchsanna ina n-sidtear an clsal dreach (t cl trom ar an ramhtheachta) lan ramhtheachta ina ainmn sa chlsal aidiachtach: c bhfuil an leabhar a bh ar an tbla? sin an fear a shbhlfaidh an tr; scrobh sos inscne na bhfocal seo a leanas; n thuigim iad seo a deir gur fearr gilleadh; crochnidh m an obair a bh danamh agam; c a bh ag caint leat? lan ramhtheachta ina chuspir ag briathar an chlsail aidiachtaigh: tabhair dom leath an airgid a fuair t; taispenfaidh m duit an teach a cheannimid; cad a dhanfaimid? lan ramhtheachta ina chuspir ag an ainm briathartha at sa chlsal aidiachtach: crochnidh m an obair a bh m a dhanamh; c bhfuil an roth a chonaic m th a dheisi? thug s an fhianaise a bh rn aige a thabhairt; n fheicim aon rian den teach a bh t ag iarraidh a thgil; seo an chad it a thabharfaidh siad iarraidh a ionsa; cad an rud a bh Bruadar ar aigne a dhanamh? lan ramhtheachta ag feidhmi mar dhobhriathar ama sa chlsal aidiachtach: sin an uair a loitfear iad; cn uair a shroichfimid Gaillimh? n cuimhin liom an l a thinig siad; maraodh an bhliain a thosaigh an cogadh.
Taobh amuigh den fhocal uair is fidir an clsal neamhdhreach a sid ar lorg a leithid sin de ramhtheachtaithe.

27.9

N sidtear an mhr choibhneasta dhearfach dhreach roimh na focail at (foirm

den bhriathar b), atim, atimid, atthar, is, ba, ab: c bhfuil an fear at tinn? seo an ceol atim[id] a fhoghlaim; na hada atthar a chaitheamh, cad is fi ? an scal is ionta dobh go lir; ba ba r ann; sin an fear ba chis leis; Sen ab ainm d.

305 AN CLSAL AIDIACHTACH NEAMHDHREACH DEARFACH 27.10 N mr an mhr choibhneasta a (ar) a chur roimh an mbriathar sa chlsal

neamhdhreach dearfach. Is cnasc simpl seo ach amhin nuair a thagann ramhfhocal roimhe, n nuair is ramhtheachta fin. (Dantar cumasc den mhr sin agus an chopail.) Is fidir na sampla a aicmi de rir fheidhm an iartheachta. (T cl trom ar an ramhtheachta agus ar a iartheachta agus ar aon chumasc ina bhfuil siad.) lan t-iartheachta ina aidiacht shealbhach: n fhaca m an bhean a raibh a mac san ospidal; a fhir d a bhfuil faobhar ar do ghuth; is ioma duine a dteipfeadh ar a mhisneach sa chs sin; sin an fear arb amhrna a inon; n dhanfaidh s an obair ar ceapadh lena haghaidh ; sin an obair ar thinig r dTiarna ar an saol chun a danta; c ina choinne a raibh t ag imirt? [= c a raibh t ag imirt ina choinne?] cad ina thaobh ar labhair s? [= cad ar labhair s ina thaobh?].
N mr an mhr choibhneasta neamhdhreach a sid in abairt dar ts forainm ceisteach (i gcumasc leis an gcopail n saor)+ ramhfhocal comhshuite a bhfuil aidiacht shealbhach idir a dh chuid + mr choibhneasta. Ach m chuirtear an chopail treise in it an fhorainm cheistigh is an leagan coibhneasta dreach a sidtear: is ina choinne a bh m ag imirt.

lan t-iartheachta ina fhorainm ramhfhoclach: is seo an poll a dtagann na coinn as; tg an chathaoir a bhfuil an mla uirthi; nl a fhios agam cn seomra ar chodail s ann; n fheicim na fir a raibh t ag caint leo; fear arb ainm d Oisn at ann; seo an rud a mbeidh Peadar ag teacht chugat mar gheall air; c hiad na garsin a raibh an troid eatarthu? bh asal aige arbh ioma capall nach mbeadh chomh mr leis (t clsal dreach diltach nach mbeadh ... leis taobh istigh den chlsal neamhdhreach dearfach arbh ioma... leis sa chs seo); cr dobh ? [= c ar dobh ?]; crbh as ? [= c arb as ?]; crbh as ar thinig s? [= c arbh as ar thinig s?] (t as ina iartheachta sa d fhochlsal sa chs seo); c d a dtabharfaidh m an duais? [= c a dtabharfaidh m an duais d?] card leis a

306 ndearna t ? [= card a ndearna t leis ?] cad chuige a bhfuil t anseo? [= cad a bhfuil t anseo chuige?]
sidtear an mhr choibhneasta neamhdhreach in abairt dar ts forainm ceisteach (i gcumasc leis an gcopail n saor) + forainm ramhfhoclach + mr choibhneasta. Ach is as a thinig s; an d a thabharfaidh m ? n leis a rinne t ; nach chuige sin at t anseo?

lan t-iartheachta ina fhorainm pearsanta faoi rir ag ramhfhocal: fuair s moladh arbh fhearr di [bheith] gan ; cad is ainm don saighdiir d a raibh argint idir agus an mairnalach?
N sidtear an saghas sin iartheachta ach nuair nach bhfuil forainm ramhfhoclach oirinach ag freagairt don ramhfhocal.

lan t-iartheachta (forainm pearsanta) ina chuspir ag briathar: c bhfuil na garsin ar mhol an sagart iad? sin an srt coirpigh a leanfadh na garda go deireadh an domhain
Chun athbhr a sheachaint is m a bhaintear feidhm as an saghas abairte thuas. T dh bhr ag c bhfuil na garsin a mhol an sagart? mar n fios c acu gnomha n cuspir an focal sagart. Ms gnomha sagart is fidir an athbhr a sheachaint leis an gcor neamhdhreach mar at thuas. Ach ms cuspir sagart nl an athbhr inseachanta mar sin.

lan t-iartheachta ina ainmn i bhfoirm thite briathair: is daoine iad arbh fhearr liom go dtiocfaids go ciin mar fhorainm pearsanta: bh uaireadir aige arbh fhi a ln iad; an duine gan seift d ar cuma n muc; is gna ar mhaith liom go mr a cheannach; an fear ar theastaigh uaithi a phsadh; is riteas ar cheart go gcuirfeadh s ionadh orainn; bh Gaeilge ag fear ar shleamar gur Shasanach .
N sidtear abairt den chinel thuas ach go hannamh. Is gnch an chopail n frsa ainm bhriathartha a bheith iontu. Is fidir dul an chlsail dhrigh a chur ar a mbunite: bh uaireadir aige ab fhi a ln; bh Gaeilge ag fear a shleamar ba Shasanach.

27.11

Is gnch an mhr choibhneasta neamhdhreach a sid gan iartheachta nuair is it,

fth, caoi, digh, am, l, oche n focal ama eile an ramhtheachta, m t s ag feidhmi mar

307 dhobhriathar ag cili an bhriathair at sa chlsal coibhneasta: sin an it a bhfuil an cheist; cn fth ar thinig t? cn chaoi a bhfuil t? cad an digh arb orthusan an locht? is cuimhin liom an t-am (l, oche, etc.) ar gabhadh .
N mr an clsal aidiachtach dreach a sid in abairt mar seo: seo an it is fearr; cad an it a thogh s? ar chuala t an fth a thug s? an chaoi at m a chur ar an teach.

Tig le nos m n iartheachta amhin bheith i gclsal aidiachtach: an bhfeiceann t an gasr ar thug a athair scilling d?

AN CLSAL AIDIACHTACH DILTACH 27.12 Is iad na cnaisc nach, nr na mreanna coibhneasta diltacha. Dantar cumaisc de

na mreanna seo agus an chopail. Is cnaisc shimpl iad. Nl de dhifrocht idir comhrir na gclsal diltach dreach agus comhrir na gclsal diltach neamhdhreach ach iartheachta a bheith i bhformhr na gclsal neamhdhreach de rir rialacha 27.10. (Sa chuid eile den ranng seo t cl trom ar an ramhtheachta, agus ar an iartheachta ms ann d.) 27.13 An clsal dreach diltach: t fear anseo nach n-aontaonn leat; dirt s rud

igin nr thuig mise; card nach ndearna s? rinne s gnomh nach raibh rn aige a dhanamh; tiocfaidh an uair nach mr d imeacht. 27.14 An clsal neamhdhreach diltach: t teach aige nach gcastar a leithid ort ach

go hannamh; rinne s caint nach raibh spis agam inti; tugadh cnamh dom nach bhfadfainn dul ar aghaidh gan ; t a fhios agamsa teaghlach amhin nach gcinfeadh an sagart iad; sin dream nr mhaith liom go labhrids liom; bh piostal aige nrbh fhi mrn ; n haon mhaith bheith lorg in it nach bhfuil s. 27.15 D'fhadfadh clsail na n-abairt seo a leanas bheith dreach n neamhdhreach: tiocfaidh s l nach mbeifear ag sil leis; rud at ann nach furasta a dhanamh.

308 T clsal na chad abairte acu dreach n neamhdhreach de rir mar a irtear nach mbeifear ina fhoirm dhiltach ar a bheifear n ar a mbeifear. T clsal an dara habairt dreach n neamhdhreach de rir mar a irtear an focal a ina ramhfhocal n ina aidiacht shealbhach. Uaireanta sidtear n go (n gur) in ionad nach (nr) ar lorg uaschlsail dhiltaigh: n raibh aon l n gur cheap s go mbeadh s chuici isteach.

AN D FHORAINM CHOIBHNEASTA 27.16 N mr at forainmneacha coibhneasta i gceist sa Ghaeilge. Ach t dh shaghas

ann agus iad ar aon dul leis an gcnasc neamhdhreach dearfach a (ar) lmaidir lena bhfoirm fin lmaidir leis an bhfoirm den bhriathar a leanann iad thosach an bhriathair sin lmaidir leis na cumaisc a dhanann siad leis an gcopail. Nl aon fhoirm dhiltach ag ceachtar den d shaghas. Dantar cumaisc dobh fin agus ramhfhocail dar croch guta. 27.17 An forainm coibhneasta iartheachtach Chomh maith le bheith ina cnasc tig leis an mr choibhneasta neamhdhreach dhearfach bheith ina hiartheachta sa tsl go ndanann s gn forainm. Tarlaonn seo nuair a thagann s ar lorg ramhfhocail a bhfuil ramhtheachta roimhe. Sa chs sin tugtar forainm coibhneasta iartheachtach ar an mr a (ar): is seo an poll as a dtagann na coinn; tg an chathaoir ar a bhfuil an mla; nl a fhios agam cn seomra inar chodail s; n fheicim na fir lena raibh t ag caint; fear darb ainm Oisn at ann. [darb = do (ramhfhocal) + an forainm coibhneasta + an chopail phromha] lmaidir lena dtionchar ar

309 C gur slachtmhar mnla na n-abairt sin n mr at siad in sid i nGaeilge an lae inniu taobh amuigh den Ghaeilge scrofa, agus ansin fin is annamh a bhaintear feidhm astu ach i gcs na ramhfhocal ar, as, do, i, le. N sidtear ar chor ar bith iad le ramhfhocail a rialaonn an tuiseal ainmneach (ach, amhail, gan, etc.); agus nl aon mhnla diltacha ann a d'fhreagrdh dibh. 27.18 An forainm coibhneasta ramhtheachtach

Tig leis an mr choibhneasta a (ar) bheith ina cnasc agus ina ramhtheachta san am canna. Sa chs seo freisin t feidhm forainm aici agus tugtar an forainm coibhneasta ramhtheachtach uirthi toisc a bheith i dtosach an chlsail choibhneasta. Ciallaonn an forainm coibhneasta seo iomln n an mid go hiondil. Fearacht na ramhtheachtaithe eile feidhmonn s san uaschlsal agus sa chlsal aidiachtach. (Fach mar a dhanann an focal Barla whatever an rud canna san abairt take whatever you want.) Tig leis an bhforainm coibhneasta ramhtheachtach feidhmi sa chlsal aidiachtach go dreach n go neamhdhreach tr iartheachta, ach is foirm an bhriathair a leanann sa d chs n an fhoirm a leanann an cnasc simpl neamhdhreach a (ar). lfeidhmi dreach sa chlsal aidiachtach: is leat a bhfuil agam; d'lamar a bhfuaireamar; sin ar chualamar; bhain s de a raibh air; ba Somhairle an fear ba chiallmhaire d (= de + a) raibh ann; l d raibh s ag seilg chuaigh s go Binn adair; agus d'irigh s i ndiaidh a ndirt an dochtir; is leor tonna eile le cois a bhfuil agam; n chinfeadh duine ar bith a bhfuil m a l; n chothdh s an cat a n-osfadh s; sin ar cuimhin liom; sin arbh eol d; na smaointe ab uaisle dar chis leis an rabhlid.
Maidir le dh fheidhm an ramhtheachta t forainm coibhneasta an chad abairt thuas ina ainmn sa phromhchlsal agus ina ainmn freisin sa chlsal aidiachtach.

310 lfeidhmi neamhdhreach sa chlsal aidiachtach: bhds i ngach uile theach d (= de + a) dtimis go dt ; mharaigh siad an uile dhuine dr (= de + ar) fhad siad teacht suas leis; t s lag de bharr a ndeachaigh s trd; sin a bhfuil a fhios agam.
San uatha at an t-iartheachta i ngach abairt thuas. San abairt dheireanach thuas t an chad a (an forainm coibhneasta) ina fhaisnis n ina ainmn (de rir an chomhthacs) sa phromhchlsal, agus ag feidhmi sa chlsal aidiachtach trd an dara a (aidiacht shealbhach).

27.19

Is an chuid den abairt at ar lorg an fhorainm choibhneasta ramhtheachtaigh at

ina clsal aidiachtach (n irtear an ramhtheachta ina chuid den chlsal aidiachtach in aon chuid den chaibidil seo). Os a choinne sin, fach, is clsal ainmfhoclach go hiondil an chuid den abairt dar ts an forainm coibhneasta ramhtheachtach. Is sin - forainm coibhneasta ramhtheachtach + clsal aidiachtach = clsal ainmfhoclach. Chun an mid sin a thuiscint nos soilire danaimis taifeach ar an abairt is leat a bhfuil agam:

Copail is

Faisnis leat ainmn a

bhar cainte iomln (clsal ainmfhoclach) lleathn an ainmn (clsal aidiachtach) bhfuil agam

27.20 Is fidir le haidiacht n le frsa an forainm coibhneasta ramhtheachtach a chili ach n thagann an cilitheoir idir agus an briathar a leanann : dol gach a bhfuil agat; thuigfinn gach a mbeadh s ag cur sos air; dan gach ar ceart a dhanamh; rinne s gach ar chir a dhanamh; sin a bhfuil d'airgead agam; i ndiaidh a raibh s a dhanamh de ghuodireacht; d mhad a bhfuil a chomrdaithe a thabhairt de chabhair d; i measc a raibh eile ann bh Sen ann.

27.21 leanas

311 Uaireanta bonn br ar leith ag an bhforainm coibhneasta ramhtheachtach mar a

lpointe ama: go dt a bhfuil le fordhana lfeidhm comparide n modha: go n-ir leat go geal, a ndirt Diarmaid [a ndirt = mar a dirt]. 27.22 sidtear an cnasc coibhneasta dreach, amanna, in it an fhorainm choibhneasta

ramhtheachtaigh: n buan gach n a chaitear; an leanbh is deise a chonaic t riamh. 27.23 sidtear an mid in it an fhorainm choibhneasta ramhtheachtaigh le clsail

dhiltacha: an mid nach bhfuil agam t s ag Samas; chaill s ar na crta an mid nr l s.

Ramhtheachta eile 27.24 Is fidir forainmneach a sid mar ramhtheachta: tabhair dibh sid ar leo ;

c h seo a dirt ? cad sid ab ainm d? Is minic fach a chuirtear an t-alt + ainmfhocal mar duine, daoine, muintir, rud, ruda thar ceann an fhorainmnigh: tabhair don mhuintir ar leo ; c h an duine a dirt ? sin an rud a chreid s fin. 27.25 T forainm uatha pearsanta ar leith sa Ghaeilge a sidtear (leis an alt) mar ramhtheachta, mar at t: an t nach bhfuil lidir n folir d bheith glic; tabhair don t is fearr (don t ar leis , etc.). 27.26 Is minic ainmneach comhaisnise ina ramhtheachta: gabhadh inon an

Ghearaltaigh, an bhean a rinne an ghoid. 27.27 Baintear feidhm as na focail rud, n (gan an t-alt) mar ramhtheachta thar ceann

clsail n frsa: chaill s an cluiche, rud a bh tuillte aige; dirt m leis an solas a lasadh,

312 rud a rinne s; agus rud ab annamh li, chuaigh s chun faoistine; thit s i laige, n nach ionadh.

PIR DE CHLSAIL AIDIACHTACHA 27.28 Clsail Chomhordaitheacha

Ms clsail chomhordaitheacha dh chlsal aidiachtacha nl le danamh ach cnasc oirinach a chur eatarthu: an t a thiocfadh isteach agus a chloisfeadh th. 27.29 An Clsal Idiraisniseach

Uaireanta cuirtear clsal aidiachtach breise isteach idir gnthchlsal aidiachtach agus a uaschlsal a mhaolaonn feidhm an ghnthchlsail ar bhealach igin gan cur isteach ar a mhnla. T an clsal breise, mar a darf, faoi libn idir an d chlsal eile. Clsal idiraisniseach a thugtar ar an gclsal breise seo. Briathar a lironn tuairim n caint, n cothrom a leithid sin de bhriathar, is gnch sa chlsal idiraisniseach. Is iondil gur clsal dreach an clsal idiraisniseach, ach fadfaidh an clsal aidiachtach eile bheith dreach n neamhdhreach. (T cl trom ar na ramhtheachtaithe agus ar na hiartheachtaithe sna sampla.) lan dara clsal aidiachtach ina chlsal dreach: sin an rud a mheas s a chonaic s; c a shleann t at ionam? cad is digh leat a dhanfaidh d'athair? n mise an t is digh libh is m; thug s lim nr cheap m a thabharfadh s choche.
In ionad an chlsail idiraisnisigh baintear feidhm, amanna, as clsal neamhdhreach, agus dantar clsal ainmfhoclach den dara clsal aidiachtach: bh Gaeilge ag fear ar shleamar gur Shasanach in ionad bh Gaeilge ag fear a shleamar ba Shasanach. (27.10).

lan dara clsal ina chlsal neamhdhreach: c is digh leat a bhfuil an t-airgead aige? fuair m an eochair in it a mheas m nach bhfaighinn ; is bronntanas fhear a shl

313 sibh nach raibh pingin aige; cn seomra a cheapann sibh ina bhfuil siad? c hit seo a dirt t a raibh an gluaisten? 27.30 Bonn cmhalart idir dreach agus neamhdhreach corruair: fuair m in it ar

mheas m a gheobhainn in ionad fuair m in it a mheas m a bhfaighinn . 27.31 Ar aon dul leis an gclsal idiraisniseach maidir le comhrir at clsail

aidiachtacha irithe dar mnla copail + breischim aidiachta sin an leabhar is fearr a thaitin liom; is Dn Dealgan an baile mr is l a bhfuil eolas agam air. Agus, ar ndigh, fadann an d shrt clsal, clsal idiraisniseach agus clsal breischime araon, teacht le chile in aon abairt amhin: dirt siad gurb seilg ba mh ba chuimhin leo a deineadh riamh sna hoilein ar a ghiorracht aimsire. 27.32 Feidhm clsail aidiachtaigh a bhonn ag an bhfrsa ainm bhriathartha sna mnla

at i gceist in 18.14, 18.29: aimsir na mna a bhaint (= an t-am a bhaintear an mhin); fear deisithe brg (= fear a dheisonn brga); fear siil (= fear nach gcnaonn in aon it amhin ach tamall den bhliain).

314 28 CLSAIL CHOIBHNEASTA NACH CLSAIL AIDIACHTACHA 28.1 Is ioma saghas clsal coibhneasta at ann nach clsal aidiachtach. Dla na gclsal aidiachtach is fidir iad a roinnt ina dh n-aicme de rir mar is dreach n neamhdhreach na mreanna coibhneasta at iontu. Is iad na clsail dhreacha is coitianta go mr sa chaibidil seo. Taobh amuigh den chlsal coibhneasta leithleach bonn cnasc (focal n frsa) in ionad an ramhtheachta de ghnth.

AN CLSAL COIBHNEASTA DREACH DEARFACH: PROMHSHAGHSANNA 28.2 An clsal copaileach leithleach

T cur sos ar an gclsal seo in 16.50-62, agus t cuntas in 27.8, 27.9, 27.10 go hirithe ar na csanna ina dtagann an forainm ceisteach roimhe. Seo roinnt sampla eile: is mairg a bhonn gan chara; [is] magadh a tosaodh a dhanamh; card a bh fonn ar an rialtas a dhanamh? cad a bheadh na Sasanaigh i riocht a r? an eol duit c acu a thiocfaidh siad n a fhanfaidh siad? 28.3 Clsail ina bhfuil chomh + aidiacht (n dobhriathar) + agus (n is) lclsal ainmfhoclach: bh ionadh orm chomh fuar is a bh an aimsir lclsal ama: thinig s chomh luath is a glaodh air lclsal imthoisceach: n ceart a chineadh agus chomh maith is a d'oibrigh s lclsal faomhach: d'oibrigh s chomh maith is a bh s in ann lclsal cuimsitheach: chomh fada is at lite agam tuigim . 28.4 Clsail ina bhfuil an t-ainm teib cime lclsal ainmfhoclach: bh ionadh orainn a fhuaire a bh s lclsal cise: n fhadfainn ir ar mhad is a bh de thuirse orm lclsal imthoisceach: t moladh ag dul d agus a fheabhas a d'oibrigh s

315 lclsal neamhchiseach: d olcas a ritheann tusa is measa mise. 28.5 Clsail chomparideacha ina bhfuil an mnla oiread [+ ainmfhocal] + agus [n is]:

nl oiread [airgid] aige agus a cheapf; t a thr oiread agam agus a theastaonn uaim; t a oiread fuatha aige ort is at de chion agatsa air. 28.6 Clsail ina bhfuil mar (dobhriathar) lclsal ainmfhoclach: chonaic s mar a bheadh beacn bhalmhr ag ir anos as an bhfarraige lclsal comparideach: rinne s mar a rinne a athair. Srt clsail chomparidigh is ea an clsal ainmfhoclach d thuas leis. 28.7 Clsail dar ts conas, nuair, cathain, fad, n (ar lorg aidiachta breischime) lpromhchlsal: conas t an tslinte agat? cathain a thiocfaidh t? lclsal ainmfhoclach: nl a fhios agam conas a d'irigh leis lclsal ama: irigh nuair a thiocfaidh s isteach; d'alaigh s fad a bh m amuigh lclsal cuimsitheach: n baol d fad a fhanfaidh s ciin lclsal comparideach: t s nos fearr n [mar] a bh s inn. 28.8 Nta ar conas T difrocht br idir conas a agus conas go. Mhnigh s dom conas a rinneadh [= an chaoi a ndearnadh ]. Dirt s liom conas go ndearnadh [= mar a tharla go ndearnadh ]. AN CLSAL COIBHNEASTA DREACH DILTACH 28.9 Cuireann na figiir libnithe in il cad iad na hailt ina bhfuil clsail dhearfacha ag

freagairt do na clsail dhiltacha: is mairg nach n-istfeadh leis (28.2); is m nach mbonn tuirseach (28.2); chomh fada is nach bhfeicfear m tim sln (28.3); t oiread aige is nach mbeidh dithe go deo (28.5);lean s den obair mar nach gcloisfeadh s m (28.6); d'imigh m nuair nr thinig s (28.7).

