46

Jirgen Habermas Jean-Franois Lyotard

wiadkw mona by tu powoa wczesnego Wittgenstcina, redniego Carla Schmitta i pnego Gottfrieda Benna. Gdy nauk, moralno i sztuk zamknie si w autonomicznych sferach, oderwanych od wiata przeywanego i zarzdzanych przez specjalistw, z nowoczesnoci w kulturze pozostanie akurat tyle, ile mielibymy przy rezygnacji z projektu nowoczesnoci. Opuszczone miejsce zaj maj tradycje, zwolnione z obowizku uzasadniania czegokolwiek; nie jest tylko jasne, czy tradycje te w nowoczesnym wiecie mog przetrwa bez potnej osony ze strony ministerstw kultury. Typologia ta, jak wszystkie typologie, jest uproszczeniem, moe jednak okaza si uyteczna przy analizie dzisiejszych dyskusji tyczcych spraw ducha i polityki. Obawiam si, e idee antymodernizmu, wzbogacone szczypt pre modernizmu, zyskuj dzi popularno w krgu ugrupowa zielonych i alternatywnych. Ewolucja wiadomoci partii politycznych wiadczy natomiast o zwrocie, rj. o sojuszu postmodernizmu'z premodemizmem. Na ajanie intelektualistw i neokonserwatyzm, jak mi si zdaje, adna partia nie ma monopolu. Tote - zwaszcza po jasnych stwierdzeniach, jakie zawar Pan, Partie Burmistrzu, w swoim zagajeniu mam wszelkie powody do wdzicznoci dla miasta Frankfurt, ktre w duchu liberalnym przyznaje mi nagrod, zwizan z nazwiskiem Adorna, syna tego miasta, filozofa i pisarza, ktry jak bodaj nikt inny w Republice Federalnej uksztatowa wizerunek intelektualisty, sta si dla intelektualistw wzorem. Przeoya Magorzata ukasiewicz

Odpowied na pytanie: co to jest postmodernizm?

Postulaty^ Znalelimy si - a myl o kolorycie naszych czasw - w momencie odprenia. Zewszd domagaj si od nas, bymy.zaprzestali eksperymentowania, tak w sztuce, jak gdziekolwiek indziej. Czytaem pewnego historyka sztuki wychwalajcego realizm i walczcego o nadejcie nowej subiektywnoci. Czytaem pewnego woskiego krytyka wyprzedajcego transawangardyzm" na rynku sztuki. Czytaem, e w imi postmodernizmu architekci wyrzekaj si projektw Bauhausu, wylewajc dziec-

Jean-Franois Lyotard (ur. 1924), filozof i estetyk francuski; inicjator przeszczepienia pojcia postmodernizmu na grunt filozoficzny; kluczowa posta postmodernistycznego przeomu w humanistyce. Studiowa filozofi i literatur na Sorbonie. Od lat 60. wykada na uczelniach paryskich: w Sorbonie, Nanterre, Vincennes; w po. lat 80. przeszed do Collge Internationale de Philosophie. Obecnie profesor emerytowany filozofii na Uniwersytecie Paris VIII ora2 Professor of Humanities na Uniwersytecie Kalifornijskim (Irvine). Autor m.in.: Discours, figure, 1971; Driv partir de Marx et Freud, 1973; conomie libidinale, 1974; Instructions paennes, 1977; Au juste, 1979; La condition postmoderne, 1979; Les fins de l'homme, 1981; Le Diffrend, 1983; Tombeau de l'intellectuel et autres papiers, 1984; Le postmoderne expliqu aux enfants, 1986; L'inhumain, 198H; Heidegger et les juifs". Confrence Vim tt Freiburg, 1990; Leons sur l'amiytique de sublime, 1991. Literatura: S. Morawski, Komentarz do kwestii postmodernizmu. Studia Filozoficzne" 191)0, nr 4; K. Wilkoszewska,_/in-Fraic<w Lyclarda pojecie postmodernizmu, w: Przemiany wspczesnej wiadomoci estetycznej: uvkl postmodernizmu, T. Szko (red.), Lublin 1992; A. Zeidler-Janiszewska, O estetyce oporu J.-F. Lyatarda, ibidem; M. Kwiek, Rony i Lyotard. W labiryntach pastmoderny, Pozna 1994.

Jean-Franois Lyotard

Odpowiedf na pytanie: co to jest postmodernizm?

