Kelkaj diplomlaboraoj de niaj studentoj en ISTK, Bydgoszcz, Pollando 1997 - 2007

Enhavo

1 2
3 4 5 6 7 8 9 10 11 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Ariel Myrazi "Albanio je la geografia vidpunkto" Elton Zaimi "Albanio rigardata el la tri ties urboj"
Ereid Dhimitri "La turisma potencialo de la regiono Vlor - Sarand" Erion Lato "La kulturaj monumentoj en Albanio" Ervis anga "La religiaj kredoj en Albanio" Ervis Duro "La kulturaj monumentoj - valoroj de la materia kulturo" Matilda Sokoli "La ripozejoj dum semajnfino en Tirana" Dorina Sadiku "Nataga ekskurso tra Albanio - Grekio - Italio" Fioralba Ceno (Sadiku)"Kulturaj kaj turismecaj valoroj en Norda Albanio" Faela Mezini "La turismeca potencialo de la suda Albanio" Anri Subashi "Muzeologio en Albanio" Arta Kume "La turismecaj aspektoj de Kosovo" Egli Brati "La protektitaj areoj" Enis Rada "La arkeologio en Albanio" Envid Cara "La naciaj parkoj kaj la ties turismeca valoro" Edi Ceno "La lagoj de Albanio" Stela Dhami "La popolaj vestoj de albanoj" Jon Gumeni Edi Pashaj "La kasteloj de Albanio" Gjergji Spaho "Albanoj kaj la ties kulturo inter Oriento kaj Okcidento"

Ariel Myrazi Magistro de AIS 1998 - 2003

Albanio je geografia kaj turismeca vidpunktoj

ENKONDUKO

Albanio, kvankam malgranda lando, havas grandan privilegion posedi irka 450 km da marborda linio, okupante tiel unu el la unuaj lokoj en Mediteraneo proporcie al iaj surfaco kaj loantaro. La granda longeco de la marbordo, se oni bonordigas in racie, estas ja tre grava antakondio por la ekonomia kaj socia evoluo de la lando. i certigas la malfermion de la lando al la ekstera mondo, la cirkuladon de la varoj kaj homoj je grandaj dimensioj kaj unuavice i estas grava faktoro por la progreso kaj la civilizo, aparte en nuntempo, kiam pro tre granda evoluo de turismo, la marbordaj areoj trafiis je redimensiio neniam antae vidita. La albana marbordo sin distingas pro granda varieco de ties geomorfologio kaj naturaj kondioj, pro grandaj naturaj kaj homaj resursoj kaj, unuavice, pro specifaj ekosistemoj. iuj tiuj estas diinintaj la altajn allogajn kaj ripozigajn valorojn rilate iajn grandajn turismajn potencialojn. En nia marbordo oni povas disvolvi preska iujn specojn de turismo, kom encante kun balneara turismo, tiu distra, kultura, sporta kaj is verda masivo, ekologia, ktp. La albana marbordo situas en tiu parto de eropeca Mediteraneo, de kie estas orientiintaj la efaj turismaj retoj regionaj kaj tutmondaj. Turismo, je divulgativa esprimo, nomias alie anka kiel "la solvio de plezuraoj". La albana marbordo reprezentas la naturan turisman regionon individuligitan per la konsistigaj konkretaj elementoj: allogaj, funkciaj, materiaj kaj organizaj. La albana marbordo havas longecon je 427 km, je evolua koeficiento 1. 72. La norda plejparto apartenas al Adriatika maro (273 km)dum en la suda parto al Jonia Maro (154 km). La albana marbordo enerale etendias meridionalece, escepte de ia suda parto ekde la Kapo de Gjuhz (Lango)is Butrinto, kiu etendias Nordokcidento - sudorienten. La albana marbordo estas kvalifikita de multaj kaj unikaj naturaj belecoj. La plej konataj turismaj urboj de la marbordo de Albanio estas: Lezha, Lai, Durrsi, Kavaja, Vlora, Saranda. Tiuj urboj konatias pro ilia alta evoluo de turismo kaj, danke al la bela naturo, ili estas ja perloj de Mediteraneo.

KIE SITUAS ALBANIO

2

Albanio situas en la okcidenta parto de Balkana duoninsulo, sur la orientaj bordoj de la Adriatika Maro kaj Jonia Maro. i havas maksimalan etendion nord - suden 335 km kaj oriento - okcidenten 150 km. i posedas gravan pozicion en Balkanio. Albanio trovias en la vojkrucio inter Okcidento kaj Oriento kaj havas laran elirejon en Mediteraneon, kies baseno estis la lulilo de la pratempa naskio kaj florio eropeca. Albanio limias: Nordoriente kun Montenegro, Kosovo kaj Makedonio. Sudoriente i limias kun Grekio, Adriatika Maro, Jonia Maro kaj kanalo de Otranto, kiu dividas Albanion disde Italio. La albana limo pasas okcidenten de la Goro de Buna, Adriatiko is la Golfo de Ftelia en la Jonia Maro. Tiu limo ne pasas lalonge de la marborda linio, sed ampleksas marbordan zonon je 15 mejloj a 27 780 km2. La entuta longeco de la tatlimo estas 1094 km, el kiuj 657 km estas surterlimo, 316 marlimo, 48 km riverlimo kaj 73 km lagolimo. Ene de tiuj limoj, la surfaco de Albanio estas 28 748 km2.

INFORMAOJ

Albanio estas parlamenta demokratia respubliko. La albana standardo havas rukoloron kaj enhavas nigran aglon dukapan. La loantaro estas 3 100 000. La efurbo estas Tirana kun loantaro 600 000. La valuto nomias "Lek"kaj banknoto estas el 1000, 500, 100, 50, 10, 5 lekoj. La kurzo de la Leko al la usona dolaro estas 1 $ = 146 lekoj. Kredikartoj: American Express, Erocard, Master card, ka. La tatkodo (zipo)estas 355 Kelkaj aliaj prefiksoj (kodoj)de urboj de Albanio estas: Tirana - 04, Durrs - 52, Elbasan - 545, Vlora - 63, Gjirokastra - 726 ka.

Kiel oni povas vojai en Albanion?

La marhavenoj estas: Durrs, Vlora, Saranda. Aerlinioj: aeroporto de Rinas. Surtere: Hani i Hotit (Shkodr), Qafa e Thans (Pogradec), Tushemisht (Pogradec), Kakavij (Gjirokastr), Kapshtic (Kor), Morin (Kuks).

LA PRATEMPAJ SPUROJ

La plej praaj spuroj pri la ekzisto de homo en Albanio (a en la ties teritorio)aperas dum la tempo de Paleolito (malnova tono)je 50 000 jaroj antae. En la tempo de bronzo 3000 - 1100 jaroj anta la nova erao, en la albana teritorio vivis tri grandaj popoloj; grekoj sude, iliroj okcidente kaj trakoj oriente. Albanoj estas la posteuloj de iliroj.

2. Historiaj datoj V - a jarcento anta la nova erao: la unua ilira reo Jaroj 229 - 228 anta la nova erao: La unua milito ilira - romia. 219 - 218 jaro anta la nova erao: La Dua ilira - romia milito. 170 - 167 jaro anta la nova erao: La tria ilira - romia milito Jaro 84 anta la nova erao: La okupado de la ilira tato fare de romianoj. 6 - 9 jaro anta la nova erao: la granda ribelo de ilira popolo kontra romianoj. 395 jaro post la nova erao: la romia imperio disdividias en du partojn, same Ilirio dividiis en sudon kaj nordon. 580 jaro post la nova erao: Inundo de barbaraj popoloj en Balkanion. 630 - 640 jaro post la nova erao: La inundo de la serba kaj kroata popoloj en Balkanion. 1190 jaro post la nova erao: Formio de la unua ilira tato 1380 jaro: la atakoj de osmanoj en albanan teritorion. 1389 jaro post la nova erao: La Batalo en Kosovo - kampo. 1405 jaro de la nova erao: Naskiis Gjergj Kastrioti Sknderbej. 1443 jaro de la nova erao: Sknderbej ricevis la tatpotencon. 1468 jaro de la nova erao: Mortis Sknderbej.
4

1506 jaro de la nova erao: La teritorio de Albanio denove estis okupata de osmanoj. 1912 jaro de la nova erao: Albanio sendependiis. 1913 jaro de la nova erao: La Konferenco de Londono decidis pri la erara divido de la albanaj limoj. 1924 - 1939 jaroj: La registaro de Ahmet Zog, kiu fariis reo en la jaro 1928. 1939 jaro: Okupado de Albanio fare de Italio 1943 jaro: La okupado de Albanio fare de germanoj 1944 jaro: La liberio de Albanio. 1946 jaro: Komunistoj kaptas la tatpotencon ekape kun Enver Hoxha is lia morto en la jaro 1985. 1948 - 1961 jaroj: La kunlaboro de Albanio kun Sovetunio (Rusio) 1961 - 1978 jaroj: Kunlaboro kun inio. 1990 jaro: Ribelo kontra komunismo kaj formio de kelkaj aliaj partioj. 1992 jaro: La unuaj demokratiaj eneralaj balotoj kaj la elekto kiel prezidento de Sali Berisha. 1996 jaro: La eneralaj balotoj sub la regado de Demokratia Partio akompanataj je akuzoj pri falsigado. 1997 jaro: La movioj a ribeloj en sudo de Albanio pro la perdio de mono en la bankrotitaj lumonaj kompanioj (piramidecaj). Sali berisha perdis sian postenon kaj lin anstataigis Rexhep Meidani de la Socialiata Partio. 1998 - 1999 jaroj: Komencio kaj fino de la milito en Kosovo. 2000 jaro: La lokaj balotoj. 2001 jaro: La parlamentaj balotoj.

RELIEFO

La distingaj ecoj de la reliefo en Albanio estas la granda varieco de ia formio, dispecigiteco kaj notindaj malsamecoj inter ties partoj. En la okcidenta oarto perplektias la kampoj kun dorsoj. Interne de Albanio etendias montoj je diversa lateco. Montoj kaj montetoj havas direkton nordo - suden kaj sudo - orienten. Alpoj a la arko "La vico de Korab"havas direkton sudo - orienten. La albana teritorio etendias ekde la marnivelo 2751 m (la monto de Korab). La reliefo de Albanio havas karakteron mont - - montetan kio signifas ke en la albana reliefo dominas la montetoj kaj la montoj. La averaa alteco super la
5

marnileo estas 708 m. Tiu alteco estas duoble ol la averaa alteco de Eropo. La la alteco super la marnivelo oni distingas tri tipoj de reliefoj: malalta, meza kaj alta. 1 La malalta reliefo je alteco 200 m super la marnivelo ampleksasigas 24. 4 % de la surfaco de Albanio. 2 La meza reliefo etendias de la alteco 200m is 1000 m super la marnivelo kaj ampleksigas 48. 1 % de la albana teritorio. 3 La alta reliefo etendias super la alteco de 1000 m kaj ampleksigas 28. 5 % de la teritorio de Albanio. Tiu reliefo konsistas el montoj kaj altebenaoj.

2. LA RIVEROJ KAJ LA LAGOJ DE ALBANIO (la komponentoj de la reliefo)

La albana reliefo konsistas same el la riveroj, , maroj kaj lagoj, kc. 1 La efaj riveroj de Albanio estas: Drini, Buna, Mati, Erzeni, Shkumbini, Semani, kaj Vjosa. 2 La efaj lagoj de Albanio estas: Lago de Ohrid, lago de Shkodra, Granda Prespo kaj malgranda Prespo. Tiuj lagoj dividias la la maiero de ties formio. (tektonika, karsta, glaera, marborda kaj artefarita.) La efaj maroj estas: Adriatika Maro kaj jonia Maro. La Adriatika maro konsistigas golfegon de Mediteraneo enirinta profunden en la Balkanan Duoninsulon je direkto de nordo tra kanalo de otranto, ligita kun Jonia maro. La Jonia Maro etendias inter la suda parto de la duoninsuloj de Balkanio kaj Apeninoj kaj same estas malfermita maro.

La klimato

La klimato de Albanio estas mediteranea. En tiu klimato la vintro estas milda kaj humida, dum la somero estas varmega kaj seka. Albanio etendianta la la bordoj de Adriatika kaj Jonia maroj eniras en la teritorio je mediteranea klimato La averaaj valoroj de la suna radiado balancias de 509 en Kuks is 643 Kkal por cm2 (Sarand). La cirkulado de atmosfero kondiigas la disdonadon de la pluvofaloj dumjare.

4. La ventoj

La ventoj en Albanio sin distingas je ege balanceblaj pro direkto kaj rapideco ilia. Dum la vintro dominantas la ventoj de oriento kaj dum somero dominantas la ventoj de okcidento. En Albanio dominantas kelkaj specoj de ventoj: a)ventetoj b)murlano c)iroko d)juga, kc.

5. Temperaturoj de la aero

La temperaturoj de la aero malpliias de sudo al nordo kaj de okcidento al oriento. La jaraj averaaj temperaturoj balancias de 17. 6 gradusoj Celsius en Sarand is 7 gradusoj Celsius en Vermosh. La plej malvarma monato estas januaro kaj la plej varma estas julio, sed certakaze anka agusto. La maksimumo de la temperaturo de Albanio estas 43. 9 gradusoj Celsius.

6. La pluvofaloj

En Albanio estas sufia kvanto da pluvofaloj. Averae falas 1480 mm jare. Pli da faloj okazas en la montoj en la okcidenta parto de Alpoj, same en la centra kaj suda montara regiono. Malpli da faloj okazas en la intermontaj kampoj kaj en abismokampoj kaj efe dum la malvarma duono de la jaro, is 60 - 80 % de la jara kvanto. La plej humida sezono estas la vintro kaj parte la atuno, dum la somero estas seka. Dum la varma parto de la jaro falas 3 - 14 % de la jara kvanto. La plej humidaj monatoj estas la novembro kaj decembro dum plej sekaj estas julio kaj agusto. La plejparto de la faloj okazas je formo de pluvofalo, neas nur en la montaro kaj rare en la malaltejoj, dum la hajlo falas plie dum la malvarma duono de la jaro kaj je komencio de la somero.

7. La reliefo - unu el faktoroj por formio de la klimato

La reliefo estas unu el la faktoroj en la formio kaj karakterizaoj de la klimato. Tio okazas ar la transpaso de iu formo de reliefo al la alia akompanatas je anioj de temperaturo, de kvantoj de pluvofaloj kaj rapideco de la ventoj. La dispecigiteco de la reliefo kaj la varieco de la ties formoj aliflanke kondiigas la notindajn klimatajn aniojn je kurtaj distancoj formante aron de mikroklimatoj.

8. La maroj

Anka tiuj estas faktoroj por la mildio de la temperaturoj rilate la lokan cirkuladon de la atmosfero, samkiel la pliion de la humiditeco de la aero.

9. La Herbaro

La granda multvarieco de la klimataj kondioj kaj teroj, faris Albanion unu el plej riaj landoj je herbospecoj. En Albanio kreskias 3200 specoj de herboj, konsistigantaj 29 % de la tuta flaro de la Eropa kontinento. Kvankam Albanio okupas nur 1/50 de la surfaco de Balkanio en ia teritorio trovias 47 % de iuj specoj de la Duoninsulo. Okcidente de tiu linio la herbaro estas tute mediteranea (dunoj kaj arbustoj je eterna verdeco)kiu kune kun la specoj adriatikaj kaj grekaj konsistigas 35 % de la flaro. La arbustoj kaj falfoliaj arboj kiel fago, kverko kaj subkarstaj pinoj konsistigas 65 % de la tuta flaro de Albanio. La herbaro de Albanio estas ria anka je endemiaj herboj kiuj konsistigas je 1 % de la tuta flaro. Pro montara reliefo la herbaro estas lokita sur la etaoj. De la maro oni distingas tiujn i etaojn: etao de mediteraneaj arbustoj, de kverkoj, fagoj kaj pinoj samkiel la etao de la alpaj patejoj. La mediteraneaj arbustoj atingas is 400 m norde kaj 800 m sude. En la malsupra parto kreskias arbustoj je provizora verdeco, formantaj malaltan kaj densan arbaron.

La etendio kaj la formio de la tereno de la albana marbordo

Albanio akvias de du maroj: Adriatika maro kaj Jonia maro. Je unua rigardo de la albana marbordo okulfrapas en i du tipoj: La malalta sabla kaj laguna marbordo de Adriatiko kaj alta kaj tonega marbordo kun abismoj de Jonio. 1. La Adriatika marbordo

La Adriatika marbordo longas je 350 km kaj enerale estas malalta, kun lagunoj kaj multaj plaoj. i havas meridianan direkton nordo - suden kaj estas malvarma maro. Averae la temperaturoj de februaro atingas de 7 gradusoj Celsius is 14 gradusoj Celsius dum en agusto de 24 gradusoj Celsius is 25 gradusoj Celsius. La akvoj de Adriatiko sin distingas pro sia travidebleco kaj pureco. 2. La Jonia marbordo

La Jonia marbordo longas je 170 km, estas alta kaj tonega. La marborda linio ne estas tre rompita. i havas multajn golfojn, grotojn kaj plaojn. i estas maro pli varma ol tiu de Adriatiko kaj la temperaturoj movias de 14 gradusoj Celsius is 25 gradusoj Celsius en agusto. Samtiel, anka la Jonia maro sin distingas pro akcentita travidebleco kaj tonetaj plaoj.