316

AN CLSAL COIBHNEASTA NEAMHDHREACH 28.10 Cuireann na figiir libnithe in il cad iad na hailt ina bhfuil clsail dhreacha ag

freagairt do na clsail neamhdhreacha. (T cl trom ar an ramhtheachta agus ar an iartheachta ms ann dibh): is mairg arbh igean dinn cur suas leis (28.2); bh s ina ghasr chomh bre is ar leag t do shil riamh air (28.3); bh s ar mhaidin chomh lanmhar is a raibh t amuigh riamh ann (28.3); t oiread agam is nach fidir a n-ireamh (28.5); fan mar a bhfuil t (28.6). 28.11 sidtear tr leagan choibhneasta sa chlsal faomhach dar ts d + ainm teib cime: d mhad a thugtar d nl s ssta; d mhad d dtugtar d nl s ssta; d mhad a dtugtar d nl s ssta. Ms b an briathar, is iad seo na leaganacha: d fheabhas d bhfuil s nl s maith go leor; d fheabhas[mar] at s nl s maith go leor. N sidtear frsa in ionad clsail: d fheabhas nl s maith go leor. 28.12 Mar Fach na difrochta foirme agus br i dtosach na bhfochlsal sna habairt seo a leanas: gheobhaidh t thos sa tr mar a mbonn s ag sgradh;n maith li an sioc mar bonn s fuar lena linn; gan bhrg n stoca, sin mar a bhonn s.
mar a mbonn = it a mbonn: mar bonn = ir bonn; mar a bhonn = an riocht ina mbonn.

317 29 AN CLSAL AINMFHOCLACH: PROMHSHAGHSANNA 29.1 Ceist neamhdhreach shimpl (fochlsal ceisteach) Is ionann foirm don cheist neamhdhreach agus don cheist dhreach (is sin don phromhchlsal ceisteach) taobh amuigh d'aon athr aimsire a chaithf a dhanamh: An dtiocfaidh s? Fiafraigh de an dtiocfaidh s. C bhfuil an tl? D'fhiafraigh m de c raibh an tl. Sampla eile: cuir ceist air ar ith s an t-ll; ar chuala t c h fin? gheofar amach ar ball card a bh s a r; c bhfios an dtiocfadh an Fear Dubh d choche? c bhfios an mairfinn na tr bliana dag fin? 29.2 Ceist neamhdhreach ina bhfuil rogha (fochlsal ceisteach) lc acu + clsal coibhneasta dreach + n + clsal coibhneasta dreach: nl a fhios agam c acu at s tinn n nach bhfuil; fiafridh m de c acu is ea n nach ea; n heol dibh c acu a d'fhg s an tr n a chuaigh s ar a sheachaint. lfoirm ceiste simpl (dar ts an, ar) + n + foirm ceiste simpl (dar ts an, ar, nach, nr) nl a fhios agam an bhfuil s tinn n nach bhfuil; fiafridh m de an ea n nach ea; n heol dibh ar fhg s an tr n an ndeachaigh s ar a sheachaint. lms rogha idir dh fhaisnis in abairt treise at i gceist sidtear c acu n an (ar) i dtosach an chlsail: ar chuala t c acu sa Spinn n sa Fhrainc at siad? gheobhaidh s amach an le holc n de thaisme a leagadh . 29.3 Fochlsal riteasach Cuirtear go (gur) roimh an riteas dearfach agus nach (nr) roimh an riteas diltach. Danann na cnaisc sin cumaisc leis an gcopail: tharla nach raibh aon duine ann; ba mhaith liom go rachf; nl ann ach gur gortaodh m'ordg; deirim gur ceart Colm; ba dhigh leat nrbh eol d go rabhamar tagtha.

318 T dh fhochlsal riteasacha sa sampla deireanach thuas, an dara ceann ina ainmn don chad cheann.
Is minic a dhantar frsa ainm bhriathartha a sid in ionad fochlsal riteasach: tharla gan aon duine a bheith ann; ba mhaith liom t a dhul. T a ln clsal ann nach fidir frsa a dhanamh dobh: dirt s go rachadh s, etc., agus a ln frsa ann nach fidir clsal a dhanamh dobh: caithfidh s fanacht ina thost, etc.

29.4

Clsail dar mnla mar + clsal coibhneasta dreach: mhothaigh s mar a

bheadh pian ina chro; t thas orm mar a thaitnonn na brga leat; d'inis s dom mar a tharla; seo mar a bh. 29.5 Clsail a thrchtann ar chim na cilochta lclsail dar mnla chomh + aidiacht + is (n agus) + clsal coibhneasta: bh ionadh orm chomh fuar is a bh an aimsir; tuigim chomh maith is at an ceol agat lclsail dar mnla a (aidiacht shealbhach) + ainm teib cime + clsal coibhneasta: bh ionadh orm a fhuaire a bh an aimsir; tuigim a fheabhas at an ceol agat. T na clsail thuas ar aon bhr. 29.6 Clsail dar ts forainm coibhneasta ramhtheachtach: sin a bhfuil agam.

29.7 sidtear dh mhr dhiltacha chun riteas an fhochlsail dhearfaigh a mhaol: n darfainn nach bhfuil an ceart agat. Mar an gcanna sidtear mr dhiltach ar lorg uaschlsail a bhfuil cor diltach ann: is beag nr bdh ; c bhfios nach spiaire ? Cuirtear n go, n gur in ionad nach, nr sna habairt sin thuas freisin: n darfainn n go bhfuil an ceart agat; is beag n gur bdh ; c bhfios n gur spiaire ?

319 30 CLSAIL AIDHME & CLSAIL AMA AN CLSAL AIDHME 30.1 Clsail aidhme a thugtar ar chlsal dobhriathartha a insonn an aidhm at le

gnomh bhriathar an uaschlsail. Seo na promhshaghsanna lclsail dhearfacha dar ts go (gur), n go (gur): suigh sos [n] go ndana t do scth; shuigh s sos [n] go ndan[f]adh s a scth. l clsail dhiltacha dar ts ar eagla go, ar fhaitos go, sula, gan fhios nach: fan ciin ar eagla go (ar fhaitos go, sula) gcloisf th; cuir ort do chta mr gan fhios nach slaghdn a gheof. lclsail dhdhiltacha dar ts ar eagla nach, ar fhaitos nach: lasaimis tine ar eagla (ar fhaitos) nach bhfeicf sinn. lclsail dhearfacha agus dhiltacha dar mnla ar shl (chun,, d'fhonn is, i dtreo is, i riocht is, ionas, le, le hionchas, sa chaoi, sa chruth, sa digh) + clsal riteasach: ireoidh m go moch ar shl (chun, etc.) go mbeidh m in am ag an traein; cheannaigh m ticad fillte ar shl (chun, etc.) go sbhlfainn cpla punt; d'fhan s liom ar shl (chun, etc.) nach bhfeicf . lclsail dar mnla fachaint + fochlsal ceisteach: chuardaigh siad an loch fachaint an bhfaighids an corp; tigh amach fachaint c bhfuil an diten. 30.2 Is fidir dh chlsal chomhordaitheacha aidhme a chur i ndiaidh a chile: chuamar

ann go bhfeicfimis an Taoiseach agus go n-istfimis leis na cainteoir. Ach is minic frsa ainm bhriathartha in ionad an dara clsal aidhme: chuamar ann go bhfeicfimis an Taoiseach agus isteacht leis na cainteoir. Is an-mhinic freisin frsa ainm bhriathartha ag cur aidhme in il gan aon chlsal aidhme roimhe (18.26-27).

320 30.3 T a ln frsa aidhme eile ann freisin:[de] gheall ar (ar mhaithe le, ar son)

chomhairle a fhil.

AN CLSAL AMA 30.4 Clsal ama a thugtar ar chlsal dobhriathartha a thugann eolas i dtaobh an ama at i gceist ina uaschlsal. Seo na promhshaghsanna lclsail dar ts go (gur), go dt go (gur), n go (gur), go dt nach (nr), sula(r), ach a(r): d'fhan s ann go (go dt go, n go) bhfuair s bs; d'imir s leis go dt nach raibh pingin fgtha aige; d'imigh an cabhlach sular irigh an ghrian; ocfaidh t as ach a bhfaighidh mise greim ort.
Nl ach foirm dhiltach amhin ag go, go dt go, n go, mar at, go dt nach.

lclsail dar ts chomh + dobhriathar ama + agus (n is): chomh luath agus a thiocfaidh s tosidh s. lclsail dar ts nuair: nuair a thinig Brd d'irigh m as an obair. lclsail dar ts ainmfhocal sa tuiseal ainmneach ama theith s an tisce (an nimad, an l, etc.) a chuala s an scal (clsal coibhneasta dreach); theith s an tisce (an nimad, an l, ...) ar chuala s an scal (clsal coibhneasta neamhdhreach) lclsail dar ts nos + breischim dobhriathair ama + n: thinig s nos dana (deireana, luaithe, moiche, tisce) n a dirt s. lclsail dar ts : nor chualamar aon trcht air d'imigh s. 30.5 Is fidir dh chlsal chomhordaitheacha ama a chur i ndiaidh a chile: nuair a

shroich s an phirc agus a chuala s bireach an tslua; chomh luath agus a thuirlingeoidh s agus a thuigfidh s.

321 Ach is minic clsal riteasach n frsa ainm bhriathartha in ionad an dara clsal ama: nuair a shroich s an phirc agus gur chuala s bireach an tslua; chomh luath agus a thuirlingeoidh s agus go dtuigfidh s; nuair a shroich s an phirc agus bireach an tslua a chloisteil; nuair a bhodh ocras air agus gan aon ghreim [a bheith] aige le hithe; is fada go dtaga s agus an fhuinneog a dheisi. 30.6 T a ln saghsanna frsa ama ann: go fill, go dt le gairid, n cineadh go psadh

is n moladh go hadhlacadh, etc. Is an-mhinic frsa ainm bhriathartha ama in sid thar ceann clsail ama: ag (ar, le linn, roimh, tar is) oscailt an dorais d chonaic s an corp: ocfaidh t as ach m a dhul abhaile. 30.7 N miste tagairt anseo do mhnla irithe ina ndantar treisi ar chlsal ama. N

clsal ama ach clsal coibhneasta leithleach at sa leagan treise. Seo an mnla: n luaithe (tisce) + clsal coibhneasta + n + clsal coibhneasta: n luaithe a chrochnidh s teach amhin n a thosidh s ar cheann eile; n tisce a d'irigh s n a thum s ars.

322 31 CLSAIL CHISE & CLSAIL IMTHOISCEACHA & CLSAIL IARMHARTACHA AN CLSAL CISE 31.1 Clsal cise a thugtar ar chlsal dobhriathartha a insonn an chis at leis an

ngnomh a lirtear san uaschlsal. Seo na promhshaghsanna lclsal dar mnla a r (ar an bhar, as ucht, cionn is, de bharr, de bhr, faoi r is, mar gheall air, siocair, toisc) + fochlsal riteasach: bh fearg air a r (ar an bhar, etc.) go ndearnadh magadh faoi; bh s ar buile a r (ar an bhar, etc.) nr mhol m .
Is fidir frsa ainm bhriathartha a chur in it an chlsail chise go minic: bh fearg air as ucht (cionn is, de bharr, de dheasca, siocair, toisc) daoine a bheith ag magadh faoi. Frsa cise coitianta is ea ar an bhar sin; d bharr [sin]; d dheasca [sin]; mar gheall air [sin]; as a shiocair sin; mar sin de; uime sin.

lclsail dar ts arae, mar, n, ir: n raibh s sa siopa arae (mar, n, ir) bh an fli air; fanfaidh m anseo arae (mar, n, ir) nlim ar fnamh; chuaigh s isteach agus mar (ir) nach bhfaca s aon duine thinig s amach ars; dirt Gearid nach rachadh s ar scoil arae (mar, n, ir) go raibh s tinn; thug an damhn alla cuireadh don chuileog teacht isteach ina pharls arae (mar, n, ir) go raibh fasta ullamh aige ann di.
Is minic arae, mar, n, ir scartha na gclsal: d'fhg s an tr arae nuair a fuair an t-athair bs, norbh fhi leis fanacht abhus.

lclsail dar ts agus dar croch foirm promhchlsail riteasaigh dhearfaigh: ba chir duit gilleadh d ba do chaptaen ; t s anseo fanadh s anseo; bh m ann dirt t (= dirt t go raibh m ann, admham go raibh). lclsail dar ts agus dar croch fochlsal riteasach (n coibhneasta) diltach: n fidir dom ann dul nach bhfuil aon airgead agam.
Ms mian treise a chur le dearfacht n le diltacht an chlsail sidtear leaganacha mar iad seo: ba cheart duit dul s rud go ndirt t go rachf; irmis as tharla nach bhfuil t ssta dul ar aghaidh.

323
sidtear fochlsal riteasach in ionad an dara fochlsal ar lorg : ba an t-easpag agus go raibh ainm na crifeachta air...

lclsail dar mnla nuair + clsal coibhneasta dreach: ba cheart duit dul nuair a dirt t go rachf; nuair nach n-istfeadh s liom dhn m an leabhar. lclsail dar mnla an it + clsal coibhneasta neamhdhreach: n fhadfainn dul ar scoil inniu an it a ndeachaigh m'athair go Gaillimh; cn fth a bhfuil s bacach? --an it ar thit cloch air. lfochlsal riteasach ar lorg t: Cad chuige nr thug t an leabhar di? T, nach raibh s lite agam fin.
Is minic frsa n ainmfhocal in ionad an chlsail: t, gan a bheith lite agam fin; t, a bheith geallta do Chormac agam. Cad ina thaobh ar fhan t sa bhaile? T, an eagla.

lclsal dar mnla ar mhad is + clsal coibhneasta: n raibh a fhios acu cad a bh siad a dhanamh ar mhad is a bh de lchir orthu; bh s [de] chir a bheith as aithne ar mhad is a bh buailte air.

AN CLSAL IMTHOISCEACH 31.2 Clsal imthoisceach a thugtar ar chlsal dobhriathartha a chuireann in il nach aon

ionadh (saghas clsail chise at i gceist go minic sa chs seo) n gur mr an t-ionadh (saghas clsail fhaomhaigh) riteas an uaschlsail a bheith for nuair a chuimhntear ar ghn irithe den chs. Is fidir clsal imthoisceach a chur faoi rir uaschlsail cheistigh fosta. 31.3 Seo na saghsanna clsal imthoisceach is coitianta lclsail dar mnla agus (agus a r, rite, i ndiaidh, tar is, trth is) + fochlsal riteasach: n haon ionadh sin agus gur t a mhthair; dhiltaigh s m agus gur thinig m as Meirice d'aon ghn; tusa ag caint ar ghoid agus go ngoidfe an ubh n gcorr; d'alaigh t go maith as agus a r nr maraodh th; cad chuige nach bhfuil an obair crochnaithe aige rite go bhfuil s uirthi mhaidin? n thiocfaidh Mire anocht trth is nach bhfuil s

324 anseo anois; cn chaoi a mbeadh s ag mineadh ceoil i ndiaidh (tar is) nach bhfuil aon mhianach ceoil inti?
Seasann an clsal imthoisceach saor mar intriacht uaireanta: agus go slfeadh duine gur ag Cathal a bh siad! rite go ndarf nr chuala t m! agus nach mise a rinne ar chor ar bith !

lclsail dar ts agus a + ainm teib cime: t moladh ag dul d agus a fheabhas a d'oibrigh s; is maith at s dhanamh agus a ghiorracht thosaigh s; tarraing caol ar an sicra agus a laghad a bhfuil ann de lclsail dar mnla agus chomh + aidiacht (dobhriathar) + agus + clsal coibhneasta: n ceart a chineadh agus chomh maith agus at s; n ceart a chineadh agus chomh maith agus a d'oibrigh s lclsail dar ts nuair: nuair nach raibh aon airgead agam cad a d'fhadfainn a cheannach? 31.4 Is minic frsa ainm bhriathartha in ionad an chlsail imthoiscigh: t gairfean air

agus an tarraingt sin a bheith sa taoide; is dcha gur bhuail Conall li agus a bheith in rainn. 31.5 T frsa imthoisceacha eile ann freisin, agus clsal ar lorg cuid acu. Frsa dar ts

agus, de, mar le, maidir le, mar, ar is m at ann: n dhanfainn sin agus mo bhean marbh; is cosil go ndeachaigh t i bportach agus an chaoi a bhfuil do bhrga; is gamhain maith de ghamhain mosa; nl l lochta ort d'fhear a chuaigh i gcontirt; t an l go bre mar le haimsir gheimhridh; t an l go holc mar le haimsir gheimhridh fin; maidir le fear gan ghoile nl s ag danamh go holc; is olc an aimsir mar (ar) fhmhar .

AN CLSAL IARMHARTACH 31.6 Clsal iarmhartach a thugtar ar chlsal a insonn an toradh a thagann as a bhfuil

rite san uaschlsal. Uaireanta is ceist an t-uaschlsal.

31.7

325 Seo na saghsanna clsal iarmhartach is coitianta lfochlsal riteasach: cn srt

duine seo go bhfuil an ghaoth is an mhuir ar a chomhairle? t siad chomh beag sin nach fidir iad a fheiceil; bh an oiread sin cille aige gur fhan s ina thost lclsail dar mnla agus + fochlsal riteasach: bh an ghaoth chomh lidir agus gur cuireadh ar gcl tr huaire; bh an oiread den fhile ann agus nr thug s riamh iarraidh aithris a dhanamh ar Aodh; nor thairg s oiread agus go mbeadh baol ann go nglacfa leis
Maidir le saghsanna 31.6, 31.7 is suimila mnla an uaschlsail n mnla an chlsail iarmhartaigh. Tabhair faoi deara go bhfuil ceann de na focail chomh n oiread i ngach uaschlsal riteasach taobh amuigh den chad sampla, agus go n-sidtear an cnasc agus nuair nach n-sidtear an focal taispentach. Uaireanta n bhonn aon cheangal idir na clsail: t s chomh corraithe sin n fidir leis labhairt. Bonn an ceangal sin ar iarraidh i gcna nuair a chuirtear an t-uaschlsal ag deireadh na habairte: n fidir leis labhairt, t s chomh corraithe sin.

lclsail dar mnla le (i gcaoi, i gcs, i dtreo, i sl, etc.) + fochlsal riteasach: card at air le nach dtagann s? sciorr s ar an gcosn i gcaoi gur briseadh cos leis; cheanglaomar go maith i dtreo nach bhfadfadh s fin a scaoileadh.
Is minic nach fidir a r n mnla c acu clsal iarmhartach n clsal aidhme at i gceist sna sampla thuas. Lironn ciall na bhfocal uaireanta, e.g. sa dara habairt thuas. Ach t an tr habairt athbhroch mura ndanann an comhthacs an bhr a shoiliri.

326 32 AN CLSAL COINNOLLACH 32.1 Is iad an cadbheart agus an t-iarbheart an d rud is tbhachta sa chaibidil seo. Is

clsal an cadbheart ach fadfaidh an t-iarbheart bheith ina chlsal, ina ainm briathartha n ina fhrsa ainm bhriathartha. Is fidir an cadbheart a chur roimh an iarbheart n ina dhiaidh. Is fidir freisin clsal eile a chur isteach eatarthu. T na point sin go lir liri sna sampla seo a leanas (cl iodlach ar an iarbheart; cl trom ar an gcadbheart): seas an fd ms fear th; d life thuigfe ; murab amadn is cleasa ; abair leis ir ms fidir leis; d n-osf n digh liom go bhfadfa th a leigheas; dirt s liom gan an teach a dhath mura gcuideofsa liom; thug m liom mo ghunna chun an sionnach a mhar d bhfeicinn . 32.2 Clsal coinnollach a thugtar ar an gcadbheart m t an ghu, n frinne an ritis, n

freagra na ceiste, at san iarbheart ag brath ar chomhlonadh choinnoll an chadbhirt. Is clsal coinnollach gach cadbheart i sampla alt 32.1 (ach fach 32.18. C go mbonn cadbheart an chlsail choinnollaigh faoi rir ag an iarbheart de rir comhrire (go dreach mar a bhonn aon fhochlsal eile faoi rir ag a uaschlsal), bonn an t-iarbheart faoi rir ag a chadbheart de rir loighce. Sin an fth at le "cadbheart" a thabhairt ar an bhfochlsal. 32.3 M, d, mura na cnaisc is gniche i dtosach an chlsail choinnollaigh.

AN COINNOLL OSCAILTE 32.4 Fadann coinnoll an chlsail choinnollaigh bheith oscailte n iata.

Is coinnoll oscailte nuair nach nochtann an cainteoir, tr fhoirm na habairte, a thuairim fin i dtaobh fhoras n fhidearthacht n dhchlacht chomhlonadh an choinnll: ms t Mac D tuirling den chros.