49

ko eksperymentu z funkcjona i s tyczn kpiel. Czytaem, e pewien nowy filozot odkrywa to, co sarn nazywa dziwacznie judeo-chrzecijastwem, chcc dziki temu skoczy z niegodziwociami, o ktre si nas obwinia. Czytaem w pewnym francuskim tygodniku, e niektrym nie podoba si Milk plateaux, gdy pragn oni zosta - zwaszcza w przypadku ksiek filozoficznych obdarowani choby odrobin sensu. Czytaem u pewnego znakomitego historyka, e pisarze i myliciele awangard lat szedziesitych i siedemdziesitych zaprowadzili terror w posugiwaniu si jzykiem i e naley przywrci warunki owocnej debaty, narzucajc intelektualistom wsplny sposb mwienia, waciwy historykom. Czytaem pewnego mtoHego belgijskiego filozofa jzyka, ubolewajcego nad tym, e mys'1 europejska, w obliczu wyzwania rzuconego jej przez mwice ltf TT i<i T*if\Tr iwia trosk o rzeczywisto, e maszyny, paradygmat referencjalny zastpia paradygmatem ad lingwistycznym (mwi si o mowie, pisze si o pisaniu, intertekstualnc) i uwaajcego, i naley7 obecnie przywrci solidne zakorzenienie jzyka w odniesieniu do rzeczywistoci. Czytaem pewnego zdolnego teatrologa, dia ktrego postmodernizm z waciw sobie gr i zmyleniem niewiele liczy si wobec wadzy, zwaszcza wtedy, gdy niespokojna opinia publiczna zachca j do polityki totalitarnego nadzoru w obliczu zagroenia wojn atomow. Czytaem uznanego filozofa, bronicego nowoczesnoci [modernit] przed, jak ich nazywa, neokonserwatystami. Pod sztandarem postmodernizmu chc oni, wedle niego, pozby si nie spenionego jeszcze projektu modernistycznego [moderne], wywodzcego si z Owiecenia, Nawet ostami zwolennicy Aujklantng, jak Popper czy Adorno, byli w stanie, w jego opinii, broni owego projektu tylko w poszczeglnych sferach ycia: w polityce (jeli chodzi o autora Spoeczestwa otwartego) czy w sztuce (jeli chodzi o autora Teorii estetycznej)Jurgen Haber m a l a k wiadomo, o niego tu chodzi) sdzi, e jeli nowoczesno speza na niczym, to stao si tak dlatego, e cao ycia
, J

zostaa rozbita na samodzielne specjalnoci, pozostawione wskiej kompetencji ekspertw, podczas gdy konkretna jednostka przeywa sens pozbawiony wzniosoci" oraz ,,f ,form poz&a\\nrjn~5truktury" nie "jako \\yzwoTn' lecz jako nieskonczon nud, opisan j u przez Baudelaire'a ponad sto lat temu. Idc ladami Albrechta Wellmera, filozofw ma nadziej, e JekarstWt.nato pokawakowanie kultury i jej oddzielenie od ycia wynikn moe jedynie ze zmiany wartoci dowiadczenia" es te rycz ne go J t tore nie zostaje pierwotnie przeoone na sdy smaku", dowiadczenia, ktre wykorzystuje si eksploracyjnie dla objanienia jakiej yciowej sytuacji", to znaczy wwczas, gdy odnoszone jest do yciowych problemw". Dowiadczenie to bowiem wicza si w gr jzykow, ktra nie ma j u nic wsplnego z gr, jak uprawia krytyka", interweniuje w poznawcze objanienia i oczekiwania normatywne", zmienia sposb, w jaki wszystkie te momenty wzajem do siebie odsyaj". Mwic krtko: Habermas da od sztuki i wynikajcego z niej dowiadczenia przerzucenia mostu nad przepaci dzielc dyskurs wiedzy od dyskursu etyki i polityki i otwarcia drogi do jednoci dowiadczenia. Pytanie moje brzmi nastpujco: o jakim rodzaju jednoci marzy Habermas? Czy kres zamierzony przez projekt modernistyczny stanowi socjo-kulturow jedno, w obliczu ktrej wszystkie elementy ycia codziennego i myli odnajd swoje miejsce niczym w organicznej caoci? Czy te moe przejcie, jakie trzeba sobie utorowa pomidzy innorodnymi grami jzykowymi (poznania, etyki i polityki), naley do innego porzdku ni one same? A jeli tak, to jak moliwe jest osignicie ich efektywnej syntezy? Hipoteza pierwsza, pochodzca od Hegla, nie poddaje w wtpliwo dialektycznie total i ujce go dowiadczenia; hipoteza druga blisza jest duchem Krytyce iviadzy sdzenia, lecz jako krytyka wanie, powinna ona podda si surowemu sprawdzianowi, jaki postmodernizm narzuci myli owieceniowej, idei jednorodnego koca historii i idei podmiotu. T wanie krytyk

Jean-Franois Lyotard

Odpowied na pytanie: co to jest postmodernizm?