2 La sektoro Buna - Shngjin

Tiu sektoro longas je 15 km, havas oriention nordo - okcidenten. la marborda reliefo reperezentias de la Delto de Buna kaj la bordo Rama kaj Hetjeu. La plao de Velipoja havas longecon 300 m kaj lareco 10 m. Tiu plao konsistigas unu el la plej grandaj plaoj. La sablo de tiu plao enhavas rian jodion kaj aliajn mineralojn kuracigajn kaj radioaktivajn. Tiu loko kaj mem la marbordo estas nutrita senese de la inertaj alportaoj de Buna. Tiuj alporta oj ellaborigite de maro anstataias de marbordaj fluksoj je direkto de Velipoja kie la ago de vento estas translokigante ilin lalonge de la deklivo de Renc, kie i estas forminte la altan sablan bordon Rana e Hedhur. (etita Sablo)

2. 1 Vlor (Malvarma Akvo) - Sarand

Tiu estas unu el la sektoroj kun altaj kaj krutaj bordoj, tonegaj pintoj kaj tonetaj plaoj, formiintaj en la goroj de la efaj montaraj torentoj kiel la plaoj de Orikum kaj Pashaliman en la goro de Torento de Dukat. La plaoj de Dhrmi, Specile, Qeparo kaj Borsh estas la plej grandaj plaoj de Jonia maro. La plao de Borsh estas unu el la plej grandaj plaoj lalonge de la Jonia maro formiinta en la goro de la rivero de Borsh. iuj tiuj plaoj havas deponajn konusojn, kies grandeco dependas de la kvanto alportata de la respektivaj torentoj. La plej multaj altaj bordoj je 30 - 50 m kaj krutaj estas formiintaj en (Jurasik - Kretaku)dum la plej malaltaj estas formioj terigenaj (argilaj, sablaj). same, estas anka bordoj ne aktivaj kiuj trovias kelkaj metroj for de la kontakto al la maro.

2. 2 Sektoro Shngjin - Golfo de Vlora Tiu sektoro okupas 2/3 de la marborda linio de Adriatiko kaj sin distingas pro ia granda varieco morfologia kaj dinamika. Multaj kaj rapidaj anioj en tiu sektoro de la marborda linio estas kondi itaj de la malprofundeco de la maro pro multaj alportaoj de riveroj, de devojio de direkto de okcidentaj kaj nordokcidentaj ventoj, same de la intenseco de ondado. i tie trovias belaj plaoj kun multaj lagunoj, dunoj, kapoj kaj grandaj golfoj.
9

2. 3 Sektoro Sarand - Kapo de Stillos

Tiu sektoro sin distingas tuje de la alia parto de Jonia albana marbordo pro direkto nordo - suden paralele al la direkto de la strukturoj kaj pro ia deveno. Tiu sektoro estas malgresiva (ingresiva)t. e. estas formiinta sekve de la cedaoj kaj inundoj fare de maro en la iaj plej malaltaj partoj. Estas malforta evoluio de tiuj bordoj pro kunvivado ilia kun la maro, pro manko de tonetaj plaoj kaj aparte pro multaj efikoj arkeologiaj, kiuj hodiau trovias kelkaj metroj sub la maro.

2. 4. Sektoro Borsh - Lukov

Tiu sektoro inkluzivas 4 ruralajn centrojn, Borsh, Piqeras, Sosaj kaj Lukov, kiuj konsistigas unu el la perloj de la marborda zono ne nur de nia lando sed anka pli vaste. i tie estas plaoj je tonetoj, je blanka kaj malmilda sablo, ek kiuj nur la Kampo de Borsh havas longecon je 3.2 km kun bordetoj kaj kelkaj malgrandaj oazoj. Tiu zono, kromalie, povas servi anka por la efaj celoj de la aranado de la turismaj aktivecoj. La temperaturoj atingas 17. 6 gradusoj Celsius jare kaj 24 gradusoj Celsius en agusto kaj is 10. 3 gradusoj Celsius februare.

2. 5. La golfo de Kakomeja

i trovias norde - nordoriente de la duoninsulo de Qefal kaj eniras irka 550 m enen de la tero je longeco irka 2 km. La lineara bordo de la golfo estas malalta, kun bona sableca plao je blanka kaj malmola sablo. Dum la nordaj bordoj estas tonegaj kaj krutaj kun alteco de la tonego is 15 m. La dario de la golfo al la tero estas kampo irka 15 ha taga por la helpaj aktivecoj je funkcio al turismo. enerale la bordoj kaj montaj fac oj estas vestitaj per arbustoj kaj parte per arbaroj kun tipa mediteranea vegetacio formante belan kaj tre densan kronon. La golfo rezervigas anka apartan bio - mikroklimaton. La norda bordo estas vestita per raraj veproj kaj ege pli profunda ol tiu de sudo. Tiu golfo sin distingas pro ia granda profundeco, kiu mildias tuje. La nordan kontinuecon de la bordo konsistigas 2 tipaj sablaj malvastaj plaoj, aniantaj de 2 - 5 km lareco kaj 3 km longeco kune. Ili dividias inter si per la malgranda kapo. Interne disvolvias arbaro preska ne tuita. i tie trovias akvofonto je tre malvarma akvo. En la Goro de Kakomeja trovias anka du monaejoj je historia valoro kaj el la plej

10

malnovaj. Ili havas raran belecon kiu ne preterpasas dum la vizitoj de fremdaj kaj enlandaj turistoj. La monaejoj estas tiu de Sankta Marija kaj tiu de Sankta Vasia.

2. 6. La Golfo de Saranda

i estas unu el plej grandaj kaj plej belaj de la Jonia marbordo, formianta inter la Kapo de Denta sude kaj Kapo de Plava nordokcidente. i havas la formon de arko kaj eniras en la teron irka 1 km. Tiu golfo kun la Kapo de Denta sude estas konata per la nomo "Rua Nazo". La bordoj estas tonegaj kaj la profundeco tre granda. La akvo estas sufie malvarma. i havas miraklan sunlevion kaj sunsubion kio pliigas al i la turismecajn valorojn. Tiu golfo estas ria je sportaj kaj ripozigaj medioj por multaj turistoj. Apud la golfo trovias vilao kun karakterizaoj de folkloro je specifaj muzikiloj kaj kanzonoj polifoniaj, same je tipaj reprezentantaj kostumoj iliaj. Malnova urbeto nomita "Onheizm"estas samkiel la 12 unuaj urbetoj de la provinco de Epiro.

2. 7. Ksamilo (La Golfo de Tetrania)

Pro la karaktero mem de la marbordo, la apartaj kaj atentaj valoroj iaj, ekzistas multaj eblecoj por disvolvi la turismon tie. En tiu sektoro inkluzivias la zono de Kapo de Shkalla is Kapo de Mertesa norde. la marbordo estas je tipo abraziva kun karaktera agado forminta bordetojn, grandaj fendaojn is la grotoj kiel tiu de monaejo. La Kapo de Shkalla de la marborda linio starias je formo de tranilo kun bordeto abraziva, alta is 144 m. Anka Ksamilo estas tre bela turismeca zono, vestita per raraj naturaj veproj. Je la elirejo de ia ekstremo surmaren, trovias tonego ene de akvo 25 m for de la marborda linio. irka 3 km okcidente de la Kapo de Mertesa trovias blanka domo. irka 1 km trovias la monaejo de Sankta Gjergj kiu menciatas pro ties tre praa historio. Same i tie trovias anka 4 superakvaj tonoj irka 150 m for de la marbordo kaj kelkaj aliaj subakvaj. Ksamilo konsistigas unu el la perloj de la albana naturo kun iuj ele mentojn por turismaj celoj. 2. 8. Sektoro Butrinto - Plav (a Golfo de Butrinto)

En tiu i sektoro, kiel hidrografia, natura, urbano - historia objekto, sin distingas je turismeca funkcio la lagoj de Butrinto, kelkaj valoj, lagunaj sektoroj kaj irka ili anka la Golfo de Butrinto. La lago de Butrinto situas irka 7. 5 km sudoriente de la golfo de Saranda je surfaco 26 km . La okcidentaj lagaj bordoj estas montetaj kaj falas je granda oblikveco en la lagon.
2

11

2. 9

La Kapo de Stilo

La Kapo de Stillo komencias kun la Golfo de Ftelia en la plej suda ekstremo de la Jonia Marbordo. i eniras internen de la kontinento je etendio 15 km, longias direkte al la oriento irka 700 - 800 m, poste turnias suden je longeco 550 m. La enireja lareco estas irka 235 m. La bordoj de la golfo estas kalko - tonegaj altaj kaj la ondoj de la maro estas kreintaj krutajn abismojn. En la orienta parto de la golfo trovias monta torento kiu estas unu el plej apartaj je ekzistosenco. e la enirejo de la golfo trovias la tonega insulo je longeco 250 m kaj lareco 100 m. La Kapo de Stillo estas la plej suda kapo de Albanio eliranta en la maron per elrompebla linio. i estas tonega kaj forirante de la bordo i formas rondan pinton 268.7 m super la marnivelo. i same ofertas kelkajn tonegajn plaojn. i tie irka je distanco de 925 m trovias la insulo de Silo. La insulo estas tonega kaj parte vestita per arbustoj etendiantaj paralele al la bordo.

2. 10 Butrinto

Butrinto trovias je 19 km sude de Saranda sur alta monteto irkaita de tri flankoj de la akvo. irka 25 jarcentoj, tiu antikva, el la plej malnovaj kaj belaj urbo floriis. La komencioj povas rimarkati ekde la Tempo de Fero. En la kvina jarcento anta la nova erao Butrinto ricevas la formon de malria antikva urbo sed el la plej fortifikitaj en Epiro. La irkaigaj muregoj havas sian planimetrion kaj konstruteknikon. La arkeo logiaj fosadoj estas evidentigintaj miraklajn monumentojn aritekturajn kiuj allogas hodia multajn vizitantojn kiel: la teatro de la urbo, la irkaigaj muregoj, paleokristana aritekturo el la VI jc anta la nova erao. Skulptaoj kiel: La Diino de Butrinto, la kapo de Zeso, Agusto, la statuo de la batalanto de Ateno, la pordegoj de leonoj, multaj scenoj kaj la ununura turo malkovrita en nia lando, halego kun multkoloraj mozaikoj je dimensioj 10. 15 X 3. 70. Multaj objektoj el la iutaga uzado kiel: laboriloj, ornamaoj, ringoj, orelringoj, medalionoj, kc. Butrinto estas unu el perloj de la tuta marborda linio de Albanio kiu ravigas vin per iuj tiuj belecoj neniam videblaj, komencante de la Mezepoko is nuntempo.

INFORMACIO PRI LA NATURAJ KAJ EKOLOGIAJ KONDIOJ DE LA LAGUNOJ

La laguno de Vilun

i trovias en la norda regiono de la Albana Adriatiko kaj konsistigas la plej nordan lagunon. i trovias oriente de Buna kaj tute proksime al la plao de Velipoja. Rezulte de ia pozicio, oni povas diri ke Vilun trovias en areo je turismecaj interesoj kiel estas tiu de
12

Velipoja, kiu estas klasifikita kiel taga zono por disvolvii mezan klason de turismo kaj estas konsiderata kiel pura ekologisence zono. La laguno de Vilun kovras surfacon je 150 ha. i estas plata laguno komunikianta kun la maro per natura kanalo. La regionoj irka i estas vestitaj per mediteranea herbaro samkiel per higrofila herbaro je tipo de marejoj. La fano en la laguno de Vilun estas tre interesa. La laguno estas ria je birdoj diverspecaj kaj aparte je vagantaj birdoj kiuj sin establas i tie je kolonioj. i estas ria same je reptiloj inter kiuj oni povas renkonti e venenajn serpentojn (la viperon kun punktoj). El mamuloj estas menciinda la ekzisto de la alupo kun pelto. La akvaro estas ria je multvaria fiaro. En tiu laguno trovias anka la rezervejo de fioj, la rezervejo de asado, kiu estas rezervejo je tipo A kaj estas kovrita de pinoj kaj mediteraneaj arbustoj. La ekologiaj kondioj de la laguno estas bonaj kaj la laguno ne havas problemojn je poluado, ar mankas apude de i, poluigaj fontoj. Ni povas diri ke la laguno de Vilun estas tre alloga zono, trovianta apud la plao de Velipojo. i povas ekspluatati de turistoj anka por turismaj celoj.

La lagunoj de Lezha

La regiono de Lezha estas ria je tiaj naturaj objektoj kiuj reprezentas kompleksajn valorojn. Analizante tiujn lagunojn komence ni mencios Kenalo - n. La laguno de Kenalo trovias inter la urbo de Lezha kaj tiu de Shngjin (Sankta Gjin). i estas poziciigita unuflanke de maro kaj aliflanke de la kruta deklivo de Renc. Kenalo trovianta apud la plao de Sankta Gjin, do en interesa areo je antakondioj por turismo , havas ekologiajn problemojn sekve de rekta defluigo de nigraj akvoj de urbo de Sankta Gjin en la akvaron de la laguno, tre erara kaj danera praktiko. Sekve, estas okazintaj detruo de ekologia ekvilibro kaj multaj damaoj al la fano kaj flaro. Cele al protektado de la laguno oni nepre devas interrompigi la defluejon de la nigraj akvoj en in. Du aliaj lagunoj estas Ceka, 235 ha kaj Merxhani 77 ha. Tiuj lagunoj estas poziciigitaj apud la malsupra enfluejo de la rivero Drin kaj trovias en tre bona areo je naturaj kondioj kaj statistikoj. Tiuj du lagunoj estas malprofundaj atingantaj maksimalan profundecon je 1/5 m. La lagunoj estas irkaitaj je tipa herbaro higrofila de la marejoj. Apud tiuj lagunoj trovias du asadrerezervejoj kiaj estas la rezervejo de Vain, etendianta okcidente de la laguno de Ceka kaj la rezervejo de Kuna, etendianta en la norda parto de la laguno de Merxhan. i en si konsistigas sablan insulon je surfaco 125 ha dekstre de la delto de Drin kaj dividias per naturaj kanaloj kun la laguno de Merxhan. La insulo de Kuna estas kovrita per densa mediteranea arbaro kiu okupas eneralan surfacon je 150 ha. Dominantas la mediteraneaj arbustoj je eterna verdeco je tipo de makioj kiel altaj arboj.

13

En tiu herbaro interplektias lianoj kiuj malfaciligas la iradon tra la arbaro. La rezervejo de Kuna inkluzivias en la speco A, dum tiu de Vain en la speco B kaj estas karakterizita je simila herbaro al la rezervejo de Kuna. En tiuj rezervejoj samkiel irka la lagunoj trovias granda nombro de la akvaj birdoj kaj reptiloj. Estas sufie diri ke la lagunoj de Lezha konsistigas la plejparton de la asadzono de birdoj en Albanio. Koncerne la ekologiajn kondiojn oni povas diri ke is nun tiuj lagunoj estas puraj kaj plenumas la postulojn de turistoj.

La Laguno de Patok

Tiu laguno estas poziciigita inter la malsupraj enfluejoj de riveroj Mat kaj Ishm. i ligias kaj komunikias kun la maro per du naturaj kanaloj. La herbaro en tiu laguno estas reprezentata de higrofila herbaro samkiel de mediteraneaj arbustoj. Rilate la fanon i reprezentias similforme kun la lagunoj de Lezha. Apud la laguno trovias la rezervejo de Fushkuqe (Rua kampo), en la suda parto, kiu estas je tipo A kaj estas kovrita per herbaro je tipo de marejoj. Rilate la ekologiaj n kondiojn, la laguno de Patok bedarinde reprezentas la plej poluitan lagunon de Adriatika maro. Tion kazis la industriaj poluaoj alvenantaj el La. Verajne tiu ekologia detruado daros transformante la lagunon de Patok en mortan areon.

La Laguno de Karavasta

Tiu laguno estas poziciigita inter la malsupraj enfluejoj de la riveroj Shkumbin kaj Seman. Karavasta reprezentas la plej grandan lagunon de la albana mabordo. i kovras surfacon je 4330 ha. La laguno dividias de la maro per la terzono aluviala. Anta i estas formita la malprofundao de Karavasta. La laguno komunikias kun la maro per kelkaj naturaj kanaloj kaj havas interesan akvan reimon. La maksimala profundeco estas 1/5 m. Parto de iaj teritorioj estas kultivita por cerealoj. La laguno de Karavasta konsistigas unu el plej valorajn naturajn fontojn de Albanio. i reprezentas ekosistemon je valoroj surkampe de flaro kaj fano. i estas same tre aktiva areo trovianta sude de la nacia parko de Divjaka kaj de la plao samnoma. La arbaraj teritorioj apud la laguno de K aravasta havas grandan etendion ekde la enflua goro de Shkumbin is tiu de la rivero Seman.

LA NORDA PARTO DE ADRIATIKA MARO EN ALBANIO LA GORO DE BUNA

14

Tiu areo komencias de okcidento kaj daras al la administra teritorio de Lezha. A Naturaj objektoj je turismecaj valoroj

Unu el la objektoj je turismecaj valoroj estas la plao de Velipoja en tiu areo kiu etendias lalonge de la Goro de Buna kaj aliflanke trovias la laguno de Vilun. La plao de Velipoja havas aspekton tre belan, estas plao komponita el kvalita sablo je travidebleco kaj pureco de la akvo kaj herbaro kaj flaro ria. Alia interesa loko estas la insulo aluvia "Franc Jozef"kiu etendias lalonge de la rivero Buna. Tiu insulo ja estas ria je herbaro kaj birdoj vagantaj, kc. La laguno de Vilun okupas surfacon je 130 ha. i prezentas rian naturon kaj plenumas iujn kondiojn por la turismo.

B.

La historiaj punktoj

Ne malproksime de Shkodr - Velipoja, lavoje dekstre de la rivero Buna apud la vilao Obat kaj samdirekte trovias Shngjin (Sankta Gjin)kie trovias unu el plej gravaj mediteraneaj monaejoj konstruita je la komenco de 12 jc.

C.

La infrastrukturo de turismo

La turisma infrastrukturo en la Goro de Velipoja uas atovojon lalonge de urbo de Shkodr. i estas asfaltita kaj lara.

D.

La marbordo de Lezha

Tiu areo komencias sude de la unua areo kaj atingas en la goron de rivero Ishm. La plao de Sankta Gjin trovias 8 km nordokcidente de urbo de Lezha. i posedas konsiderindan sablon je 100 - 200 m longeco. Pli poste de la plao de Sankta gjin direkte al la nordo la plao anias al toneta plao. En tiu plao same trovias anka du lagunoj Merxhan 77 ha kaj Ceka 235 ha.

E.

