TRMETI KATASTROFAL I SHKUPIT M 1963

Prvese pr trmetin n Shkup, pritet q nxnsit t msojn edhe pr at: se si natyra ndikon mbi njeriun dhe prej ku rezulton nevoja pr prshtatje ndaj kushteve natyrore, se sa sht rndsia dhe domosdoshmria e solidaritetit njerzor gjat katastrofave dhe se si nj ngjarje nga e kaluara mund t ndikoj mbi jetn n t tashmen.

LAJMI Q PRSHKOI BOTN

Nocioni kryesor: katastrof Sot n mngjes n orn 5:17 minuta nj trmet me prmasa katastrofave dhe fuqi uragani rrnoi pjesn m t madhe t kryeqytetit t Maqedonis, Shkupin. Kto jan fjalt e gazetarit Jovan Popovski, i cili n kushte t komunikimeve t ndrprera sht ngjitur n nj shtyll telefonike dhe me ndihmn e postierit ka vendosur lidhje me redaksin e gazets s prditshme Politika n Beograd.

Pyetjet pr t menduar: N ka trmeti dhe prmbytjet si katastrofa natyrore jan t ngjashme, e n ka t ndryshme?

Foto 1. Stacioni hekurudhor i rrnuar gjat trmetit. Ora u b simbol pr katastrofn q e goditi qytetin. Sot, stacioni sht Muze i qytetit t Shkupit.

Pyetjet pr t menduar: Pse trmeti i Shkupit konsiderohet katastrofal?

M 26 korrik t vitit 1963 qytetart e Shkupi i zgjoi nj lkundje dhe zhurm e madhe. Qyteti ishte goditur nga nj trmet katastrofal me fuqi prej 6,9 ballve, n t cilin kan humbur jetn m shum se 1000 njerz, rreth 3500 jan lnduar, rreth 120.000 banor kan mbetur pa shtpit e veta, ndrsa shtatdhjet pr qind e qytetit ishte shkatrruar. Prve shtpive private ishin rrnuar ose dmtuar edhe shum objekte publike si: shkolla, spitale, banka, teatro, stacioni hekurudhor, fakultete, pallate t kulturs, objekte fetare, etj.

Foto 2. Nj pjes e dmeve q i shkaktoi trmeti

Foto 3. Shptim t t ngujuarve

(autor i fotografive: Tomisllav Peternek)

Heroizm: Natn kur ka ndodhur trmeti, Maksim Stojanoviq (n moshn 29 vjee), ka qen kujdestar n trafo-stacionin n lagjen Butel, i cili n at koh ka siguruar rrym pr gjith qytetin. N momentin e katastrofs i riu Maksim ka arritur t qndroj i vetdijshm dhe ta shky rrymn dhe n kt mnyr e ka shptuar qytetin nga viktimat plotsuese njerzore dhe humbjet materiale. Pr hapin e ktill sht dalluar dhe vrejtur nga i gjith opinioni i athershm jugosllav. Gazeta e prditshme Veernje novosti e ka zgjedhur hero t vitit, ndrkaq Presidenti i Jugosllavis, shoku Tito, n rezidencn e tij n Beograd i ka dorzuar edhe shprblim t madh n t holla . Sipas kujtimeve t mbess s tij Violeta Maneva. (publikuar nga Utrinski vesnik m 25.06.2013, n artikullin me titull Kush dhe si e shptoi Shkupin nga katastrofa m e madhe) Foto 4. Pasojat nga trmeti i kan ndier t gjith banort e Shkupit
(autor i fotografive: Tomisllav Peternek)

Pyetje pr t menduar: Cilat jan t gjitha mnyrat n t cilat trmeti mund t ndikoj n jett e njerzve?

Qyteti kishte mbetur pa uj, rrym dhe komunikime. Jeta sht transferuar n tenda. Pjestart e Armats Popullore t Jugosllavis (APJ), policis, shrbimeve zjarrfikse, si dhe popullats lokale, menjher kan ofruar ndihm dhe kan filluar me normalizimin e jets. Ata po i pastronin grmadhat, po i nxirrnin t mbijetuarit, kishin ndrtuar furra, ambulanca t improvizuara, kishin siguruar uj t pijshm, etj. N afat prej 24 orve, 25.000 banor t Shkupit jan vendosur nn tenda.

Foto 5. Masa t para t improvizuara pr normalizimin e jets

Detyr pr hulumtim: Tentoni q n mnyr ekipore (n grupe m t vogla), t zbuloni edhe kujtime tjera pr trmetin. Pr kt qllim, pyetini antart familjes tuaj dhe/ose fqinjt, hulumtoni n internet dhe/ose prdorni burime tjera.