SI

rozpoczli nie tylko Wittgenstein i Adomo, lecz takie inni, nie tylko francuscy, myliciele, ktrzy nie dostpili zaszczytu, by przeczyta ich profesor Habermas. To przynajmniej chroni ich przed zym stopniem za neokonserwatyzm. \Realizm Postulaty, cytowane przeze mnie na samym pocztku, nie s rwnowane. Mog nawet by ze sob sprzeczne. Jedne stawiane s w imi postmodernizmu, drugie przeciwko niemu. Nie cakiem tym samym jest danie odniesienia (i rzeczywistoci obiektywnej), sensu (i wiarygodnej transcendencji), odbiorcy (i publicznoci), nadawcy (i subiektywnej ekspresji) lub komunikacyjnego konsensusu (i oglnego kodu wymiany, w rodzaju, na przykad, dyskursu historycznego). Istnieje wszelako, w tych wielorakich zaproszeniach do zawieszenia artystycznego eksperymentu, to samo pragnienie adu, jednos'ci, tosamoci, bezpieczestwa, popularnoci (w znaczeniu Offentichkett, otwartoci, jawnoci, upublicznienia")! Artystw i pisarzy naley przywrci na ono wsplnoty, a przynajmniej, po stwierdzeniu jej niedomaga, uczyni ich odpowiedzialnymi za jej uzdrowienie. Istnieje niezbity znak tego wsplnego nastawienia: dla wszystkich tych autorw nie ma nic pilniejszego nad likwidacj dziedzictwa awangard. Na tym w szczeglnoci polega zniecierpliwienie tzw. trans awangardy z mu". Odpowiedzi woskiego krytyka, udzielone ostatnio krytykom franraskim 1 , nie pozostawiaj co do tego adnych wtpliwoci, wli es zajc ze sob rozmaite awangardy, artyci i krytycy czuj si o wiele bezpieczniej w ich uniewanianiu, ni stawiajc im czoo bezporedniej,-^ Mog bowiem przej przez najbardziej cyniczny eklektyzm kierujc si poza czstkowy charakter poprzednich poszukiwa. \ Odwracajc si od nich otwarcie, wystawiliby si na s'miesznosc

Por. A. B. Olivi, La truM-i'anguardia, Il Verri" n. 1-2 (1984), w odpowiedzi Bernardowi Lamarche-Vadet i Michelowi Enric (przyp. tum,).

neoakademizmu. W epoce, w ktrej na scenie historii pojawio si mieszczastwo, salony i akademie mogy przyj na siebie rol czyca i pod pokrywk realizmu nagradza artystw za dobre, malarskie bd literackie, sprawowanie. Jednak kapitalizm jako taki posiada w sobie moc odzwyczaj ni ani znajomych przedmiotw, rl spoecznych i instytucji do tego stopnia, e tak zwane realistyczne" przedstawienia mog przywoywa rzeczywisto jedynie poprzez nostalgi iub omieszenie, bardziej jako powd do cierpie ni do zadowolenia. Klasycyzm wydawa si zakazany w wiecie, w ktrym rzeczywisto jest tak niestabilna, e zamiast dowiadczenia pojawia si badanie i eksperyment. Temat ten znany jest czytelnikom Waltera Benjamina. Naley jednak dokadnie zda sobie spraw z jego rangi. Fotografia nie pojawia si jako wyzwanie rzucone malarstwu z zewntrz, podobnie jak nie byo nim kino wobec literatury narracyjnej. Fotografia stanowia tylko zwieczenie programu porzdkowania tego, co widzialne, wypracowanego przez Quattrocento, podczas gdy kino stanowio tylko ostami krok w spinaniu diachronii w caoci organiczne, co stanowio idea wszystkich wielkich powieci edukacyjnych, poczynajc od XVIII wieku. Fakt, e przemys i maszyny zaczynay zastpowa rzemioso i prac rczn, nie by sam w sobie katastrof, chyba e kto wierzy, i sztuka jest w swej istocie wyrazem genialnej indywidualnoci, wspartej elitarn umiejtnos'ci rzemiosa. Najwaniejsze wyzwanie tkwio w rym, e fotografia i kino potrafiy lepiej i szybciej, w nakadzie o setki tysicy wikszym ni obrazowy i narracyjny realizm, wypeni zadanie, jakie temu ostatniemu przepisa akademizm: obroni wiadomo przed wtpieniem/Fotografia i kino epoki przemysowej winny przewyszy malarstwo i powie, gdy chodzi bdzie o ustalenie % odniesienia do rzeczywistoci, podporzdkowanie go okrelonemu punktowi widzenia, obdarzajcego go rozpoznawalnym znaczeniem, o powtarzalno skadni i leksyki, pozwalajcej odbiorcy na tak szybkie rozszyfrowanie obrazw i sekwencji, by

Si

Jean-Franois Lyotard

Odpowiedf na pytanie: co to jest postmodernizm?