327 Is minic fach a insonn an comhthacs i gcoinnoll oscailte gur comhlonadh n gur dcha go gcomhlonfar an coinnoll, n a mhalairt. M agus mura na cnaisc a sidtear le coinnoll oscailte go hiondil-- m i gcs coinnollacha dearfacha, agus mura n m ... gan i gcs coinnollacha diltacha. sidtear d sa chlaoninsint i gcsanna irithe. An coinnoll dearfach 32.5 Sna csanna is simpl bonn an modh tscach sa chadbheart, agus an tscach n an

t-ordaitheach n an foshuiteach lithreach san iarbheart de rir bhr na habairte: m t scian agat taispein dom ; ms leat an gluaisten t an t-dh ort; m t do chos briste go bhfire Dia ort; m bhonn s ar scoil gach l is maith an rud ; m bhonn s ar scoil amrach feicfidh m (15.7); m bhuaileann t leis anocht abair leis teacht chugam; m thosaonn an tr cogadh go sbhla Dia sinn; m chuaigh s ar an aonach beidh s danach abhaile; m d'fhanadh s cois na tine bhodh cis aici. 32.6 Is fidir an coinnollach a chur ar lorg m (= n), go dreach mar is fidir a chur ar

lorg n: nuair a d'fheicfe (capall) m d'iarrf an dara hollmhaitheas! 32.7 An coinnollach maolaitheach a luaitear in 15.15, sidtear uaireanta sa chadbheart

agus san iarbheart d'ainneoin na rimre m. lsa chadbheart: bh s rite go dtiocfadh leis morilt a dhanamh, ach m thiocfadh is mr an trua nr chuidigh s linne. Is clsal oscailte dearfach an chad chlsal coinnollach thuas. Mar sin de n mr m a sid (fach an mni ar chlsal oscailte in 32.4). Is ionann m thiocfadh leis agus ms for go dtiocfadh leis. lsan iarbheart: m fhaigheann t caoi b'fhidir go labhrf ar mo shon; m t cim ollscoile aige ba chir go mbeadh s ssil. 32.8 An coinnoll diltach

Freagraonn sampla na dtr roinn thos do shampla na dtr alt roimhe seo.

328 lmura bhfuil airgead agat go bhfire Dia ort; mura leat an gluaisten n bain leis; n fan leis m t s gan teacht fs; mura dt[ann] s chun an Aifrinn gach Domhnach t cis leis; mura dt (rachaidh) t abhaile n bhfaighidh t aon dinnar; murar ith s a chuid n folir n t s gan a bheith ar fnamh; mura dtadh s abhaile bhodh imn ar a bhean (32.5) lN mhairfe cig nimad tar is sin a l. Mura mairfinn n lfaidh m (32.6) lmura dtaga s anois b'fhidir nach dtiocfadh s choche; mura bhfuil cim ollscoile aige ba chir gan an post a thabhairt d (32.7). AN COINNOLL IATA 32.9 Deirtear gur coinnoll iata at sa chadbheart m lironn an clsal amhras an

chainteora faoi chomhlonadh an choinnll n a chinnteacht faoi neamhfhidearthacht a chomhlonta n go bhfuil a fhios aige nr comhlonadh . D an cnasc i gcadbheart dearfach; mura n d ... gan i gcadbheart diltach. N athratear foirm an bhriathair de rir am an ghnomhaithe murab ionann is an gns i mrn teangacha Eorpacha eile. d dtadh (rachadh) Liam ann inn (anois, amrach) gheobhadh s an leabhar; mura dtadh (rachadh) Liam ann inn (anois, amrach) n bhfaigheadh s an leabhar; d mbeadh s gan chiall n choimedfa sa bhanc . Sa chad abairt thuas cuireann an cainteoir in il go gceapann s nach ndeachaigh, n nach dcha go ndeachaigh Liam ann inn; n go gceapann s nach rachaidh n nach dcha go rachaidh Liam ann anois n amrach. Sa dara habairt cuireann s in il go gceapann s go ndeachaigh, n gur dcha go ndeachaigh Liam ann inn; n go gceapann s go rachaidh, n gur dcha go rachaidh Liam ann anois n amrach. 32.10 N dhantar aon athr ar bhriathar an chadbhirt sa chlaoninsint; n n athratear an t-iarbheart ach de rir na ngnthrialacha (15.23-28). Cuirtear d in it m sa chlaoninsint ar

329 chadbheart oscailte nuair at am fistineach i gceist, ach d bharr sin tarlaonn uaireanta go mbonn athbhr ag gabhil leis an gclaoninsint sa mhid nach fidir a r c acu m n d a bh san insint dhreach. Mar shampla, is fidir dh insint dhreacha a chur ar an abairt seo a leanas: dirt amann go rachadh Eibhln ag snmh d dtriomdh s. "Rachaidh Eibhln ag snmh m thriomaonn s," ar seisean. "Rachadh Eibhln ag snmh d dtriomdh s," ar seisean. Gabhann athbhr le clsail dar ts mura sa tsl channa. Mar shampla, is fidir an d insint dhreacha seo a leanas a chur ar an abairt chuala m go dteipfeadh ar Threasa mura ndanfadh s a dcheall. Teipfidh ar Threasa mura ndanfaidh s a dcheall. Theipfeadh ar Threasa mura ndanfadh s a dcheall. LEAGANACHA TREISE 32.11 Chun treise a chur le dearfacht n le diltacht an choinnll is fidir ceann de na mnla seo a leanas a sid mar chadbheart i gcoinnoll oscailte. sidtear mnla (i), (ii), (iv) cib acu dearfach n diltach an coinnoll; agus sidtear mnla (i), (ii), (iii) cib am at i gceist: (i) ms rud (ms n, m t, m t i ndn, m tharlaonn) + fochlsal riteasach: ms rud go dtiocfaidh s; ms n nr thinig s; m t nach bhfuil s tinn; m t i ndn gur t bean mo mhic; m tharlaonn gur bdh iad (ii) ms amhlaidh + clsal coibhneasta dreach: ms amhlaidh is fearr leat ; ms

amhlaidh nach bhfacthas m (iii) mura rud + fochlsal riteasach: cad a tharla d mura rud go bhfuil s marbh? (iv) m ba rud + fochlsal riteasach: cad a chuir fearg air m ba rud nach raibh suim

aige sa scal?

330 32.12 Chun treise a chur le dearfacht n le diltacht an choinnll is fidir ceann de na mnla seo a leanas a sid mar chadbheart i gcoinnoll iata. sidtear mnla (i) thos i gclsal iata ar bith. I gclsail iata dhiltacha a sidtear mnla (ii), (iii): (i) d mba rud (d mba, d mbeadh i ndn, d dtarldh) + fochlsal riteasach a bhfuil a bhriathar sa mhodh coinnollach: cad a dhanfa d mba rud go mbeadh s marbh? ba mhr an t-amadn m d mba [rud ] nach gcreidfinn aon n at os cionn mo thuisceana; d mbeadh i ndn go bpsfadh Nuala gheobhadh s teach is talamh n athair; d dtarldh nach bhfilleadh s c a gheobhadh an fheirm? n dholfaids an teach an l sin d mba nach bhfaighids leathchad mle punt air.
Cuir an abairt dheireanach sin i gcomparid leis an leath-chlaoninsint at ar chlsal oscailte san abairt seo a leanas: n dholfaids an teach mura bhfaighids leathchad mle punt ("n dholfaimid an teach mura bhfaighimid leathchad mle punt air" ar siad ina n-aigne fin).

(ii)

d mbeadh + ainmn + gan + ainm briathartha (n frsa ainm bhriathartha): bheadh

glas n b'fhearr ort cuidi le hobair na Gaeilge d mbeife gan bheith ina muinn mar ghlas beatha; d mbeadh s gan teacht card a dhanfa? (iii) d mbeadh gan + ainm bhriathartha: ba chuma i dtaca le holc d mbeadh gan ocras a bheith orainn; d mbeadh gan talamh a bheith le goid n bheadh oiread iomr ar chreideamh is at; nor chs di d mbeadh gan bheith ina haghaidh ach oscailt an Domhnaigh; gheobhaidh t bean ach d mbeadh gan airgead a bheith aici nr bheag ab fhi duit an cailn g?
N mar a chile feidhm na gcadbheart diltach at in (i), (ii), (iii), thuas agus feidhm clsal dar mnla mura mbeadh (murab , ach ab ) + fochlsal riteasach a bhfuil a bhriathar sa mhodh tscach (32.22).

32.13 Ms mian treisi a dhanamh ar aon chuid ar leith den chadbheart titear i muinn na modhanna treisithe at in 16.50-62: lcoinnoll oscailte: ms leatsa a labhair s; ms inn a thinig an soitheach; ms buochas a gheofar; mura duitse a tugadh ; murab abhaile a chuaigh an cratr

331 lcoinnoll iata (n mr an modh coinnollach sa chlsal coibhneasta): d mba agatsa a bheadh an sparn; d mba le speal a dhanfa an obair; d mba fin ba r orthu; mura sa samhradh a thiocfadh s; murab imithe abhaile a bheadh s; murab imn a bheadh air; murab a bheadh ann.
Fach gur foirm phromha agus nach foirm stairiil at sa d chumasc den chopail agus mura (i.e. mura, murab) sna csanna seo.

32.14 Is fidir dh chadbheart chomhordaitheacha a chur as a chile gan a mnla a athr: m thagann s agus m fheiceann s th; d dtiocfadh s agus d bhfeicfeadh s th. Ach is is gniche an dara cadbheart a chur li riocht frsa ainm bhriathartha: m thann s isteach agus gan an caipn a bhaint de; m thugann t turas ar an Rimh agus an Ppa a fheiceil; mura dtaga sibh liom agus an fhle a chaitheamh; d n-istfe liom agus gan bheith ag sorchaint; d mbuailfinn le Crthach agus an iasacht a iarraidh air... li riocht fochlsal riteasach ms m n d is ts don chad chadbheart: m thagann s amrach agus go (nach) bhfeicfidh s m; d bhfanaids anuraidh agus go (nach) ngabhfa iad ...
N folir an fistineach a sid sa dara clsal den chad sampla i (ii) chun an fistineach a liri c gurb an gnthlithreach at sa chad chlsal, agus an coinnollach a sid sa dara clsal den dara sampla d'ainneoin an foshuiteach caite a bheith sa chad chlsal ar lorg d.

32.15 Bonn an t-iarbheart ar iarraidh in intriachta irithe lar lorg d: d mbeadh a fhios agat! marbh a rugadh iad - d bhfeiceadh s beo iad! lar lorg m (= n, nor): ar m'anam m d'aithin m fin iad! dream garbh a bh i muintir a athar, agus m ba thaise do mhuintir a mhthar! dar Colm Cille na bhfeart m bh ibhil i gcaint an Fhir Dhorcha! chuireamar Pilib sa chl ansin, ach m b'fhearr mar sin ! lar lorg mura (le searbhas): murab an t-am chun Aifreann a r! mura glic at t! murab ort at an deabhadh!

332
Bonn an t-iarbheart ar iarraidh i gclsail chomparideacha irithe freisin (33.6).

32.16 Uaireanta fgtar an cadbheart ar lr m thagann n roimh an iarbheart: img anois n [mura n-im] n bheidh caoi agaibh ar ball; t t bodhar n [mura bhfuil] chuala t m; n bris n [m bhriseann] dolfaidh t as. 32.17 Mura Freagraonn mura don Bharla if not. N hionann agus an Barla unless. Coinnoll dbailte a ghabhann le unless go hiondil; coinnoll singil le if not agus le mura (34.2). Sin an fth ar fidir iarbheart ceisteach n gutheach a sid le mura: mura bhfuil airgead agat cad is fidir a dhanamh? go maithe Dia duit mura bhfuil t ag insint na frinne; n fidir a gceannach mura bhfuil agat ach punt; murar bhlais t riamh cheana n blais choche . 32.18 Mura bhfuil an ghu n frinne an ritis n freagra na ceiste at san iarbheart ag brath ar chomhlonadh choinnoll an chadbhirt, n clsal coinnollach ceart an cadbheart d'ainneoin coinnoll a bheith ann. N forchlsail choinnollacha at i gceist le lcadbheart reitriciil: bh s caoga bliain d'aois m bh s bliain; t s i gcontirt a bhite m bh aon fhear riamh ann. lcadbheart aisbhreathnaitheach: tthar ag cuart a muintire m t muintir ar bith aici; bh an focal sin pas beag crua m thuig siad ; is ann at an fhrinne d n-istimis leis; t s curtha in it dheas d mbeadh deis curtha ar an uaigh. Sa chadbheart reitriciil, is amhlaidh a chuireann an clsal breis cinnteachta i gcill; sa chadbheart aisbhreathnaitheach, fachann an cainteoir siar ar a bhfuil rite aige agus ansin maolaonn s an chaint sin le cadbheart. Srt clsail chuimsithigh an cadbheart seo go minic.

333 D'fhadfa a r i dtaobh cuid de na habairt sin go bhfuil an for-iarbheart in easnamh. Mar shampla, d'fhadfa na focail agus b cinnte gur bhraith siad crua a chur isteach roimh m thuig siad thuas. Os a choinne sin nl rian de chadbheart n d'iarbheart sna habairt seo a leanas c go bhfuil siad gaolmhar thaobh br leis na sampla den chadbheart aisbhreathnaitheach thuas: is for an focal , an t a mhachndh air (= d ndanfadh duine machnamh air chaithfeadh s a admhil gur for an focal ); is deas an scal , an t a thuigfeadh . N forchlsal coinnollach ach oiread an cadbheart faomhach n an cadbheart neamhchiseach. MURACH; ACH 32.19 Ms mian a chur in il go mbeadh nithe ar chuma irithe mura mbeadh rud igin n-athr, sidtear ceann de na cnaisc murach n ach, agus feidhm ramhfhocal acu, roimh chlsal ainmfhoclach n a chothrom: chaillf an cluiche murach Sen (tusa, m'athair, an l a bheith fliuch, go raibh Sen ag imirt, nach raibh an t-dh ar an muintir eile, chomh maith is a bh an lnchla, a fheabhas a bh an cl bire, a ndearna an captaen); murach go raibh (bhfuil, mbeidh) s imithe chrochnimis an obair inn (inniu, amrach); n rachainn ann inn (inniu, amrach) ach feabhas na haimsire; ach go bhfaca mo dh shil fin n chreidfinn ; is fada darfainn i (Laoi na mBuann) ach go raibh m ag danamh nach gcreidfids seo inti. Tabhair faoi deara lgo n-oireann na mnla sin don cid cib am (lithreach, caite, fistineach) at i gceist lgurb an modh tscach a sidtear sa chlsal a leanann murach n ach lgurb an modh coinnollach at sa phromhchlsal (ach fach 32.20).

334 32.20 Is minic a sidtear tscach caite an bhriathair b sa phromhchlsal d'fhonn beochta: murach gur stad an capall bh m marbh (in ionad mharfa m). Fach 15.13. 32.21 Saghas cadbhirt iata is ea an chuid den abairt dar ts murach n ach. T nos m n cadbheart ann, fach, ir cuirtear neamh-chomhlonadh an choinnll in il dinn go lom dreach. Mar shampla, is ionann br don d abairt seo a leanas: Bheinn ann amrach murach go mbeidh m ar scoil. Bheinn ann amrach mura mbeinn ar scoil -- ach beidh m ar scoil. Fach mar at br murach, ach, ag na focail Bharla but for [the fact that]. Corruair sidtear an saghas sin frsa mar a bheadh gnth-chadbheart oscailte ann: caillfear iad ach grsta D. 32.22 sidtear na frsa mura mbeadh, murab , ach ab (gurb) , in ionad murach, ach freisin: mura mbeadh chaillf an cluiche; murab go bhfaca mo dh shil fin n chreidfinn .

335 33 CLSAIL FHAOMHACHA & CLSAIL CHOMPARIDEACHA CLSAIL FHAOMHACHA 33.1 Is is clsal faomhach ann clsal dobhriathartha ina gcuirtear in il gur for riteas a

uaschlsail d'ainneoin riteas an chlsail dhobhriathartha a bheith for. Seo na promhshaghsanna lclsail dar mnla ach (ar a shon, bodh, c, [d']ainneoin, i dtaobh is, i ndiaidh is, sid is, tar is) + fochlsal riteasach: chuala m, ach nach de mo ghntha , go raibh s ar meisce arir; ar a shon go bhfuil s tinn, beidh s sa rs; bodh nach n-aithnm , aithnonn s mise; c gur agamsa at an t-airgead, n liom ; d'ainneoin go raibh s tuirseach, chrochnaigh s an obair; n chaitheann s toitn anois, i ndiaidh is (i dtaobh is) go bhfuil dil mhr aige iontu; bh cro maith aici, sid is nach raibh sin le sonr uirthi; fear maith , tar is nr thug s aon chnamh domsa.
Bonn frsa ainm bhriathartha in it an chlsail fhaomhaigh uaireanta: d'ainneoin a bheith tinn; i ndiaidh dil mhr a bheith aige iontu; tar is gan a bheith ag cuidi liom. Agus is minic an aidiacht shealbhach (3 pearsa, u., fir.) in ionad an chlsail n an fhrsa: ar a shon sin; d ainneoin sin; ina thaobh sin; ina dhiaidh sin; tar a is sin.

lclsail choibhneasta: nor fhad s an clr a ghearradh, i ndiaidh chomh gar is a bh an scian; gar is uile mar a bh s, n raibh s gar go leor; thost gach duine, ar leathmheisce is mar a bh siad; is cuma cad chomh fliuch is a bhodh an l, thadh s amach; d fheabhas [mar] a shnmhann Peadar, is fearr Pl; d fheabhas d ritheann s, nl s mear go leor.
D'fhadfa cuid de na fochlsail dheireanacha sin thuas a ireamh ina gclsail neamhchiseacha freisin.

33.2

Tig le cadbheart bheith ina chlsal faomhach. In ionad frinne riteas an iarbhirt a

bheith ag brath ar chomhlonadh choinnoll an chadbhirt, is amhlaidh a chuirtear in il gur for an riteas sin d'ainneoin chomhlonadh an choinnll. M t aon difrocht comhrire idir

336 abairt le cadbheart faomhach agus cinn le cadbheart coinnollach is annamh agus is beag . Fach 33.4. Aithntear idir an d shaghas abairt ln gcomhthacs: chuardaigh siad ars ach m chuardaigh n bhfuair siad an corp ln dobhriathar treise fin: m t s bocht fin t s ionraic ln bhfrsa fi amhin: fi amhin m theip air n air at an locht l aimsir na mbriathra: maridh m d gcrochta m. 33.3 Freagraonn

sampla na naoi roinn seo a leanas do shampla na n-alt ar na clsail choinnollacha a bhfuil a n-uimhreacha faoi libn. (i) m t s anseo [fin] n fheicim ; m fhaighim an chad duais n dotsa a bheidh m

buoch; n bhfuair s bs ms iontach le r ; bh s an-fhuar inn ach m bh fin bh s go deas (32.5) (ii) dirt s liom gan dul amach d mbeadh an l te fin (32.13)

(iii) m ba shagart fin n thiocfadh leis sin a dhanamh; m t t tuirseach fin b'fhidir go dtabharf isteach cliabh mna (32.7) (iv) mura bhfuil Gearminis aige t Fraincis aige; mura bhfaca m ag dul amach

chonaic m ag teacht isteach ; mura ndana m ach baint lena bhrat, beidh m leigheasta; mura dtadh s chun an Aifrinn, n dobhil creidimh ach dobhil ada ba chis leis (32.8) (v) d mbeadh soineann go Samhain bheadh breall ar dhuine igin; d mba dheachtir

fin , n ireodh leis; mura n-aithneoinn fin , chuirfinn forrn air; mura ndolf ach uan caorach leis, chaithfe deoch a tharraingt d (32.9) (vi) n fhachfadh s ar Shadhbh d mba nach mbeadh in irinn ach ; an gasr miotalach a chuirfeadh isteach a fhost d mbeadh i ndn nach mbeadh air ach leathchos; d mbeadh s gan a fhil ach punt bheadh s ssta; rachainnse amach a throid d mbeadh gan bheith liom ach m fin (32.12 (iii))

(vii)

337 ms i scairdeitlen fin at s ag dul beidh s danach; d mba anois fin a thiocfadh

s n ligf isteach (32.12) (viii) (ix) fi amhin d dtagadh s agus airgead sos a thairiscint... (32.14) mura dtagadh s go dt ach uair sa choics! mura mbeadh ann ach smideadh na sl

fin! d bhfaigheadh s aon phunt amhin fin! (32.15) 33.4 Ms clsal iata fin an clsal faomhach is minic an modh tscach n an modh

ordaitheach san iarbheart: t s molta d mbeinn i mo thost; beidh bean agam roimh mhaidin d mba inon Chiota na Scuab ; t s riachtanach an fhrinne a r d mbeadh s ina dhomlas; tgfaidh s cian dot mura mbeadh ann ach sin; tabhair dom dirc ar son D mura mbeadh ann ach pingin; d mbeadh s gan ard a fhil choche n p beag a bh aige; d mbeadh gan dada a bheith ann ach ms do d'fhear caithfidh t bhar cta a ghlacadh uaim; leanfaidh m d mbeadh i ndn dom sil as seo go Cionn tSile; t s thar am aige scor d mb'ar ball a thosdh s; beidh filte romhat d mb'ar uair an mhen oche . 33.5 Is fidir le clsal coinnollach agus clsal faomhach bheith ina gcadbhearta ag an

iarbheart canna: cad an tairbhe do dhuine bheith mhaomh nach sanfaidh s a chreideamh d mbeif chun a shracadh idir capaill, m t nimh an pheaca istigh ina anam? m fheicim maridh m d gcrochta m.

CLSAIL CHOMPARIDEACHA 33.6 Clsal comparideach a thugtar ar chlsal dobhriathartha a chuireann in il go bhfuil

coslacht n comhtheacht n a mhalairt idir riteas n ceist an uaschlsail agus riteas an chlsail dhobhriathartha. Seo na promhshaghsanna lclsail dar mnla n (amhail, mar) + clsal coibhneasta: t s nos fearr n a bh s; n mar a shltear a bhtear; d'irigh s mar a bheadh faoilen ann; lean s den obair mar (amhail) nach gcloisfeadh s m

338 lclsail dar mnla amhail (cosil le, de rir, faoi, i gcomrtas le, i bhfarradh is, le hais, n, seachas, thar) + mar + clsal coibhneasta: t s ag sil amhail mar a bheadh na brga ghort; t s ag sil amhail mar nach mbeadh it na coise danta aige sna brga nua; nl Niall cosil le mar a bh s; chuirimis airgead abhaile de rir (faoi) mar a thuillimis ; lean s den obair faoi mar nach gcloisfeadh s m; t na fuinneoga fairsing anseo i gcomrtas le (le hais, i bhfarradh is) mar at siad thall; t s nos fearr n mar a bh s; t nos m fir ann anois seachas (thar) mar a bhodh fad lclsail dar mnla chomh + aidiacht (n dobhriathar) + is (n agus) + clsal coibhneasta (dearfach n diltach): t ire chomh fliuch agus a bh s anuraidh; t an pobal chomh corraithe is nach bhfaca m riamh cheana iad lclsail dar mnla chomh ... is + clsal coibhneasta (dreach n neamhdhreach), ag cili aidiacht at idir chomh agus is: t s ar fhear chomh macnta is a bhuail riamh liom; seo anseo gunna chomh for is ar scaoil aon fhear riamh urchar as
M irtear an aidiacht ina cuid den chlsal is clsal aidiachtach ag cili an ramhtheachta fhear, gunna.

lclsail dar mnla oiread [...] agus + clsal coibhneasta: nl oiread [airgid] aige agus a cheapf; t an oiread acu ann agus nach mbeidh dithe go deo
Is deacair clsail den srt seo a aicmi ach freagraonn siad do chlsail chomparideacha i dteangacha eile.

lclsail dar mnla ach oiread (ach chomh beag, amhail, chomh + aidiacht n dobhriathar, fearacht, ionann) + agus (n is) + cadbheart dar ts d. Corruair cuirtear iarbheart isteach ar lorg agus, ach is gniche go mr an t-iarbheart a bheith intuigthe: n raibh broideadh le moth ach oiread agus [a bheadh] d mbeadh gan iasc a bheith beo san fharraige; nor fhach s suas ach chomh beag agus d mba nach gcloisfeadh s aon n; mhol s an sagart amhail is d mba an Ppa a bheadh ann; bh a ghnis chomh socair agus d mba ina chodladh a bheadh s; t an tseanbhean go maith d fearacht is d mba a mac fin ; labhair s liom ionann agus d mbeadh aithne aici orm

339
Nl aon chlsail chomparideacha ann dar ts mura ag freagairt do na clsail chomparideacha dar ts d.

lclsail dar ts mar dhea (i leith is) + fochlsal riteasach: chuaigh s abhaile go luath mar dhea go raibh tinneas air; bh s ag pgadh an linbh i leith is gurbh a mac fin . 33.7 sidtear cuid de na clsail saor mar intriachta: ach oiread agus d mbeadh gan a

shith Gaeilge a bheith aige! ach oiread agus d mbeadh tairngreacht ar bith ag Miseog! mar dhea nr chuala t m! i leith is go gceadinnse ! Cuirtear fochlsal riteasach in ionad an chadbhirt ar lorg chomh ... agus ach coinntear an modh coinnollach: chomh maith agus go ndanfadh s aon bhlire difrochta! chomh maith agus nach mbeadh r ndthain righnis danta againn cheana fin! 33.8 T roinnt frsa comparideacha ann freisin (11.39-44).