Historiaj punktoj

La urbo de Lezha situas nur 8 km for de la plao de Sankta Gjin. i estas unu el la plej malnovaj urboj, konata je la jaro 385 anta la nova erao. Tiu urbo estis konata per la nomo Lisus kaj la unua malkovro okazis je la dua duono de la 3 - a jarcento. En la urbo trovias la tombo de la nia nacia heroo Gjergj Kastrioti Sknderbej, la kastelo, monumentoj. Anka la urbeto e la marborda linio Sankta Gjin iam esti malnova urbeto konata per la nomo Nimfeum kiu komencis sian vivon samtempe kun Lisus.
15

LA INFRASTRUKTURO DE LA TURISMO

Estas necese mencii la hotelojn, motelojn kaj restoraciojn kiuj konsistigas la infrastrukturon de la turismo. Unu el la hoteloj nomias Huntury kaj estas en la insulo de Lezha, trovianta 5 km okcidente kaj kontruita de la anstataanto de la reo de Italio en Albanio. Tiu hotelo sin distingas je ligna aritekturo. La plao de Sankta Gjin (Shngjin)kaj la insulo de Lezha kontaktias al la atovojo.

LA MARBORDA LINIO DURRS - KAVAJ

Tiu areo inkluzivas la distancon de Rodon is la goro de rivero Shkumbin, je longeco 73.5 km. La distrikto menciindas aparte pro la ria plao. La distrikto de La kaj tiu apud Rodon estas enkorpigitaj per virga sablo. Estaj konata anka la plao de Sankta Gjergj, la plao de Currilaj, trovianta en la norda parto de Durrs. Lokita sur la monteto de Durrs i estas protektata de la varmaj teroventoj. i tie la plao estas pura kaj la akvo havas notindan profundecon kaj travideblecon. La plao de Durrs lokita en la golfo samnoma estas unu el la plej grandaj kaj plej popularaj en Albanio. Tiu plao havas vastan etendion kaj irkaatas de la altaj pinarboj.

La plao de Golem

i trovias en la suda parto de la tonego de Kavaja kaj estas inkluzivita sub la administracio de Kavaja. i estas plensuna plao kaj pinarba. En la norda parto trovias Rrushkull, kovrita de altaj pinarboj.

La historiaj punktoj

En la Kapo de Rodon trovias la ruinaoj de la fortreso de Sknderbej, dum malsupre en la akvoj de la Adriatika maro estas trovitaj iliraj muroj montrantaj pri la ekzisto de malnova urbo. Durrs estas unu el la plej malnovaj urboj en Albanio, kreita en la jaro 627 anta la nova erao. En la urbo de Durrs trovias anka la amfiteatro konstruita en la unua jarcento post la nova erao, je kapacito 12000 is 15000 personoj. in oni povas kompari kun

16

tiun de Pompeo en Italio. Krom amfiteatron, en tiu urbo trovias anka la kastelo konstruita en la 5 - 6 jarcentoj. En la urbo estas arkeologia muzeo, unu el la plej unuaj en Albanio.

3.

LA HERBARO EN LA ALBANA MARBORDO

La marborda herbaro havas multflankajn valorojn estetikaj, ripozigaj kaj turismecaj, kc. Tiuj valoroj estas pro multvarieco de estaoj de la flaro kaj de la biologiaj formoj de la strukturo de la herbaj asosacioj. La multvarieco de la estaoj (habitatoj)lalonge de la marbordo estigis jam la lokion de la diversaj tipoj de la herbaro komencante de herbaro de dunoj (pasmo - psamonitrofila), herbaro de igajanoj (Halo - halohigrofila), herbaro de malsupraj riveraj litoj kaj de la lokoj kun dola akvo (higro - higrohidrofila). Tiuj herbaj tipoj apartenas al la malsupra marbordo de Adriatiko de Shkodr is Vlor a en la Okcidenta Malaltebenao. i tie estas apartigenda la arbara herbaro sed je malgrandaj surfacoj kaj disdividoj kiel tiu kun milda pino kaj sovaa pino. nigra frakseno, blanka poplo, memorino, dafino, mersino, ka. La alta marbordo de Jonio apartenanta al la Suda Montara Regiono prezentas alian aspekton de la herbaro. i tie dominantas makioj, garikoj kaj tonetaj patejoj. Tre karakteriza estas la herbaro de Tomilor, la herbaro kun la mara cepo, la herbaro kun arbuto, pralo, meresino, dzimo, kc. Rilate la arbarojn, ni povas substreki la herbaron kun nigra pino, ilekso, valanido, platanujoj, kc. 2 La analizo de la turismeca potencialo sin apogas sur kelkaj kriterioj nomataj "Kriterioj de la potencialo de la turismo". Ili komencias kun la naturaj karakterizaoj kiel: 1. - Alta biodiverseco 2. - Interesaj tipoj de la herbaro 3. - Unikaj specoj a apartaj elementoj de la pejzao, kie inkluzivitas la herbaj endemiaj specoj kaj iliaj asosacioj. 4. - Allogaj pejzaoj je montara kaj monteta herbaro de la riveraj litoj, de torentoj, dunoj kaj multaj lagunoj. 5. - La serenaj ekosistemoj iuj i kriteriojn de la turismo, la albana marbordo plenumas plej bone por iuj specoj de la turismo kun multflankaj valoroj estetikaj, ripozigaj, turismecaj de la herbaro en la albana marbordo. 3. 1 La multvarieco de la herboj en la albana marbordo

17

ALBANA MARBORDO

La multvarieco de habitatoj:

De akvaj habitatoj malsekaj kaj duonmalsekaj is tiuj sekaj (kserikaj), de sablaj habitatoj, aluviaj is tiuj tonetaj kaj herbaraj. b La multvarieco de herbaj asosacioj kaj de la ties strukturo.

i kaze en tiuj arbaraj okulfrapas la diferenco kiel jene: surplankaj, muskoj, likenoj. arbustaaj kaj lignaj. c La multvarieco de la flaro kun iuj biologiaj formoj (terofta, hemikriptofita, geofita, kamefita kaj famerofita). i tie inkluzivitas la endemiaj herboj, remiaj, minacitaj kaj raraj. d La herbaro de la dunoj kaj de la malaltaj teroj de la marbordo, apartenanta al la marborda malaltebenao. Tiu herbaro estas: 1 La herbaro psamo kaj psamotitrofila

Tiu speco de la herbaro situas tuj apud la maro post la mallara terzono de la sablo senherba. Tiu herbaro lokias sur sablaj dunoj donante al la dunoj apartan belecon akompanatan kun io latumaa (euporbia - paralias kun mara lilio kaj blankaj floroj). 2 La marborda pinujo

i havas karakterizaojn de la arbaro de tipo mediteranea etendianta je interrompioj de Sankta Gjin is la lago de Narta. Multvarieco de la herboj, specia rieco, etaa strukturo ktp. Tie dominantas la nigraj pinoj (pinus - halapernis)kaj mildaj pinoj, akompanataj je mediteraneaj arbustaoj folitenantaj kaj herbaj specoj efe terof itaj. 3 La herbaro de la teroj salumitaj kaj de la marejoj salumitaj. (halo halohigrofilaj) Tiuj etendias lalonge de la Adriatika maro. La plej efaj herboj estas: limonium, vulgare, uk, juncus kiuj estas ornamigaj kaj akompanatas de kvazafavo. 4 La herbaro de la malsupraj riveraj litoj kaj de la teroj kun dola akvo. (higro higrohidrofilaj) En tiuj medioj tia speco de la herbaro estas pionira kaj aktuale havas arbustecajn kaj herbecajn formojn. (vitex, agunus, castus), a de la kanujoj (fravinus, angustifolino)kun blankaj poploj.

LA JONIA MARBORDO

18

La herbaro de la sekaj toinetaj patejoj

Tiu herbaro okupas grandan surfacon de Vlora is Saranda kie oni povas apartigi: (phlomis fricosa)je lara etendio en la sekaj kalkaj kaj kampaj teroj kun salvio (salvia oficinaliv), kun kalkaj kastoj en la skrapitaj kampaj lokoj sur malprofunda tero, elirantaj en la surfacon, kiuj estas karakterizaj en la Jonia marbordo. 2 La legoma herbaro de la senkulturejoj

i trovias en malmultaj surfacoj kaj lokita kutime en la aluviaj teroj kaj e la piedoj de la valoj. La favo, asphobelus, buavic viscosa, filiko ka konsistigas in. 3 La mediteraneaj arbustaoj folitenantaj

Tiu estas la herbaro kun arbuto, unedo, ilekso je malgrandaj surfacoj. 4 Mediteraneaj arbustaoj folifalantaj

Tiuj arbustaoj konsistas el dornujoj, favoj, pistacioj, ka 5 La senkulturejoj de friganoj

Tie kreskias astragolus, en la kalkaj karstoj kaj en la malvestitaj lokoj, la ginestro same. Lalonge de la albana marbordo trovias ria flaro tre interesa por turistoj.

4. LA SPORTAJ AKTIVECOJ LALONGE DE LA MARBORDA LINIO

La morfologiaj apartecoj, same tiuj morfometrikaj de la albana marbordo ofertas potencialon por la aplikado de la diversaj sportoj. Tiu elemento tre motiviga aldonias al la turismeca oferto kaj al la ties modesta flukso. En la aktualaj kondioj de Albanio, je nuntempa publikorda nivelo kaj pli modesta frekventado de la turismo pro tiuj kazoj, tiu i speco de la turismo natura kaj profesieca ricevas des pli allogajn valorojn por multnombraj ripozuloj. La diversaj sportoj kiel volejbalo, basketbalo, teniso, futbalo, aeronatiko, saltoj en akvon kc, de la plej paremaj is tiuj luksaj, sufias kiel oferto por la eropeca turismo. Kelkaj el la plej oportunaj lokoj estas: Llogaraja, la Golfo de Durrs, la Valo de Dukat, la plao de Himara, Qeparo, la areo de Borsh, ka. ikadre, la areoj estas klasifikitaj rilate tion kion ili ofertas al la turismA frekventata flukso por enlandanoj kaj fremduloj. Ilia frekventado estis kontinua anka dum la periodo ekster la sezono. Per diversaj sportoj ekzercataj dum la turisma sezono kaj ekster i, oni sentis jam pliatltion de la ekonomia nivelo en koncernaj areoj, kio montras ke la albana turismo notas supreniradon.

5. HOTELOJ KAJ RESTORACIOJ

19

itie oni devas prikonsideri krom la akceptkapacitojn de la hoteloj anka la tipon de la domoj kie estas lokitaj hoteloj, iliajn karakterizaojn, kiuj farias objektoj j e admiro por la turistoj. Aktuale oni povas akomodii en multaj hoteloj, ripozejoj kaj privataj pensioj de la familia feriado. En la jaro 1980 oni dediis apartan atenton al la konstruado de multaj hoteloj kaj restoracioj, je diversa kapacito. En la jaro 1993 oni rimarkas notindan pliion de la hoteloj kaj restoracioj en la regiono de la marbordo. En la jaro 1995 la plej granda nombro apartenis al la tataj hoteloj kaj restoracioj sed poste la nombro de la privataj hoteloj, moteloj kaj restoracioj plimultiis Krom la hoteloj, gravan rolon ludas la hejmoj, tendaroj, turismaj moteloj, ka. Dum la konstruado de la moteloj, hejmoripozejoj karakterizaj, tendaroj grandan rolon ludas la infrastrukturo, atovojoj, fervojoj, ka. Hoteloj, moteloj, restoracioj, ripozejoj, diversaj tendaroj havas gravan rolon por la loigado kaj ripozado de turistoj same anka por la turisma ekonomio. En Albanio hoteloj kaj restoracioj estas grupigitaj la ilia kapacito, kvalito ofertata. Hoteloj estas dividitaj en kvinstelaj, kvarstelaj, tristelaj kaj malaltkvalitaj.

5. ENIRO KAJ SURTERA, FERVOJA, MARA KAJ AERA KOMUNIKIO

La infrastrukturo kvankam TIO estas kompletiga komponento en la bazo de la alta disvolvio kaj maksimumio de turismo, gravan rolon ludas la primara oferto, kiu estas, la multaj atoroj en tiu i kampo, la bazo por la formio de la sekundara oferto, ar i signalas en tiu spaco la kondiojn por la disvolvio de la turismo. Aliflanke, estas jam sciate ke la primaraj valoroj de la turismo fariunta ekonomia potencialo, antakondiias kiam plenumias la infrastrukturo, la efa turisma bazo, ebliganta la disvolvion kaj la ekspluation de la marborda turismo.

5. 1

La surtera transporto

La komunikiado kaj la transporto en la turismo estas dinamikaj partoj kiuj ligas la spacojn kaj turismajn demandojn kun tiuj de la oferto kiu ofte povas esti for unu de la alia. La regiono havas multajn eblecojn por komunikiado kiel surtere, permare, aerlinie kaj fervoje. La surtera transporto havas la plej grandan pezon inter iuj aliaj specoj de transporto, heredinta tagan infrastrukturon por la disvolvio de turismo. En Albanio nur 16 % de la vojreto estas asfaltita kaj irka 4000 vilaoj ne estas ligitaj al tiu vojreto. is la jaro 1992, la tuta transporto de la vojaantoj kaj turistoj estiis per la rimedoj tataj kaj de kelkaj aliaj dikasteroj. Poste, ekuzinte multajn privatajn atilojn kaj la eblecojn ofertitaj de multaj kompanioj de la transporto surtera, mara, aera, la transporto farias preska privata.

20

Albanio devas integrii al la vojreto de Balkanio kaj Eropo por ke profitu de la ties eblecoj de trasporto kaj estio de la libera movio de turistoj. La vojakso oriento - okcidento koncernas la tradician eropecan vojon de interanoj inter la okcidenta Eropo kaj de balkanaj landoj. Post la jaro 1990, malfermiinte politike kaj ekonomie, la nombro de atiloj trairantaj tiun koridoron notinde pliiis. La vojoj trapasantaj la albanan marbordon kaj helpantaj en la disvolvio de la turismo estas: la vojaksoj Shngjin - Durrs - Vlor - Sarand ka. Tiuj vojoj trapasas lalonge de la marborda linio.

5. 2

La aera transporto

La aera transporto, sekve de aplikado de malferma politiko kun iuj tatoj por aferisma, turismeca, elmigrada kaj diversspeca agadoj kaj servoj estas notinde pligrandianta. Estas multobliinta la nombro de la pasaeroj enlandaj kaj fremdlandaj kaj tiu transporto estas ludante pli gravan rolon en la disvolvio de la ekonomio de la lando. En Albanio agadas multaj aerkompanioj kiel: Malev, British Airlines, Ada Air, Adria Airways, Top Air, Atlantic, Olimpik, kc. iuj iliaj aviadiloj surterias sur la aerodromon de Rinas, 60 - 65 fojojn semajne kio montras senteblan pliion de la aera movio de la turistoj el la diversaj landoj.

5. 3

La mara transporto

Anka la mara transporto notis rapidan disvolvion. i ebligis la ligon de la efaj niaj centroj kun la foraj centroj kaj same la notindan pliion de la turismo en la marborda linio. La mara transporto notis pliion je 19.2 % de la ties vojaantoj. La plialtio de la nivelo de tiu speco de transporto kaj pliplaigo de i fare de turistoj, alportis grandan flukson de turistoj preferantaj tiun linion. Sekve, ni konstatas pliion de la nombro de turistoj frekventantaj nian marbordon, kiu reprezentas raran perlon kaanta en sia interno anka belecon , kiun aliaj landoj ja envias. Por admiri tiujn belecojn de la naturo vi povas vojai tra jenaj marhavenoj: Durrs, Vlor, Sarand, Shngjin, ka.

5. 4

La fervoja transporto

La fervoja transporto ludas gravan rolon por transporto de la varoj kaj vojaantoj. Tiu transporto etendias efe en la okcidenta parto de la lando. i estas malpli preferata de la vojaantoj kaj multaj turistoj. Por ke i absorbu pli da vojaantoj estas necese investi por ia
21

plibonio teknikaspekte. La plibonio de moderna infrastrukturo alkondukos al disvolvio de la moderna turismo. Per la fervoja transporto, vi povas vojai en kelkaj urbojn kiel: Durrs, Kavaja, Vlora, ka. La harmoniio de tiuj transportoj surtera, aera, mara kaj fervoja alkondukos al la plua disvolvio de la turismo kaj ekonomio de la lando, ar danke al la transporto oni certigas estion de la materia bazo kaj la ligon de la turismaj punktoj kun la urbaj centroj.

6. LA KONDIOJ OFERTATAJ DE PLAOJ POR TURISTOJ ADRIATIKA MARO

efaj elementoj de la marbordo de Adriatiko, konsistigantaj bazon por turismo kaj reprezentantaj perlojn de Adriatiko estas: golfoj, plaoj, dunoj, deltoj kaj multaj lagunoj. La golfoj kaj kapoj estas tre gravaj pro ilia formio mem. Ili situas en nordokcidento de la Adriatika maro kaj kelkaj el ili estas; golfo de Drin, de Vlora, de Durrs, kiuj limias respektive de kapoj de: Rodon, Plavo, kaj Lagji, kiuj havas raran belecon por la Adriatika maro kaj ofertas al la multnombraj turistoj rilaksigan naturon. La multaj golfoj kaj kapoj, plaoj kaj dunoj reprezentas la formon de la marborda turismo kaj sekve estas pleje preferataj de turistoj. La plaoj en Albanio okupas irka 30 % de la marborda linio. Tiuj estas dividitaj en tri grupoj: 1. Plaoj pro alportaoj. Estas ja plaoj nutrataj de multaj inertaj alportaoj de riveroj. Tiaj estas: plao de Velipoja, de Divjaka kaj de Narta 2. Plaoj ekvilibritaj. Tiaj estas: plao de Durrs, de Golem, ka 3. Plaoj je skrapadoj. Tiaj estas plao e la dekstra enflugoro de Mat is la vilao Tele de Patok. Krom plaojn, multaj dunoj trovias en la Adriatika marbordo kaj havas laran disvastion kiel en Kune, Rrushkull, Divjaka, Zvernec, ka. La multaj lagunoj okupas surfacon je 130 km2 el kiuj 30% estas okupita de la laguno de Karavasta. La lagunoj etendias lalonge de la tuta marbordo kaj reprezentas specifajn ekosistemojn je multoblaj sed delikataj valoroj de la marbordo.