53

bcz kopotw osign on wiadomo zarwno swej tosamoci, jak aprobaty uzyskiwanej od innych, skoro owe struktury obrazw i sekwencji tworz kod d b wszystkich uczestnikw komunikacji. "W ten to sposb pomnaaj si efekty realnoci "' lub, jak to woli, fantazmaty realizmu. ; Jeli malarz i powieciopisarz nie zamierzaj ze swej strony ograniczy si do podtrzymywania (z niewielkim zreszt skutkiem) tego, co istnieje, musza odrzuci tego typu terapeutyczne zajcia.IMusz kwestionowa reguy malowania i opowiadania, jakich nauczyli si od swoich poprzednikw. 'Wkrtce przekonaj si, e s to tylko rodki oszukiwania, kuszenia i uspokajania, przeszkadzajce w mwieniu prawdy". Pod wsplnym . godem malarstwa i literatury dochodzi do bezprecedensowego podziau. Ci, ktrzy odrzuc problematyzacj regu sztuki, pjd drog penych sukcesw karier w masowym konformizmie, przekazujc za pomoc waciwych regu" trwae pragnienie rzeczywistoci wraz z przedmiotami i sytuacjami mogcymi je zaspokoi. Pornografia jest uyciem filmu i fotografii do takich wanie celw. Staje si ona oglnym modelem sztuk obrazu i narracji, ktre nie sprostay wyzwaniu massmediw. /Jeli chodzi o artystw, ktrzy decyduj si zakwestionowa reguy sztuk plastycznych i narracyjnych oraz dzieli si swymi podejrzeniami puszczajc swoje dziea w obieg to trac ni wiarygodno w oczach mionikw spragnionych rzeczywistoci i tosamoci, trac te szans na publicznoci W ten wanie sposb mona przypisa dialektyk awangard wyzwaniu rzuconemu malarstwu i sztuce opowiadania przez realizmy epoki przemysowej i massmediainej. Ready made" Duchampa nie j\est niczym innym, jak tylko aktywnym i parodystycznym oznaczeniem tego staego procesu wyzbywania si zawodu malarza, a nawet artysty. Jak trafnie zauwaa Thierry de Duve, pytanie wspczesnej estetyki nie brzmi j u : co jest pikne?", lecz: co" jest sztuk (i literatur)?" Realizm, ktry zdefiniowa mona jako zamiar uniknicia \ problemw z rzeczywistoci, implikowanych przez sztuk, za-

wsze znajduje si gdzie pomidzy akademizmem i kiczem. [Gdy wadzaj>taje_si parti, realizm i jego neokiasycystyczne uzupenienie triumfuj nad eksperynientatorska awangard, szkalujc j i odmawiajc jej racji istnienia. Konieczne jest takie, by suszne" obrazy, suszne" opowiadania, poprawne formy powoywane do istnienia, wybierane i rozpowszechniane przez parti, znalazy publiczno', ktra potrzebowaaby ich jako waciwego lekarstwa na dowiadczane przez siebie lk i depresj, ^ danie rzeczywistoci, to znaczy jednoci, prostoty, komunikatywnoci itd., nie miao ani tej samej intensywnoci, ani tej samej cigoci w przypadku spoeczestwa niemieckiego midzy wojnami i spoeczestwa rosyjskiego po rewolucji. Tu tkwi rnica pomidzy realizmem hitlerowskim i stalinowskim. / Jakkolwiek by byo, wszelki przedsibrany z pozycji polityczJ nych atak na eksperyment w sztuce jest z gruntu reakcyjny: sd estetyczny mgby jedynie wypowiada si na temat zgodnoci danego dziea z ustanowionymi reguami pikna. Mie troszczc si o to, czy dane dzieo spenia kryteria przedmiotu artystycznego, czy znajdzie jakkolwiek publiczno, akademizm poli- , tyczny ustala i narzuca aprioryczne kryteria pikna, za jednym * . zamachem i raz na zawsze dokonujc wyboru dzie i publicznoci. Kategorie sdu estetycznego rwnayby si wic kategoriom sdu poznawczego. Mwic jzykiem Kanta, oba sdy byyby sdami determinujcymi: najpierw intelekt tworzy poprawne" wyraenie, a nastpnie okazuje si, e tego tylko mona dowiadczy, co pod to wyraenia podpada. Gdy wadz jest nie partia, lecz kagkarfnzwiazanie trans- C awangardowe" lub postmodernistyczne" (w rozumieniu Jenck^' sa) wydaje si stosowniejsze od rozwizania modernistycznego. Eklektyzm to zerowy stopie wspczesnej kultury oglnej: sucha si reggae, oglda westerny, obiad je si u McDonalda, a kolacj w restauracji z kuchni miejscow, uywa si paryskich perfum w Tokio, w Hongkongu urzdza si mieszkania * vw stylu retro, wiedza staje si przedmiotem teleturniejw. (atwo jest znale publiczno dla dzie eklektycznych. Stajc c.