340 34 CLSAIL CHUIMSITHEACHA & CLSAIL NEAMHCHISEACHA AN CLSAL CUIMSITHEACH 34.1 Clsal cuimsitheach a thugtar ar chlsal dobhriathartha a chuireann cuimse n

teorainn le frinne a uaschlsail. Seo na saghsanna is coitianta lclsail dar mnla sa mhid + fochlsal riteasach: t s ar aon chim leis an Athair sa mhid go bhfuil s ina Dhia lclsail dar mnla fad (chomh fada is, ar feadh) + clsal coibhneasta: nl aon eagla orm roimhe fad at mo ghunna liom; chomh fada is nach gcaithfidh siad iad sid t seans igin ag an gcine daonna; nor thinig an dochtir go fill ar feadh a bhfuil a fhios agam lclsail dar ts ach roimh mhnla clsal agsil: t m ceart go leor ach go bhfuil pian i mo cheann; n dhearna s aon righneas ach chomh beag agus a d'fhadfadh s; nl aon eolas agam air ach oiread agus at agatsa; urchid ar bith n raibh s a dhanamh ach mar a bh t fin a dhanamh; sin an bealach is fearr ach a dheacracht at s; is Peadar an t is cliste orthu ach chomh hg is at s; is annamh a labhraodh s ach nuair a labhrat leis lclsail a bhfuil mnla fochlsail riteasaigh orthu: nor gabhadh riamh nr alaigh s; bh Toms ag an damhsa agus lta.-- mhuise, n raibh riamh nach mbeadh lclsail at comhionann le pire de chadbhearta contrrtha. 34.2 Nuair a deir fear lena mhac ceannidh m rothar duit m bhuann t an rs n

chuireann s aon n in il i dtaobh cad a tharlidh ms duine igin eile a bhuafaidh ach t s intuigthe as an gcomhthacs nach gceannidh s an rothar sa chs sin. Nuair a deir duine rachaidh m chuig an dochtir mura mbeidh biseach orm ar maidin n insonn s cad a dhanfaidh s m bhonn biseach air, ach t s intuigthe nach g d dul chuig an dochtir m bhonn biseach air, ach ms mian le duine a chur in il go soilir go bhfuil an

341 d chadbheart chontrrtha i gceist aige mar aon lena dh n-iarbheart, fadfaidh s feidhm a bhaint as clsal cuimsitheach dar mnla ach (ar acht, ar choinnoll, ar chuntar, i gcleithinas) + fochlsal riteasach: n bheadh s ssta dul ach go mbeadh Sen leis; cailn ciin ach nach gcuirf fearg uirthi; t cead agat dul ar acht go mbeidh t ar ais roimh a deich; t s ssta glacadh leis an bpost ar choinnoll go bhfaighidh s deich mle punt sa bhliain; tabharfaidh m duit ar chuntar nach n-iarrfar ars ; inseoidh m scal i gcleithinas go ndarfaidh tusa amhrn.
Is ionann br don abairt dheireanach thuas agus don abairt seo a leanas: inseoidh m scal m deir tusa amhrn, ach n inseoidh mura ndarfaidh. Is fidir abairt den saghas canna (i.e. abairt ina bhfuil dh chadbheart chontrrtha agus a dh n-iarbheart) a sid in ionad gach ceann de na cig abairt eile thuas.

34.3

T a ln frsa ann a fhreagraonn do chlsail chuimsitheacha mar at roimhe seo:

aontam leat sa mhid sin amhin; t an Ghaeilge cuibheasach aige chomh fada lena scrobh; nl aon duine ann ar feadh m'eolais; nor buaileadh an clog go bhfios dom; thinig s sln n gcogadh i dtaca le holc. Fach freisin 22.7. Is ainm briathartha n frsa ainm bhriathartha a fhreagraonn don fhochlsal riteasach in 34.1: t an leigheas le fil agat ach teacht; cailn ciin ach gan fearg a chur uirthi; tabharfar do phasiste duit ar chuntar t a imeacht go Meirice lithreach.

AN CLSAL NEAMHCHISEACH 34.4 Clsal neamhchiseach a thugtar ar chlsal dobhriathartha a chuireann in il gur for

riteas a uaschlsail cib faoi ghnithe irithe den chs. Seo na saghsanna is coitianta lclsail ina bhfuil an t-ainm teib cime: d olcas a ritheann tusa is measa mise; d mhad a bhfuair s n raibh s ssta lclsail ina bhfuil dh chadbheart chontrrtha: ms olc maith leat caithfidh t glacadh leis; ms i mo lu dom, ms mo shu dom, t an phian ann i gcna; ms Sen n murab ligfidh m isteach ; beo n marbh t teipthe orainne

342 lclsail ina bhfuil cadbheart amhin: t m ridh anois murab ionann agus riamh; rachaidh m go dt an cluiche peile murab ionann agus an cluiche iomna lclsail ina bhfuil an modh ordaitheach: phsfadh s an chad bhean a chasfa air bodh s cronna n g; cuirfidh m caoga punt ar an gcapall bn, bainim n caillim lclsail dar ts cib [ar bith] : chuaigh s sos an bthar cib it a raibh s ag dul; tar isteach cib th fin; cib nach raibh ann bh Conchr ann; cib rud a dirt s chuir s fearg ar a ln daoine. Foshaghas is ea clsail dar ts cib acu: cib acu ag magadh n dirre at t is maith do chaint; cib acu is is ciontach n nach , timid tuirseach di; capall rsa?-- cib acu is ea n nach ea is bre an t-ainmh ; cib duine a rachaidh n (n) nach rachaidh, fanfaidh tusa.
Is i gclsal neamhchiseach a sidtear cib acu, agus is i bpromhchlsal n i gclsal ainmfhoclach a sidtear c acu. Fach freisin 29.2.

34.5 T roinnt frsa neamhchiseacha ann: t an gort beag faoi uisce cib faoin ngort mr; cib scal ; cib ar bith; ar scor ar bith; ar chuma ar bith; cib acu sin de.

343 35 AN CHLAONINSINT 35.1 Nuair is mian athinsint a dhanamh ar chaint is fidir a thabhairt focal ar fhocal mar

a dradh ar dts le cnamh na bhfocal arsa, a deir, a dirt. Insint dhreach n r-insint a thugtar ar an athinsint sin. N is fidir tos le ceann de na briathra ramhr abair, fiafraigh, iarr, ordaigh, etc.) agus athruithe irithe a dhanamh ar na focail at le hathinsint. Claoninsint a thugtar ar an athinsint sin. 35.2 An briathar ramhr

An briathar ramhr at le hsid, braitheann s ar an srt cainte at le hathinsint, riteas n ceist n ord n gu. Riteas: Tosatear le briathar igin de shaghas abair, admhaigh, etc.: dirt Conall gur thinig an dochtir. Ceist: Tosatear le fiafraigh, fiosraigh, cuir faisnis, etc.: d'fhiafraigh s dom c raibh Peig; chuir s faisnis orm crbh . Iarratas: Tosatear le iarr, impigh, agair, abair, ordaigh, etc., de rir bhr agus chomhthacs na cainte at le hathinsint: d'iarr (d'impigh) an leanbh orm cabhr leis; d'agair an fear bocht m cnamh igin a thabhairt d; d'ordaigh an r dom (dirt an r liom) imeacht thuaidh. Gu: Tosatear le guigh, iarr, etc.: ghuigh s Dia ciall a thabhairt dom. 35.3 Is ioma sl eile at ann chun ts a chur ar an gclaoninsint. Mar shampla, ms caint lasnta n mionna at i gceist, d'fhadfa tos mar seo: thug s an leabhar (thug s Dia, mhionnaigh s) go bhfaca s gunna agam. N is fidir an focal ramhr a thoghadh as an gcaint at le hathinsint n ar shl igin eile: iarraim ort imeacht; d'iarr s orm imeacht; agram th is fan anseo; d'agair s fanacht ann; tabharfaidh m cnamh daoibh; thairg s cnamh dibh.

344 35.4 sidtear modh na claoninsinte freisin chun tagairt a dhanamh do chaint nach

ndearnadh fs, n nach ndarfar ar chor ar bith, ar lorg briathair a bhaineann le caint n le smaoineamh: abair leis teacht; darfainn leis su sos; d n-ordinn d an gada a ghabhil; fan go n-iarrfaidh m air an doras a dhnadh; d'imigh s sula bhfiafrinn de crbh fin; slim go rachaidh m. 35.5 Athr ar an ngairmeach

Focal at sa ghairmeach sa chaint bhunaidh dantar a cheangal den bhriathar ramhr le ramhfhocal feilinach: suigh, a Lorcin; dirt s le (d'ordaigh s do) Lorcn su. ATHR NA bhFORAINMNEACH 35.6 An digh a n-athratear na forainmnigh sa chlaoninsint braitheann s ar c at ag

athinsint agus ar c leis a bhfuil s ag caint. Cuir i gcs go ndirt Pdraig le Mire, "dhathinn do theach duit d ndolf m," agus go ndanann Pdraig (P.), Mire (M.), Sen (S.) agus Cormac (C.) claoninsint ar an gcaint sin. Ciallaodh an nod 1 -> 2 gur g forainmnigh den chad phearsa a athr go dt an dara pearsa san uimhir channa. Seo chuid de na promhchsanna: P. le M. N athratear na forainmnigh. Dirt m leat go ndathinn do theach duit d ndolf m. M. le P. 1 -> 2; 2 -> 1. Dirt t liom go ndathf mo theach dom d ndolfainn th. P. le S. 2 -> 3. Dirt m le M. go ndathinn a teach di d ndolfadh s m. M. le S. 1 -> 3; 2 ->1. Dirt P. liom go ndathdh s mo theach dom d ndolfainn . S. le C. 1->2; 2->3 Dirt P. le M. go ndathdh s a teach di d ndolfadh s .

345 Fgtar faoin litheoir na csanna seo: S. le P. (1 -> 2; 2-> 3); S. le M. (1 -> 3). Fgtar faoi freisin claoninsint an cheathrair ar chaint seo Shein: "dhathdh Pdraig do theach duit, a Mhire, d ndolf ."
Ms m, t, sinn, sibh, is ainmn i gclsal ionannais n mr fofhaisnis sa chlaoninsint agus an t-ainmn a chur ag an deireadh nuair is sa tr pearsa a bheidh siad: is m an cigire; dirt s gurb an cigire .

35.7

Uaireanta n lir n gclaoninsint ar abairt cad tarma an fhorainmnigh murab eol an

comhthacs. D'fhadfadh an abairt dirt s go gcabhrdh s leis bheith ina claoninsint ar aon abairt acu seo: cabhridh m leat (leis); cabhridh t liom (leis); cabhridh s liom (leat, leis) etc. Ach is gnch go lironn an comhthacs . Mar shampla, san abairt seo a leanas: nuair a mhnigh Dnall do Chathal nach raibh aon duine ann ach Cathal chun cabhr le Conchr, dirt Cathal go gcabhrdh s leis. Is lir gur claoninsint ar cabhridh m leis at sa chlsal deireanach. Mura leor an comhthacs chun br na claoninsinte a dhanamh soilir is minic a sidtear ainmfhocal thar ceann forainmnigh c go mb'fhidir nach mbeadh sin san insint bhunaidh: "thabharfainn fiche punt duitse agus dh phunt dsan, a Liam"; dirt s le Liam go dtabharfadh s fiche punt do Liam agus dh phunt dsan (don duine eile). Mar an gcanna dantar ainmfhocal a athlua chun mnla neamhchoitianta a sheachaint: "thiocfadh liom fin agus leatsa an cleamhnas a dhanamh, a r"; dirt an luch leis an r go dtiocfadh leis fin agus leis an r an cleamhnas a dhanamh. Uaireanta n mr an forainm treise fin a sid le forainmneach sa chlaoninsint in it na hiarmhre treise, agus uaireanta eile n mr an iarmhr threise a sid in ionad fin. Sin toisc go bhfuil fin aisbhreathnaitheach agus nach bhfuil an iarmhr threise aisbhreathnaitheach. Cuir i gcomparid na csanna seo a leanas (i) Danfaidh mise . Dirt Toms go ndanfadh s fin .

346 (ii) Danfaidh m fin . Dirt Toms go ndanfadh s fin .

(iii) Danfaidh seisean . Dirt Toms go ndanfadh seisean . (iv) Danfaidh s fin . Dirt Toms go ndanfadh seisean .

Sna claoninsint is do Thoms a thagraonn s fin (aisbhreathnaitheach); do dhuine igin eile a thagraonn seisean. ATHRUITHE AR ORDAITHEACH NA hINSINTE DR 35.8 An dara pearsa den bhriathar agus an saorbhriathar: l[N+] briathar gan chuspir -> [gan +] ainm briathartha: irigh [, a Stiofin]; dirt s [le Stiofn] ir. Sug [, a leana] ; dirt s [leis na leana] su. istear leis; dirt s isteacht leis. N stad [, a amainn] ; dirt Eoin [le hamann] gan stad. N hirg [, a chairde] ; d'iarr s [ar a cairde] gan ir. N moilltear; deir an fgra gan moilli. l[N+] briathar + cuspir -> [gan+] cuspir + a (ramhfhocal) + ainm briathartha, go hiondil. Las an solas[, a chailn] ; dirt s [leis an gcailn] an solas a lasadh. Ithig bhur gcuid [,a leana] ; d'iarr s ar na leana a gcuid a ithe. Ligtear isteach m; d'iarr s a ligean isteach. N bris iad [, a Chit] ; dirt mo mhthair [le Cit] gan iad a bhriseadh. N labhrag focal [, a fheara] ; d'ordaigh s [do na fir] gan focal a labhairt. N hosclatear an doras; d'ordaigh s gan an doras a oscailt. 35.9 Ms frsa ainm bhriathartha n clsal i gcuspir na hinsinte dr at sa chuspir coinntear an cuspir ag deireadh na claoninsinte agus cuirtear a (aidiacht shealbhach ramhthagrach) roimh an ainm briathartha.

347 Mol do Philib teacht isteach, a Anna; dirt m'athair le hAnna a mholadh do Philib teacht isteach. Mnigh don oide nach raibh Antaine ar fnamh; d'iarr X ar Y a mhni don oide nach raibh Antaine ar fnamh. 35.10 Maidir le horduithe agus iarratais irithe is minic nach mbactar le claoninsint chruinn ach go dtugtar irim na cainte ar bhealach igin eile. Mar shampla, is ioma sl ina ndantar athinsint ar an abairt dan fin : dirt A le B gur chir d fin a dhanamh; dirt A le B go gcaithfeadh s fin a dhanamh; d'ordaigh A do B a dhanamh fin. 35.11 N hiondil an briathar cnta dan a choinneil sa chlaoninsint: dan iad a chomhaireamh; dirt s iad a chomhaireamh. 35.12 An chad phearsa agus an tr pearsa den bhriathar l[N+] briathar gan chuspir + gnomha -> [gan +] gnomha + a (ramhfhocal) + ainm briathartha. Suodh s (sumis, suds); dirt Lil (iad, iad) a shu. N suodh s (sumis, suds); dirt Lil gan (iad, iad) a shu.
N gnch claoninsint a dhanamh ar ord ina bhfuil an chad phearsa uatha de bhriathar gan chuspir: "N beirim ortsa san llord seo ars," arsa an garda; "Fanaim i mo thost, an ea?" a dirt s.

lT dh shl ann chun an chlaoninsint a dhanamh nuair a ghabhann cuspir (at ina ainmfhocal) leis an mbriathar. [N+] briathar + gnomha + cuspir -> [gan +] gnomha + a (ramhfhocal) + ainm briathartha + ginideach an chuspra. Tgadh Dagln an teach; dirt s Dagln a thgil an t. N brisimis (brisids) na cupin; dirt s gan iad a bhriseadh na gcupn. N cloisim focal asaibh; dirt Sle gan a chloisteil focail astu.

348 [N+] briathar + gnomha + cuspir -> [gan+] gnomha + cuspir + a (ramhfhocal) + ainm briathartha: dirt s Dagln an teach a thgil; dirt s gan iad na cupin a bhriseadh; dirt Sle gan focal a chloisteil astu.
Is minice anois a sidtear an mnla thuas n an ceann roimhe; n tugtar irim na cainte mar at lirithe in 35.10.

lMar an gcanna ms forainm pearsanta an cuspir t dh shl ann chun an chlaoninsint a dhanamh. [N+] briathar + gnomha + cuspir -> [gan +] gnomha + cumasc den ramhfhocal do agus aidiacht shealbhach a ghilleann don fhorainm pearsanta in uimhir, i bpearsa agus in inscne + ainm briathartha: Tgadh Dagln ; dirt s Dagln a thgil N feicim ars iad; dirt s gan a bhfeiceil ars. [N+] briathar + gnomha + cuspir -> [gan +] gnomha + cuspir (forainm pearsanta) + a (ramhfhocal) + ainm briathartha: Dirt s Dagln a thgil; dirt s gan iad a fheiceil ars.
Is minice anois a sidtear an mnla thuas n an ceann roimhe; n tugtar irim na cainte mar at lirithe in 35.10.

lMs frsa ainm bhriathartha n clsal an cuspir: [N+] briathar + gnomha + cuspir -> [gan +] gnomha + a (ramhfhocal) + ainm briathartha + cuspir: Moladh an cisteoir an t-airgead a roinnt; dirt s an cisteoir a mholadh an t-airgead a roinnt. Socrads go roinnfear an t-airgead; dirt s iad a shocr go roinnf an t-airgead. N ceapaimis gur amadn ; dirt s gan iad a cheapadh gurbh amadn .
Seo malairt insinte ar chuid de na claoninsint thuas: dirt s gur chir do Dhagln an teach a thgil; dirt s go gcaithfeadh Dagln a thgil; d'ordaigh s dibh gan teacht ar a hamharc ars; d'iarr s go molfadh an cainteoir an t-airgead a roinnt; dirt s gur cheart dibh a shocr go roinnf an t-airgead.

AN FOSHUITEACH GUTHEACH SAN INSINT DHREACH 35.13 Is fidir claoninsint a chur ar ghu mar a dhantar i gcs an mhodha ordaithigh.

349 Nr fhille siad; ghuigh s gan iad filleadh. Go n-ir an turas libh; ghuigh s an turas [a] ir leo. Go dtachta an t-iasc th; ghuigh s an t-iasc thachtadh ( a thachtadh). Nr laga Dia lmh Shein; d'iarr s gan Dia lmh Shein a lag. 35.14 M t an briathar in easnamh san insint dhreach nl le danamh sa chlaoninsint go hiondil ach cib athr is g ar na forainmnigh. Imeacht gan teacht ort! ghuigh s imeacht gan teacht air. Dia dr sbhil! d'iarr s Dia sbhil. Faoi choimirce an R th; ghuigh s faoi choimirce an R . Sln leat; chuir s sln leis. Sln agaibh, a fheara; d'fhg s sln ag na fir. 35.15 Is fidir fochlsal riteasach a chur in it abairt na hinsinte dr agus an briathar a chur sa mhodh coinnollach. Go dtaga do rocht; ghuigh (guonn) siad go dtiocfadh a rocht. Nr chittear do shaothar leat; iarrann (d'iarr) siad nach gciteofa a saothar li. NA MODHANNA EILE SAN INSINT DHREACH 35.16 Sa chlaoninsint dantar fochlsal riteasach de phromhchlsal riteasach. T m tinn; deir s go bhfuil s tinn. Gheobhainn bs ann; dirt Mairad go bhfaigheadh s bs ann. Chonaic s taibhse; dirt Brd go bhfaca s taibhse. Nor chualathas an clog; dradh (dirt s, s) nr chualathas an clog. Ba mo mhac ; dirt Sle gurbh a mac . 35.17 Is gnch foirm an fhoclsail riteasaigh a sid faoi dh in abairt dar mnla: faisnis + is ea + ainmn. Capall is ea ; deir s gur capall gurb ea .

350 Amadn ba ea Sen; dirt Seosamh gur amadn gurbh ea Sen. In Albain is ea rugadh ; dirt Oscar gur in Albain gurbh ea a rugadh . N g an chad gur(bh) nuair a thagann frsa irithe agus clsail ama roimh is ea. D luaithe is ea is fearr; deir s d luaithe gurb ea is fearr. Nuair a dhisigh m is ea a scanraodh m; dirt s nuair a dhisigh s gurbh ea a scanraodh . 35.18 Dantar fochlsal riteasach freisin de chlsal cise ar lorg arae, mar, n, ir mura bhfuil fochlsal riteasach ar a lorg cheana fin (31.1). D'fhan s sa leaba arae (etc.) bh s tinn; dirt s gur fhan s sa leaba arae (etc.) go raibh s tinn. Fan thos ir n baol duit; d'agair s fanacht thos ir nr bhaol d. 35.19 Taobh amuigh d'athruithe pearsan agus aimsire agus mionathruithe eile (35.22, 35.23), fgtar gan athr sa chlaoninsint lpromhchlsail cheisteacha: An bhfuil Toms tinn? Fiafraigh de an bhfuil Toms tinn. Cr fgadh na lasin? D'fhiafraigh m di cr fgadh na lasin. C th fin? Cuirfidh Brian faisnis uirthi c h fin. lfochlsail nach fochlsail den saghas at i gceist in 35.18: Rithig nuair a fhillfidh s; abair leo rith nuair a fhillfidh s. Rachainn d bhfadainn ; dirt s go rachadh s d bhfadadh s . 35.20 Ms aimsir stairiil at sa bhriathar ramhr, is iondil aimsir promha na hinsinte dr a athr de rir rialacha 15.23-24. N athratear aimsir at stairiil cheana fin. T s istigh; dirt s go raibh s istigh. Tann na garsin an cngar; dirt s go dtadh na garsin an cngar. M thagann t gheobhaidh t iad; dirt Samas d dtiocfadh s go bhfaigheadh s iad.