Pyetje pr hulumtim: Deri n far ndryshimesh ka ardhur si pasoj e trmetit t madh n Tohoku, Japoni n vitin 2011? Si ka ndodhur q pasojat katastrofave nga trmeti n Sumatra n vitin 2004 t ndihen madje n 12 vende?

Kujtim i t mbijetuarve: N at koh, do mngjes zgjohesha n orn 4 dhe vrapoja prgjat Vardarit. At mngjes kisha 16 vjet. Pasi q ushtrova n bregun e lumit, u ngjita lart drejt Ambasads amerikane dhe prnjher ndjeva nj buitje. Toka u dridh, mu turbullua mendja. Shikimi m iku drejt mureve t Kalas, t cilat prnjher u rrnuan . Pr nj ast u zhdukn dy kupolat nn Kala, ku duhet t ndrtohet Panairi. Ndrtesat binin edhe n Karposh. Pamja t kujtonte bombardimin, por buitja nn kmbt do t thoshte vetm nj. Nga frika atje lart qndrova gjysm ore. Mblodha veten dhe zbrita posht n rrugn. Njerzit t hutuar vraponin dhe brtitnin. Rrugs pr n shtpi pash fqinjin tim, vetm ndonj vit m i ri se un, se si vdes pasi i kishin rn tulla n gjoks. Kur erdha n shtpi, familjart, t lumtur q m shikojn, m than se trari n dhom ka rn dhe ka thyer krevatin tim n dy pjes. (kujtim i Stefan Sidovski) M zgjoi nj plasaritje, krcitje dhe sikur dika po binte mbi mua. I hapa syt dhe meq e pash raftin para meje dhe asgj nuk kishte ndryshuar, konstatova se kam pasur nj ndrr t keqe. I hapa syt, por m pas, pas disa momenteve, nj zhurm edhe m e madhe, dridhje edhe m e fuqishme... un sikur po fluturoja, isha duke rn dhe mendova se ja, ankthi po vazhdon! I hapa syt dhe pash pluhur, largova dika rreth meje dhe eca npr disa tulla, drrasa. Vrapuan disa njerz, nj njeri m mori dhe m drgoi n mes t bulevardit. Atje, turm njerzish, ulrinin, brtitnin, qanin, ndrsa un i habitur prsritja Pse na e rrnuan ndrtesn? Pse nuk na treguan t dalim! Njerzit vraponin kndej, andej, sikur ndonj ndrtes t rrnohej dhe nj re prej pluhuri na sprkaste. E mbaj mend, isha shndrruar i tri n sy. Nuk ndjeja frik, isha i habitur dhe i tri u bra SY! Pas nj kohe t caktuar erdhn ushtar, njerz n mantele t bardha, dikush m njohu dhe m drgoi n park. Atje kishte tenda t mdha ngjyr ulliri, atje kishte edhe familjar t mi, m njohn, m morn dhe mi shikuan plagt n shpin. Un prsrisja Pse na e rrnuan ndrtesn? Pse nuk na treguan t dalim!, Ku jan nna dhe babai dhe Vinica? M von msova se babai im edhe mua edhe motrn time na ka hedhur nga kati i tret i ndrtess, ai kishte humbur jetn, po ashtu edhe nna ime, ndrsa nna ime m von n spital, po ashtu kishte ndrruar jet. Kjo ishte edhe n gazetat e athershme, mua m morn farefisi. Un rritesha bashk me Shkupi dhe q t mos m shikojn me keqardhje n shkoll isha m i paurti dhe m i lumturi. (kujtim i Stanisllav Petkovski) Kur ndodhi trmeti un me familjen time jetonim n qendrn e Shkupit t athershm. Shum prej shtpive n rrethinn ton, por edhe n pjest tjera t qytetit n t cilat jetonin miqt dhe kushrinjt e mi, ishin rrnuar ose dmtuar dhe njerzit prkohsisht u shprnguln q t jetojn n vende tjera. Familja ime tre muaj jetoi te kushrinjt n Kosov. Gjat asaj kohe po riparohej shtpia jon n Shkup. Shtpit e disa miqve ishin aq t rrnuara saq vshtir se mund t riparoheshin, ndaj nj pjes e tyre fituan baraka dhe u shprnguln t jetojn n lagjet e sapondrtuara Butel, ento, Gjore Petrov. (kujtim i Aziz Ibishi) Tabela1. Trmetet m katastrofave n fillim t shekullit 21 (viti 2000-2013) qytet/rajon dhe shtet Tohoku, Japoni Portoprins, Haiti Seuan, Kin Kashmir, Pakistan Sumatra, Indonezi Bem, Iran Guxharat, Indi data 11 mars 2011 12 janar 2010 12 maj 2008 8 tetor 2005 26 dhjetor 2004 26 dhjetor 2003 26 janar 2001 fuqia (sipas Shkalls s Rihterit *) 9 7,0 7,9 7,6 9,1 6,6 6,9 numri i t vdekurve mbi 16.000 mbi 250.000 rreth 70.000 mbi 85.000 rreth 250.000 (n 12 vende n Oqeanin Indian) mbi 26.000 rreth 20.000