54

Jean-Franois Lyourd

OcJpowied" na pytanie: co to jest postmodernizm?

55

si kiczem, sztuka nakania do nieadu, rzdzcego smakiem" jej mionikw. Artysta, was'cicie! galerii, krytyk i publiczno schlebiaj sobie wzajem W oglnym wszystko jedno", a epoka sprzyja odpreniu. Owym realizmem spoLznaku wszystko jedno" rzdz.,jednak_rjstateczme pienidze^/ pod nieobecno kryteriw estetycznych* moliwe i uyteczne staje si ocenianie wartoci dziea wedle_dochedu;-jaki moe ono przynie. Realizm ten dostosowuje wszystkie tendencje (tak jak kapita dostosowuje wszystkie potrzeby") do warunkw, w ktdrycn" maj one pewna si nabywcz. Jeli chodzi o smak, to nie wymaga sj .nadmiernej .delikatnoci od kogo, kto spekuluje lub oddaje si wycznie rozrywkom. Artystyczne i literackie poszukiwania s wic podwjnie zagroone: z jednej strony przez polityk kulturalna", z drugiej strony przez rynek sztuki i literatur)'. Rady pynce to z jednej, to z drugiej strony, sprowadzaj si do tego, by tworzy dziea, ktre odnosz si do problemw j u istniejcych w oczach publicznoci, do ktrej s kierowane, dziea tak wykonane (^waciwie skonstruowane"), by publiczno nie miaa kopotw z rozpoznaniem, o co w nich chodzi, na czym polega ich sens, by moga wiadomie wyrazi na nie zgod lub je odrzuci, a nawet, jeli to moliwe, wycign z akceptowanych dzie niejakie korzyci. Wznioso i awangarda Przedstawiona wyej interpretacja relacji midzy sztukami technicznej reprodukcji oraz sztukami piknymi i literatur jest zasadniczo trafna, cho pozostaje z pewnoci zbyt socjologizujca i historycyzujca, a wic jednostronna. Przechodzc do porzdku dziennego nad niedomwieniami pozostawionymi przez Benjamina i Adorna, naley przypomnie, < e nauka i przemys nie bardziej s wolne od podejrze dotyczcych natury rzeczywistoci ni sztuka i pisarstwo. Kto mylaby inaczej, opowiadaby si za nadmiernie humanistyczn ide mefis-

tofelicznego funkcjonalizmu nauk i technologii. Nie sposb j u dzi negowa dominacji techno-nauki, czyli masowego podporzdkowywania wypowiedzi poznawczych celowoci najlepszego moliwego wykonania [performance], stanowicej kryterium techniczne. Jednak przemys i mechanizacja, zwaszcza wtedy, gdy wkraczaj w sfer tradycyjnie zarezerwowan dla artysty, przynosz ze sob take co wicej ni efekty wadzy. Przedmioty i myli zwizane z wiedz naukow i ekonomi kapitalistyczn przenosz ze sob jedn z regu gwarantujcych ich istnienie, regu, zgodnie z ktr rzeczywisto istnieje o tyle, o ile zostaje potwierdzona poprzez zgod partnerw co do poznania i dziaania. Regua ta posiada wakie konsekwencje. Jest pitnem odcis'nitym na polityce uczonego i zarzdzajcego kapitaem przez swego rodzaju ucieczk rzeczywistoci poza sfer metafizycznej, religijnej i politycznej pewnoci, ktr umys zdawa si ongi posiada. Wycofanie to jest konieczne dla narodzin nauki i kapitalizmu. Tak jak nie istniaaby fizyka bez wtpliwoci wobec Arystotclesowskiej nauki o ruchu, tak nie istniaby przemys bez odrzucenia korporacjonizmu, merkantylizmu i fizjokratyzmu. nowoczesno, niezalenie od epoki, nie moe nigdy istnie bez naruszania przekona i bez odkrycia odrealnienia [pen de * realit rzeczywistoci, zwizanego z odkryciem rzeczywistoci innego rodzaju. t _ Co oznacza owo odrealnienie", gdy zrezygnujemy z czysto historycznych interpretacji? Wida tu wyrane pokrewiestwa z rym, co Nietzsche okrela jako nihilizm. O wiele jednak r wczeniejsz odmian Nietzscheanskicgo perspektywizmu dostrzegam w Karnowskim temacie wzniosoci. W szczeglnoci za uwaam, e to wanie w estetyce wzniosoci sztuka wsp- r czesna (cznie z literatur) odnajduje swj rozmach, za logika awangard - swoje aksjomaty. Wzniose odczucie, bdce jednoczenie odczuciem wznios^ " oci, jest, wedle Kanta, afektem silnym i dwuznacznym: niesie ze sob jednoczenie przyjemno i bl. Co wicej: przyjem-

56

Jean-Fnutois Lyotmd

Odpowiedi ni pytanie; co to jest postmodernizm?