351 Tiocfaidh Ciarn sula n-imeoidh Peig; dirt m go dtiocfadh Ciarn sula n-imeodh Peig. Fan go bhfeice m; dirt Mire liom fanacht go bhfeic[f]eadh s. 35.21 M t rogha dh aimsir san insint dhreach idir an fistineach agus an foshuiteach lithreach, n idir an coinnollach agus an foshuiteach caite, t an rogha channa ann san aistri go claoninsint. Lironn an sampla deireanach thuas an mid sin. Ach is minic nach ndantar aimsir stairiil d'aimsir phromha i gcs na copaile i dtosach abairt treise dar mnla copail + faisnis + clsal coibhneasta, n nuair is foras at neamhsplech ar am na cainte at san insint dhreach: t Dia sna flaithis; dirt an sagart go bhfuil Dia sna flaithis.

ATHR AR NA DOBHRIATHRA AMA 35.22 Ms in aimsir stairiil at an briathar ramhr is gnch na hathruithe seo a leanas a dhanamh ar dhobhriathra ama na hinsinte dr (an fhoirm nua faoi libn): inniu (an l sin); inn (an l roimhe sin); amrach (an l arna mhrach, an l ina dhiaidh sin, an l a bh chugainn) anirthear, ar amrach (i gceann dh l); ar inn (dh l roimhe sin); i mbliana (an bhliain sin); anuraidh (an bhliain roimhe sin); an bhliain seo chugainn (an bhliain a bh chugainn); anocht (an oche sin); arir (an oche roimhe sin); [ar] maidin inniu (an mhaidin sin, maidin an lae sin); [ar] maidin amrach ([ar] maidin l arna mhrach); seachtain, m, bliain, etc., shin (seachtain, m, bliain, etc., is an l sin); anois (ansin, an uair sin).

ATHR AR NA FOCAIL THAISPENTACHA 35.23 Ms sa tr pearsa ar fad at an focal ramhr agus an chlaoninsint is gnch na hathruithe seo a leanas ar na focail thaispentacha (an fhoirm nua faoi libn): anseo (ansin, ansid, ann); an aidiacht seo (sin, d); an forainm seo (sin, sid); seo i bhfritis le sin (sin i bhfritis le d, sid);

352 Nl an feidhmeannach anseo; deir cailn an teileafin nach bhfuil an feidhmeannach ann. Tabhair hata d seo agus caipn d sin; dirt fear an tsiopa li hata a thabhairt d sin agus caipn d sid. Ach is fidir an chlaoninsint a chasadh ar shlite agsla d'fhonn soilire: T s seo tuirseach; dirt A le B go raibh an ghirseach tuirseach.
Dantar athruithe ar leith sa chlaoninsint ar abairt copaileacha irithe ina bhfuil seo, sin, sid.

CLSAIL INTRIACHTLA 35.24 Is gnch clsail intriachtla a fhgil gan athr sa chlaoninsint ach amhin athruithe pearsan agus aimsire, agus aon athr eile a dhanamh orthu mar a dhanfa i gcs fochlsail at gaolmhar leo: M chluineann s th! d gcluin[f]eadh s ! Mura t an inseach! murarbh an inseach ! M'anam go rachaidh m! thug s a anam go rachadh s. Dar an leabhar nach bhfaca m iad! thug s an leabhar nach bhfaca s iad. N g focail intriachtla a choinneil sa chlaoninsint mura bhfuil gn dobh. Fach mar at feicim agus anois ligthe ar lr sa chad chlaoninsint leannach thos (35.26). ATHRUITHE EAGAIR 35.25 Is minic a athratear eagar na bhfocal m oireann sin. Stad n dhearna m; dirt s nach ndearna s stad. M thagann s imeoidh m; dirt s go n-imeodh s d dtiocfadh s. Do ghnomhsa is a mhill m; dirt an Fear Dubh gurbh a ghnomhsan a mhill . CLAONINSINT AR SHLEACHTA LEANNACHA 35.26 Nl s riachtanach n inmholta briathar ramhr a chur roimh gach abairt i gclaoninsint ar shliocht leannach. Nuair a sidtear focal ramhr is maith an rud a athr anois agus ars d'fhonn na hagslachta, go hirithe nuair a thagann athr atmaisfir (meon,

353 tocht, luas, etc.) ar an insint dhreach. Ba chir iarracht a dhanamh ar an gclaoninsint a bheith cruinn, ndrtha, soilir, solite. T roinnt sampla anseo thos de chlaoninsint ar shleachta leannacha sa tr pearsa ar lorg briathair ramhr stairiil. a) "Feicim," arsa an Sagart Mr le Brd. "Anois imigh agus dan mar a iarrfaidh mise

ort. Tabhair leat do Chorin Mhuire agus do bhata agus gabh sos chun na tr go dt an it a dtagann an ghirseach chugat. Dan finne leis an bhata sa ghaineamh, in Ainm an Athar, an Mhic agus an Spioraid Naoimh. Gabh ar do ghline istigh ina lr nuair a fheicfidh t an ghirseach ag teacht, agus tosaigh ar an phaidrn. Iarr uirthi teacht isteach chugat, agus m dhanann s sin, fadann t bheith cinnte go bhfuil s ceart go leor. Ach mura dtaga, diabhal as ifreann at inti. Cuir ceist uirthi c h fin agus caithfidh s a insint duit. Ms an diabhal at ann ordaigh sos go dt an it a d'fhg s." An chlaoninsint: D'iarr an Sagart Mr ar Bhrd imeacht agus danamh mar a d'iarrfadh s fin uirthi. A Corin Mhuire agus a bata a thabhairt li agus gabhil (dul) sos chun na tr go dt an it a dtagadh an ghirseach chuici, agus finne a dhanamh leis an bhata sa ghaineamh, in Ainm an Athar, an Mhic agus an Spioraid Naoimh. Dirt s li dul ar a gline istigh ina lr nuair a d'fheicfeadh s an ghirseach ag teacht, agus tos ar an phaidrn. A iarraidh uirthi [ansin] teacht isteach chuici agus d ndanfadh (d ndanadh) an ghirseach sin, go bhfadfadh Brd bheith cinnte go raibh an ghirseach ceart go leor. Ach mura dtagadh (dtiocfadh), gur diabhal as Ifreann a bh inti. Dirt s li ansin ceist a chur uirthi crbh fin agus go gcaithfeadh an ghirseach a insint di. M ba (ms ) an diabhal a bh ann a ord sos go dt an it a d'fhg s. b) "Chomh sirilte agus at bianna ar mhaide bacaigh," arsa Cormac, "is i ndiaidh an

tSoga at s imithe agus n le gr d , n mar mhaithe leis. Is ioma cleas glic a dhein s i

354 gcaitheamh a shaoil, ach tugaim mo lmh is m'fhocal d gurb cleas is tinne d dr dhein s riamh an bob a bhuail s ar Shadhbh l an aonaigh. Ms ina dhiaidh at s imithe, agus is ea, d dtadh s isteach i bpoll tarathair i bhfolach uaithi n dhanfaidh s an gn d. Tiocfaidh s sid suas leis agus cuirfidh s carbhat caol air chomh sirilte agus at scornach air. Bain an chluas anuas n gceann dom mura gcuire. Is digh liom d mbeadh a fhios aige cad an saghas go ngabhfadh s thairsti. T s danach anois aige." An chlaoninsint: Dirt Cormac gur i ndiaidh an tSoga a bh s imithe, chomh sirilte agus a bh bianna ar mhaide bacaigh, agus nach le gr d n mar mhaithe leis. Dirt s gurbh ioma cleas glic a dhein an Soga i gcaitheamh a shaoil ach dhearbhaigh s gurbh cleas ba thinne d dr dhein s riamh an bob a bhuail s ar Shadhbh l an aonaigh. Ms ina dhiaidh a bh s imithe, agus gurbh ea, d dtadh s isteach i bpoll tarathair i bhfolach uaithi nach ndanfadh s an gn d. Go dtiocfadh s sid suas leis agus go gcuirfeadh s carbhat caol air chomh sirilte agus a bh scornach air. An chluas a bhaint anuas n gceann de fin mura gcuireadh. Gur dhigh leis d mbeadh a fhios ag an Soga cad an saghas go ngabhfadh s thairsti ach go raibh s danach anois aige. c) "A Ninn, is cumasach an cailn t; agus dearmad n dhanfaidh m go deo ar an

soilos at danta agat dom. Nach m a bheidh i mo mhac dobrnach ar amrach agus t imithe abhaile uaim. Ach m bhonn orm mo shile a chur ar chipn, caithfidh m an leabhar sin a fheiceil. Ar ndigh, d'fhadf a thabhairt amach chugam d dtograte mar nl s chomh mr sin. Agus b'fhidir nach bhfuil an scal baileach chomh dona sin." An chlaoninsint: Dirt s le Ninn gur chumasach an cailn ; agus nach ndanfadh s dearmad go deo ar an soilos a bh danta aici d. Nrbh a bheadh ina mhac dobrnach i gceann dh l agus imithe abhaile uaidh. Ach d mbeadh air a shile a chur ar chipn dirt s go gcaithfeadh s

355 an leabhar d a fheiceil. N raibh aon dabht air ach go bhfadfadh s a thabhairt amach chuige, d dtogrdh s , mar nach raibh an leabhar chomh mr sin. Agus dirt s go mb'fhidir nach raibh an scal baileach chomh dona sin. 35.27 Leath-chlaoninsint Tugtar leath-chlaoninsint ar an insint a dhantar ar chaint n ar smaointe duine gan briathar ramhr a sid, agus d bhr sin, gan fochlsail a dhanamh de na promhchlsail, ach an phearsa agus an aimsir a bheith mar a bheids i ngnth-chlaoninsint ar lorg briathair stairiil. Seo sliocht a lironn, tr leath-chlaoninsint, na smaointe a bh in aigne mn irithe: Smaoinigh s ar na hamhrin a rinne s. Bh s i ngr li ach n darfadh s sin li. Bh eagla air. Eagla go raibh s r-ard os a chionn agus nach dtoileodh s choche ar a phsadh agus teacht go hInis B Glaise. Ach thabharfadh s le fios d an iarraidh seo, gan a r lom dreach, gur lena cheilir a bh s ag fanacht agus nach raibh le danamh aige ach a hiarraidh.

356 36 PARSIL AGUS TAIFEACH PARSIL 36.1 Ar an bhfocal indibhidiil a dhantar parsil, is sin cuntas a thabhairt air maidir le

deilbhocht agus comhrir. Is ceart aon n suntasach a bhaineann le deilbhocht an fhocail a lua. N g, fach, tagairt do thionchar an fhocail atthar a pharsil ar fhocal eile maidir le simhi, foirm splech, etc. Is le parsil an fhocail eile a bhaineann a leithid sin. N gnch ach oiread tagairt go dreach do phointe ar bith at intuigthe as pointe eile at luaite, e.g. n g a r cn phearsa at ag ainmfhocal mar t s intuigthe gurb an dara pearsa at aige sa ghairmeach agus an tr pearsa in aon tuiseal eile. N nl uimhir n pearsa n inscne i gceist i gcs an ainm bhriathartha n an fhorainm choibhneasta sa Ghaeilge.Is iad seo a leanas na nithe is cir a lua le linn bheith ag parsil focal. lan t-alt: uimhir; inscne; tuiseal; feidhm (ag cili an ainmfhocail).

lan t-ainmfhocal: srt; dochlaonadh; uimhir; inscne; tuiseal; feidhm; aon athr tosaigh air a mhni. lan forainm pearsanta: pearsa; uimhir, inscne (ms sa tr pearsa uatha d); tuiseal; feidhm; foirm threise (ms ann d); ramhthagrach n iarthagrach m t an tarma ann; an tarma (ms ann d); m t s neamhsplech ar a tharma maidir le pearsa, uimhir agus inscne sin a r; aon athr tosaigh air a mhni. lan forainm ramhfhoclach: cumasc den ramhfhocal ar, as, etc. agus forainm pearsanta; dul ar aghaidh mar at i gcs an fhorainm phearsanta ach gan tuiseal n feidhm a lua. lan forainm coibhneasta: foirm phromha n foirm stairiil; feidhm (ramhtheachta n iartheachta, agus conas sin), tuiseal, agus conas sin. lforainmneacha eile: srt; feidhm.

357 lan aidiacht (murab aidiacht shealbhach n aidiacht bhriathartha ); srt; feidhm (aitreabideach n faisniseach, agus conas sin); cim (ms aidiacht thuairisciil ); uimhir, inscne agus tuiseal (ms aidiacht thuairisciil aitreabideach ); aon athr tosaigh uirthi a mhni. lan aidiacht shealbhach: mar at i gcs an fhorainm phearsanta ach gan tuiseal a lua. lan aidiacht bhriathartha: aistreach n neamhaistreach; feidhm (aitreabideach n faisniseach, agus conas sin; ag cuidi leis an mbriathar chun aimsir a bhriathair fin a chumadh m t feidhm briathair aici). lan briathar faisniseach: srt (aistreach, neamhaistreach, briathar cnta); rialta n neamhrialta n uireasach; rimni (ms rialta ); modh, aimsir, foirm (splech n neamhsplech n coibhneasta, agus conas sin); scartha, tite n saor; ms scartha, an t-ainmn a lua; ms tite, scim pharsla na haidiachta sealbha a leanint; aon athr tosaigh a mhni. lan chopail: modh, aimsir, foirm (splech n neamhsplech n coibhneasta, agus conas sin); riteasach n ceisteach; dearfach n diltach; foirm faoi leith roimh ghuta ms ann d; i gcumasc leis an gcnasc (bhforainm, ramhfhocal, etc.) ms mar sin at; ag nascadh na faisnise agus an ainmn. lan t-ainm briathartha: aistreach n neamhaistreach; tuiseal, agus conas sin; feidhm (mar aidiacht, ag cuidi leis an mbriathar cnta chun aimsir a bhriathair fin a chumadh, etc.). Aon athr tosaigh a mhni. lmr bhriathartha (nach forainm coibhneasta); srt (riteasach, ceisteach, coibhneasta, etc.); dearfach n diltach; foirm (promha n stairiil, m t an d fhoirm aici; dreach n neamhdhreach, ms mr choibhneasta ). ldobhriathar (nach mr choibhneasta): srt; feidhm; cim, ms foirm aidiachta tuairiscila at air; aon athr tosaigh a mhni.

358 lramhfhocal: srt; feidhm. lcnasc: srt; feidhm. lcumasc: eilimint agsla an chumaisc a ainmni agus a pharsil mar at lirithe roimhe seo. 36.2 a) Bhris: Gach focal sna habairt seo a leanas a pharsil: Bhris Samas an fhuinneog le cloch mhr inn. Briathar aistreach rialta; an chad rimni; modh tscach; aimsir chaite; neamhsplech; scartha; Samas ina ainmn aige. Samas: Ainm dlis; an chad dochlaonadh; uatha; firinscneach; tuiseal ainmneach, ina ainmn ag bhris. an: Alt; uatha; baininscneach; ainmneach ag cili fhuinneog. Ainmfhocal coitianta; an dara dochlaonadh; uatha; baininscneach; tuiseal

fhuinneog:

ainmneach, ina chuspir ag bhris; faoi shimhi ar lorg an ailt. le: cloch: Ramhfhocal simpl ag rial cloch. Ainmfhocal coitianta; an dara dochlaonadh; uatha; baininscneach; tuiseal tabharthach faoi rir ag le. mhr: Aidiacht thuairisciil, aitreabideach; bunchim; uatha, baininscneach, tuiseal tabharthach ag teacht le cloch, agus d bhr sin faoi shimhi. inn: b) C: bhfuil: Dobhriathar ama ag cili bhris. C bhfuil an leabhar a bh t a lamh? Dobhriathar ceisteach, promha ag cili bhfuil. Briathar neamhaistreach neamhrialta; modh tscach; aimsir lithreach; splech agus faoi ur ar lorg c; scartha; leabhar a ainmn. an: Alt, uatha, firinscneach, ainmneach ag cili leabhar.

359 leabhar: Ainmfhocal coitianta; an chad dochlaonadh; uatha; firinscneach; tuiseal ainmneach, ina ainmn ag bhfuil, agus ina chuspir ramhtheachtach ag lamh. a: Mr choibhneasta dhearfach dhreach; cnasc idir an promhchlsal agus an fochlsal. bh: Briathar cnta neamhaistreach neamhrialta; modh tscach; aimsir chaite; foirm choibhneasta de bharr an ramhtheachta dhrigh leabhar; scartha; t a ainmn; cuidonn s le lamh chun aimsir chaite leannach an bhriathar ligh a chumadh. t: a: lamh: Forainm pearsanta; uatha; an dara pearsa; tuiseal ainmneach, ina ainmn ag bh. Ramhfhocal simpl a rialaonn lamh. Ainm briathartha; aistreach; tuiseal tabharthach faoi rir ag a; bh agus a ag cuidi leis chun aimsir chaite leannach a bhriathair a chumadh; t a ghnomha; leabhar a chuspir. c) Ith: Ith ar tugadh duit. Briathar aistreach neamhrialta; modh ordaitheach; foirm thite, an dara pearsa uatha; ainmn agus briathar an phromhchlsail. ar: Forainm coibhneasta ramhtheachtach stairiil; tuiseal ainmneach, ina chuspir ag ith agus ag tugadh. tugadh: Briathar aistreach neamhrialta; modh tscach; aimsir chaite; saor; foirm splech ar lorg ar. duit: Forainm ramhfhoclach, cumasc den ramhfhocal do agus forainm pearsanta; uatha, an dara pearsa. d) Minteoir is ea Pdraig. Ainmfhocal coitianta; an tr dochlaonadh; uatha; firinscneach; tuiseal ainmneach saor; tarma an fhorainm iarthagraigh ea; faisnis na habairte.

Minteoir:

is:

360 An chopail; modh tscach; aimsir lithreach, neamhsplech, riteasach, dearfach; nasc idir ea agus Pdraig.

ea:

Forainm neamhphearsanta ag iarthagairt do minteoir; tuiseal ainmneach; fofhaisnis na habairte.

Pdraig: Ainm dlis; an ceathr dochlaonadh; uatha; firinscneach; tuiseal ainmneach; ainmn na habairte. 36.3 Scrobh nta gramada ar gach ceann de na focail a bhfuil cl trom orthu sna

habairt seo thos: a) D: D fheabhas na banaltra fuair s bs. Cumasc den ramhfhocal do agus a (aidiacht shealbhach ramhthagrach); neamhsplech ar a tharma banaltra ina uimhir (uatha), ina phearsa (tr) agus ina inscne (firinscneach), ag cili fheabhas. b) ar: C bhfuil an fear ar leis an capall? Foirm choibhneasta dhearfach na copaile; tscach lithreach n caite de rir an

chomhthacs; neamhdhreach toisc gur go neamhdhreach a fheidhmonn fear (an ramhtheachta) sa chlsal coibhneasta, is sin trd an bhforainm ramhfhoclach leis; cnasc idir an promhchlsal agus an fochlsal. c) fin: d) murar: D'oscail Sen a leabhar fin. forainm treise aisbhreathnaitheach i gcomhaisnis le a (aidiacht shealbhach). Murar cheart n dhanfainn . Cumasc den chnasc coinnollach mura agus an chopail; modh foshuiteach, aimsir chaite (n modh coinnollach); splech; nasc idir cheart agus (faisnis agus ainmn an fhochlsail); cnasc idir an promhchlsal agus an fochlsal. e) Chosain s cig phunt an seomra a dhath.

361 s: Forainm pearsanta; an tr pearsa; uatha; firinscneach; tuiseal ainmneach, ina ainmn ag chosain; ramhthagrach do an seomra a dhath. phunt: Ainmfhocal coitianta; an chad dochlaonadh; firinscneach; tuiseal ainmneach, cuspir an bhriathair chosain; uimhir uatha ar lorg cig, agus, d bhr sin, simhithe. seomra: Ainmfhocal coitianta; an ceathr dochlaonadh; uatha; firinscneach; tuiseal ainmneach saor (cuid de tharma an fhorainm s); cuspir an ainm bhriathartha dhath. f) N b ag cineadh mhuintir do thre.

mhuintir: Cnuasainm coitianta; an dara dochlaonadh; uatha; baininscneach; feidhm ghinideach aige, ag cili cineadh; ach foirm ainmneach aige toisc go bhfuil s fin chili ag an nginideach cinnte thre; d bhr sin, simhithe.

TAIFEACH 36.4 Ciallaonn taifeach abairt a roinnt ina codanna (clsail, focail) de rir an ghaoil at

ag na codanna sin le chile. Tugtar miontaifeach ar thaifeach na habairte simpl agus ar thaifeach den saghas canna a dhanfa ar chlsal. Miontaifeach at i gceist thos. 36.5 T dh phromhroinn i bhformhr na n-abairt simpl,

(a) an t-bhar cainte, is sin an t-ainmn lena chuid cilitheoir; (b) an fhaisnis. Ms abairt chopaileach at ann t an chopail ina tr roinn. T go leor eolais le fil i gCaib. 16 i dtaobh thaifeach na habairte copail simpl. Anseo thos dantar taifeach ar abairt simpl ina bhfuil briathar faisniseach. 36.6 T ceithre roinn san fhaisnis: an briathar, cuspir an bhriathair, comhln an

bhriathair, agus leathn an bhriathair. 36.7 T dh fhoroinn ag an gcuspir: ainm an chuspra agus leathn an chuspra.

362 36.8 36.9 T dh roinn san bhar cainte mar at an t-ainmn agus leathn an ainmn. T an taifeach ar cheithre abairt leagtha amach i dtbla anseo thos le go bhfeicfear

go soilir na ranna agus na foranna: 1 2 3 4 T s ag iomp fuar cheana fin. Ar theacht isteach dom lig m saor an prosnach bocht. Nor chuir an chaint sin aon eagla ormsa ach oiread. Fuarthas ciontach iad.