6. 1

La marbordo de Jonio

La Jonia marbordo estas mirakla marbordo pro sia pozicio mem tonega kiu havas anka siajn surprizojn rezervitajn, ekde la montoj kiuj krutias al la maro kun altaj abismoj, duoninsuloj kaj multaj golfoj. La insuloj kaj la kapoj kiuj apartigas la interesajn golfojn sennomajn, vestitaj per mediteraneaj arbustoj eterne verdaj, donas apartan viglecon al tiu marborda linio. La Jonia marbordo je geomorfologia vidpunkto apartenas al subtipo de la
22

alta tonega marbordo farante in pli specifa je vidpunkto de turisma ekspluatado. Tiu marbordo estas taga por la amasa turismo, klasika, por turismo je alta nivelo, meza nivelo kaj malalta nivelo. La golfo de Vlora estas la plej tipeca en tiu marborda linio. Neniu alia golfo apena eniras tiom profunden en la teron (24 km)kaj estu tiom profunda (54m), same i estas protektita anka pro naturaj kondioj. La bordoj de la golfo etendiant aj en la Jonian maron karakterizias de granda varieco de dunoj, kapoj kaj lagunoj. En i trovias du fundamentaj tipoj de bordoj malaltaj sablaj kun lagunoj kaj altaj tonegaj kun abismoj kiuj danke al ilia beleco kaj varieco estas kernaj punktoj de tiu golfo por fremdaj turistoj.

7. LA DISTRADO KAJ AMUZIO LALONGE DE LA MARBORDA LINIO

La geografia albana spaco sin distingas pro tri kompleksoj: tero, maro kaj marbordo. La racia ekspluatado por iu natura komplekso bazias sur analizoj kaj profundaj taksadoj de turisma potencialo. La geografia pozicio ofertas al la albana loantaro kaj al tiu fremda partopreni en la plej preferataj areoj de la marbordo. Krom multaj plaoj, lagunoj, dunoj, golfoj ka, kiuj estas granda potencialo por la turismo, gravan rolon ludas anka la hoteloj, diskotekoj, pubboj, multaj restoracioj kie la ripozuloj povas sin amuzigi is la malfruaj horoj de la nokto. Tiuj ejoj estas allogaj ar ili kompletigas, plivigligas kaj helpas al la disvolvio de la turismo.

8. LA STATO DE KLIMATO KAJ BIOKLIMATO

La klimato de Albanio estas mediteranea kaj enerale kun milda vintro kaj seka somero. La klimato estas grava en la turisma afero ne nur rilate la tempan difinon de la cirkulado kaj ekspluatado de turismo sed anka pro sunradiado, pro neenfaloj, kiuj same ludas sian gravan rolon. La klimataj elementoj konsistigas bazajn elementojn difinante anka la direktojn de la turisma celado. Tiel la jara sumo de suniado movias de 2450 horoj en la interno is 2700 horoj en la marbordo. La tempodaro monat - hore transpasas 200 kaj lokias en la dua tagdeko de aprilo is la unua tagdeko de oktobro. Averae la maksimumo lokias en la monatoj junio, julio kaj agusto je 300 horoj, do 10 horoj tage. La temperaturo influas rekte a malrekte en la karakterizadon de la turisma potencialo de iu regiono. La averaa jara temperaturo de la marbordo estas irka 16 - 19 gradusoj Celsius, kiu estas simila al la plej varmaj regionoj de Mediteraneo. La amplitudo de la averaa temperaturo estas pli malgranda en la parto sub la mara influo, 13 - 16 gradusoj Celsius. la plej varma periodo de la jaro estas en la tria tagdeko de julio kaj unua semajno de agusto.

23

La plej malalta temperaturo por banii estas 18 gradusoj Celsius kaj por sunii 20 gradusoj Celsius, kaj por aerumii 15 gradusoj Celsius. . La altaj kritikaj temperaturoj estas limigitaj. La temperaturo 25 gradusoj Celsius en la teknika literaturo konsiderias somera tago. La temperaturo 35 gradusoj Celsius signifas varmegajn tagojn firmajn je pli kurta tempointervalo. Tia temperaturo estas ne aniebla en la marbordo. La temperaturo 35 gradusoj Celsius okazas kutime dum julio kaj agusto. La temperaturo 40 gradusoj Celsius signifas multe varmegan tagon kaj influas negative al la sano de la homo. Tiaj temperaturoj okazas pleje dum la julio kaj agusto. La minimalaj temperaturoj ne kazas problemon por la homoj samkiel por la turisma agado. Aliaj klimataj elementoj kaj atmosferaj fenomenoj ne havas ian ekstreman a optimalan influon por la turismo.

9. LA LOKOJ JE PLEJ GRANDAJ TURISMAJ VALOROJ

Albanio estas lando je grandaj eblecoj turismaj kun marborda linio 430 km longa kie etendias plaoj, lagunoj, golfoj, dunoj miraklaj. Lastajn tempojn estas notita pliio de turistoj kiuj pasigas sian feriadon eborde de la maro. La urboj je plej grandaj valoroj turismaj estas: Durrs, Vlora, Qeparo, Borsh, Saranda ka. Tiuj lokoj je grandaj turismaj valoroj ofertas raran perlon de la mediteranea naturo. i estas varma regiono kie la subtropika kulturo trovas plej bonajn kondiojn por kreskii. Krom ilian etendion lalonge de la marborda linio en tiu regiono trovias altaj montoj kiuj krutias kiel tranilo al la maro. Pro aparta beleco sin distingas anka kelkaj vilaoj turniantaj al la maro, mergitaj en eterna verdeco. Al la alloga aspekto de la plaoj aldonias anka la freeco de la puraj akvofontoj, la brilo de la maro, verdeco je eksterordinara beleco de la bluaj helaj akvoj travideblaj kiun ofertas al la turistoj tiu marborda linio. Gravan rolon ludas anka la kulturaj kaj historiaj monumentoj por la disvolvio de la marborda turismo. En tiuj areoj trovias urbaj aritekturaj monumentoj kaj multaj objektoj figuraj kaj dekorigaj , spegulantaj la historion kaj la kulturan riecon de niaj antaenintoj. La amfiteatro de Butrinto, unu el la plej malnovaj, trovianta je 19 km for de Saranda, komencis sian vivon dum la epoko de fero kaj akiris en la V jarcento la karakterizaojn de urbo. La arkeologiaj fosadoj estas evidentintaj miraklajn aritekturajn monumentojn kiuj hodia allogas multajn turistojn kiel la teatro de la urbo, la kapo de Zeso, irkaigaj muregoj ks. La amfiteatro de Durrs same unu el la plej belaj amfiteatroj de Albanio, ludas gravan rolon en tiu marborda urbo. Kun siaj multaj miraklaj kolonoj kaj tuneloj i ege allogas la multnombrajn vizitantojn.

9. 1 LA ETNOSOCIAJ KAJ KULTURAJ RIECOJ

La etnosociaj kaj kulturaj riecoj konsistigas la spiritan kaj materian kulturon originalan. Ties elementoj estas; kanzonoj, dancoj, muzikiloj, moroj kaj kutimoj, proverboj,
24

legendoj, manifestacioj, festoj, religio. Tiuj reprezentas en la vivo de popolo rarajn valorojn neripetiteblajn. Ilia prezentado dum turismado celas ne nur la konation kun LA popolo sed anka plilarion de la turisma strukturo.

TURISMA POTENCIALO

Temas pri la turisma potencialo ofertata de la naturo, kultura heredado ktp, kiuj allogas multajn turistojn enlandajn a fremdlandajn. Je tiu vidpunkto , Albanio reperezentas naturajn riecojn kaj kulturan heredaon tagaJn por la disvolvio de la diversaj specoj de la turismo. La reliefo, geologio, klimataj kondioj, akvoj, herba mondo, fano donas al la naturo allogajn ecojn kreante diversajn kompleksojn por turistoj. Anka la albana marbordo per sia naturo bela je apartaj formoj, golfoj, insuloj, duoninsuloj, lagunoj, multaj dunoj, objektoj de la popola kulturo estas tre tagaj por la disvolvio de la marborda turismo. La marbordo havas anka apartajn valorojn, marajn banojn, tagajn temperaturojn, bonan kvaliton de sablo, kaj la marakvon kiuj entute influas por varbi kiom eble pli da turistoj. La plao de Velipoja, Durrs, Vlora, havas potencialon kaj grandan kapaciton por tia agado. Apartecon por la turismo reprezentas anka la montoj lalonge de la marborda linio de Jonia maro. La montoj altiantaj krute super la Jonia maro, la profundeco de la akvo, la bordaj golfoj kaj tiuj subakvaj, la mineralaj akvoj kaj tiuj termomineralaj ebligas la disvolvion de multvaria turismo lalonge de la albana marbo rdo. Porto - Palermo, Himara, la Duoninsulo de Karaburun, Borsh estas kvalitaj turismaj kompleksoj kiuj ofertas al la turistoj ripozigan potencialon.

25

Elton Zaimi Bakalaro de AIS 2002

Albanio rigardata tra tri siaj antikvaj urboj

Diplomlaborao Atoro: Elton Zaimi Labormetodo: Studado de literaturo pri la urboj Shkodr, Berat kaj Kruj Vizito al tiuj urboj kaj konatio deproksime kun iliaj historiaj, arkeologiaj, kulturaj, etnografiaj, turismecaj, urbanismaj kaj akomodiaj valoroj Konversacio kun esploristoj kaj kunlaborantoj de la koncernaj sciencaj institucioj

La strukturo de la diplomlaborao 1. Resumo 1.1. Geografia pozicio 1.2. Aliaj donitaoj 2. Historio de albanoj 3. Historio de la albanaj urboj 3.1 Shkodra 3.1.1 Konciza historio 3.1.1.1. Pri la deveno de la nomo Shkodr 3.1.1.2. Shkodr anta la osmana okupado 3.1.1.3. Osmana okupado 3.1.1.4. Kelkaj apartecoj de Shkodr dum jarcentoj 3.1.1.5. Shkodr en la verkoj de Mary Durham 3.1.1.6. Shkodr kaj iaj irkaaoj en la verko de De Rada 3.1.2 Monumentoj de tradicioj 3. 1. 2. 1. La kastelo de Rozafat 3. 1. 2. 2. Du fazoj de la evoluio de la urbo 3. 1. 2. 3. Popola loejo en Shkodr 3. 1. 2. 4. Karakterizaj putoj kaj kamentuboj

26

3. 1. 2. 5. Aliaj interesaj objektoj

3.1.3. 3.1.4. 3.1.5. 3.1.6.

Hoteloj kaj restoracioj Objektoj de kulto Turismaoj irkae Kiel oni povas iri tien

3.2. Kruja 3. 2. 1. Konciza historio 3.2.2. Monumentoj de tradicio 3. 2. 2. 1. La kastelo 3.2.2.2. 3.2.2.3. 3.2.2.4. 3.2.2.5. 3.2.2.6. Muzeo de Gjergj Kastrioti Muzeo etnografia Mezepoka bazaro Monumento de Sknderbej La horloturo

3. 2. 3. Objektoj de kulto 3. 2. 4. Turismaoj irkae 3. 2. 5. Kiel oni povas iri tien 3. 2. 6. Hoteloj kaj restoracioj

3. 3. Berat 3. 3. 1. Konciza historio 3. 3. 2. Monumentoj de tradicio 3. 3. 2. 1. Urbo - muzeo 3. 3. 2. 2. Berat - tri jarcentojn antae 3. 3. 2. 3. La kastelo 3. 3. 2. 4. Muzeo Onufri 3. 3. 2. 4. La purpuraj kodikoj 3. 3. 2. 5. Muzeo etnografia 3. 3. 2. 6. Galerio Eduard Lir 3. 3. 3. Objektoj de kulto 3. 3. 4. Turismaoj irkae
27

3. 3. 4. 1. Du alternativoj por la vizitanto 3. 3. 4. 2. La monto de Tomorr 3. 3. 5. Kiel oni povas iri tien 3. 3. 6. Hoteloj kaj restoracioj

4.

La interesio de la tato pri la kulturaj monumentoj de i tiuj urboj

4. 1. La mastrumado de la kasteloj

5. Kiel oni povas eniri Albanion 5. 1. La landlimaj transpas - punktoj 5. 2. La kondioj de la transporto

6 7 8

Listo de fotoj Bibligrafio Curriculum Vitae

28

Resumo Albanio estas malgranda lando sudokcidente de la Balkana Duoninsulo, sed je tre fascina kaj interesa naturo kaj historio. Per iliaj diplomlaboraoj la eksaj studentoj albanaj e la Studumo, klerigejo de AIS en Bydgoszcz, estas analizintaj multajn apartajn aspektojn de la universo historia - kultura kaj turismeca - geografia de Albanio. Prikonsiderinte tiun fakton, mi elektis jam kiel temon la kompleksan traktadon de tri urboj - reprezentantaj tri plej gravajn regionojn de la lando, nome Shkodr, Kruja kaj Berat. Tion mi faris ar: Unue, tiuj i urboj trovias respektive norde, centre kaj sude de la lando, ili havas multvariecan naturon kaj kulturon. Due, ili estas tre pratempaj kaj sekve posedas rian historion. Trie, ili dare estas grandaj ekonomiaj, kulturaj kaj sociaj centroj de la lando. Kvare, ili radias apartajn aspektojn de la spirita, psikologia kaj religia mondo de la albana popolo. Kvine, ili posedas grandajn turismecajn potencialojn. Tiel Shkodr kaj Berat estas urboj je ao pli ol du mil jara, same Kruja estas starigita sur la ruinaoj de loloko same tiom praa. Shkodr estis dum Pratempo la efcentro de la iliraj gentoj, antaenintoj de la hodiaaj albanoj, dum is la komencioj de XX jarcento i estis ja la plej grava politika kaj ekonomia urbo de la albanaj teritorioj. En Shkodr vivas stabila kaj multnombra komunumo katolika, e tiu urbo is malfrue estis la dua post Zagrebo la la nombro de katolikoj en la tuta Okcidenta Balkanio. Sekve en i trovias la plej grandaj katedraloj kaj preejoj katolikaj en Albanio. La kastelo de Shkodr estas ja la plej granda konservita kastelo en Albanio. Kruja estis dum la XV jarcento la efurbo de Albanio kaj same la centro de la rezistado kvarojarcenta kontra osmanajn hordeojn. i estas hodia simbolo de la porliberaj bataloj de albanoj. Troviante nur 32 km for de la efurbo, sur la monta deklivo, i estas facilmaniere kaj plej frekvente vizitebla de la enlandaj kaj fremdaj turistoj. La loantaro en i kredas efe je islamismo kaj la ties sekto bektaiismo, kio pligrandigas la intereson de la studantoj pri i. Berat, per sia kastelo majesta, karakterizaj kvartaloj ekster la kastelo, tradicioj kaj historio, estis dum la XVI - XIX jarcentoj la plej granda ekonomia kaj politika centro de la sudo de la lando. i estas unu el la malmultaj centroj kulturaj enlandaj sub la protektado de UNESCO pro multaj valoroj monumentecaj disponitaj. En tiu i urbo vivas konsiderinda komunumo de kristanoj de rito ortodoksa, same ekzistas granda nombro de preejoj kaj monaejoj. Tial, tiu triopo de urboj konsistigas tutecon ligitan, reprezentanta iujn aliajn albanajn regionojn je historia, ekonomia, religia aspektoj, same je multvariaj kulturaj monumentoj kaj naturo.

29

1.1.