no wynika tu z blu. W tradycji filozofii podmiotu, wywodzcej si od w. Augustyna i Kartezjusza, a przez Kanta waciwie nie naruszonej, sprzeczno ta, nazywana przez niektrych nerwic lub masochizmem, rozwija si jako konflikt pomidzy wadzami podmiotu; whdz^jiojmgwania czego i wadz przedstawiania" tego czego/JPoznania zachodzi wwczas, gdy wypowied jest zrozumiaa, aoHpw dajce jej poszczeglne przypadki1' mog by wyprowadzone z dowiadczenia.- ; ( Z j j i ekne rn t m a my do czynienia wwczas, gdy poszczeglny ' przypadek" (dzieo sztuki), dostpny zmysom bez porednictwa pojcia, wywouje odczucie bezinteresownej przyjemnoci i odwouje si do zasady zgody powszechnej (ktra niekoniecznie musi by osignita). Tak wic to smak potwierdza, e zgodno pomidzy zdolnoci pojmowania i zdolnoci przedstawiania przedmiotu odpowiadajcego pojciu, zgodno nieokrelona i pozbawiona regu, stojca wedug Kanta u podstaw sdu refleksyjnego, moe by dowiadczana jako przyjemno.,i Wzniosog jest odczuciem cakiem innego rodzaju. Ma ona miejsce tam, gdzie wyobrania odmawia przedstawienia przedmiotu, ktry mgby, przynajmniej teoretycznie, uzgodni si z pojciem. Posiadamy ide wiata (caoci tego, co istnieje), nic potrafimy jednak poda jej przykadu. Posiadamy ide tego, co proste (nie-rozkadalne), nie potrafimy jednak jej zilustrowa odpowiednim przedmiotem zmysowym, stanowicym jej konkretny przypadek. Moemy poj to, co nieskoczenie wielkie i potne, lecz jakakolwiek prba przedstawienia przedmiotu, ktry mgby t wielko 1 i potg unaoczni ', wydaje nam si bolenie nieadekwatna. Idee, ktrych nie sposb przedstawi, nie dostarczaj adnej wiedzy o rzeczywistoci (lub dowiadczeniu), uniemoliwiaj swobodn zgod wadz umysu, dziki ktrej pojawia si poczucie pikna, nie dopuszczaj do wytworzenia i utrwalenia smaku. Mona je okreli jako nieprzedstawialn..' Modernistyczn bd nazywa tak sztuk, ktra powica swe procedury (,,petit technique", jak mawia Diderot) przed-

stawianiu taktu, e istnieje co nicprzedstawialnego. Uwidoczco, co mona pojc, a czego me mona ani mc, ze istnieje istnieje cos, zobaczy, ani uwidoczni: oto stawka modernistycznego malar^_*J stwa. Jak jednak uwidoczni to, e istnieje co, czego nie mona zobaczy? Sam Kant podsuwa tu rozwizanie, okrelajc bezjoremno, nieobecno formy jako moliwy wskanik nieprzedsta- wialnego. Powiada te o pustej abstrakcji, ktrej dowiadcza wyobrania poszukujca przedstawienia nieskoczonoci (kolejne nieprzedstawialne). e jest ona, jako przedstawienie nieskoczonoci, swym negatywnym przedstawieniem. Cytuje te przykazanie Nie bdziesz czyni adnej rzeby ani adnego obrazu" \Wj 20, 4] jako najbardziej wzniosy ustp biblijny w tym znaczeniu, e zakazuje on wszelkiego przedstawiania Absolutu. Niewiele mona doda do tych uwag, szkicujc estetyk malarstwa wzniosego: jako malarstwo, bdzie ono oczywicie co przedstawia", aczkolwiek tylko negatywnie. Uniknie wic figuralizacji lub reprezentacji i pozostanie biae" jak jeden z kwadratw Malewicza; bdzie uwidacznia, uniemoliwiajc widzenie; bdzie sprawia przyjemno, wywoujc bl. W instrukcjach tych rozpozna mona aksjomaty malarskich awangard w tej mierze, w jakiej powicay si one tworzeniom aluzji do nieprzedstawialnego poprzez widzialne przedstawienia. Systemy racji, w imi ktrych, lub za pomoc ktrych. Zadanie to mogo by przeprowadzone i usprawiedliwione, zasuguj na najwiksz uwag, cho nie mogyby one powsta bez woania o wznioso, tyle je uprawomocniajcego, co maskujcego. Pozostaj one bowiem niewytumaczalne bez odwoania do zaoonej w Karnowskiej filozofii wzniosoci niewsp miernoci pomidzy rzeczywistoci i pojciem. Nie zamierzam tu szczegowo analizowa sposobu, w jaki rozmaite awangardy, by tak rzec, poniyy rzeczywisto i odmwiy jej racji, zajmujc si technikami obrazowania, stanowicymi rodki jej uwiarygodniania. Odcie, rysunek, mieszanie barw, perspektywa linearna, rodzaj podoa i narzdzia, faktura", sposb wystawienia, muzeum: awangardy nie prze-

Jean-Fnwob Lyotord

Odpowiedz na pytanie: co to jest postmodernizm?