* Shkalla e Rihterit mat fuqin e dridhjes s toks (5 ball sipas Shkalls s Rihterit shpreh dridhjen e toks q sht e ngjashme me fuqin shprthyese t bombs atomike t hedhur mbi Nagasaki m 1945, deri 6 grad sht dhjetfish m e fuqishme). Nj lloj tjetr t masave siguron Shkalla e Merkelit, e cila e shpreh nivelin e dmit t shkaktuar, q n mas t madhe varet nga lloji i truallit dhe nga fuqia dhe konstruksioni i ndrtimeve .

SHKUP QYTET I SOLIDARITETIT BOTROR

Nocion kryesor: solidaritet Pyetje pr t menduar: Pr far lloje t solidaritetit mund t flitet n baz t shembullit t trmetit t Shkupit? Nj dit pas trmetit n Shkup kan filluar t mbrrijn kamion dhe aeroplan me ushqim dhe veshje, tenda, batanije dhe ndihm mjeksore nga qytetet tjera t Maqedonis, nga republikat dhe krahinat vllazrore jugosllave, si dhe nga t gjitha ant e bots. Menjher pas katastrofs, Kryqi i Kuq Ndrkombtar ka br thirrje pr sigurimin e ndihms pr t psuarit, ndrsa Kombet e Bashkuara ndrmorn aktivitete q n mnyr afatgjate dhe t planifikuar ti ndihmohet qytetit t psuar.
Tabela 2. Dhjet vendet-donatore m t mdha t ndihms pr Shkupin (prej gjithsej 87 vendeve q kan drguar ndonj lloj ndihme) dhe shumat n milion dinar t athershm jugosllav RD e Gjermanis 4,4 RF e Gjermanis Britani e Madhe

Rumani

Bullgari

Poloni

26,1

18,2

10,1

9,9

9,6

8,1

6,6

5,5

3,9

Pyetje pr hulumtim: Cilat qytete n rajonin dhe n bot jan shpallur qytete t solidaritetit ?

S shpejti, n Shkupin e rrnuar filloi t mbrrij edhe ndihm m e madhe e organizuar n materiale ndrtimore, shtpi montimi, spitale dhe fabrika. Bhej fjal pr aksionin m t madh pr shptim dhe ndihm humanitare q deri ather ishte organizuar n bot. Aksioni pr rindrtimin e Shkupit arriti ti bashkoj n nj vend prfaqsuesit dhe armatat e dy blloqeve nga Lufta e ftoht, t kryesuara nga BRSS-ja dhe SHBA-ja. N kohn kur t gjitha lidhjet ndrmjet Berlinit Lindor dhe atij Perndimor ishin mbyllur, Shkupi ishte shpallur qytet i hapur. N shenj falnderimi dhe kujtimi pr ndihmn e ofruar n ato momente kritike, shum rrug n Shkup i kan marr emrat e qendrave botrore prej t cilave mbrrinte ndihma (Rruga e Bagdadit, Bukureshtit, Drezdenit, Vollgogradit, Meksiks, Bagdadit, Kajros, Varshavs, Athins, Sofjes, etj.).

Foto 6. Fabrik pr ndrtesa montimi dhurat nga BRSS-ja

Foto 7. Ndrtim i lagjeve t montuara (djathtas sht lagjja e re Kozle)

Zvicr

Suedi

SHBA

BRSS

Pyetje pr t menduar: Pse qytetart nga gjith RSF e Jugosllavis kan mbledhur para pr t ndihmuar Shkupin?

Prkundr ndihms s madhe ndrkombtare, megjithat rindrtimi i qytetit t rrnuar n mas m t madhe sht financuar nga qytetart e republikave tjera jugosllave. Nga mimi i prgjithshm i rindrtimit prej mbi nj miliard dollar, 82.1% jan mbuluar prmes tatimeve plotsuese t qytetarve n mbar Jugosllavin, por edhe prmes kontributeve vullnetare.