An tbhar Cainte An tAinmn 1. s 2. m 3. chaint (i) an (ii) sin 4. T an abairt saor fuarthas ainmn Leathn an Ainmn An Briathar t lig chuir

An fhaisnis comhln an bhriathair leathn an bhriathair ainm an chuspra ag iomp fuar cheana fin leathn an chuspra an cuspir

363 saor ar theacht isteach dom bocht ormsa (i) nor (ii) ach oiread eagla aon prosnach (ii) (i) an

36.10 Sna scrduithe poibl n bhtear ag sil leis an leagan amach sin thuas. Is leor an taifeach a eagr mar at danta thos i gcs abairt 3. An t-bhar cainte: a) an t-ainmn: chaint. b) an leathn: (i) an; (ii) sin. An fhaisnis: a) an briathar: chuir b) an comhln: ormsa. c) an leathn: (i) nor; (ii) ach oiread. d) an cuspir: (i) an t-ainm: eagla. (ii) an leathn: aon. 36.11 Tugtar mrthaifeach ar an taifeach a dhantar ar abairt nach abairt shimpl nuair a

roinntear ina clsail agus go n-ainmntear i gcs gach clsal a shaghas, a fheidhm, an fhaisnis, an t-bhar cainte, an chopail (ms ann di), agus aon chnasc a ghabhann leis. 36.12 T mrthaifeach danta anseo thos (a) ar abairt gan chopail; (b) ar abairt gan

briathar faisniseach; (c) ar abairt ina bhfuil idir chopail agus bhriathar faisniseach:

364 a) M bh oche shgach againn an oche sin, bh eadra brnach l arna mhrach

againn; mar, ar dhul go dt na bid dinn, bh fir dr malairt ceangailte astu nach ligfeadh dinn baint leo -- piln a fuair teideal gan na bid a ligean linn. (i) 1 2 3 4 5 (ii) 1 2 3 4 5 an clsal: M bh oche shgach againn an oche sin bh eadra brnach l arna mhrach againn mar, ar dhul go dt na bid dinn, bh fir dr malairt ceangailte astu -- piln nach ligfeadh dinn baint leo a fuair teideal gan na bid a ligean linn an saghas agus an fheidhm: Clsal dobhriathartha ag cili bh i gclsal 2. Promhchlsal Clsal dobhriathartha ag cili bh i gclsal 2. Clsal aidiachtach ag cili fir i gclsal 3. Clsal aidiachtach ag cili piln i gclsal 3.

T piln i gcomhaisnis le fir.

N g aicmi a dhanamh ar na clsail ach de rir a bpromhfheidhme. Is sin, n g iad a aicmi de rir foirme (riteasach, etc.), n n g fo-aicmi a dhanamh ar na clsail dhobhriathartha (coinnollach, etc.).

Fochlsail den chad chim a thugtar ar chlsail 1, 3 mar gur focal sa phromhchlsal at siad a chili. Fochlsail den dara cim a thugtar a chlsail 4, 5 mar gur i bhfochlsal den chad chim at an focal at siad a chili.

(iii) 1. 2. 3.

an t-bhar cainte: oche shgach eadra brnach fir dr malairt -- piln

365 4. 5. (iv) 1. (v) fir dr malairt (go ramhtheachtach) piln (go ramhtheachtach) an cnasc: m; 3. m; 4. nach; 5. an chad a. an fhaisnis: 1-5. An chuid den chlsal nach bhfuil luaite in (iii), (iv). b) (i) Is digh liom gurb airde mise n Toms c gur sine de dh bhliain n m. an clsal: 1 Is digh liom 2 gurb airde mise n Toms 3 c gur sine de dh bhliain n m (ii) an saghas agus an fheidhm: 1 Promhchlsal. 2 Clsal ainmfhoclach; ina bhar cainte ag clsal 1. 3 Clsal dobhriathartha ag cili gurb i gclsal 2. (iii) an t-bhar cainte: 1 gurb airde mise n Toms 2 mise 3 (iv) an fhaisnis: 1 digh liom 2 airde n Toms 3 sine de dh bhliain n m (v) an chopail: 1 Is

366 2 gurb 3 gur (vi) an cnasc: 2 gurb, idir an chad chuid de chlsal 1 agus clsal 2. 3 c gur, idir clsal 2 agus clsal 3. c) Bh fearlacht cro agus inchinne ann agus ba mh i bhfad an dol trua d

ngilleadh s do na marla at mar lucht tiomna ag an dream a chuir faoi smacht iad. (i) an clsal: 1 Bh fearlacht cro agus inchinne ann 2 agus ba mh i bhfad an dol trua 3 d ngilleadh s do na marla 4 at mar lucht tiomna ag an dream 5 a chuir faoi smacht iad. (ii) an saghas agus an fheidhm: 1 Promhchlsal, comhordaitheach le clsal 2. 2 Promhchlsal, comhordaitheach le clsal 1. 3 Clsal dobhriathartha ag cili ba i gclsal 2. 4 Clsal aidiachtach ag cili marla i gclsal 3. 5 Clsal aidiachtach ag cili dream i gclsal 4.
Fochlsail den chad chim, den dara cim agus den tr cim is ea clsail 3, 4, 5 faoi seach.

(iii)

an t-bhar cainte: 1 fearlacht cro agus inchinne 2 an dol trua 3 s 4 marla (go ramhtheachtach)

367 5 dream (go ramhtheachtach) (iv) an fhaisnis: 1 Bh ann 2 mh i bhfad 3 d ngilleadh s do na marla 4 at mar lucht tiomna ag an dream 5 a chuir faoi smacht iad (v) an chopail: 2 ba (vi) cnasc: 2 agus, idir clsail 1 agus 2. 3 d, idir clsail 2 agus 3. 5 a, idir clsail 4 agus 5. 36.13 Taifeach iomln a thugtar ar an taifeach m dhantar mrthaifeach ar an abairt iomln agus miontaifeach ar gach clsal de.

368 AGUISN BRIATHRA: AINMNEACHA BRIATHARTHA: AIDIACHTA BRIATHARTHA Sna liosta seo thos tugtar, de rir oird, an fhramh, an chad phearsa uatha den tscach lithreach, an t-ainm briathartha [(i) an t-ainmneach, (ii) an ginideach a sidtear nuair nach ngabhann cuspir leis, (iii) an ginideach a sidtear nuair a ghabhann cuspir leis, (17.8-10)], agus an aidiacht bhriathartha. N thugtar de ghnth anseo briathra at ar aon dul (faoi rir rialacha 14.32-33, 14.34-36) leis na briathra dn, bris, pacil, tosaigh, drigh, maidir leis na foirmeacha sin go lir thuas. Ach tugtar na briathra eisceachtla is coitianta a bhaineann le haicm na mbriathra thuasluaite. Tugtar freisin na briathra coitianta go lir a bhaineann leis na hocht n-aicme eile (14.38-42, 14.46-49). Aon bhriathar a dtugtar a fhramh faoi libn is ionann infhilleadh d agus don bhriathar at roimh na libn sin faoi rir rialacha 14.32 agus 14.33 agus 1, 2, 3, i gcs Aicm 1, 2. N thugtar anseo ach ainm briathartha amhin i gcs gach briathar, an ceann gairid (17.2), agus n thugtar aon ainm briathartha den saghas at i gceist in alt 17.7. Ciallaonn riltn * ar lorg briathair nach bhfuil an dara foirm den ghinideach ag a ainm briathartha toisc a bheith neamhaistreach. Aicme 1 (dn): fs, -aim; fs, fis, fsta; fsta. [amharc, at, cumasc, dearmad, dil, fiach, lmhach, leigheas, l, stad, teagasc] dol, -aim; dol, -a, -ta; -ta. [oc, meas, meath*, slad, romh, snmh, snomh, tl, trcht, triall] coimed, -aim; coimed, -ta, -ta; -ta. dmh, -aim; -achtain, -achtana, dfa; dfa. ag, -aim; ag, --a-, --; -tha.

369 eisiacht, -aim; -ain, -ana, -a; -a. fg, -aim; -il, -la, -tha; -tha. fan, -aim; -acht, -achta, -; -ta. fach, -aim; -aint, -ana, -ta; -ta. (fad*), -aim; -achtil, -achtla, --; --. fiuch, -aim; -adh, -aidh, -ta; -ta. gabh, -aim; -il, -la, -la; gafa. graf, -aim; -adh, -a, -a; -a; coinnollach: ghrafainn. iarr, -aim; -aidh, -tha, -tha; -tha. leag, -aim; -an, -ain, -tha; -tha. lean, -aim; -int, -na, -ta; -ta. leomh, -aim; -adh, leofa, leofa; leofa. logh; -aim; -adh, -tha, -tha; -tha. scrobh, -aim; scrobh, scrobha, scrofa; scrofa. seas, -aim; -amh, -aimh, -ta; -ta. teann, -aim; -adh, -aidh, -ta; -ta. tch, -aim; tch, -ta, -ta; -ta. tg, -aim; -il, -la, -la agus -tha; -tha. togh, -aim; -adh, tofa, tofa; tofa. Aicme 2 (bris): coisc, -im; cosc, coisc, -the; -the. [braith, comhraic, goil, loit, tochrais, toirmisc, tomhais] caith, -im; -eamh, -imh, caite; caite. [comhair, maith, tuill] sid, -im; sid, -e, -te; -te.

370 [agid*, conspid, dospid, lim, teip] bain, -im; -t, -te, -te; -te. [ceil, meil, roinn] rith, -im; rith, reatha, rite; rite. [crith*, reic, troid] creid, -im; -iint, -ina, -te; -te. [feil*, gin, oil, oir*] buail, -im; bualadh, -te, -te; -te. [fisc, loisc, risc] naisc, -im; nascadh, -tha, -tha; -tha [cnaisc] blais, -im; -eadh, blasta, blasta; blasta. bruith, -im; bruith, bruite, bruite; bruite. buair, -im; -eamh, -imh, buartha; buartha. coisric, -im; -reacan, -reacain, -ricthe; -ricthe. cuir, -im; cur, cuir agus curtha, curtha; curtha. dbh, -im; -e, -e, dfe; dfe. druid, -im; -im, -te, -te; -te. ist, -im; -eacht, -eachta, -e; -e. fair, -im; -e, -e, -the; -the. fir*, -im; -ithint, -ithinte; -the. gair, -im; -m, -me, -the; -the. gir, -im; -e, -e, --; -the. gluais, -im; -eacht, -eachta agus -te, -te; -te. goid, -im; goid, -te, -te; -te.

371 goin, -im; goin, gona, gonta; gonta iomin, -im; -t, iomna, iomna; -te. mair, -im; -eachtil, -eachtla, -the; -the. rinc, -im; -e, -e, -the; -the. scoir, -im; scor, scoir, scortha; scortha. seinn, -im; seinm, seanma, -te; -te. tairg, -im; tairscint, tairisceana, -the; the. teilg, -im; -ean, -in, -the; -the. tiomin, -im; -t, tiomna, tiomna; -te. tit*, -im; -im, -ime, --; --e. trig, -im; -ean, -in, -the; -the. triail, -im; triail, trialach, -te; -te. troisc*, -im; troscadh, troscaidh, --; -the. tuig, -im; tuiscint, tuisceana, -the; -the. Briathra a bhfuil rimni eisceachtil acu (14.35): deighil, deighlim; -t, -te, -te; -te. feighil, feighlim; feighil, feighle, -te; -te. fuirsigh, fuirsim; fuirseadh, fuirste, fuirste; fuirste. saighid, saighdim; saighdeadh, saighdte, saighdte; saighdte. taighid, taighdim; taighde, taighde, taighdte; taighdte. Aicme 3 (pacil): Nl aon fhoirmeacha eisceachtla san aicme seo. Aicme 4 (siil): adhlaic, -acaim; -acadh, -actha, -actha; -actha. [ceiliir, seachaid, tolaic, tuaslaig]

372 aisig, aiseagaim; aiseag, aisig, aiseagtha; aiseagtha. [iomlaisc, tionil, tochais] airlic, -leacaim; -leacan, -leacain, -leactha; -leactha. [tionlaic, urlaic] fin*, fnaim; fnamh, fnaimh; fnta. taispein, -naim; -t, -na, -nta; -nta. Briathra a bhfuil rimni eisceachtil acu (14.39): adhain, adhnaim; -t, -te, -te; -te. adhair, adhraim; adhradh, adhartha, adhartha; adhartha. sleabhaic, sleabhcaim; sleabhcadh, sleabhctha; sleabhctha.

Maidir le hAicm 5-8 fach 17.12. Aicme 5 (digh): bigh, bim; b, bite, bite; bite. [breoigh, brigh, cligh, comhshigh, cneigh, crigh, crigh, dreoigh*, feoigh*, leigh, liigh*, luaigh, meigh, reoigh, sigh, sleigh, sigh, trigh, treigh] beoigh, beoim; beochan, beochana, beoite; beoite. [athnuaigh, buaigh, cruaigh] fuaigh, fuaim; fuil, fula, fuaite; fuaite. glaoigh, glaoim; glaoch, glaoite; glaoite iaigh, iaim; iamh, iata, iata; iata. Aicme 6 (pligh): ligh, lim; lamh, limh agus lite, lite; lite. [igh] righ, rim; riteach, ritigh, rite; rite.

373 sprigh, sprim; spr, sprite, sprite; sprite. tigh, tim; tamh, tite, tite; tite. Aicme 7 (cagh): clogh, clom; clo, clote, clote; clote. [cnagh, rgh] bugh, bum; buochan, buochana, bute; bute. magh, mam; maomh, mamh, mate; mate. Aicme 8 (guigh): figh, fm; f, fite, fite; fite. [dligh, ligh, luigh*, nigh, snigh, snoigh, suigh] bligh, blm; blen, blite, blite; blite. righ, rm; rochan, rochana, rite; rite. Aicme 9 (tosaigh): corraigh, -am; -a, -a, -aithe; -aithe. [cnaigh*, eachtraigh, fiafraigh, fionraigh, ionsaigh] ssaigh, -am; -amh, -aimh, -aithe; -aithe. [csaigh, dealraigh, machnaigh, tarnaigh] traigh, -am; -aocht; -aochta, -aochta; -aithe. [marcaigh, rmhaigh] ceannaigh, -am; -ach, -aigh, -aithe; -aithe. [cldaigh, cnuasaigh, cuardaigh, cumhdaigh, fuadaigh] admhaigh, -am; -il, -la, -la; -aithe. [teagmhaigh, teastaigh*] dathaigh, -am; -, -aithe, -aithe; -aithe. [itigh (gach br), deonaigh, teorannaigh]

374 dlthaigh, -am; -, -aithe, -aithe; -ite. [tthaigh] cnaigh, -am; -amh, -aimh agus -ta, --; --. dubhaigh, -am; dchan, dchana, -aithe; -aithe. fortaigh, -am; -acht, -achta, -achta; -aithe. socraigh, -am; -, -aithe, -aithe; -aithe. tiubhaigh, -am; tichan, tichana, -aithe; -aithe. Aicme 10 (drigh): impigh, -pm; -p, -p, -pithe; -pithe. [achaingh, irigh] irigh, -rm; -reamh, -rimh, -rithe; -rithe. [ceisnigh, cuimhnigh, cisigh, citigh, iligh, foighnigh, smaoinigh, taibhrigh, tinsigh] eitigh, -tm; -teach, -tigh, -tithe; -tithe. [ritigh, taifigh] airigh, -rm; -reachtil, -reachtla, -reachtla; -rithe. aoirigh, -rm; -reacht, -reachta, -reachta; -rithe. [mistrigh] disigh, -sm; -seacht, -seachta agus -sithe, -sithe; -sithe. glinnigh, -nnm; -nniint, -nnina, -nnina; -nnithe. imigh, imm; imeacht, imeachta, --; imithe. toibhigh, -bhm; tobhach, tobhaigh, -bhithe; -bhithe. nfairtigh, -tm; nfairt, nfairte, --; --. Aicme 11 (cosain): oscail, osclam; oscailt, oscailte, oscailte; oscailte. [diomail, fuascail, mungail, mscail, satail, tochail]

375 cogain, cognam; cogaint, coganta, coganta; coganta. [seachain] agair, agram; agairt, agartha, agartha; agartha. [bagair, coscair, discair, eascair*, faghair, fgair, forbair, freagair, obair, labhair, tagair, treascair] ceangail, -nglam; -ngal, -ngail, -ngailte; -ngailte. [tochsail] cogair, cogram; cogar, cogair, cogartha; cogartha. [iompair, rmhair] codail, codlam; codladh, codlata, --; --. iomair, iomram; iomramh, iomartha, iomartha; iomartha. tionscain, -cnam; -cnamh, -cnaimh, -canta; -canta. tuargain, -gnam; tuargaint, tuargana, tuargainte; tuargainte. Aicme 12 (coigil): cuimil, -mlm; -milt, -milte, -milte; -milte. [cigil, eitil*] aifir, -frm; -firt, -feartha, -feartha; -feartha. [dbir, imir, toirbhir] aithin, -thnm; -thint, -theanta, -theanta; -theanta. inis, insm; insint, insinte, inste; inste. tairngir, -ngrm; -ngreacht, -ngreachta, -ngreachta; -ngrithe. taitin, -tnm; -tneamh, -tnimh; --. Aicme 13 (a) agus (b): a): fulaing, -m; -t, -the, -the; -the.

376 [tarraing, tuirling] aithris, -m; aithris, -e, -te; -te. dolaim, -aimm; dolaim, -ama, -amtha; -amtha. foghlaim, -aimm; foghlaim, -ama, -amtha; -amtha. b): freastail, -alam; -al, -ail, -alta; -alta. lorg, lorgam; lorg, loirg, lorgtha; lorgtha. solthair, -ram; -ar, -air, -raithe; -raithe. taistil, -tealam; -teal, -til, -tealta; -tealta. --, tarlam; tarl, tarlaithe, --; tarlaithe; tscach caite: tharla (= thit amach). tathantaigh, -aonn; tathant, tathanta; tathantaithe.

377 INNACS & TREOIR DO THARMA (I gcsanna irithe t an tarma Barla ar lorg an tarma Gaeilge.) abairt, 2.3, 2.5 a. aicme (classification) 16.4-19, 16.32, 16.49 a. chopaileach (copulative) 16.1-70, 18.10, 18.32 a. ionannais (identification) 16.34-49 a. leathdhiltach, 15.51, 18.16, 18.19, 25.6 a. shimpl, 2.5, 25.1-13 baltacht, 15.15, 15.54-55, 18.38 bhar cainte, 2.3 aibtir fach litreacha aiceann, 1.30-33 aidiacht, 2.1, 11.1-44, 24.6, 24.10 mar ainmfh., 8.1, 24.18 a. aitreabideach (attributive) 2.1, 11.2, 11.7-10; dochlaonadh 11.11-21 a. bhr., 2.2, 11.1, 14.12, 14.36, 19.1-5, 21.1, 24.11; parsil, 36.1 cimeanna comparide, 11.5, 11.23-44; c. bharraochta, 11.40; breischim, 11.24-38, 13.67(f), 16.22; mar ainm teib, 24.18, 24.23, 24.25; c. chothroim, 11.39; c.

igin, 11.44; c. iolra, 11.41; srchim, 11.33, 11.42; c. uireasa, 11.43 a. cheist., 11.1, 11.8, 13.76, 13.81-82 dochlaonadh, 11.11-21 a. dhorthaithe, 11.21-22 a. iginnte, 11.1, 11.7, 16.24 a. fhaisniseach (predicative) 2.1, 4.2, 4.24, 11.2, 11.3-6, 11.9 a. intriachtil (interjectional) 11.1, 11.8, 13.86 iolra, 11.18-19 a. mhinicochta, 12.16 parsil, 36.1 a. shealbhach, 2.1, 2.2, 13.4-13; agus ainm br., 18.3, 18.19 18.27, 18.29,

18.30, 35.12; agus ainmfh. teib, 15.41; thar ceann for. shealbh., 13.89; agus an gair., 9.16; mar iartheachta, 27.10; intuigthe, 24.24; agus orduimh., 12.10; parsil, 36.1;

treisi, 13.35, 13.37, 13.38; ramhthagrach, 35.9 Fach freisin aidiachta sealbh. ar leith in Treoir d'Fhocail irithe

378 agus simhi, 4.21-24 a. thaisp., 11.1, 13.46-52; leis an alt, 7.10; agus fritis, 9.15; ionad, 11.7, 11.9, 11.10, 16.40 a. thuairisciil (descriptive) 11.1-2, 11.7, 11.9, 11.10, 11.11, agus ur, 5.9-11 aimsir() briathra fach briathra aimsir chomhshuite fach comhaimsir ainm a. ceana, 4.23 a. dlis, 8.1, 9.19; in abairt copaileacha 16.49; dochlaonadh, 8.16n, 8.17, 9.35; 12.15 13.57, 13.58; sa ghair.,

inscne, 8.4, 8.31; ionad 16.39; gan simhi, 4.9, 4.18 Fach freisin ainm pearsanta, logainm, sloinnte a. pearsanta, agus aiceann, 1.32; le haid. thaisp., 7.10; agus le br iginnte, 7.14, 9.21; inscne 8.4; ainm dlis, sloinnte ainm (= ainmfhocal) 2.1 a. bhair, 4.15, 8.1, 8.32, 9.7 agus an t-alt, 5.17 a. cinnte, 9.19-23; gan an t-alt, 7.15; comparid, 11.32; agus agus for. taisp., 16.63, 16.67; simhi sa ghin., 4.17-18 inscne, 8.56, faisnis, 16.23; teideal, 7.12, 12.4;

dochlaonadh, 8.17, 9.35 Fach freisin

a. coitianta, 8.1, 24.14; i gcomhaisnis, 9.54-55, 9.57, 9.58; 8.31 dochlaonadh, 8.13-44 a. dorthaithe (derived) 8.28-31 Fach freisin comhfhocal a. iginnte, 9.19, 9.42; simhi, 4.11-16 a. neamhrialta, 8.14, 8.21, 8.43-44 a. nithiil, 8.1 simhi ar a., 4.3-20, 4.28-31 ur ar a., 5.3-8 a. briathartha, 2.2, 14.30; aidhm a chur in il, 18.26, 18.38; i 15.47; comhrir, 18.1-41; cothrom le clsal, 2.3n, iarmhreanna; agus an

gcomhaimsir,

26.8; deilbhocht 17.1-15; deir fach

gin.,9.28, 9.29-33; iarmhreanna, 24.13; thar ceann an ord.,

18.15, 35.8-9, 35.12; parsil 36.1; faoi rir ag ramh., 22.6;