Vi

staj ujawnia sztucznoci przedstawiania, ktre, podporzdkowujc mylenie spojrzeniu, odwraca je od nieprzedstawialnego. Jeli Habermas, podobnie jak Marcuse, rozumie ten wysiek odrealniania jako jeden z apektw (represyjnego) odwzniolenia, charakteryzujcego awangard, to wynika to std, e miesza on Kantowsk wznioso z Freudowsk sublimacj, uznajc j za jedyn moliw estetyk pikna. Postmodernizm Czym wic jest postmodernizm?, Jakie miejsce zajmuje, lub jakiego nie zajmuje, w tej-zawrotnej pracy kwestionowania regu obrazu i opowiadania?"}st z pewnoci czci modernizmu. Cokolwiek odziedziczono, choby po dniu wczorajszym (n!u'uo, modo, jak pisa Petroniusz), naley to zakwestionowa. Jakiej przestrzeni rzuca wyzwanie Czanne? Impresjonistycznej. Jakim przedmiotom rzucaj wyzwanie Picasso i Braque? Czanne'owskm. Z czym zrywa Duchamp w roku 1912? Z koniecznoci tworzenia obrazu, nawet obrazu kubistycznego. Z kolei Buren idzie dalej jeszcze ni Ducbamp i kwestionuje miejsce prezentacji dziea. Ze zdumiewajcym przyspieszeniem pokolenia" wpadaj na siebie. Dzieo moe by modernistyczne, o ile wczeniej byo postmodernistyczne, Tak" rozumiany postmodernizm rie jest modernizmem u swrcgo kresu, lecz w momencie narodzin, ktry wci si powtarza. Nie chciabym jednak pozosta przy tym nieco mechanicznym uyciu sowa. Jeli to prawda, e modernizm rozwija si w oderwaniu od rzeczywistoci i wedug wzniosej relacji miedzy tym, co przedstawiane i tym, co pojmowane, to mona w tej relacji wyrni, mwic jzykiem muzyki, dwie tonacje () [modes]. Akcent mona pooy na bezsilno wadzy przedstawiania, na nostalgie za obecnoci, dowiadczan przez czowieka, na ciemn i jaow wol, ktra mimo wszystko nim /~) powoduje. Ale te akcent mona pooy: po pierwsz*, na si ^S wadzy pojmowania, na jej, by tak rzec, nieludzko" (ktrej

da Apollinaire od nowoczesnych artystw), jako e nie jest spraw naszego rozumu, czy ludzka zmysowo lub wyobrania ponafi, czy te nie potrafi dopasowa si do tego, do czego si odnosi; po drugie za, na pomnoenie istnienia i rado czerpan z wynalezienia nowych, malarskich bd literackich, regu gry. By moe sens tego, co powiedziaem, najlepiej wyrazi nieco karykaturalne rozstawienie kilku nazwisk na szachownicy awangardowej historii. Po stronie melancholii: niemieccy ekspresjonici. Po stronie novaio; Braque i Picasso. Z jednej strony Malewicz; z drugiej El Lissitzky. Z jednej Chirico, z drugiej Duchamp. Te dwie tonacje dzieli nieuchwytna rnica: mog one czsto wystpowa obok siebie w jednym dziele, trudne do oddzielenia, a jednak stanowice wiadectwo pornienia [diffrend] midzy tsknot i prb, na ktre skazana jest nasza myl. Zarwno dzieo Prousta, jak dzieo Joyce'a czyni aluzj do tego, co nie pozwala si uobecni. Aluzja, na ktr zwrci ostatnio moj uwag Paolo Fabbri, jest prawdopodobnie niezbywalnym rodkiem wyrazu dzie przynalecych do estetyki wzniosoci. U Prousta tym, do czego aluzja odsya, i co stanowi jednoczenie o jej cenie, jest tosamo wiadomoci, padajca upem nadmiaru czasu. U Joyce'a jednak aluzja odsya do tosamoci pisania, padajcej upem nadmiaru ksiek i literatury. Proust odsya do nieprzedstawialnego za pomoc jzyka nienaruszonego skadniowo i leksykalnie, za pomoc praktyki , pisarskiej, ktra dziki swym rozlicznym technikom przynaley jeszcze do gatunku powieciowego. Instytucja literacka, do ktrej za porednictwem Balzaka i Flauberta nawizuje Proust, zostaje oczywicie przeksztacona, skoro bohater nie jest ju osob, lecz wewntrzn wiadomoci czasu, skoro diachroniczno opowiadania, nadszarpnita j u przez Flauberta, zostaje ponownie sproblemaryzowana przez wybr strategii narracyjnej. Mimo to jedno dziea, odyseja tej wiadomoci, nawet jeli jest ona odraczana z rozdziau na rozdzia, nie zostaje zakcona: tosamo praktyki pisarskiej umieszczonej w nieskoczo-