Foto 8. Puntor n nj fabrik n Zagreb mbledhin kontribut vullnetar pr rindrtimin e Shkupit

Detyra pr hulumtim: Zbuloni s paku 10 fotografi n Muzeun e artit modern t Shkupit t cila i jan dhuruar qytetit pas trmetit

Koleksioni i veprave artistike n Muzeun e Artit Bashkkohor n Shkup dshmon edhe pr format abstrakte t solidaritetit njerzor. Qytetit i jan dhuruar rreth 1200 vepra artistike prej artistve botror, n mesin e t cilve edhe piktura nga Pabllo Pikaso, Viktor Vazareli, Jirzhi Kotalik, Petar Lubarda, etj.

Gazeta Nova Makedonija ka vazhduar t dal prkundr kushteve jashtzakonisht t rnda. Kolegt nga redaksia e gazets n gjuhn shqipe, Rilindja dhe shtypshkronja n t ciln sht shtypur, kan pranuar dhe kan ndihmuar q redaktimi dhe botimi i Nova Makedonija-s t vazhdoj n Prishtin. Kujtim i Boris Pop-Gjorev, gazetar: Rruga Klimenti i Ohrit ishte ferr. Mijra makina nguteshin drejt Spitalit shtetror, binin borit, ndrkaq ne me mend n kok mbanim mbledhje para ndrtess. U tubuam dhjetra persona dhe vendosm q ta botojm numrin e nesrm t gazets. Ndrtesa ishte e padmtuar, por si t hysh n t pas nj trmeti t till. Ndrsa edhe shtypshkronja ishte e dmtuar. N Shkup nuk kishte shtypshkronj tjetr dhe pyeteshim se si ta botojm gazetn. Vendosm disi kontakt me Prishtinn. Ende nuk e kam t qart se si arritm deri te ai kontakt, pr shkak se nuk kishte rrym, ndrsa edhe telefonat nuk punonin. Ather n Prishtin botohej gazeta Rilindja n gjuhn shqipe dhe u pajtuan q ta botojm gazetn tek ata. Vendosm shkojm n Prishtin! Kishim nj kamionin dhe u nism n orn 10 e 30 minuta. Drejtori shkoi atje me makinn e redaksis. Branko Zarevski, sipas meje, redaktori m i mir i Nova Makedonija, shkoi me drejtorin n makin, ndrsa un, prkthyesi, daktilografja dhe nj gazetar nga politika e brendshme, me kamioninn. Ishte nj rrug e pamundshme, makadam nga Shkupi deri n Prishtin. Ndrkaq ne rrinim prapa n kamionin n dy banka. Duke marr parasysh faktin se na than se nuk i kan shkronjat tona, doemos duhej t bartim tabela me shkronja, t mdha nga nj metr. Dhe kshtu me ato tabela t mdha rrinim n kamioninn, ndrsa jasht ishte nj mot i nxeht, kamionina lkundet dhe secili prej nesh mban nga nj tabel, e cila sht shum e rnd, pr shkak se shkronjat jan t prodhuara nga plumbi...plot 90 kilometra .

NDRTIMI I SHKUPIT MODERN

Nocion kryesor: modernizim Pyetje pr t menduar: far ndryshime ka psuar qyteti i Shkupit pr shkak t cilit e fiton epitetin e nj qyteti modern? Trmeti e shndrroi Shkupin n kantier botror. Arkitekt dhe inxhinier nga gjith bota i kan hartuar planet pr pamjen e re - moderne t qytetit. Kishte filluar etapa e re n zhvillimin urban t Shkupit. Disa muaj pas katastrofs sht formuar Drejtoria pr urbanizm n qytetin e Shkupit, e para e ktij lloji n RSFJ. Me ndrmjetsimin e KB-ve, n fillim t vitit 1964 sht themeluar edhe Kshilli i konsulentve t cilin e kan prbr arkitekt, urbanist dhe ekspert tjer eminent botror dhe jugosllav (Ernest Vajsman, Konstantin Doksijadis, etj.). Me qllim q t fitohen sa sht e mundshme m shum ide dhe koncepcione q t zgjidhen drejtimet m t mira pr zhvillimin dhe kompozimin hapsinor t qendrs s Shkupit ishte shpallur konkurs ndrkombtar urbanistik. Sipas vendimit t juris s konkursit, nga tet projektet e mbrritura ishin veuar dy, me rast ndikim m t madh n pamjen e Shkupit modern ka kryer projekti i ekipit t kryesuar nga Kenzo Tange nga Tokio. Ky projekt ka qen shprehje e tendencave m bashkkohore n arkitekturn, si dhe n vizionin e athershm pr ardhmrin. N to sht vendosur ideja pr Shkupin-qytet t hapur. T gjitha projektet q kan mbrritur n konkursin pr qendrn e Shkupit kan qen t prezantuara para qytetarve n nj ekspozit t organizuar pr kt qllim nga autoritetet e qytetit. Pr interesimin e madh t shkupjanve flet edhe e dhna se ekspozitn e kan vizituar rreth 40.000 vizitor.