379 saorleagan, 18.15, 18.35; agus simhi, 4.14-16, 4.19; agus an tabh., 9.10 Fach freisin frsa a. bhriathartha, agus an tAguisn. a. teib, 7.8, 8.2, 24.17-26; comhaisnis, 4.16, 9.58; a. teib 24.18, 24.21-26, 28.4, 28.11, 29.5, 31.3 ainmhithe, 8.8-11, 13.20 ainmneach fach tuiseal a. ainmn, 2.3 in abairt chopaileach, 16.4-9, 16.32-37; ionad, 16.38-43 ainm br. mar a., 18.10 a. a dhanamh den chuspir, 18.20, 18.39 airde an chompis, 21.22-23 itainm fach logainm alt, 2.1, 6.6, 7.1-16, 21.30 fuaimni, 1.20, 1.29 simhi, 4.3, 4.29, 4.31, 4.33 i sloinnte, 10.2 agus an tabh. uatha, 5.17 tuiseal, 7.4 athr, 35.7 ramh. a athr, 22.7-8 a sheachaint, 15.50 Fach freisin freagra cime, 8.2, 13.65,

br mheafarach, 4.23 briathar 2.1 aicm, 14.32-49 aimsir(), 14.4, 14.5-13 Fach freisin comhaimsir; a. chaite, 14.27, 15.5n, 15.13, 15.14, 15.23, 20.5, 20.14; 15.23, 32.14n, (sa 14.4, 14.5, 14.9,

a. fhistineach, 14.4, 14.5, 15.5, 15.6-10,

chlaon.) 32.10, 35.21; a. foirfe, 14.10, 14.12, 18.13, 19.3; a.

ghnthch., 14.5, 14.26, 15.23; a. ghnthlith., 14.5, 14.26, 15.4, 15.7, 15.9, 15.23, 15.28, 32.14n; a. lith., 14.4, 14.5, 14.26, 15.23, 15.25, 15.59; a. 15.3-5, 15.7, 15.8, 15.11, 15.13, 15.14,

leannacha, 14.10, 14.11, 14.12, 18.19-21, 18.23; a. a.stairila, 14.9,

promha, 14.9, 14.10, 15.23-28, 32.13n, 35.20, 35.21; a. simpl, 14.9;

380 14.10, 15.11, 15.23-28, 16.50, 35.20-21; a. timchainteacha (periphrastic) 14.10, 14.13, 18.23 Fach freisin faoi modh, agus faoi rimni na mbriathra

b. aistreach, 2.3, 15.30, 18.5, 18.6 b. coimrithe, 14.35, 14.39, 14.47-48; ainm br., 17.5, 17.14 Fach tAguisn b. cnta, 2.1, 19.1, 19.3 deilbhocht, 14.1-60 b. dorthaithe (derived) 14.25, 24.12 b. faisniseach, 2.1 framh, 14.21 modh, 14.1, 14.2-3, 15.1-22; m. coinnollach, 14.3, 14.7, 14.11, 15.15, 15.18-22, 15.23, 20.6, 35.15, 35.21 Fach freisin clsal 15.16-22; m. fosh. coinnollach; m. foshuiteach, 14.3, 14.6, freisin an

caite, 14.26, 15.20-22, 15.23, 35.21; m. fosh. lith., 14.6, 14.9, 15.1, 33.4,

15.16-17, 15.19, 15.23, 35.21; m. ordaitheach, 14.3, 14.8, 14.11, 34.4, (sa chlaon.) 35.8-12; m. tscach, 14.3, 14.4, Fach freisin faoi aimsir()

14.5, 14.11, 15.2-14, 15.23, 32.19, 33.4

b. neamhaistreach, 2.3, 15.31, 18.6, 18.28n, 19.3 b. neamhrialta, 14.19, 14.22, 14.30, 14.50-60, 20.13-19 b. rialta, 14.19, 14.24, 14.31-49, 20.2-12 b. uireasach (defective) 14.23, 14.72-75 Fach freisin aidiacht bhr., ainm br., copail, foirmeacha br., buansimhi, 4.1 bunchim aidiachta, 11.24, 11.38-44 bunuimhir, 12.1, 12.5-7, 12.8 saorbhr.

caol, 1.19-22, 6.2, 6.4, 8.33, 8.34, 11.12, 14.37, 24.1 cead, 15.57 cadbheart (protasis) 2.9 c. aisbhreathnaitheach (retrospective) 32.18 cadbhearta contrrtha, 34.1, 34.2, 34.4 c. faomhach (concessive) 32.18, 33.2 c. iata fach coinnoll iata c. oscailte fach coinnoll oscailte

381 c. neamhchiseach (casual) 32.18 c. reitriciil (rhetorical) 32.18 ceannlitir, 3.1-5 cimeanna comparide fach faoi aidiacht, dobhriathar ceist Fach freisin aid. cheist., dobh. ceist., fochlsal ceist., for. c. chopaileach, 16.14-18, 16.44-47, 16.65, 16.70 c. dhbailte, 13.40, 13.83-85, 13.87, 16.17, 16.69, 29.2 c. neamhdhr., 29.1, 29.2, 30.1, 35.2, 35.19 c. reitriciil, 13.85, 15.15, 16.20, 16.23n, 16.27 claoninsint, 15.25, 35.1-27 agus aimsir briathra, 35.20-21 ar dhobhr. ama, 35.22 ar cheist, 35.2, 35.19 ar choinnoll, 32.4, 32.10 agus forainmneach, 35.6-7 ar an bhfosh., 35.2, 35.13-15 ar intriacht, 35.24 ar an ord., 18.11, 18.33, 35.2, 35.8-12 ar shleachta leannacha, 35.26 ar riteas, 35.2, 35.16-18 agus an taispentach, 35.23 Fach freisin leath-chlaoninsint clsal, 2.3, 2.4 Fach freisin fochlsal, promhchlsal, uaschlsal c. aidiachtach, 2.4, 15.15, 26.14, 27.1-32, 33.6n c. aidhme, 15.17, 15.18, 15.19, 15.21, 26.7, 30.1-3 c. ainmfh., 2.4, 26.11, 26.12, 27.29n, 28.3, 29.1-7 c. ama, 15.17, 15.22, 16.53, 26.14, 28.3, 28.7, 30.4-7, 35.17 c. cadbheartach fach cadbheart c. ceist. fach ceist, fochlsal c., promhchlsal c. c. coibhneasta, 2.4, 26.11, 26.13, 27.1-32, 28.1-12, 31.3, 33.1, 33.6, 34.1, 35.21; c. coibh. copaileach, 9.59, 11.31, 13.76, 27.31; c. coibh. dreach, 13.75, 27.6-9, 27.13, leithleach, ceist., promhchlsal ceist.

27.15, 27.18, 28.2-9, 29.2, 29.4, 30.4, 30.7, 31.1, 32.11, 33.6; c. coibh.

382 16.59-62, 16.66, 16.68, 16.69, 26.10, 30.7; c. coibh. 27.10-11, 27.14, 27.15, 27.17, 27.18, neamhdhr., 13.75, 27.6-7, 27.29, 28.10, 30.4, 31.1, 33.6

c. coinnollach, 26.11, 26.13, 32.1-18, 33.3, 33.5 c. comhord., 2.4, 26.4-7, 27.28 c. comparideach, 26.13, 27.31, 28.5, 28.6, 28.7, 33.6-7 c. cuimsitheach (restrictive) 26.12, 28.3, 28.7, 34.1-3 c. cise, 28.4, 31.1, 31.2, 35.18 c. dobhr., 2.4 c. faomhach (concessive) 25.7, 26.11, 26.12, 28.3, 28.11, 31.2, 33.1-5 c. iarmhartach (consecutive) 31.6-7 c. idiraisniseach (parenthetical) 27.29-32 c. imthoisceach (circumstantial) 26.10, 26.12, 28.3, 28.4, 31.2-5 c. neamhchiseach (casual) 26.4, 26.10, 26.11, 28.4, 32.18, 33.1n, c. riteasach fach fochlsal r., promhchlsal r. cnuasainm, 8.1 i gcomhaisnis, 4.16 i gcomparid, 11.32 sa ghair., 8.20 agus tabh. rannaoch, 13.84 uimh. an fhorainmnigh, 13.28 codn, 12.12-13 ainmneoir, 8.40 tuisil rannaocha, 9.45 coimri (syncopation) 6.4 aidiachta, 11.15-16 ainmfh., 8.24, 8.41 i bhfocail dhorthaithe, 24.1 Fach freisin briathar coimrithe coinnoll c. dearfach, 32.5-7, 32.9 c. diltach, 32.8, 32.9 c. iata, 15.15, 15.20, 32.9-10, 32.12, 32.13, 32.21, 33.4 c. oscailte, 15.17, 32.4-8, 32.12, 32.13, 32.21, 33.4 34.4

383 Fach freisin clsal coinnollach comhaimsir (compound tenses) 14.10-13, 15.47 comhaisnis (apposition) 7.12, 9.54-59, 15.46, 16.15, 16.23 aid. shealbh., 13.9 for. aisbhreathnaitheach, 13.42, 13.72 for. pearsanta, 16.6, 16.64, 16.65 for. taisp., 13.33, 13.45, 13.67 ramh. a athr, 22.7 comhfhocal, 8.28, 24.1-6 aiceann, 1.32 br ar leith, 11.21n cilocht consan, 1.21-22 dochlaonadh, 8.29-31, 9.27, 11.21 fleiscn, 3.6 inscne, 8.29-31 simhi lir, 4.38-40 teidil dhlse, 3.4 Fach freisin rimr comhln (complement) 2.7 cnasc, 2.1, 20.1-19, 23.1-4 an dara cn., 26.12-13 cn. ar lr, 26.5 parsil, 36.1 consan, 1.3, 1.4, 1.5, 1.6, 1.19-22, 1.23-29 copail, 2.1, 2.3, 14.18, 14.22 aimsir phromha seachas stairiil, 15.26, 32.13n, 35.21 b na copaile, 14.62 agus b, 11.28, 15.42-45 comhrir, 16.1-70 i gcomparid, 11.28, 11.32, 11.35-37, 21.6, 21.7 i gcumasc, 13.76, 13.80, 14.65-70, 27.10, 27.12, 29.3 deilbhocht, 14.61-71 parsil, 36.1

384 agus simhi, 4.20, 4.24 Fach freisin faoi treisi cothrom (aidiachta, ainmfhocail) 2.1 cuspir, 2.3

dta, 21.31 dfhoghar (diphthong) 1.4, 1.5, 1.16, 1.33 dlitir (digraph) 1.4, 1.18. 1.19 dochlaonadh, 6.5, 6.10 d. an ailt, 7.1 d. an ainmfh., 8.13-44 d. na haid., 11.11-21 dobhriathar, 2.1, 20.1, 20.2, 21.1-38 cimeanna comparide, 21.6-8, 30.4 d. aidiachtach, 21.4-8 d. ite, 20.2, 21.2 d. ama, 20.2, 21.2, 21.24-34, 21.38, 27.8; sa chlaon., 35.22 d. breisch., 21.2, 21.4. 21.6-8 d. cainnochta (of quantity) 21.2 d. ceist., 21.2, 21.9 d. dearfach, 21.2 d. diltach, 21.2 feidhm dobhr., 13.16, 13.76; aid. mar dhobhr., 5.11, 21.5n; ainmfh. mar dhobhr., 9.11, 15.46, 21.3; frsa ainm bhr., 18.16; ramh. mar ramhtheachta mar dhobhr., 27.8, 27.11; taisp. ionad, 21.36-38, 25.3, 25.5 d. minicochta, 21.2 d. modha, 21.2 parsil, 36.1 gan simhi, 4.2 d. treise, 21.2, 21.35 d. treo & sumh, 21.2, 21.10-23, 21.38 mar dhobhr., 13.45 dhobhr., 22.16;

385 fa chasta (passive voice) 15.30 faisnis, 2.3, 16.1 ainm br. mar fh., 18.10, 18.32 parsil, 36.5-6 Fach freisin copail fidearthacht fach baltacht filte, 3.1, 4.18, 7.14, 9.20 fleiscn, 3.6, 5.18, 24.3, 24.4 fo-ainmn, 13.19, 16.6, 16.33n, 16.44 focal dorthaithe fach comhfhocal fochlsal 2.4, 26.9-14 f. ceist., 26.11, 29.1, 29.2, 30.1 f. riteasach, 25.7, 26.11, 29.3; thar ceann clsail chomhord., comparideach, 33.6; i gclsal cuim., 34.1, 34.2; faomhach 33.1; i gclsal phromhchlsal 30.5; i gclsal

i gclsal cise, 31.1, 35.18; i gclsal

iarmhartach 31.7; i gclsal imthoisc., 31.3; sa chlaon. ar riteasach, 35.16; le hintriacht, 33.7; mar threise i

gcoinnoll, 32.11, 32.12, 32.14 fofhaisnis, 16.10, 16.34, 16.35, 16.50, 35.6n inscne, 13.27 uimhir, 13.32 foirceann focail, 8.16, 24.1-2, 24.8-16 foirmeacha briathra f. choibh., 14.17-20 f. neamhph., 15.29-35, 15.49, 15.53, 19.3 f. neamhsp., 14.15, 14.20, 14.32-33, 14.52 f. phearsanta, 14.14; in sid go neamhph. 15.35, 15.53 f. scartha, 13.14, 14.29, 14.32n, 15.35 f. splech, 14.16 f. thite, 6.7, 6.8, 13.14, 14.29, 25.13; feidhm dhbailte, 2.2; 13.37 Fach freisin mreanna br. agus rimni briathra neamhrialta forainm, 2.1; i bhfreagra, 25.12, 25.13; parsil, 36.1; agus simhi, 4.2 f. aisbhreathnaitheach (retrospective) 13.33, 13.42-44 agus treisi, 13.35,

386 f. athfhillteach (reflexive) 13.60n, 13.72-74 f. ceist., 13.75-85; mar fhaisnis in abairt aicme, 16.14-15; mar ramhtheachta, 27.1n; faoi rir ag ramhfh., 22.6 f. coibh. iartheachtach (consequent) 20.2, 27.17 f. coibh. ramhtheachtach (antecedent), 16.63, 20.2, 27.18-21; i gclsal ainmfh., 29.6 f. iginnte, 13.87-88, 22.6 f. iarthagrach fach iarthagra f. intriachtil (interjectional) 13.86 f. neamhph., 13.67, 16.10 f. pearsanta, 13.1, 13.14-17, 13.19-41 f. ramh., 2.2, 9.39, 13.3, 13.16, 13.30, 16.40, 16.70, 27.10; in ionad aid. sealbh., 13.12; mar fhaisnis, 13.15; parsil, 36.1; threisi 13.35, 13.37, 13.61

f. ramhthagrach fach ramhthagra f. sealbhach, 13.89 f. taisp., 13.46-52, 13.57, 18.17; agus athr, 16.67; leis an ionad 16.8, 16.40, 16.41; faoi rir ag ramh., f. treise fach f. aisbhreathnaitheach forainmneach (pronominal) 2.3, 13.1-89, 35.6-7, 35.14 frsa, 2.3 roimh an mbr. 25.3 thar ceann clsail, 26.8, 28.11, 29.3n, 31.4, 32.21 faoi rir ag ramh., 22.6 f. aidhme, 30.2, 30.3 f. aidiachtach, 2.1 f. ainm bhr.: a ionad, 16.38; sa chlaon., 35.9, 35.12; thar ceann clsal agsil, (aid.) 27.32, (aidhm.) 30.2, (ainmfh.) 15.24, (ama) 30.5, 30.6, (cuim.) 34.3, (cis.) 31.1n, (faomh.) 33.1n, 32.1, 32.12, 32.14 (imthoisc.) 31.4, (promhch.) 26.8, (rit.) 29.3n; i gclsal coinn., 22.6 gcopail, 16.63-65;

f. ainmfh., 2.1 f. ama, 21.26-27, 30.6, 35.17 f. comparideach, 11.39-44 f. cuimsitheach, 34.3

387 f. cise, 31.1n f. dobhr., 2.3, 22.18; ionad, 21.37 f. imthoisc., 31.5 f. neamhchiseach, 34.5 f. ramh., 18.40, 22.18, 22.19-20 freagra (br. faisniseach) 13.14, 13.40, 15.48, 15.58, 25.9-13 ainm br. mar fh., 18.15, 18.35 f. maolaithe, 15.15 saorbhr. mar fh., 15.32 (an chopail) ainmn ar lr, 16.4 athr na faisnise, 16.28-30, 16.33, 16.66-69 ar cheist aicme, 16.16-17 ar cheist ionannais, (an, nach, etc.) 16.47, (c?) 16.44-46 ar cheist reitriciil, 16.23n fritis (antithesis) 13.53-58

gairmeach fach tuiseal g. ginideach fach tuiseal g. gnas, 6.6, 8.4-11, 13.19-20, 13.58, 13.79 gnomha, 2.3 gnomh (an bhriathair, etc.) 2.1 gu, 14.3, 14.65, 15.16, 35.2 g. dhiltach, 20.11, 20.15, 20.19 sa chlaon., 35.13-15 guta, 1.4, 1.7-17, 1.18, 1.30 b, 1.17, 20.3 g. cnta (epenthetic) 1.7, 1.10, 1.15 iarbheart (apodosis) 2.9, 32.1-18 ar lr, 32.15, 33.6 tscach na cinnteachta, 15.13, 19.4 iarmhr (suffix) 24.1, 24.8-20 i. threise, 13.33-41, 13.53-62; sa chlaon., 35.7

388 iarthagra (analepsis) 13.63-66, 13.69, 13.71, 16.10, 25.3 iartheachta (consequent) 2.8, 13.64, 27.2, 27.5 Fach freisin clsal aid. infhilleadh, 6.1 ainmfh., 6.1-10,8.30, 8.33-44, 9.24-60 aid., 14.5, 11.11-21 briathra fach rimni inscne, 6.5-6 aid. Fach dochlaonadh aid. faoi aidiacht ainmfh., 8.3-12, 8.16-17, 8.29-31 Fach freisin na dochlaonta agus an t-alt, 7.4 i. an fhorainmnigh, 13.18-27, 13.67 i. an fhor. ramhfh., 13.30-31, 13.35, 13.65n intriacht (interjection) 2.1, 16.40n, 22.9, 25.7, 32.15 ainm br. mar i., 18.15, 18.35 cim chothroim mar i., 11.39 sa chlaon., 35.24 clsal comparideach mar i., 33.7 clsal imthoisc. mar i., 31.3n Fach freisin aid. intriachtil, for. intriachtil iolra, 6.7, 8.22-27, 8.30, 8.32 i. an mis, 13.29 i. lag, 8.22, 8.23, 8.25-27 i. tran, 8.22, 8.24, 8.38, 11.18, 11.19 ionad na bhfocal abairt copaileacha, 16.5-13, 16.21, 16.34 aidiacht, 11.3n; agus ainmfh., 11.7-10; breisch., 11.36 an t-alt, 7.3 briathra, 16.1 cadbheart & iarbheart, 32.1 sa chlaon., 35.25 cuspir ainm bhr., 18.8, 18.19 dobhriathar, 21.36-38 faisnis & ainmn, 16.38-43

389 forainmneacha, 13.62, 16.41 promhchlsal, 25.2-6 treisi, 16.50-62

laethanta na seachtaine, 3.1, 9.20, 21.30-32 agus an t-alt, 7.14, 7.15, 21.30 agus simhi, 4.18, 4.19 lagiolra fach iolra lag leath-chlaoninsint, 15.15, 15.22n, 32.12n, 35.27 leathn (ainmn, briathair, cuspra, faisnise) 2.7 leathn (consan, guta) 6.3, 6.4, 8.26, 8.37, 8.41, 24.1 litreacha (na haibtre) 1.1, 4.2, 5.18-19 Fach freisin ceannlitir logainm agus an t-alt, 7.6-7 ceannlitir, 3.1 cinnte n iginnte, 9.19, 9.21 comhaisnis, 9.58 leaganacha stairila, 4.18, 4.23, 9.11, 10.5n neamhghaelaithe, 22.2 maoluimhir, 12.1, 12.2-4 monna, 3.1, 9.20 agus an t-alt, 7.14, 7.15 agus simhi, 4.19 miontaifeach, 36.4-10 mreanna briathartha, 20.1-19 br. neamhrialta, 20.13-19 br. rialta, 20.2-12 mr ghairmeach, 4.4, 9.14 modh fach faoi briathar mdlacht fach faoi briathar mrthaifeach, 36.11-13

nisintacht, 9.20

390 oibiachtlacht, 16.25, 16.27 oibleagid, 15.58, 18.38 ord na bhfocal fach ionad na bhfocal orduimhir, 9.26, 12.1, 12.4, 12.9-11

parsil, 36.1-3 pearsa, 6.5, 6.8, 14.1 agus an saorbhr., 14.14 promha (primary) fach aimsir p. promhchlsal, 2.4, 25.1-13 p. ceist., 28.7; sa chlaon., 35.19 p. riteasach (statement) sa chlaon., 35.16; abairt chopaileach, 16.64, 16.65n; mnla fochlsail riteasaigh, 25.7; mnla p. i bhfochsal, 31.1

rangabhlacha (participles) 19.6-11 r. na comparide, 19.11 r. na deacrachta, 19.9 r. na fusachta, 19.8 r. na hoirinachta, 19.10 r. an riachtanais, 19.7 ranna cainte, 2.1, 2.2, 24.2, 36.1-3 rta (dola, luais, etc.), 7.11, 9.6 ramhfhocal (simpl) 2.1, 22.1-18, 35.5 athr, 22.7-8 agus aid. shealbh., 13.5, 13.6 agus an t-ain., 9.6, 22.1 leis an alt, 5.3, 5.9, 5.14, 5.17 dh r., 22.6 feidhmeanna, 22.9; feidhm dobh., 22.16 ar lorg focal irithe, 22.10-14 agus for., 13.16; for. coibhn. iartheachtach, 27.17 agus an gin., 9.7, 22.1 parsil, 36.1

391 agus simhi, 4.6-13, 4.16, 4.17, 4.22 Fach freisin for. ramh., frsa ramh., tuiseal tabh. agus leith in Treoir d'Fhocail irithe ramhfhocal comhshuite, 22.19-20 agus aid. shealbh., 13.17, 13.19, 13.31 i gcomhaimsir, 18.13 agus an gin., 9.7, 9.31, 9.32, 9.36 agus simhi, 4.8n, 4.11n, 4.13, 4.17 Fach freisin ramhfhocail ar leith in Treoir d'Fhocail irithe ramhlitreacha, 3.2, 3.6, 5.1-19 ramhr, 15.36, 15.48 ramhthagra (prolepsis) 9.6, 9.33, 13.63, 13.67-71, 13.84, 35.9 ramhtheachta (antecedent) 2.8, 13.64, 27.3 Fach freisin clsal aid. rimr, 8.28, 14.25, 24.1, 24.4-7, 24.10n r. aidiachtach, 11.22 fleiscn, 3.6, 24.3, 24.4 litreacha mar r., 5.19 sa tsrchim, 11.42 r. uimh., 12.14 Fach freisin rimreanna ar leith in Treoir d'Fhocail irithe rimni, 14.24-29 clr na mbriathra, 14.30-60 riachtanas a chur in il, 15.54, 15.58, 15.59 roinn chainte fach ranna cainte ramhfhocail ar

saorbhriathar, 14.14, 15.29-33 athbhr a sheachaint, 15.33, 18.39 sa chlaon., 18.11, 35.8 i gcomhaimsir, 18.22 agus simhi, 4.37, 20.5, 20.17 simhi (lenition) 4.1-40 ar aid., 4.21-24 ar ainmfh., 4.2-20