Geografia pozicio de Albanio Albanio kuas sur la sudokcidenta parto de Balkanio (vidu la mapon )sur la orientaj bordoj de la Adriatika Maro (ekde la delto de Buna is la Kapo de Gjuhz), sur la orientaj bordoj de la Jonia Maro (ekde la Kapo de Gjuhz is la Golfo de Ftelia). i trovias inter la geografia koordinatoj: de 39o kaj 38 (en Konispol)is 42o kaj 39 je geografia latitudo (pinto de Zhihovo en la montaro de Vermosh)kaj 19o kaj 16 (okcidenta faco de la insulo de Sazan)is 21o kaj 4 je geografia longitudo (vilao Vernik de la distrikto de Devoll). La diferenco inter la nordaj kaj sudaj ekstremoj estas 3o kaj 1 a 350 km, dum tiu inter la okcidentaj kaj orientaj 1o kaj 48 a 148 km. La surfaco de la Respubliko de Albanio estas 28 748 km2.. i limias kun Montenegro, Kosovo, Makedonio kaj Grekio, dum la Kanalo de Otranto dividas in disde Italio. Je geografia vidpunkto, Albanio trovias en la alpina faldiinta zono, inkluzivias en la alpina mediteranea zono kaj en la subtropika mediteranea zono. Sekve de tio, en la albana teritorio oni klare distingas la kvar sezonojn, okazas anka la interagado de la mediteraneaj aermasoj kun tiuj kontinentaj kaj de tropikaj aermasoj kun tiuj de la averaaj latitudoj, kondiigante tiamaniere apartajn karakterizojn de la klimato, de la surtera kovrao kaj de flaro kaj ties ecoj. Albanio trovias en la klimata zono tre oportuna por vivo, produktado kaj turisma agado. La geografia pozicio estas tre favora por la ekonomia disvolvio. ar Albanio lokias sur la vojkrucio de grandaj komercaj vojoj inter Oriento kaj Okcidento kaj inverse, inter Nordo kaj Sudo kaj inverse; i posedas elirejon en Mediteranean Maron, estanta la lulilo de la naskio kaj evoluo de la pratempa eropeca civilizo; i trairatas de intermontaj malrektaj valoj, penetrantaj en la internon de Balkanio, ligantaj la marbordon kun ties interno. iuj i faktoroj estas influintaj ke la albanaj regionoj loatu ekde Pratempo kaj en ili naskiu kaj floriu la pratempa ilira civilizo. En la valoj kaj malrektaj kampoj, ekde Pratempo, estas trairintaj gravaj internaciaj vojoj, ligintaj la albanajn regionojn unu kun la alia ka kun la najbaraj aliaj landoj, samtiel kun aliaj pli foraj. Inter ili oni distingas la internacian vojon Egnatia kiu trairante Ilirion, ligis Romon kun Bizanco. uste tiuj valoj, kampoj, marbordaj zonoj kaj lagobordaj zonoj estis plejmulte loataj. Ekde la antikveco sur la Iliraj bordoj kaj en ilia interno fondiis kaj floriis grandaj lolokoj. Inter ili oni distingas la urbojn: Buthrot (Butrint), Dyrrah (Durrs), Apolonia, Lisus (Lezha), Scutari (Shkodr), Antipatrea (Berat), Amantia (Plloe), kc. Hodiau, inter la kondioj je pli alta intenseco la ligoj kaj la rilatoj kun la cetera mondo, tiu geografia pozicio de Albanio helpas al la ekonomia disvolvio de la lando, danke al iaj apartecoj fiziko - geografiaj kaj facileco certigita de Adriatika kaj Jonia maroj, por in ligi kun la diversaj landoj de la mondo. Inter la gravaj komercaj kaj turismecaj vojoj trairantaj Albanion kaj ligantaj in kun la internaj regionoj de Balkanio kaj poste kontinuantaj is Azio, substrekendas: la vojo Durrs Kuks - Nish; Durrs - Elbasan - Ohr - Manastir (Bitolje) - Sofio - Istanbulo; Durrs Elbasan - Kor - Follorin (Florina) - Selanik; Shkodr - Montenegro; Tiran - Gjirokastr Janino - Ateno ka. Estimante la grandan gravecon de i tiuj vojoj rigarde al la komercaj,
30

informadaj interanoj kaj movii de la homoj inter la okcidentaj, centraj kaj sudorientaj regionoj de Eropo kaj aliaj landoj de la Proksima kaj Meza Azio, kelkaj el tiuj i vojoj estas transformiintaj en grandajn koridorojn por la transporto kaj komunikado. Tiucele, oni darigas la laboraojn por la konstruio de Oka Koridoro, komencianta de la marhaveno de Durrs kaj trapasanta en la valon de Shkumbin orienten al Makedonio, Bulgario kaj Istanbulo. Krom tiu koridoro, estanta la plej granda, sur la direkto okcidento - oriento komencios la laboro por la Deka Koridoro, trapasonta sur la orienta bordo de Ad riatika kaj Jonia maroj. La geografia pozicio de Albanio havas anka strategian gravecon, ar i trovias sur la pasvojoj de Oriento al Okcidento kaj inverse, samtiel sur la orienta parto de la Kanalo de Otranto, liganta la Adriatikan maron kun la Jonia maro. La militistaj strategoj estas nomuminte la albanajn zonojn La Pordo de Adriatiko en Balkanio. Aliaj donitaoj Albanio estas parlamenteca respubliko. La tata standardo havas sangkoloran ruon kaj surmeze dukapan aglon. La loantaro estas irka 3 100 000. La efurbo estas Tirana, el 600 000 loantoj La nomo de la valuto estas "Lek"kaj la ekzistantaj banknotoj estas 5000, 1000, 500, 200, 100 dum la moneroj 100, 50, 20, 10, 5, 1. La telefonkodo estas 355. Kelkaj gravaj urboj: Shkodra, Durrsi, Vlora, Saranda. Urbo - muzeoj estas: Kruja, Gjirokastra, Berat. La efaj marhavenoj estas: Shngjin, Durrs, Vlora, Saranda La landlimaj paspunktoj estas: Hani i Hotit (kun Montenegro), Qaf Morin (kun Kosovo), Qaf Than (kun Makedonio), Kapshtic kaj Kakavij (kun Grekio).

2. Historio de albanoj Albanoj estas posteuloj de la antikvaj iliroj1, aperintaj kiel loantoj de la orientaj bordoj de Balkanio ekde la naskio de eropeca civilizo. irka la mezo de la unua miljaro anta Kristo, iliroj eniris la padon de la eropeca civilizo kaj fondis siajn tatojn. Sed dumvoje al ilia memstara politika, ekonomia, socia kaj kultura evoluo, ili estis malhelpitaj de la sinsekvaj konkerintoj, kiuj je malmultaj tempaj interrompioj longis du mil jarojn. La vico de la fremdaj jugoj malfermiis de romianoj en la jaro 168 anta Kristo kaj daris kvin jarcentojn is la jaro 395 post Kristo, kiam fondiis la Bizanca Imperio. La longdara bizanca jugo interrompiis de la atakoj fare de barbaroj de fojo al fojo, de slava, bulgara,
1

Edwin Jacques Shqiptart - Historia e popullit shqiptar q nga lashtsia deri n ditt tona, Tiran 2002 31

normana, Anuina kaj serba koloniigoj. Dum tiuj plurjarcentaj okupacioj, albanoj havis la ancon politike emancipii nur en la XII jarcento kiam fondiis la Princlando de Arbri kiu havis mallongan vivon (1191 - 1216). Post la morto de Stefan Duan (jaro 1350), komenciis la dua periodo de la politika stario. Ene de kurta tempo, stariis kelkaj memstaraj politikaj albanaj centroj kreintaj la kondiojn por la formio de la albana sendependa tato. Sed malbonance, Balkanio ekokupiis de osmanoj kiuj ja esigis i tiun historian proceson. La albanaj teroj falis sub la osmanan jugon, kvankam la proceso de la nacia liberio apena estingiis. i agis kiel ardkarbaon dum duonjarcento, is kiam en la jaro 1443, eksplodis la vulkano de la popola ribelo, gvidata de kapitano Gjergj Kastrioti, kiu donacis al sia popolo du grandaj historiajn valoraojn: la liberecon kaj sendependan taton. Albanoj militis sub la ties gvido dum kvaronjarcento, fariante samtempe irmilon anka de la eropeca civilizo. Sed, eventuale, forlasitaj de Eropo, kontra la militistaj antaecoj de osmanoj, albanoj malvenkis. Sekvis jugo kvinjarcenta, is kiam en la jaro 1912 albanoij akiris sian sendependecon. En la jaro 1913, tamen, la la decido de la Grandaj Potencoj, nur la duono de la albanaj teritorioj inkluziviis ene de la sendependa albana tato. La alia duono, post la frakasio de la Otomana Imperio, transpasis al la serba, greka, montenegra tatoj. Tio estas koncize la tragika historio de la albana popolo, trafita de multaj okupacioj kaj fremdaj jugoj, el kiuj kvin estis imperiecaj, kiel tiu romia, bizanca, bulgara, serba kaj otomana. iu el ili, klopodis devigi albanojn perdi sian identecon etnan, la lingvon, kulturon, morojn kaj tradiciojn, religian unuecon, nacian solidarecon kaj historian devenon. Kurte, iu el ili klopodis asimili la albanan popolon. En la XIX jarcento estis e diplomatoj kaj fremdaj urnalistoj kiuj asertis ke ne plu ekzistas albanoj sur Balkana Duoninsulo. Sed balda ili seniluziiis. Albanoj ne similis al Fenikso stariinta el la cindro. Ili estis ja tie, ili estis transvivintaj dum miljaroj. La samo okazis je la fino de XX jarcento al la albanoj de Kosovo. Diplomatoj kaj fremdaj urnalistoj late kriis ke ne plu ekzistas albanoj emaj al la libereco kaj tatformio, sed ili eraris. La tertremo estigita de la albanoj de Kosovo en la jaro 1998 similis al la sismaj tremoj kiujn kosovanoj estigis en Balkanio en la jaro 1912, sed je diferenco esenca, ar Eropo tiama de dinastioj kaj kolonioj, en la jaro 1913, nun en la jaro 1999 ekaltis la motorojn kaj intervenis por finigi la subpremadon, holokaston, murdojn, kio estas ja rarao por albanoj miljaraaj. Ne malmulte da historiistoj fremdaj estas skribintaj pri la historio d e albanoj. iu el ili renkontiis al la demando ne ricevinta respondon: Kia estas ja la karaktero de i tiu popolo rezistinta al tiom multe da tempaj tempestoj, kiom malmultaj aliaj popoloj faris tion similan? Kio igis i tiun popolon transvivi post iuj tiuj pasintaj tumultoj ekde la naskio de historio is nuntempe? A, kurte dirite, kiuj estas tiuj kvalitoj etikaj de i tiu popolo, kiu kvankam dividite en kelkaj tatoj, estas konservinta sian nacian konscion?

32

Nia granda verkisto Ismail Kadare2 estas skribinta: Albanoj estas kreintoj de fundamenta lingvo de la homaro, lingvo kiu okupis jam sian neancelieblan lokon inter deduo da efaj lingvoj de la mondo. Unu el la unuaj landoj irkabrakinta la kristanismon, Albanio estadis kontinuece originala tero de la eropeca civilizo. Ekde la granda himno Te Deum"verkita de albana episkopo (Heronimo), dekkvin jarcentoj antae, is la instruisto de la eropeca civilizo Gjergj Kastrioti, la plej sublima karaktero kaj plej konata ne nur en la albana mondo kaj de balkanaj popoloj, priskribita kiel Atleto de Kristo, poste la Patrino Tereza, la plej fama virino de la moderna mondo, estas ja argumentoj de nia brilanta civilizo neigita kaj kontrastarigita de maliculoj al nia popolo pasinte kaj nuntempe. La Sami Frasheri3 en sia enerala Vortaro de Historia kaj geografio"(Kamus al - Alam), eldonita en Kostandinopojo en la jaro 1889, Albanio okupis surfacon el 80 000 km2 kaj havis loantaron el 2. 5 milionoj da loantoj, el kiuj 2 milinoj estis etnaj albanoj. i limiis kaj irkaiis okcidente de la Adriatika Maro, sudokcidente de la Kanalo de Otranto kaj la Jonia maro, sude de Golfo de Arta, sudoriente limiis al Grekio kaj Tesalio, oriente kun la vera Rumelio, t. e. kun Makedonio kaj Bulgario, kaj norde kun Serbio kaj Montenegro. Se oni komparas la loantaron de Albanio kun tiu de la najbaraj landoj, ni menciu ke Serbio, je la sojlo de la Unua Balkana Milito, havis 1 980 000 loantoj, Grekio 1 975 000 loantoj kaj Montenegro 235 000 loantoj! Ekde la fino de XIX jarcento, okupiinte de Serbio kaj Montenegro kelkaj albanaj teritorioj en la nordorienta Kosovo kaj norde de Shkodr, la albana popolo ekflaris la grandan daneron de disdivido kaj splitio de si mem fare de la ovinismaj landoj. i fondis la "Albanan Ligon de Prizeren", kies volontula armeo kunfrontiis al la armeo de la sendependa tato de Montenegro kaj devigis tiun lastan retirii de sia intenco por ekokupi Plavo - n kaj Gucion. Se Albanio estus sendependa tato a atonoma, kun iuj kvar vilajetoj siaj, i povus starigi armeon el 150 000 soldatoj, kiuj je ilia militista valoro, kiel tion diras prave Sami Frasheri mem, estus egala al la trioblo de kontrastaranta armeo al i. Sed otomanoj dum la jaroj 1881 - 1882 kaj 1909, 1910, 1911, ne nur ne donis atonomecon a sendependecon al la albana nacio, kontrae, ili sendis la hordeojn de Xhavit Pasha, Shefqet Turgut Pasha kaj aliulojn (kiuj dum la unua Balkana Milito malaperis)por bruligi kaj dezertigi senkompate, aparte la Orientan Albanion (Luma, Kosovo). Grandan Montaron, kolektis armilojn kaj punis sovae la civilan loantaron neprotektatan. La kvanto de la kolektitaj armiloj nur dum la subpremado de ribeloj de la jaroj 1910 - 1911, la la tiamaj oficialaj statistikoj nombris al 79 000. La Alta Pordego ne akceptis la postulojn de albanoj por redoni al ili la kolektitajn pweforte armilojn, por ke ili uzu ilin por defendi siajn terojn. Sultano Abdyl Hamit II kutimis ripeti ke sia imperio sin tenis danke al la albanoj kaj araboj, sed per tiuj absurdaj agoj, imperio estis subfosanta la malfortajn fundamentojn kaj estis instigante la balkanajn najbarojn por ekataki plej baldae la tiel nomitan La Malsanulon de Bosforo. Unu el la
2

Ismail Kadare, la plej tradukita albana verkisto enmonde. Li verkis kaj verkas anka eseojn kaj historiajn studaojn. 3 Elstara reprezentanto de nia Renesanco, dum la dua duono de XIX jarcento 33

intencoj de la Alianco de la najbaraj landoj dum la Unua Balkana Milito, oktobre 1912 - maje 1913, estis ja la divido de Albanio, elimino tute de la minacanta pezo de la albana faktoro (pro granda loantaro, alta naskipovo, lara teritorio, tre favora pozicio geostrategia, ka), a almena ties minimigo. is ia grado ili atingis sian celon: okupinte kaj disdividinte la albanajn terojn en tri tatojn, Montenegro, Serbio kaj Grekio, la albana faktoro, pro tiu nacia granda plago, dum preska cent jaroj subakviis, sed ne droniis. Dum la tatoj, is tiutempe minoraj, kiel Grekio kaj Serbio, post la Unua Mondmilito, duobligis a triobligis la loantaron kaj teritorion, fariante grandaj potencoj en Balkanio.

3. Historio de la albanaj urboj Kiel vidite anka i supre, en la iliro - albanaj teritorioj, pro la geografia pozicio kaj favoraj klimatecaj kondioj, naskiis kaj kreskis vico da urboj ekde la malfrua antikveco. Menciindas la urboj de Shkodr, Buthrot, Durrakium, Antipatrea, Apolonia, ka. En la teritorio de la hodiaa Albanio, sed anka pluraj tiaj en Dardanio (Kosovo), Makedonio kaj Epiro. Dum la romia regado tiujn urbojn trafis la potenca influo de la romia kulturo. Oni konstruis en ili loejojn, sportajn kaj kulturajn instituciojn je romia stilo, lernejojn, ks. E elstaraj romiaj personeculoj estas studintaj tie (ekz. Cicero en Apolonia). Samtiel kiel la tuta lando anka la urboj minacatis kontinue de la atakoj fare de barbaroj, kiuj de fojo al fojo, dum iliaj militiroj estis detruintaj kaj bruligintaj ilin. Tial regule la urboj estis irkaigitaj de fortaj muregoj kaj fortresoj kiuj ripariis kaj pligrandiis post iu detruio. E la loejoj ofte similformis la fortresojn. Dum la Mezepoko kaj dum la Otomana regado sin distingis vico de urboj kiel Shkodr, Prizeren, Berat, Gjirokastr, ka. , estintaj ne nur potencaj administraj centroj, sed same ekonomiaj, kulturaj kaj episkopejaj. La sendependeco trovis la albanan nacion disdivida en kelkaj tatoj. Tamen, post i ekkreskis vico da antae ne evoluintaj urboj kiel Tirana, Elbasan, Durrs ks. Nun en la loka arkitekturo iam pli okulfrapas la itala stilo, pro fakto ke anka la interrilatoj kun la itala faista tato estis pli intimaj. Tirana ekzemple, en ia centro konstruias la projekto de iu studio en Firenze. La Dua Mondmilito alportis la establion de la totalisma reimo en Albanio kaj kun tio anka novajn stilojn. La industria disvolvio anis anka la fizionomion kaj la nombron de la loantoj de multaj urboj. Tiel ni vidas la aldonion de grandaj loblokoj el unif ormaj domoj, laraj stratoj kaj parkoj, multetaaj domoj, novaj monumentoj. Ili sin distingas disde tiuj okcidentaj, la uniformeco kaj aliaj karakterizoj de la komunisma epoko. Oni detruis grandajn tradiciajn centrojn kiel la karakterizajn bazarojn kaj malnovajn kvartalojn en Tirana (Malnova Bazaro), Elbasan (Placo de Bezistano), Shkodr kaj aliloke. Post la jaro 1967, enkadre de la batalo kontra religio kaj ties institucioj, oni faligis a alidestinigis la plimulton de institucioj kaj objektoj de la kulto. Establiinte la pluralisma politika sistemo post la jaro 1990, anka en Albanio oni ekfaris notindajn aniojn en la fizionomio de la urboj. Unue, oni fermis a detruis la malprofitigajn entreprenejojn de la ekzistanta industrio, starigis pluretaajn modernajn domojn, komercajn centrojn kaj loblokojn, similaj al iliaj homologoj en la Okcidento. Preter tio, pro la malforteco de la tato, toleriis anka ia troio kaj eksceso en la konstruio en certaj regionoj ene de la urboj, ekaperis multnombraj kioskoj kiel fungojn kaj konstruaoj, senregule, malfaciligante tiel la vivon en la urbo. La pliio galopanta
34

de la privataj veturiloj kunfrapiis al la malvastaj stratoj troaritaj kaj tio pliigis enorme la poluion de la medio. Ekzemple la efurbo, kie en la amba bordoj de la rivereto Lana oni starigis centojn da kioskoj kaj dometoj, same en la centra parko "Rinia"kaj aliloke, kiuj poste, bonance estis detruitaj kaj detruataj. Nun en la albanaj urboj la tato planas entrepreni la estion de la reguligaj modernaj planoj, petante anka la kunlaboremon de la fremdaj arkitekturaj studioj. Nature, estante malforta ekonomie, la tato ne povas elteni la prizorgadon kaj konservadon de la grandaj kulturaj valoraoj entenataj en certaj niaj urboj, unuavice en la urbo - muzeoj Berat, Kruja kaj Gjirokastr. Des pli, estas anka kazoj kiam la kasteloj a la objektoj de la kulto trafias de fojfojaj detruioj, iam neripareblaj. Estas anka kazoj kiam la tato ne kapablas elteni la historiajn muzeojn en la urboj kie ili ekzistis antae, pro la premo fare de la iamaj proprietuloj de la domoj kie muzeoj estas starigitaj, kiel ekz, okazis en Berat lastatempe. Ni esperu, ke finfine, la tato serioze interesios kaj sin okupos anka en tiu kampo, ekprotektante nian rian miljaran kulturan heredaon.