Detyra pr hulumtim: Zbuloni se cilat lagje jan ndrtuar pas trmetit? Gjeni fotografi t zons qendrore t qytetit t Shkupit para trmetit dhe krahasojini me fotografi t pjess s njjt t qytetit pas trmetit dhe sot.

Foto 9. Nj pjes e planit t Kenzo Tange pr Shkupin

N qytetin jan ndrtuar komplekse t reja banesore, kapacitete industriale, rrug, parqe. Ja si arkitekti polak Ciborovski e prjeton ndryshimin n hartn ekologjike t Shkupit: Qyteti, pas katastrofs ishte me ngjyr t verdhe dhe kafeje: kur e shikonim nga Vodno, ai ishte nj panoram me ngjyr t verdh dhe kafeje. Ishte vshtir t flitet pr ndonj sistem ekologjik kishte vetm disa mbetje t tij, pr shkak se edhe ai ishte shkatrruar. Ndrkaq tani qyteti sht i gjelbr n mnyr t mirfillt.
Kujtim n realizimin: Konsiderohet se rindrtimi i Shkupit ishte realizuar n mnyr shum efikase. Mjetet ndihmse shpenzoheshin n mnyr minimale, ndrsa autoritetet kishin nj ide shum t qart pr objektet parsore. Kjo ishte ndihmuar nga prania e organizatave pr ndihm gjat fatkeqsive t ktilla. N sektorin pr banim, autoritetet ia doln t evitojn shpenzimin rreth vendbanimeve t prkohshme", ndrtim i paligjshm dhe strehimore t pakndshme. (Burimi: A, revist pr kultur t hapsirs, numr 2, 1985, autor Jan Dejvis)

Muri urban, Qendra tregtare, ndrtesa e Postave t Maqedonis, objekti i Qeveris s RM-s, kampi i Universitetit Shn Qirili dhe Metodi, Stacioni hekurudhor, etj. prbjn nj pjes t vizioni t projektit t Kenzo Tange. Megjithat, paramendimi i Tanges pr zonn qendrore t qytetit nuk sht realizuar trsisht. Foto 10. Muri urban simbol i Shkupit modern

Detyr pr hulumtim: Hulumtoni n familjen ose fqinjsin tuaj se a ka t till q kan migruar n Shkup pas trmetit. Msoni prse u shprnguln dhe krahasoni motivet e tyre

Modernizimi dhe zgjerimi i qytetit, bashk me iden pr qytet t hapur, kan shkaktuar bum demografik. Njerz nga e gjith Maqedonia, veanrisht nga zonat rurale, kan filluar t migrojn n mnyr intensive n qytet. Si rezultat i migrimit, Shkupi ka psuar ndryshime serioze estetike, sociale, kulturore, etnike dhe ndryshme tjera. Pr shumicn Pr shumicn e banorve t rinj t Shkupit mundsit q i ka ofruar qyteti kan paraqitur edhe zgjidhje pr nevojat e tyre themelore ekzistenciale (punsim, shkollim, mbrojtje shndetsore). Pa dyshim t gjitha kto procese kan sjell edhe deri te ndryshimi i mnyr s t jetuarit. Pikrisht ndrtimi i Shkupit pas trmetit dhe ardhja e banorve nga gjith Maqedonia jan dy elementet kryesore pr t kuptuarit e Shkupit bashkkohor.

1953

1961

1971

1981

1994

2002

Grafik 1. Numri i banorve t Shkupit para dhe pas trmetit

(t dhna nga regjistrimet e popullats)

Shkupi nuk guxon t mbetet vetm reportazh e ballinave, por edhe obligim i gjith neve, i t gjithve t cilt sot-nesr, pr nga ngjashmria e ndonj katastrofe, mund t bhen shkupjan .
Alberto Moravija, shkrimtar italian, 1963