60

Jein-Francois Lyottrd

Odpowiedt ai pytanie; co to jest postmodermztn?

bi

nym labiryncie narracji wystarcza do oznaczenia jednoci, ktdr mona porwna z jednoci Fenomenologii ducha. Joyce pozwala ujawni si nieprzedstawialnemu w samej praktyce pisarskiej, w jej warstwie znaczcej. Caa gama dostpnych technik narracyjnych i stylistycznych zostaje tu wygrana bez troski o jedno caoci, wyprbowywane s te cakiem nowe techniki. Gramatyka i sownik jzyka literackiego nie s j u traktowane jako cos' danego z gry, lecz jako swego rodzaju akademizmy, rytuay zrodzone (jak powiedziaby Nietzsche) z pobonoci, uniemoliwiajcej aluzj do nirprzedstawialnego. Na rym polega wic pornienie: ^sjtejyJia_mpdcjnjstycz,na jest estetyk wzniosoci, aczkolwiek pen nostalgii; pozwala ona bowiem czyni aluzj do nieprzedstawiatnego jedynie pod postaci nieobecnej treci, podczas "gdy "forma, dziki jej rozpozna wal nej__5oisj^, _wdajs^ymj: i gu pxuwadzi czytelnika lub widza ku przyjemnoci bd pocieszeniu. Odczucia te nie tworz jednak prawdziwego odczucia wzniosoci, ktre jest wewntrzn kombinacj przyjemnoci i blu: przyjemnoci z tego, e rozum wyprzedza wszelkie przedstawienie, blu z powodu nieprzystawalnoci wyobrani i zmysw do pojcia. ,, Postmodernistyczne bdzijwic to co w modernistycznym przedstawieniu odsy.ta_do nieprzedstawialnego; to, co wyrzeka si pocieszenia podsuwanego przez poprawne formy, odr-zuea zgod na smak, umoliwiajcy wsplne dowiadczenie nostalgii za nieosigalnym; to, co poszukuje nowych przedstawie nie po to, by si nimi delektowa, lecz po to, by lepiej odczu istnienie nieprzedstawialnego. Artysta, pisarz postmodernistyczny znajduje si w sytuacji filozofa: tekst, ktry pisze, dzieo, ktre tworzy, z zasady swej nic rzdzi si j u ustanowionymi regua"rm i nlcTnoe by oceniane za pomoc sdu determinujcego, przez zastosowanie powszechnie znanych kategorii do tego wanie tekstu, do tego wanie dziea. Owe kategorie, ow^c reguy s wanie tym, czego dzieo lub tekst poszukuje. Artysta i pisarz pracuj wic bez regu, po to, by ustanowi reguy tego, co zostanie stworzone. Dlatego wanie dzieo i tekst posiadaj

waciwoci zdarzenia, dlatego pojawiaj si one zawsze nazbyt pno dla ich autora, albo te - co wychodzi na jedno - proces ich tworzenia rozpoczyna si zbyt wczenie. Postmodernizm powinien by rozumiany zgodnie z paradoksem czasu przyszego {post) dokonanego (modo). Wydaje mi si, e esej (Montaigne) jest postmodernistyczny, fragment za (Athiineum) modernistyczny. W k o c u niech stanie si jasne, e naley do nas nie tyle dostarczanie rzeczywistoci, co wynajdywanie aluzji do nie dajcego si przedstawi pojmowalnego Nie oczekujmy od tego zadania choby nikego pogodzenia gier jzykowych", pomidzy ktrymi j u Kant (nazywajc je wadzami) dostrzega przepa, zdajc sobie spraw, e jedynie (Heglowskie) zudzenie transcendentalne moe wierzy w scalenie ich w rzeczywist jedno. Wiedzia on jednak take, e cen pacon za to zudzenie jest terror. Wiek XIX i XX obdaroway nas nadmiarem terroru. Do ju pacilimy za tsknot za caoci i jednym, za pojednaniem zmysowoci i pojcia, za przejrzystym i komunikowalnym dowiadczeniem. Pod powszechnym daniem odprenia i uspokojenia sycha pragnienie ponowienia terroru, spenienia fantazmatu wadzy nad rzeczywistoci. Oto odpowied: wypowiedzmy wojn caoci, bdmy wiadkami nieprzedstawialnego, prowadmy ku pornieniom, ocalmy honor imienia. Przeoy Aiicha Pawe Markowski

V-