3. 1.

Shkodra

3. 1. 1 Shkodra Kurta historio 3. 1. 1. 1. Pri la deveno de la nomo Shkodr4

Tiu nomo estas interesa trioble por la albana lingvo. Unue, i aperas frue en la dokumentaj skriboj kaj tiel gravas por la historio de la lingvo kaj de la lando, due i vicias kun tiuj pratempaj toponimoj kiuj aniinte bualbue dumtempe e albanoj servas por pruvi ilian atoktonecon en la loko kie ili loas, trie, la klopodo por ekspliki la nomon Shkodr per malnova loka vorto estas je unuagrada graveco. La nomo Shkodr (greklingve Skodra)menciitas unuafoje de la granda greka historiisto Polibi (Polibius, Historiae XXVIII, 4), vivinta en la dua jarcento anta Kristo. Poste i menciitas de Tit Livi (Livius Ad urbe condite XLIII 2002, ka)kaj Plini (Plinius Naturalis Historia III 22)kiuj donas la formojn Scodra, Florio Scorda; Apiani (Bella Civilia V, 65)kaj Ptolemeo (Ptolemaeus, Geographia II 16. 7). Inter iuj formoj malnovaj, pli multe okulfrapas Scodra. La nomo Shkodr aperas anka en la numismatiko. Estas monero el la III - II jarcentoj anta Kristo (greklingve Sko - Drinon)kaj unu post la jaro 168 anta Kristo (greklingve Skdti - Non). Se ni riferiu al Barleti5, ekscios ke en la XV jarcento en la malsupra parto de la urbo trapasis la rivero Drin, sur kiun estis konstruita tona mirinda ponto kiu estis tiom longa, kiom i e tuis la riveron Buna en ties fina parto, e hodia postrestis spuroj el tiu ponto.

4 5

David Luka - prelego en la Internacia Seminario je temo Shkodr dum jarcentoj", Shkodr 22 - 23 junio 1993 Marin Barleti, albana humanisto XIV - XV jc. 35

Oni opinias ke la ponto sur la rivero Drin apartenas al la romia epoko, al kies epoko apartenas anka la postrestaoj de la ponto kiuj vidiis ankora en XV jarcento. La la priskribo de Tit Livi, tiu urbo irkaatis de du riveroj, de Klausal (hodiaa Kir)elfluanta de la orienta parto apud la urbo kaj okcidente de Barbana (hodiaa Buna)elfluanta de la lago Lebeat (la lago de Shkodr). Do, oni povas jui ke estas ia konjekto inter la nomo kaj konfiguracio de la loko kie trovias la urbo.

3. 1. 1. 2. Shkodr anta la osmana okupacio6 La iliriaj fortoj, gvidataj de ilia reo, Gent, ne povante la kunfrontion al la romiaj armeoj, ekde Lezha ekretiriis is Shkodr. Anstata resti en la kastelo de tiu urbo, iliroj eliris el la ties pordegoj. Kvankam ili militis heroece ili finfine malvenkis. Pro tiu malusta taktiko, la reo Gent ne povis plu rezisti e tridek tagojn sieita, tialli estis devigita kapitulacii senkondie. Tiel en la jaro 167 anta Kristo, Shkodr falis en la manojn de la romianoj. La romia okupacio akompanatis per forraboj kaj grandaj detruaoj; oni fortel is tutajn trezoraojn de la reo Gent. La falo de Shkodr en la manojn de la romianoj estis vera malfeliao je vidpunkto politika, ekonomia kaj socia. La albanoj, aparte la loantaro de la montaro, darigis forte la rezistadon kontra la konkerintoj n, kiuj je signo de veno, entreprenis multajn raprezaliojn. Pro tiu perforto de la romia administrantaro, multaj albanoj ne povante elteni la jugon, migris en aliajn landojn. En la periodo de la disdivido de la Romia Imperio en du partojn, en la jaro 395, Shkodr plurestis en la Orienta Imperio, nomata Bizanco. La fakto ke la Bizanca Imperio estis ja malforta en la ties periferiaj zonoj kiaj estis tiuj de Albanio, samkiel la interkonsentoj kun la slavaj gentoj najbaraj, kazis la slavan penetrion. La alvenegoj de la barbaroj unuflanke kaj la ribelio de la kamparanaro kaj la urbanaro kontra la bizancan administrantaron plipeziginta ilin per impostoj kaj subpremaj rimedoj, plifaciligis tiujn alvenegojn en Albanion. Tiel, Shkodr, unuafoje okupias de la nova slava tato, fondita norde de Albanio, en la regionoj de hodiaa Montenegro. Tiu tato nomiis la tato de Diokleo, la la ties malnova nomo ilira. Pli malfrue, i nomiis la tato de Zeta, la la nomo de la rivero trafluanta en Montenegro. Post la kreio de la nova tato en la jaro 1040, la upano de Zeta ekokupis Shkodr kaj faris in centron de sia tato, akirante anka la sendependecon disde Bizanco. La teroj de la Norda Albanio, longtempe, plurestis sub la regado de la feduloj de Zeta. Dum tiu tempo kreskiis la influo de kelkaj albanaj feduloj menciindaj, kiel la familio de Dukainoj, Zaharioj, ka. Dum la dua duono de XIV jarcento oni mencias Balaj, mastroj de la vilao Balez, apud la lago de Shkodr. Kelkaj atoroj, efe slavaj, ne konsideras Balaj albanajn generaciojn, sed serbajn, restariintaj post la morto de Stefan Duano. Balaj estis en militstato kun Dukainoj, alianculoj de Venecio, tial ili troviis inter du fajroj.

66

Bushatllinjt, autor Hamdi Bushati, Idromeno Shkodr 2003

36

Ekde XIV jarcento, en Shkodr regadis Balaj. La unua de tiu familio, Bala I, estis upano de la serba armeo de Stefan Duano. Helpe de siaj filoj, li povis starigi princlandon centre en Shkodr. Balaj plilarigis sian regadon de Nordo is Prizereno, de Sudo is Vlora kaj Kanino. Post pli ol kvardek jaroj, kvankam ili klopodis pluregi, ili eksubiis al la Respubliko de Venecio. Prikonsiderante la politikajn kaj ekonomiajn interesojn, aparte por la bordoj de Adriatiko, la Respubliko de Venecio premis al Balaj por forkapti la ties plej bonajn urbojn. Aliflanke osmanoj, opiniante ke Balaj sin pretigas por kunfronti ilin , predmilitis al la albanaj urboj. En la jaro 1393 ili okupis Shkodr kaj Ulqin kaj militkaptis Gjergj Balaj II. La sultano Murado I, danke al la interveno de Respubliko de Raguza, unu jaron poste, liberigis Gjergj Balaj II el la prizono. Tiu lasta, elprizonigite, donacis al la sultano tre arman knabinon el sia parencaro. Post du jaroj da okupacio, en la jaro 1395, la osmanoj retiriis de Shkodr kaj Ulqin postlasante tiujn lokoj en la manoj de Balaj. Kvankam la princlando restis en la manoj de Balaj, ilia pozicio estis forte skuita. Balaj estis devigitaj interkonsentii kun la venecianoj fordonante al ili Shkodr, Drisht, Danje kaj Shasi, kondie ke Venecio pagas 1000 dukatoj jare. Tiel la venecianoj, ekde la jaro 1396, fariis la mastroj de Shkodr kaj de la aliaj teroj. Ekokupinte Shkodr kaj aliajn lokojn venecianoj malrespektis la tradiciojn de memregado de la urboj kaj ekape de la administrantaro ili metis veneciajn regantojn. La efregisto nomiis Kont. Same la aliajn postenoj ekokupis la veneciaj oficialuloj. Iom post iom la venecianoj monopoligis la komercon kaj certigis al si la fruktodonajn ekonomiajn fontojn de la lando. Ili ekokupis anka la grandbienojn de la albanaj feduloj, aliigante tiujn al italaj patricoj. La subigitan popolon ili suraris per pezaj impostoj kaj servutoj. Multaj kamparanoj forlasis siajn terojn, ar ili ne volis kviti la pezajn entruditajn impostojn. Eksplodis ribelo kie partoprenis anka la malkontetigitaj proprietuloj. Danke al la venigitaj fortoj, la konkerinto subpremis la ribelion. Dum la periodo de okupacio, la filo de Gjergj Balaj II, Balaj III, tentis endanerigi la regadon de Venecio en Shkodr. Blokinte la urbon kaj atakinte la karavanojn de la konkerinto, helpe anka de la malkontentigitaj civitanoj, en la jaro 1405 li ekkaptis la urbon. Venecianoj sendis militistan forton kaj sian iparon, por reokupi la urbon. Balaj III paciis mallonge kun la Respubliko, sed aliflanke li interkonsentiis kun serboj. Certiginte al si la helpon de Stefan Lazarofi, despoto de Serbio, lia bopatro, li komencis denove en la jaro 1411 la militon kontra Venecion. Duafoje, li ekokupis Shkodr, sed ne povis teni in longe, ar venecianoj, per novaj fortoj alvenintaj , rompis la rezistadon de Balaj. Shkodr, do, dum longa periodo, ekde la jaro 1396 is 1479, plurestis sub la jugo de Venecio. La venecia okupacio darinte pli ol trikvaronjarcente en nia lando, ne postlasis tamen notindajn spurojn de ia progreso, kiel tio indus la tia evoluinta Respubliko de tiu tempo, krom kelkaj preejoj kaj monaejoj katolikaj kaj ortodoksaj, postrestintaj e kde la bizanca tempo kaj kie servis fremdaj katolikaj misiistoj alvenintaj por enradikigi la katolicismon kaj kontraustarigi la ortodoksismon. Tiuj ekleziuloj ne helpis almena al la klerio de la albanaj ekleziuloj, kiujn ili lasis en mallumo is XVIII jarcento. Ne estas sciite ke venecianoj postlasis anka iun kulturan institucion kiel tio okazis en la aliaj landoj, a iun vojon a ponton
37

memorigota de la popolo kiel ties verkon. Oni devas mencii nur la laboraoj por la militistaj celoj estigitaj en la kastelo kaj en la ties muregoj. Venecianoj ne eliris ekster la urbojn, tial la regionoj de la montaro dare tenis siajn morojn kaj leojn; same ili ne tsis nek la tradicia jn kutimojn de la civitanoj. Tuta ilia strebo estis en la komerca kampo kaj por ekspluati ekonomie la landon, tiel la plimulto de la sociaj tavoloj estis malkontentigitaj.

3. 1. 1. 3. Osmana okupacio La la osmanaj atoroj, rezultias ke Shkodr estis okupita du foje anta la kvinjarcenta okupacio. La unua militiro okazis en la jaro 1395, kiam Karlo Topia alvokis osmanojn por helpi lin kontra siajn malamikojn. Osmanoj alvenis de Makedonio, post kiam ili predmilitis al kelkaj distriktoj de Albanio, sed ne restis longe kaj reiris tien de kie venis. La malnova osmana historio Tadut - Tevarih"sciigas ke en la jaro 787 (1385)Lala ahin Paa, la reganto de Shkodr, ekiris kun 20 000 soldatoj por predmiliti al Bosnio, sed la ties reo, antaanoncita pri tiu militiro, alfrontis al Lala ahin Paa kun 30 000 soldatoj kaj frakasigis lin. Tiam el la armeo de Lala ahin Paa povis eskapi nur 5 miloj kaj mem li preska falis en la manoj de la bosnia reo. Pristudinte la malnovajn osmanajn historiojn, ni rimarkas ke la militiro de Lala ahin Paa en Albanio menciatas anka en la jaro 1387, tial ni estas notante latekste kiel i estas priskribita: La jaro 789 (1387)fariis denove la jaro de tumultoj kaj ribelioj. La eventoj de tiu tempo estis la kazo de komencio d e la granda milito de Kosovo. Lala ahin Paa kun siaj militistaj fortoj transpasis en la albanan teron kaj alproksimiis al la landlimoj de Bosnio, eniris in kaj predmilitis multon. Revenante, li eksciiis ke granda armeo el 30 mil homoj estis ekirinta fronte al li. Lala ahin Paa havis apena dudek mil homojn, tial li pensis ke ne oportunus al li atendi in, sed la soldatoj emis al predo kaj nesatigeblaj ekfanfaronis kaj diris ke ili pretas atendi la malamikojn. Tiel, ili haltis sed finfine ili ege malvenkiis kaj mem Lala ahin malfacile sukcesis eskapi fuante tra la kampo de Skopje. La tiutempaj historiistoj, tiun disfalon de la osmanoj dedias al la perfido de la Beo de Shkodr, Sknderbej. Kiel oni povas rimarki el la supra enhavo, amba osmanaj historiistoj havas inter si diverecojn. Ni opinias ke la donitaoj de la unua estas pli konvinkaj, kiel pro la diferenco de la datoj, tiel pro la fortoj komanditaj de Lala ahin Paa. La lernolibro de Historio de Albanio, la militiron de osmanoj al Shkodr kaj Ulqin lokigas kiel okazintaon en la jaro 1393, diference al la osmanaj atoroj. Shkodr kun la irkaantaj montoj kaj ia forta kastelo, iamfoje estas prezentita kiel unu el la strategiaj lokoj de Albanio. Komencante ekde iliroj kaj pluen, la kastelo de Shkodr neniam estas okupita perforte, krom je akcepteblaj kondioj por la ties defendantoj. Tiel la okupio de Shkodr fare de osmanaj osmanoj estiis tiam, kiam la defendantoj de la kastelo seniis je pano kaj aliaj nutraoj. Sknderbej neniel povis esti anstatuigebla post lia morto, tial por la sultano estis tre oportuna kazo la okupio kaj subio de Albanio, ar anka la albanaj princoj ne kapablis unuii kiel forton por kunfrontii al osmanoj. La konata osmana atoro Mehmet Murati, en
38

sia historio el 10 volumoj, interalie sin esprimas: Albanoj, la multaj donitaoj, rezultias ke devenas de pelazgoj, anta grekoj ili estis jam civilizitaj. Tiuj albanoj, ne povis formi grandan taton, ar la albanaj feduloj, iam kvereliante unu kun la alia, ne lasis eblecon de unuio inter si. Neniu tato ne sukcesis konvinki ilin, nek subigi Albanion. Ilia rokeca loloko kaj aparte la rezistemo kaj braveco estis iamfoje bariloj al iu subio. Nek romianoj, nek osmanoj kun iliaj frakasigaj fortoj neniam kapablis mallevi la kapon al albanoj. Albanoj iamfoje troviantaj inter la aliuloj certigis al si privilegiitajn poziciojn. Kiam osmanoj transpasis al Rumelio, albanoj unuiis kontra tiu nova fremda agresio, sed interne de si plurestis en milito unu kontra la alia kaj dividitaj en malgrandaj princlandoj. Dum la tempo de la ofensivo kontra Albanion Sultano decidis ekokupi Shkodr - n. Post la morto de Sknderbej, la milito perdis la rezistemon. En la jaro 1474 Fatih forsendis grandan armeon sub la komando de Hadem Sulejman Paa, bejlerbeo de Rumelio por ekokupi Shkodr - n. Tiu sieis la urbon. Per la kanonoj mulditaj i tie, li ekbategis la kastelon kaj klopodis frakasigi in iamaniere. Dum la atakoj osmanojn trafis multaj vivperdoj. Se ili darigus la sieon de la kastelo, eble Shkodr ekfalus. Sed haste decidante, kiel diras unu osmana historio, post tri monatoj sultano ordonis ke oni demetu la sieon kaj Sulejman Paa kun sia armeo foriris aliloken por subigi Beon de Bogdano (Rumanio)kiu estis ribeliinta jam. Post tri jaroj, t. e. en la jaro 1478, mem Sultano Mehmet II ekiris ekape de la armeo granda por ekokupi unue Kruja - n. Postkiam la urbo enfalis en la manojn de la sultano, li tuj forsendis kontra Shkodr la bejlerbeon de Rumelio, Daut Paa Ganjola kiel serdaron (generalisimon)kaj la bejlerbeon de Anatolio, Sulejman Paa. Tiuj du komandantoj tuj eksieis Shkodr - n, sed senrezulte. Je 14 - an de majo 1478 Shkodr estis sieita denove de la osmanaj armeoj el 8 mil homoj, komandita de la filoj de Ali Mihajlo. Ekde la 10 - a de junio dare alvenis la fortoj de la armeo de Daut Paa, kiuj lokigis sian militistan stabon kontra la kastelo de Rozafat en la loko nomata Dervi Paa Tepe. Je 15 - an de junio alvenis 5 mil jenieroj - antagvardio de Sultano. Tuj post ili, alvenis kameloj por transportaj servoj de la militistaj kolonoj lokiintaj en la parko de la sieado. Por defendi tiun parkon osmanoj e konstruis tabulan irmilon kaj anta i starigis fortifikitajn altamasojn inter konjektante ilin per traneoj kaj kanaloj inter si. La sieitaj fortoj en la kastelo estis komandataj de preveditoro venecia Antonio da Lecce. Je 22 - an de junio osmanoj ekbombardis la kastelon per du grandegaj kanonoj kiuj povus pafi kuglaojn pezantaj 3 - 4 kvintaloj; je 26 - an de junio ili alportis pli grandan kanonon, je kapacito 200 livroj po kuglego kaj 6 mil azapaj soldatoj kun iuj militistaj ekipaoj. La artilerio konsistis el 11 kanonoj mulditaj malanta la montetoj de Dervi Paa Tepe. Tiuj kanonoj povus pafi is tridek kuglegojn tage je pezo is 83 kvintaloj. Je 22 - an de julio mem Sultano Mehmet II kun sia stabo militista alvenis anta Shkodr. La militista forto de sultano atingis is 200 mil homoj. Li lokigis sian tendaron en la Kampo de Shtoj. La kastelo de Shkodr estis bombardata senese, pli ol monaton. Kontra in osmanoj aletis 506 kuglegojn. Sub la efiko de la kuglegoj la kastelo disfendiis en multaj lokoj kaj osmanoj sukcesis penetrii ene de la muregoj, sed la defendantoj, luktante brustalbruste, retirigis ilin. La atakoj de la osmanoj estis ege sangumaj, sed sensukcesaj. La sultano ordonis