392 ar bhriathra, 4.36-37, 14.17 Fach freisin mreanna br. comhaitheantas le hur, 5.3n Fach freisin rimr seolta litreacha, 10.11 sneadh, 1.2, 1.8 sleamhng (glide) 1.5, 1.19, 24.1, 24.9 sloinnte, 9.35, 10.1-13 agus aiceann, 1.32 s. comhshuite, 10.10 dochlaonadh, 8.18 foirm ainmfhoclach, 4.26, 10.7, 10.10 agus simhi, 4.25-27 agus teideal, 7.12, 9.56-57, 10.12 srnal (nasalization) 1.6, 1.9 suibiachtlacht, 16.25-26

tabharthach fach tuiseal t. taifeach, 36.4-13 teangacha agus an t-alt, 7.14 ceannlitir, 3.1, 9.20 inscne, 8.12 agus simhi, 4.19 tarma an fhorainmnigh, 2.3 tarma an rannagh, 9.37 teidil, agus an t-alt, 7.12 ceannlitir, 3.1, 3.4 comhaisnis, 9.56-58 fleiscn, 3.6 t. leabhair, etc., 4.2 seanteidil ghaelacha, 10.12 traniolra fach iolra tran

393 treisfhocal (emphatic) 2.3 treisi, 25.3 ar chlsal cise, 31.1n ar chlsal comhord., 26.2-3 ar choinnoll, 32.11-13 an chopail mar th., 15.12, 16.3, 16.50-62, 18.24, 21.36; coibhneas 27.10; t. na faisnise, 16.10-13, 16.32, 16.42; t. an fhor. ea, 16.19 gnomh a threisi le dan 15.51 t. reitriciil, 15.15, 16.27 Fach freisin iarmhr threise tuiseal, 6.5, 6.9, 8.32 aidiachta, 11.11 agus an t-ainm br., 18.7, 18.36 agus an t-alt, 7.4 i gcomhaisnis, 9.55-59 t. ainmneach, 8.13, 8.32, 9.6; a. ite, 9.6, 21.3; a. ama, 9.6, cainnochta, 9.6, 21.3; a. comhaisnise, 9.6, 9.57, 9.17; thar ceann an ghin., 21.3, 30.4; a. dreach,

27.26; thar ceann an ghair., 8.20-21,

9.24-36, 18.8n; a. mide, 9.6; a. minicochta, 9.6; le ramh.

irithe, 22.1; a. saor, 9.6; a. tagartha, 9.6, 11.35 t. gairmeach, 8.20-21, 8.27, 9.14-18, 9.19; aidiachta, 4.23, 35.5; agus simhi, 4.4, 4.21 t. ginideach, 8.13, 9.7-9; g. comhaisnise, 4.15, 4.16, 8.7, 8.11, 9.7, 9.55, 9.58; dh gh., 9.8-9; agus lagiolra, 8.26; g. rannaoch, 9.7, 9.25, 9.37-48; agus simhi, 4.3, 4.15, 4.16 Fach freisin t. a. thar ceann an ghin. t. tabharthach, 8.19, 8.25, 9.10-13, 9.29n, 11.11; agus an t-alt, comhaisnise 9.59-60; t. ar leith, 8.19, 8.35, 9.11; le 5.17; t. 11.11; sa chlaon.,

ramh. irithe, 9.10, 22.1;

seaniolra, 10.5n; agus simhi, 4.3, 4.22, 5.3; t. rannaoch, 9.25, 9.38, 9.39-40, 9.42-43, 9.49, 9.52, 9.53 Fach freisin ceist dhbailte; agus ur 5.8

uaschamg, 3.7 uaschlsal, 2.4 uimhir ghramadil, 6.5, 6.7, 7.4 u. aid., 11.18-19 u. ainmfh. 9.1-5

394 u. br., 14.1, 14.14, 14.24 u. forainmnigh, 13.28-32, 13.35 u. iolra fach iolra u. uatha, 6.7 uimhreacha, 12.1-16 agus an t-alt, 7.4 u. phearsanta, 12.1, 12.8 Fach freisin bunuimhir, maoluimhir, orduimhir, rimr uimh. inireacht, 13.80, 13.89, 16.3, 16.32 agus an gin., 9.7 agus an tabh., 9.12 agus treisfhocail, 13.61 ur, 5.2-11 ar aid., 5.9-11 ar ainmfh., 5.3-8; tabh. uatha, 5.17 ar bhr., 20.4, 20.6, 20.12, 20.18 i logainmneacha, 5.8 agus rimr, 24.4

395 TREOIR d'FHOCAIL IRITHE Do na hailt a thagraonn na huimhreacha. Sna frsa cnasctha is iondil go seasann a[r] do nach, nr chomh maith, agus go seasann go do gur, nach, nr freisin.
a aid. shealbh. 4.5, 4.28, 5.5, 5.16, 9.1, 13.4-7, 13.65, 13.67, 24.21-24, 29.5, 31.3, 33.1n, 35.9, 35.12 a mr choibh. dhr. 14.17, 16.63, 20.8, 23.2, 27.8-9, 27.22 a mr ghair. 4.4 a mr uimh. 5.16, 12.4 a ramh. 4.6, 9.10, 9.28, 13.16, 18.9-17, 18.19, 18.24, 18.25, 18.26-29, 18.32, 22.1, 35.12 a[r] mr choibh. neamhdhr. 20.2-5, 20.14, 23.2, 27.10-12, 27.24, 27.16-25, 29.6 a chile, 13.6 , 13.7, 13.67 ach cn. 23.1, 26.8 ach ramh. 4.12, 9.6, 13.16, 18.16, 22.1, 25.6, 32.19, 32.21, 32.22, 34.1, 34.3 ach a[r], 15.17, 15.22, 20.12, 30.4 ach ab , 32.22 ach go, 32.19, 33.1, 34.1 ag, 4.12, 5.3, 9.10, 9.30-32, 13.16, 16.25, 18.19, 18.21-29, 19.3, 22.1 agus, 23.1, 26.2-3, 26.6, 26.8, 28.3-5, 31.3 air, 5.16, 16.66 it, 13.22, 27.11, 27.30, 31.1 aithne, 15.61-63 aitim, 14.23, 14.75 Albain, 7.7, 8.36, 8.46 am, 27.11 amrach, 21.28-29, 21.31-33 amhail, 4.12, 9.6, 22.1, 33.6 amhin, 9.1, 11.7, 12.5, 12.8, 26.5, 33.2, 33.3 amhlaidh, 5.16, 13.69, 14.66, 16.55, 16.66, 21.2, 32.11 an-, 3.6, 11.22, 11.42, 24.5 ann, 15.37, 16.53, 16.68n annamh, 16.24 annsan, 13.60 aon (aid. iginnte) 4.5, 9.1n, 11.8 aon (uimh.) 4.5, 4.28, 4.33, 5.12, 9.1, 9.27 ar (ramh.) 4.7, 4.8, 5.3, 9.10, 11.32, 11.34, 13.7, 15.41, 18.25, 18.29, 18.38, 22.1, 27.17 ar shil, 4.7 ar sil, 4.8 ar t, 18.23 r (aid. shealbh.) 4.5, 5.5, 9.1, 9.16, 13.4, 13.5, 13.13 arae, 14.15, 14.65, 23.2, 31.1, 35.18 arir, 21.29 arna, 13.7, 18.29 ar[sa], 14.23, 14.72

396
rthach (inscne, for.) 13.21 as (ramh.) 4.12, 5.3, 9.10, 9.38n, 22.1, 27.17 athrach, 9.60

ba (copail) 3.7, 4.24, 14.62, 14.70 bd (inscne, for.) 13.21 ban(-), 8.7, 8.30, 24.5 beag, 16.24 beirt, 4.15, 4.21, 4.30, 9.26, 9.27, 9.46, 11.18 b'fhidir, 15.15, 15.25, 15.26, 15.28, 15.56 bhur, 4.5, 5.5, 9.1, 13.4 bodh (go), 33.1 bliain, 9.4 bos, 8.35 (ag) brath, 18.23 brg, 8.35 bunite, buns, 9.41 c (aid.) 5.16, 13.76, 24.24

c (for.) 13.23, 13.30, 13.75, 13.76, 13.86 c (mr bhr.) 20.2, 20.5, 20.14, 23.2 c bhfuil mar [a], 21.9 c mhad, 9.6 cch, 13.87 cad , 7.9, 13.23 cad mar, 21.2, 21.9 cailn (inscne, for.) 6.6, 8.5 caithfidh, 15.9, 15.58, 15.59, 15.60 Calbhach, 7.14 caoi, 13.70, 27.11, 31.7 caoirigh (roimh aid.) 4.23 cathain, 21.9, 28.7 c (ceist.) 4.2, 5.16, 7.2, 7.9, 9.44, 13.19, 13.30, 13.31, 13.80-83, 16.40, 16.44-46, 16.62 c acu, 9.44, 13.30, 13.67, 13.83-84, 26.4, 29.2, 34.4n c chomh, 21.9 c go, 15.2, 22.2, 26.12, 33.1 ceachtar, 9.44, 13.87 cadta, 7.14 ceann, 8.12; 9.4, 9.52, 12.8, 13.88 [ceannann] canna, 11.7 ceathr (orduimh.) 5.9 ceathruithe, 8.40, 12.12 ceist (inscne, for.) 13.27 c[h]ad, 4.5, 4.28, 4.29, 4.33, 4.34, 5.10, 7.4, 12.9, 12.10, 12.11, 12.12

397
chomh... is [a], 28.3, 30.4, 31.7, 34.1 chomh ... is d, 33.6 chomh ... le, 11.39, 11.41, 34.3 chomh ... agus go, 31.7, 33.7, 34.1 chuig, 4.12, 5.3, 9.10, 22.1 chun, 4.12, 4.18, 9.7, 9.31, 15.21, 18.23, 18.26, 18.38, 21.34, 22.1, 22.9, 30.1 cib, 4.2, 9.1, 11.8, 13.19, 13.23, 13.24, 13.87, 22.6, 34.4, 34.5 cinel, 8.32, 9.49 ciondil, 14.25 cionn, 9.11 Clann (i sloinnte) 10.9 cloigeann, 9.4 cluas, 8.35 c(-), 24.5 cois (ramh.) 9.11, 22.1 comh(-), 24.5 cmhaith, 11.39 Con- (i sloinnte) 10.2, 10.8 conas, 21.2, 21.9, 28.7, 28.8 Connachta, 8.37n Corin Mhuire, 7.14, 9.22, 9.25 cos, 8.35 crom (br.) 18.25 cuid, 4.16, 9.22, 9.25, 9.42, 9.45, 9.48, 12.13, 13.8, 13.39, 13.89 cigi (orduimh.) 5.9 cuimhin, 16.26, 16.30, 16.66 cis (inscne, for.) 13.27 cpla, 9.1, 9.26 [is] cuma, 16.26, 16.27

d (cn.) 20.6, 23.2, 26.11, 32.3, 32.9-10, 32.12-15, 33.4-5, 33.7 d (cumasc) 13.5, 13.67 d mhad, 28.11 dla, 4.13, 9.7, 22.1, 22.9 dar (br.) 14.23, 14.73 dar (cumasc leis an gcopail) 14.65, 14.70 dar (ramh.) 4.12, 9.10, 13.16, 22.1 de (ramh.) 3.7, 4.3, 4.6, 9.10, 9.38-51, 9.53, 9.59, 9.60, 11.32, 13.5, 13.84, 20.3, 22.1, 22.5, 27.18 de (i sloinnte) 4.26, 10.3 -de, 13.67(f) D (l), 4.18, 5.16, 7.15 dea-, 3.6, 9.7, 11.22, 24.5, 24.6 dag, 4.21, 4.23, 4.35 dan, 15.50-53, 18.11, 35.11

398
ds, 4.15, 4.16, 9.3 do (aid. shealbh.) 3.7, 4.5, 13.10 do (ramh.) 3.7, 4.3, 4.6, 9.10, 9.13, 13.5, 16.27, 16.29, 18.19, 18.27, 18.29, 18.38, 20.3, 22.1, 27.17 Do(-), 4.18 do(-), 3.6, 19.9 dbair, 14.74, 15.15 dich, 11.25, 24.18, 24.23 [is] digh, 16.30, 16.66 dona, 11.25n donacht, 24.23 dosaen, 9.3, 9.43 dthain, 9.42n, 9.48, 9.59 droch(-), 4.38, 24.5 Dualtach, 7.14 duine, 9.44, 27.24 dul, 18.24, 18.27, 18.28

igean, 15.58 igin, 11.7 eile, 11.7, 11.9, 13.85, 13.87 ire, 7.7n eol, 5.16, 11.35, 16.66

(ar) fad, 4.8, 11.7, 21.2 fad [a], 28.7, 34.1 faigh (i ndiaidh n) 20.18 fnach, 16.24 faoi (ramh.) 4.6n, 5.3, 5.17, 7.2, 7.15, 9.10, 9.38n, 11.41, 12.4, 13.3, 13.5, 18.40, 21.34, 22.1 faoi mar [a], 33.6 feabhas, 24.23, 28.11 fachaint, 30.1 fadaim, 15.55, 15.56, 15.57, 15.58 fearacht, 4.13, 9.7, 22.1, 33.6 Feardorcha, 7.14 fearrde, 13.67 fidir, 15.55, 15.56, 15.60 File, 4.18 fin (dobhr.) 21.35, 33.2-3, 35.7 fin (for. athfhill.) 13.72-74 fin (for. treise) 13.33, 13.34, 13.39-44, 13.59-62 fiche, 4.21, 4.28, 4.29, 4.31, 8.42n, 9.4 (c, go) bhfios do, 5.7 frinne (inscne, for.) 13.27 fi, 9.6, 16.30, 16.66, 22.20n

399
fi amhin, 33.2-3 [n] folir, 15.58, 15.59-60, 16.26, 16.27, 16.66 formhr, 9.41 [ar a bh]fuaid, 22.20 g, 15.58 gach, 4.2, 5.10, 7.14, 7.15, 9.19, 11.8 gach re, 11.8 Gaillimh, 7.7 gan, 4.9, 9.6, 13.2, 13.16, 18.12, 18.34, 22.1, 25.6, 32.4, 32.8-9, 32.12, 33.1n, 35.8, 35.12 gan fhios, 4.9n; 15.18, 30.1 gearrchaile (inscne, for.) 8.5 go (mr aid., mr dhobhr.) 5.16, 11.6, 16.4, 21.4-5 go (ramh.) 4.12, 5.7, 5.16, 9.10, 13.5n, 13.6, 13.16, 21.31, 21.34, 22.1 go dt, 4.12, 5.16n, 9.6, 13.5n, 13.16, 22.1, 23.3, 30.4 go lir, 11.7 go leor, 9.42

h-, 5.16, 5.18, 13.4, 13.76 i, 4.12, 5.7, 9.10, 13.5, 15.41-45, 18.39, 20.3, 22.1, 27.17 , 13.1, 13.2, 13.19-21, 13.23n, 13.25, 13.26-27 iad, 13.1, 13.2, 13.28 idir, 4.10, 4.21, 9.6, 13.16, 22.1 in, 5.7, 22.2 in(-), 9.7, 11.39, 19.10-11 -n, 1.20, 8.16, 8.31, 8.39, 24.14n inn, inniu, 21.28-29, 21.31-33 iomad, 7.14, 9.22, 9.36 ioma, 11.2, 11.25, 16.24, 24.23 iomarca, 7.14, 9.22 ionann agus, 33.4, 34.1 ionas, 30.1 ionsar, 9.10, 22.1 is (le hainmfh. uimh.) 12.3, 12.5 is an [l inn], 21.31, 21.33 is m is, 11.35, 11.40

laghad, 13.67, 31.3 Laighin, 8.42n limh le, 9.11 lmh, 8.35 (a) ln, 9.42 Laoiseach, 7.14 le (ramh.) 4.12, 5.3, 5.16, 9.10, 9.12-13, 11.39, 13.5, 13.6, 13.89, 15.55, 15.57, 16.29, 16.32-33, 18.23, 18.26, 18.38, 20.3, 21.26, 22.1, 22.3, 27.17, 30.1, 31.7

400
le linn, 18.29, 21.26 leanas, 14.18 leath, 9.45 leithid, 9.60 liacht, 24.23 l, 9.42, 11.25, 11.36, 26.2, 26.3, 27.31 (n) luaithe ... n a, 30.7 lide, 13.67(f), 13.68

m, 14.15, 14.62, 14.65, 15.7, 15.8, 15.9, 20.9, 23.2, 26.11, 32.1-15, 32.18, 33.5, 34.4 Mac, Mag, 4.26, 10.2, 10.5, 10.7, 10.8, 10.11 macasamhail (iol.) 8.30 mairg, 16.66, 28.2, 28.10 malairt, 9.22, 9.60 Mao[i]l(-), 4.18, 10.2, 10.8 mar (cn. cise) 14.15, 23.2, 28.12, 31.1, 35.18 mar (mr bhr.) 15.37, 15.48, 18.19, 28.6, 28.12, 29.4, 33.1 mar (ramh.) 4.6, 9.6, 13.10, 13.16, 13.69, 22.1, 31.5 mar a chile, 4.5n ms, 14.65 mad, 24.22, 24.23, 24.26, 28.11, 31.1 manar, 16.66 measa, 11.25 mid, 24.22, 24.26, 27.23 mlte, 7.14 minic, 16.58n miste, 13.67(f), 15.57 mithid, 16.30, 16.66 mo, 3.7, 4.2, 4.5, 13.4, 13.10 Mo(-), 4.18 mide, 13.67 (f) ms, 11.40 muintir, 10.8, 11.18, 27.24 Muire, 9.54n Mumhain, 7.6, 8.42n mura (copail) 14.62, 14.65, 14.67, 14.70, 32.11-13, 32.15 mura (mr bhr.) 15.17, 15.20, 20.2, 20.14, 23.2, 26.1, 26.11, 32.3, 32.8-10, 32.17, 32.14, 32.16, 33.3 (iv, ix) murach, 4.12, 9.6, 13.16, 22.1, 23.2, 32.19-22

n (cn. comhord.) 23.1, 26.2, 26.4 n (cn. roimh an bhfaisnis) 16.36 n (mr bhr. ord.) 5.16, 20.10 n (ramh.) 4.12, 9.6, 11.26, 13.16, 22.1 Naomh, 4.18, 9.17, 9.34

401
nr (mr bhr. ghuth.) 20.11 neachtar (for.) 9.44, 13.87, 26.1 N, 4.25, 10.5 n b', n ba, 4.24, 11.27-31, 2.2, 21.6 Nic, Nig, 4.25, 10.5 nos, 11.27-31, 21.2, 21.6 n (cn. comhord.) 23.1, 26.4, 29.2, 32.16 n (cn. cise) 14.15, 23.2, 31.1, 35.18 n go, 15.17, 15.21-22, 26.7, 30.1, 30.4 nuair, 15.6, 15.8, 28.7, 30.4, 31.1, 31.3

(cn.) 14.15, 14.62, 14.65, 14.70, 20.9, 23.2, 30.4, 31.1 (ramh.) 4.6, 5.3, 9.10, 13.5, 13.6, 18.40, 20.3, 21.31, 21.33-34, 22.1 (i sloinnte) 4.25, 4.26, 5.16, 8.18, 10.2, 10.5, 10.7, 10.12 ochtar, ocht, ochtd, ocht, 5.12 -g (in ainmneacha fearnaomh) 8.16n ir, 14.15, 14.65, 23.2, 31.1, 35.18 oiread, 5.12n, 7.14, 9.36, 9.41, 11.42, 28.5, 31.7, 33.6-7 olcas, 24.23, 24.25 os, 4.12, 9.10, 13.16, 22.1 s, 14.65

parthas, 4.18 pire, 9.3, 9.43 punt, 9.43 purgadir, 4.18

[agus a, faoi] r is go, 31.1, 31.3 rite go, 31.3n R, 9.17, 9.34 riamh, 15.14, 21.2, 21.24, 21.25, 21.28 r(-), 11.6, 11.40, 11.42 roimh, 4.6, 5.3, 9.10, 18.29, 22.1 roinn, 6.3n rud, 13.71, 27.27, 31.1n, 32.11, 32.12

sa, san, 4.22, 4.33, 5.3n, 7.2 sch, 4.23 sagart pariste, 9.23 saghas, 9.49 sith, 9.42 sall, 21.10 San, 4.18, 9.34 scr (uimh.) 9.43

402
seachas, 4.12, 9.6, 13.16, 22.1, 23.3, 33.6 seo (i bhfrsa ama) 13.48 sibh (foirm mis) 13.29 sin n, 23.1, 26.1 siocair, 31.1 sid is, 33.1 slat (tomhas) 9.4, 9.43 so(-), 19.8-10 srt, 8.32, 9.49 stail (inscne, for.) 6.6, 8.8, 8.11 sula, 14.62, 14.65, 14.70, 15.17, 15.21, 15.22, 20.2, 20.5, 20.14, 23.2, 30.1, 30.4, 35.4

t-, 3.2, 3.6, 5.12-15, 5.18 t (i dts freagra) 15.48, 16.46, 31.1 talamh (dh ghin.) 8.3n i dtaobh is go, 33.1 tar is go, 23.3, 31.3, 33.1 t, 13.87, 27.25 tearc, 16.24 thar, 4.11, 5.3, 9.10, 18.40, 22.1, 22.17 thar ceann, 4.11n, 22.19n thar mar [a], 33.6 thart, 22.17 tig, 22.14 tigh, 9.11 timpeall, 4.13, 9.7, 9.36, 22.1, 22.15, 22.16, 22.17 toisc go, 31.1 tosaigh (br.) 18.25, 18.27, 18.28 trasna, 4.13, 9.7, 22.1, 22.16 tr (ramh.) 4.6, 5.3, 5.17, 9.10, 13.3, 13.5, 13.6, 13.67(e), 18.40, 22.1, 22.4 troimide, 13.67 tisce, 11.25, 11.39n

Ua (i sloinnte) 8.43, 10.5n uair, 9.4, 13.22, 13.25, 27.8n uile, 4.5, 7.3, 7.14, 9.1, 11.7, 11.8, 13.87 Ulaidh, 8.42n um, 4.6, 5.3, 5.17, 7.15, 9.10, 13.3, 21.34, 22.1