39

ke iuj 11 kanonoj pafu samtempe kontra la grandan pordegon de la kastelo, sed denove li ne akiris ian venkon. Kiam unuafoje Sultano ekvidis la kastelon de Shkodr, li estas dirinte:"Ho, kian brilan kaj altan lokon estas elektinta la falko por si kaj por la nesto de siaj idoj!"La osmana armeo estis tuttempe enata surdorse de la forto de la kastelo de Drisht konstruita iam sur la rivero Kir. La defendantoj de tiu kastelo rezistis heroece kaj bravece, sed la osmanaj soldatoj sukcesis finfine okupi in. La militkaptitoj en tiu kastelo estis ekzekutitaj anta la muregoj de la kastelo de Shkodr cele al la fortimigo de defendantoj de Shkodr. Duafoje, Fatih ordonis ke la kastelo atakiu denove. La atakoj de la osmanoj estis kontrastarigitaj kazante grandajn vivperdojn. Je 30 - an de julio Sultano kunvenigis la Militistan Konsilion. Post longaj disputoj, estis decidite por forlasi la sieon, sed la kastelo plurestis blokita. ikaze, sultano ordonis ke oni ekokupi anka la kastelon de Zhabjak kaj de Lezha, cele al izolio de la kastelo de Shkodr kaj por devigi la Respublikon de Venecio retirii. Amba i tiujn kastelojn osmanoj forkaptis facilmaniere, ar la sieitoj ne rezistis brave, e la venecia koman danto enmanigis la kastelon de Lezha senmilite, forbruliginte la urbon. Je 9 - an de septembro sultano foriris, dum la blokado de la kastelo de Shkodr daris pluen. Sed pli malfrue, la sieitoj minacataj pro la malsato kaj soifo decidis sindoni kondie. Tiel, post 16 jaroj oni aranis la pactraktaton fordonante al osmanoj iujn kastelojn kaj pagante al osmanoj 100 mil orajn dukatojn kiel milittributo, 10 mil iujare. La sieitoj eliris armite kaj estis permesitaj foriri kun la tuta familio disde Shkodr. Antonio da Lecce kuniris kun 450 viroj kaj 150 virinoj. Tiel, je 25 - an de aprilo 1479 Shkodr enmanias al Osmanio kiu tenis in is la 13 - an de aprilo 1913, t. e. 433 jarojn longe. (Tiun tagon, Shkodr enmaniis al montenegranoj kondie, post ses monatoj da sieo heroeca). La kastelo Rozafat estis defendita de venecianoj, albanoj kaj montenegrano ernovi. En la kastelo, la Marin Barleti, rifuis miloj de homoj kun siaj familioj. Inter alie, li citas ke 3 mil homoj mortis pro soifo, sed la vera nombro de la batalantoj ankora estas nekonata definitive. Ekde la unua militiro, osmanoj konstruis la grandan lignan ponton sur Buna por transpasigi siajn tamentojn. Faliinte Shkodr, multaj familioj katolikaj de la urbo forlasis siajn hejmojn pro teruraoj de osmanoj. Kelkaj preejoj transformiis al moskeoj kaj la forlasitaj domoj ekokupiis de muslimoj.

3. 1. 1. 4. Kelkaj apartecoj de Shkodr dum la jarcentoj7 En la jaro 1912 Shkodr estis ja la plej granda urbo de Albanio, kun loantaro irka 36 mil homoj kaj grava ekonomia, militista kaj kultura nodo de Balkanio. i havis apartan pasintecon; ekde la XIII - XIV jarcentoj la urbo havis komercajn rilatojn kun Raguza, same kun Ancona, Trieste ka. Unuagrada tranzita centro en Balkanio, Shkodr ludis gravan rolon por la ligoj de la Adriatika Maro kun Kosovo, Montenegro kaj la interno de la Duoninsulo. Por Shkodr laboris la marhavenoj de Tivar, Ulqin, Obot kaj Shngjin. Kelkcent - tunaj boatoj
7

Prparim Rexhepi, Mbrojtja e Shkodrs, Tiran 2001 40

navigadis sur Buna is Oboto. Nur la marhaveno de Ulqin , ekde la XVII jarcento posedis 800 boatojn kaj la graveco estis la tria marhaveno de Adriatiko, post Venecio kaj Dubr ovniko.

Hoteloj en Shkodr 1 Hotelo"Rozafat"trovias centre de la urbo kaj enhavas 91 ambrojn, du manejojn, kafeterion, suvenirbutikon. La prezoj varias de 10 USD po persono po tranokto sen matemmano is 15 - 20 USD kun matenmano. La ambroj kostantaj 20 USD havas anka banejon kaj duejon ene. 2. Hotel Argent"trovias en la enirejo de la urbo. Estas i nova hotelo kaj enhavas 34 ambrojn, kie dulita ambro kostas 20 USD. Por unulita ambro same la prezo estas 20 USD. La prezo inkluzivas anka la matenmanon. La ambroj estas ekipitaj per TV, kondiita aerumigilo, necesejo kaj duejo. 3 Hotel Koloseo"estas nuntempe la plej bona en la urbo de Shkodr. Nova domo kun iuj necesaj kondioj. Unu tranokto en i kostas 50 USD po persono.

3.1.1. Kastelo de Rozafa Sur la fono de la urbo Shkodr, sur roka monteto, je 130 m super la marnivelo, kudrita kvazau per feraj ungegoj al la krutiintaj tonegoj, irkaata de la riveroj Buna, Drin kaj Kiri, starias majesta la konata kastelo per la toponimo Rozafa. La monteto de la kastelo konsistigas la losilon de la tuta areo. Neniu alia punkto, akcentas la germana atoro Johan van Han, estis pli taga por la ties konstruio kaj antauloj tion ja sciis bone. La kastelo kunfrontiante la tormojn de historio kaj miljarojn, estas konservinte la spurojn de la Pratempo kaj Mezepoko, por ke ilin havu vivaj atestaoj de la fora heredao rilatianta kun la radikoj de tiu i urbo. La legendo Oni diras ke estis ja tri fratoj entreprenintaj la iniciaton starigi la kastelon. Ili laboris tutan tagon sed io ruiniis dumnokte. Maltrankviligitaj, la fratoj decidis oferi unu el iliaj edzinoj venontan tagon, uste tiun kiu alportus ilin manaon. La destino trafis la edzinon de la plej maljuna frato por ke i enmuriu. La fideleco de la malgranda frato kaj la sinofero de juna novedzino en la legendo ricevas apartan simbolecon kaj lumon. La novedzino sinoferonta estis jam patrino: i ne kontrastaris, sed petis ke oni lasu al i nekovrite la dekstran mamon, por ke i povu mamnutri sian bebon; la dekstran manon por ke i povu karesi in kaj la dekstran piedon por ke i povu movi la lulilon. La majestecon de tiu i sublima momento eternias anka la kanzono alveninta is la hodiaa tempo. La legendo de Rozafa

41

Tri fratoj laboradis je konstruo de kastelo, sed ili malojegis kaj ne sciis pri rimedo, ar ciam taglaboro dum nokto ruiniis kaj daris ja simile post iu taga tedo.

Triope la konstruistoj ekseris saulon, trovinte lin demandis kaj askultis atente: "Se vi vere volas kastelon finkonstrui, virinon enmurigu, kvankam ja lamente."

Tiel diris la saulo kaj foren malrapidis, sed doloris fratoj pro decido devigita kaj uris en vespero: l' edzino kiu portos la panon frumatene - i estu oferita.

La du pli aaj fratoj la uron fie rompis, al siaj novedzinoj malkais la decidon. Kaj tiel la edzino de la plej juna venis la sinoferon akceptis kaj montris tiel sian fidon.

42

Danke al Rozafa staras dare la kastelo, kaj daros dum pasos jarcentoj en lontano. Ni vin memoros, Rozafa, kaj vian sinoferon, ne nur tiel Shkodr, sed kiu ajn albano.

Tiu kanzono enhavas antahistorian mensecon de la honesta homo. Tie eestas la memakceptita sinofero, anka la Beso (donita parolo), rezistemo. . Por la granda franca poeto Lamartin la sinofero de virino komparatas nur kun la sinofero de Ifigenio por Agamemnono. La donitaoj de la arkeologio Kvankam ankora ne estas realigitaj propraj arkeologiaj elfosadoj sur tiu loko, la tekniko kaj ekzisto de la diversaj periodoj montras ke la kastelo estas unu el la pratempaj lolokoj de la baseno de Shkodr, loata ekde la periodo de la Frua Bronzo, irka 4000 jarojn antae. La vizitanto povas konatii kun la monumentoj kaj multaj objektoj apartenantaj al la diversaj historiaj periodoj. Sur la fundamentoj de la kastelo enradikias la pratempa kaj ria kulturo de la urbo. Tie naskias la unuaj elementoj de la urbana vivo en la baseno de Shkodr. La romia historiisto Tit Livi alportas atestaojn pri potenca antikva urbo bone protektata. El la fortifikitaj muroj hodia konservias nur du murtraktoj antikvaj e la enirejo de la kastelo. La konstruado de tiu fortifikita muro estas realigita per grandaj tonoj je seka ligiteco, la la konstruaj principoj de la modernaj urbanaj pordefendaj konstruoj. En tiu periodo estas fortifikita nur la supra parto de la urbo, la akropolo, la muroj estas irkaintaj la surfacon de la monteto, pli malpli la tiu linio, kiun poste sekvis la fortifikita mezepoka sistemo. La kastelo konservas la spurojn de la klasika periodo de Mezepoko is la lasta jarcento sed sian fundamentan formon i ricevis ekde la dua duono de la XIV jarcento (periodo de la regado de Balshaj), por ke atingu en pli kompleta formo per la veneciaj kontruaoj dum la jaroj 1407, 1416, 1468 kaj pli poste per tiuj osmanaj. La mezepokaj muroj, starigitaj sur la iliraj konstruaoj, konstruita per tonoj ligitaj per kalka mortero, sekvas la regulan lini on de la surfaco, je formo de elipso je perimetro 881 m, ampleksanta surfacon je 4 ha kaj
43

plifortikiinta per kelkaj defendturoj je formo kaj dimensioj ne samaj, konstruitaj en diversaj tempoj. Kiu ajn surprizias anta tiuj muroj, anta la majstreco kaj fantazio de la homoj ilin konstruintaj samkiel anta la altecoj sur kiun ili estas stariintaj. Tie i la loka tradicio, sendepende de la influoj, aperas potenca. La kastelo reprezentas klarajn elementojn de la tempo, sed ian plejparton difinas la mezepokaj muroj starigitaj sur la iliraj muroj. iuj priskribas sammaniere tiun i fortifikitan verkaon, u Hekard, Ippen, Jircek, uflaj: la ununuran enirejon, certigita per tri pordegoj, sinsekvaj. Inter ili estas tri kortoj kaj fortifikitaj koridoroj, iu ku n aparta propra fizionomio. Krom la efan enirejon, i havas anka kelkajn malgrandajn enirejojn, duarangajn, servantaj por la manovrado de la fortoj a kiel sekretaj elirejoj. En la gravaj mezepokaj urboj, kiel Shkodr, kie la atako kontra la enirejon estiis per multnombraj fortoj, anta ili oni konstruis fortifikitajn kortojn, barbakanojn. La barbakano de la kastelo estas konstruita de la venecianoj dum la jaroj 1406 - 1407. La defendsistemo de la efa enirejo komandiis de la ora donono (efturo)je formo multangula, konstruita de la venecianoj en la jaro 1468. La dua korto havas surfacon pli grandan kaj pli protektatan. Tie trovias la domoj de la kulto, la pluvakvaj rezervejoj, la magazenoj, la domoj de la gardistaro ks. Ene de la muroj de la kastelo konservias 5 pluvakvaj rezervejoj (sarana), konstruitaj post la jaro 1397. La pluvakvaj rezervejoj kolektis la akvon kaj arigis in pere de la multnombraj tuboj trairantaj tiujn i kortojn kie ajn. La katedralo de la Sankta Stefano estas konstruita je la fino de la XIII jarcento. ia konstruado trapasis sur tri efajn fazojn. En la tria fazo, post la osmana okupacio, i transformias al moskeo. La kastelo de Shkodr estis la plej protektata kaj la plej potenca por kunfrontii al la longdaraj bataloj kaj sieoj. i staris inter la kastelo de Lezha, de Danja kaj de Drisht. Sur la pratempaj kreneloj, sur la grandaj defendturoj, sur fortifikitaj muroj elbatitaj de la kanonoj, kodranoj estas skribintaj per sango tiun militeman historion kiu estas samtempe anka la historio de tiu i kastelo. La kastelo Rozafa"estis malvaste ligita kun la naskio kaj evoluo de la urbo de Shkodr. Samtempe i staris kiel potencan gardiston de la urbo mem. Tie okazis la iliro - romiaj militoj, en la jaro 168 anta Kristo. Dum Mezepoko i estis okupita foje de Bizanco, foje de slavoj, is la jaro 1395, kiam in ekposedis Balshaj, princlando de lokaj grandbienuloj, kiuj tenis in is la jaro 1396, kiam ili estis devigitaj enmanigi n al Venecio. La kastelo estas travivinta du potencajn sieojn fare de la osmanaj armeoj, en la jaro 1474 kaj en la jaro 1478 - 1479. Tiu effortreso"de la tuta lando, kiel prave in nomis samtempa venecia historiisto, montris ke i ne povis subii kiel ajn. Parolante pri la rezistado de la kodranaj bravuloj, mem la osmana kronikisto, Kemal Pashazade, estis devigite akcepti ke kvankam ni ege klopodis, tamen ni ne sukcesis ilin eligi el iliaj pozicioj, ar ili estis homoj kun akraj ungegoj, kaj korpo el bronzo, starintaj sur la defendturoj kaj muroj de la kastelo. Ili estis tigroj sur la montopintoj

44

En la jaro 1479 la urbo definitive enfalis en la manojn de la osmanaj osmanoj. Anka poste la kastelo estas ludinta defendan rolon por la urbo. is la jaro 1865 , i estas konservinta iajn funkciojn administrajn kaj militistajn. Post tiu periodo, i havis gravecon nur je la vidpunkto militista. En la jaro 1914 sur la kastelo starias la blazono de Albanio. La maljuna kastelo, domaita, duonigita pro la senfinaj sieoj, rememorigas hodia la militon, la morton, la gloron. La miljara kastelo estas subigita al restarado. En unu el ties ejoj, en tiu de kapitanejo (domo el XV jarcento), estas stariinta ia muzeo. La pli malnovaj atestaoj spegulitaj en tiu i muzeo parolas pri la pratempa ekzisto de tiu kastelo. La arkeologiaj, historiaj objektoj, la dokumentoj de la pratempaj historiistoj, Plibi, Tit Livi, samkiel sufie multe da armiloj, artaoj de la lokaj kaj fremdaj atoroj, atestas pri la senesaj militoj kontra romianojn, bizancanojn, slavojn, osmanojn, pri la rezistado de la kodranoj kaj pri la plifortio de la lokaj grandbienuloj, Balshaj kaj Bushatlioj. En tiu i muzeo la vizitanto trovas tre gravajn momentojn de la historio de transviveco de la albana popolo de tiu regiono. Hiera kaj hodia la kastelo estis kaj plurestas objekton de inspirigo por la verkistoj kaj artistoj fremdaj kaj lokaj, sur laq kies motivoj ili estas realigintaj dignecajn kaj impresigajn verkaojn, ekde la poeziaoj, baladoj, komponaoj en pentroarto kaj skulptarto is la artismaj filmoj. La kastelo Rozafa"estas unu el la plej okulfrapaj monumentecaj riaoj en Albanio. i estas ja simbolo de kondukio de la vivo de generacio al generacio kaj estas elsendinta la grandan historian mesaon de la rezistado kaj sakrifico por tiuj teroj. Tradicie i estis unu el la plej frekventataj monumentoj fare de enlandanoj kaj fremduloj. Tra la kastelo ni alpaos tiel, kiel estas alpainte anka antae la generacioj, turistoj, kronikistoj, diversaj scivolemuloj, kaj rakontos kaj travivos memoraojn el tiu majesta monumento alportanta dankemon kaj respekton al la historia pasinteco.

3. 1. 2. 2. Du fazoj de la evoluo de la urbo Estas rimarkite du fazoj en la evoluio de la urbo: Kiam Shkodr kiel mezepokan urbon etendiis irka la monteto kaj kastelo, sub la protekton de tiu lasta kaj k iam pro sanigaj kialoj, por eviti la sinsekvajn inundojn kaj diluvojn i transpasis pli foren de la lago kaj la kastelo. Foto 8: La ponto de Bahalek je la enirejo de Shkodr La pli grandan disvolvion la urbo akiris en la XVIII jc kaj aparte en la XIV jc. is malfrue plurestis la domoj kiuj portis gravurite surtone e la jaron de ilia finkonstruio. Ekzemple la domo de Bep Muzhani ekzistas el la jaro 1736.

45

Je unu flanko ni vidas la domojn situantaj unu apud la alia, kvaza ili volas sin protekti, per la pordoj kaj paffenestroj, altaj irkaigaj muroj, mallaraj stratetoj, serpentumaj, ofte senelirejaj stratetoj. Tiu flanko loatis dense, havis malgrandajn ardenojn, al kiuj sufiis po unu fojnujo por la bovo entenata en iu domo. En la hejma ekonomio inkluziviis anka la bredado de la silka vermo kio konsistigis bonan fonton de la enspezo. Dum la osmana tempo tiu flanko similis al iu getoo por la katolika loantaro. La alia flanko estis la urbo kun laraj ardenoj, fruktoarboj kaj separataj domoj, loata de muslimoj. La domojn konstruitaj kun malfermita teraseto oni trovas jen en la katolikaj familioj, jen en tiuj muslimaj. Estas anka la domoj kun fe rmitaj terasetoj kaj vitraro. Pli poste oni ekkonstruus domojn je komunisma stilo, tio estas uniformaj, pluretaajn. Dum tiu epoko oni detruis kaj ruinigis multajn valorajn monumentojn. Tiel oni eksplodigis la malnovan osmanan banejon, kiu fakte estis jam transformiinta de la malnova preejo de Sankta Vla, monumento menciita en la Katasto de Venecio 1416 - 1417. Estis detruita unu el la mezepokaj monaejoj, la moskeo de Selvia (anka i konstruita sur la alia objekto de kulto, menciita de Marin Barleti, verkisto el la XV jc). Trans la rivero Buna oni faligis la preejon de Sankta Maria Magdalena ene de kiu troviis la tombo de la pastro Benigno Albertini kun surskribo en la albana lingvo. Estas detruita la minareto de Plomba Moskeo, la preejo de la Sinjorino de Shkodr apud la Ponto de Bahalek kaj la grava preejo de Vau i Dejs el la XIII jc, je romana stilo. En la nova urbo oni detruis la moskeon de Xhabihej kune kun la tombo de Hamz Kazazi. Detruiis la bibliotekoj de franceskanaj kaj jezuitaj pastroj kun la ties riaj arivejoj kaj la unua metereologia stacio en Albanio, funkciinta ekde la jaro 1880.

3. 1. 2. 3. La popola loejo en Shkodr8 La hodiaa Shkodr estis malfiksita el la malnovaj grundoj irka la kastelo anta du jarcentoj. En la jaro 1865 anka la administrantaro forlasis la kastelon kaj establiis en la urbo. Do, la popola loejo en Shkodr estas ne pli maljuna ol la mezo de la XIII jc. is la mezo de la XIX jarcento, oni konstruis la loejon kun teraseto je ties subvariecoj. ar tiuj loejoj devus plenumi anka aliajn funkciojn krom la loadon, ili akiris pliajn aspektojn. Kutime la loejo kuas sur lara grundo irkaita de altaj muroj atingantaj e 5 metrojn. i estas masiva, etendias horizontale harmoniiante al la ebena tereno. La ekstera kaj la interna flankoj estas en kompleta harmonio. iamfoje la majstroj estas orientigintaj la domon al la suno, do je la direkto suden - sudokcidenten kun la lara frunto de la loejo. La enirpordo eliranta sur la straton havas grandajn dimensiojn kaj konstruias el tono kaj gravurita ligno. Okulfrapas en i la ansoj, frapiloj, najloj ktp. Proksime de la enirejo starias la fojnujo kiun ni ne rimarkeblas en la alia urbo. La antaa parto de la korto havas stratetojn kaj trotuarojn pavimitajn kie estas lokigitaj la puto kaj la ligna pelvo. Foto 9: Karakteriza domo de Shkodr
8

Zef uni, referat ne Konferencn Ndrkombtare Shkodra n shekuj, 1993 Shkodr 46

La tuparo kondukanta supren al la teraseto estas el tono. La surtera etao enerale ne loatas, sed i servas kiel kelon por konservi diversajn produktaojn. La unua etao havas la fajran ambron, la gastan ambron, aliajn ambrojn, banejon ka. La fasado estas bele komponita, oni distingas en i la lignajn gravuraojn por la teraseto kaj la tegmento - vizieron, dekoraciigitajn fenestrojn el gipso, pritraktitaj per vitro. La teraseto ofte estas malfermita. La pli pritraktita medio estas la porgasta ambro. Fronte de i estas dekoraciita kameno el gipso, eflanke du kamenbretoj. Apud la kameno kaj sur amba flankoj de la lateraj muroj trovias la sofoj, kie sidas la dommastro kaj la gastoj. La plej bela elemento estas la plafono, iamfoje pentrita a cizita, akompanata de cirklaj ornamaoj kaj lignaj trianguloj. Kelkfoje, ili estas kun rondaj a elipsaj kupoloj.

3. 1. 2. 4. Putoj kaj karakterizaj kamentuboj9 En la plimulto de la loejoj de Shkodr estis putoj kaj putogoroj tre belaj. La antaaj urbanoj scipovis elerpi akvon anka en iliaj loejoj, borante profunden en la teron. La osmana vojaanto Evliha elebi skribis ke li ja vidis en tiu urbo akvokondukilojn, cisternojn, kanalojn, putojn kaj akvofontojn tre belajn. Kelkaj putogoroj, kiuj estas iuj gravuritaj kaj plibeligitaj je fajna gusto, havas eflanke du kolonojn kie alkroias la pinrado, kiu ruligis la nuregon tenanta la sitelon. Anka la kamenoj de la porgasta ambro estas aparte atentindaj. La kamena a kamentuba fajrujo estis tre grava por la urba familio. Nia praavoj, iliroj, amis kaj adoris la fajron, samtempe timis de i. Ili adoris Enji - n kiel diinon de fajro. De tio devenas la vorto e enjte"(ado). Iam la preejlokoj de la kulto de tiu diino estis mem la fajrujoj de la loejoj. (probable, du paralelopipedaj tonoj el ferstango nomataj 'buzm'). Ankora hodia multaj malbenoj rilatas al tiu kulto: Estingiu e vi la fajro en la kameno!, Malfiksiu e vi la ferstango de la kameno. Iam la fajro en la kameno restis malestingita tutan tempon. Se i estingius e iu kaj tiu petis pruntedoni ardkarbaon e la najbaroj oni ne donis ar estis malbone ke oni eligu fajron el la hejmo, konforme al la superstioj. Anka kiam fratoj disiis, la fajro ne eliris el la hejmo. En la strato Dervishaj"nr 4 de la kvartalo Durgut trovias loejo proklamita Kultura Monumento. Sur la dua etao i havas fajran ambron je grandaj dimensioj kaj kun plafono el tabuloj limigitaj de granda kvadrato je formo de kadro kun cirkla gravurao centre de i. Sur faco de la okcidenta muro estas karakteriza kamentubo kun blanka gipsa elstarao, majeste aspektanta similiganta memorigilojn.

3. 1. 2. 5. Aliaj interesaj objektoj Lernejoj, familioj kaj famaj personecoj10

10

Ramadan Sokoli, referat ne Konferencn Ndrkombtare Shkodra n shekuj, 1993 Shkodr Hamdi Bushati, Shkodra dhe motet, tradita, ngjarje, njerz, Biblioteka kombtare, Tiran. 47

Katolikaj lernejoj La katolikaj lernejoj estas malfermitaj en la jaro 1836. Menciindas: Lernejoj de Geg Kodheli; Gjergj Benussi, Gjon Shkrumi, Zef Kamsi, Jak Speci, Shor Markaj, Don Pepa, Jak Vasia, Engjl l Radoja, etj Jezuitaj lernejoj: Saveria Kolegio (1906), Serafina Kolegio, Popola Franceskana Lernejo, Stigmatika lernejo. Elstaraj personecoj Ernest Koliqi 1901 - 1975 Buro atente el Shkodr, ekde dekjaraa estis forsendita al Italio kie li studis en d iversaj lernejoj. Revenis en Albanion kiel instruiston en la Mezlernejo por Komerco de Vlora kaj en Gimnazio de Shkodr, dum 1930 - 33; ekde 34 - 37 li darigis siajn universitatajn studojn en Padova, dum 1939 - 1942 jaroj li estis Ministro pri Edukado. Tiamtempe li malfermis multajn albanlingvajn lernejojn en Kosovo. En la jaro 1943 li fondis La Albanan Esplorstudan Instituton. Li profesoris en la katedro de Albanologio e la Universitato de Romo is la morto. Arshi Pipa - 1920 1995 Ekde 1946 - 1956 li enprizoniis. En la jaro 1958 li forfuas al eksterlando kune kun sia fratino. Li estas verkinta kelkajn librojn, okulfrapas interalie "La libro de la prizono. Li estis elstara analisto pri la politikaj problemoj en la masmedio. Famaj familioj Bektesh - oj, Bori - oj, Bushatllij - oj, efa, eka, oba, Danej, Ded - Jakup - oj, Dershen, Dragush - oj etj. Fotografio kaj kino Pjetr Marubi, Mati Kodheli e Geg Marubi fondis la unuan albanan fototekon. La unua atelio aperis en la jaro 1858. Unuafoje la filmo projektiis en la jaro 1912 en la kinejo Rozafa. Futbalo En la jaro 1908 okazis la unua mato la la internaciaj reguloj, dum en la jaro 1913 okazis la unua internacia futbal - mato inter la loka teamo La Sendependeco"kaj la teamo de la astra - hungara armeo.

3. 1. 4. Objektoj de la kulto Kiel la plej grava urbo kun katolika loantaro, sendube, Shkodr rezervigas la plezuron konatii kun la objektoj de la katolika kulto, unuafoje. Estas en i granda jezuita katedralo
48

kaj monaejoj, seminariejoj kaj franceskana biblioteko. La franceskana preejo sur la strato Ndre Mjeda"estis uzata kiel lekciejo de la palaco de kulturo Vasil Shanto"sed nuntempe i denove funkcias kiel preejon. Ene de i vi ekvidos fotografian ekspozicion kun la pastroj de Shkodr mortintaj dum la komunisma reimo. Estas anka la poeto Gjergj Fishta (1871 1940)kies ostoj la komunisma reimo foretis en la riveron Drin por neniigi iun ajn spuron de lia memoro. Kelkajn loblokojn pli suden trovias la katolika katedralo (konstruita en la jaro 1857)kiu estis transformiinta dum la komunisma tatpotenco en sportan palacon. Dum la vizito de Papo en la jaro 1993 tie okazis aparta solenao. Apud la kastelo de Rozafa trovias la Plomba Moskeo, ekde la jaro 1774, la sola eskapinta al la kultura revolucio komunisma en la jaro 1967. Centre de la urbo, starias nun la plej granda moskeo enlande, kun du minaretoj, donacao de araba fondacio. 3.1.6. Turismaj objektoj irkae Krom la urbo de Shkodr, turistoj povas ravii de la belecoj de la lago samnoma, la plej granda en Balkanio. e ia bordo, malmulte kilometroj for de la enfluo de Buna, estas la turisma punkto de Shiroka, kie funkcias anka ripozejoj. En la montaro de Shkodr trovias la kuracejo de Razm kie nun estas disvolviinta la familia turismo. Same Theth estas unu el la lokoj montaraj plej belaj de Albanio. e la marbordo, je 28 km for de la urbo trovias unu el la plej puraj plaoj kaj strandoj de la lando, plao de Velipoja. Apud i estas granda arbara rezervejo kaj la Laguno de Vilun. e enirejo de la urbo estas pluraj moteloj kaj kafeterioj eborde la riv ero Drin kie la homo povas ripozi kaj rilaksii kelkhore. Mem la panoramo oriente de la urbo estas tre fascina pro altaj montovicoj komenciantaj tie.

3. 1. 7.

Kiel oni povas eniri en Shkodr

Oni povas eniri en Shkodr de la landlimo kun Montenegro e landlima punkto de Hani i Hotit, tre proksime al Podgorica. Tien oni povas veturi anka de Dur rs kaj Tirana, elipiinte a surteriinte antae respektive en la marhaveno de Durrs kaj flughaveno La Patrino Tereza"de Tirana. Estas same regulaj busoj iuhore.

49

3. 2.

Kruja

3. 2. 1. Konciza historio La komencioj de Kruja okazis en la V - VI jarcentoj. Forlasite la urbo Albanopolis, kiun Ptolemeo mencias kiel urbon de albanoj, la kastelo ekstariis sur la muroj de la ilira loloko el la III jarcento anta Kristo. En la jaro 879 oni mencias unuafoje ian nomon en la ekleziaj dokumentoj. En la XII jarcento Kruja akiras sian kompletan formon. En la jaro 1617 in trafis forta tertremo, kiu kune kun la detruaoj okazintaj post la kontraosmana ribelio en la jaro 1832, preskau dezertigis tute la urbon. Kruja estas unu el la plej notindaj urboj en la historio de Albanio. i estas urbo - muzeo ekde la jaro 1968. i kuas sur la centra montara zono, sur la deklivo de la monto de Kruja je alteco 608 m. La la arkeologiaj elfosaoj, Kruja estis loloko ilira ekde la III jarcento anta Kristo. La vilao Zgrdhesh trovianta apud i, verajne estis la urbo Albanopolis menciita de Ptolemeo en la II jarcento post Kristo. Por sin defendi, je la komencio de Mezepoko, la loantaro trovis tian lokon en Kruja, kiu pli poste fariis tre grava por la tu ta regiono, same centron de la Arbria kulturo. Tion atestas la tomboj el la VI - VIII jarcentoj. i estis epicentro de la unua albana feda tato, irka la jaroj 1189 - 1206, ekape Pogon on kaj poste ties filojn Gjin (1198 - 1206)kaj Dhimiter (1206 - 1216). Osmanoj ekokupis in unuafoje en la jaro 1396 kaj duafoje en la jaro 1415. Je 1430 jaro eksplodis la ribelio estrita de Gjon Kastrioti. Kiam Sknderbej revenis en Kruja - n en la jaro 1443, i fariis la centro de Albanio kaj de la epopeo de la XV jarcento de bataloj kontra osmanojn kaj ia nomo konatiis en la tuta Eropo. Respubliko de Raguza gratulis per jenaj vortoj Sknderbej - on en la jaro 1452: Estu vi spegulo kaj ekzemplo por iuj princoj, por iuj popoloj kaj vian nomon kronigu eterna forto. Fiaskis tri grandaj sieoj (1450, 1466 kaj 1467)kaj finfine en 1478 osmanoj eniris en la urbon, detruis in, murdis multajn ties civitanojn, dum la cetera parto eskapis fuante al Italio. En la XVI jarcento en i estis nur 150 domoj. La ribelioj de la loantoj daris anka e n la sekvantaj jarcentoj is kiam la enerala ribelio de la jaro 1912 alportis la sendependecon. Menciindas la kamparana ribelio de la jaroj 1906 - 1907 konata kiel la Milito de Talajbeo. Kruja starias sur krutiinta rokego sur la loko kie interkruciis la signa loj inter la kasteletoj de Petrela, Preza, Rodon kaj Lezha, is la maro. ia kastelo dominantis sur la urbo, kampo, marbordo. Kruja estis la efcentro ekde la tempo de la tato de Arbr.

3. 2. 2. Monumentoj de tradicio 3. 2. 2. 1. La kastelo

50

La kastelo havas surfacon je 2. 25 ha je elipsa formo. La cirkonferenco de iaj muroj atingas 804 m, ili estas dikaj je 1. 5 m kaj protektias per 9 rondaj defendturoj. La efa enirejo apartenas al la VI jarcento, sed ekzistas anka dua enirejo sur la sudokcidenta parto. En la XII - XIV jarcentoj tie lokiis la sidejo de fedulo. Inter la unuaj domoj estis la preejo kaj la horloturo. La urbo menciitas en la jaro 1286 de la bizanca imperiestro Arhondo II Paleologo. La arkeologiaj elfosadoj de la jaroj 1978 - 1981 atestas ke la kastelo estas konstruita post kiam estis forlasita la loloko de Zgrdhesh. La fortifikaoj estas renovigitaj dum Mezepoko, (Karlo Anu)fojfoje. i rilatis al la sistemo de la fortifikaoj de Durrs, signalanta kaj servanta kiel protektanton por tiu lasta. Anka Sknderbej estas riparinta in kelkfoje, aparte pro la atakoj kaj sieoj fare de osmanoj. Apude estas trovita tombejo atestanta pri la Arbria kulturo. iaj regantoj estis Topiaj. Malgranda enirejo sudokcidente trairas tunelon kaj malsupreniras e la akvofontoj en la fortifikita korto, ekster la muroj. Sur la plej alta parto de la monteto starias la horloturo kompletiganta la karakterizan silueton de la kastelo por observado, signalado rilate al la aliaj kasteloj, kiel estas tiu de Petrela. Ekokupinte in, envane osmanoj klopodis alinomigi in per la nomo Akcehisar (blanka kastelo). La tertremo de la jaro 1617 kazis al i multajn domaojn, same la kontraosmana tempesto de la jaro 1832 tuj post la albana ribelio. La lastaj laboraoj estas faritaj tie en la XIX jarcento. Estas konservitaj la banejoj (hamamo)okcidente ekde la XV jarcento. Apud la horloturo la elfosadoj malkovris domon de kristana kulto kie estis anka muraj pentraoj. Sur iu defendturo okcidente estas halvetia preejeto konstruita en la jaro 1789 pentrita per arabeskoj. Ene de iaj muroj konservias ankora kelkdekoj da loataj domoj, inter kiuj sin distingas domo kun teraseto, restarigita kaj ekipita per tradiciaj objektoj.

3. 2. 2. 2. Muzeo de Gjergj Kastrioti Sknderbej Sur la efa enirejo, konforme al la malnova stilo de la kastelo stariis Muzeo de Gjergj Kastrioti Sknderbej. Dum la jaroj 1965 - 1967 okaze de rememorigo de 500 jario de Sknderbej, oni decidis purigi kaj restarigi tiun kastelon. Kelkaj jaroj antae fr agmento de la murego de la defendo turo nr 1, cirkainta la korton sudokcidente apud la akvofonto de Tasloi, faliis. Tuj oni plenumis laboraojn por ia ripario. ikaze oni malkovris bizancan preejon apud la horloturo, riparis kaj restarigis aliajn ob jektojn de la kulto. Multaj kritikoj fariis pli poste rilate la konstruion de la muzeo mem ene de la teritorio de la kastelo. Tiu muzeo inaguriis je 1 - an de novembro 1982, e la maldekstro de la enirejo al la kastelo. i malfermias per skulptaa grupo prezentanta Sknderbej - on je la sino de popolo. Tri aliaj haloj prezentas la ilirajn heredaojn, la ekonomian kaj socian disvolvion dum la Mezepoko, princlandon de Arbr, osmanan okupacion. Aparta halo estas dediita al la familio de Kastriotoj. La unuio de la albana popolo kaj la milito dum kvaronjarcento okupas centran lokon, akompanata per vico de aliaj verkaoj interalie anka de mura pentrao la plej granda kaj plej moderna en Albanio, kreita de amatora pentristo el Tirana.
51

Sur la dua etao prezentias la sistemo de fortifikaoj kaj la efaj kasteloj de Sknderbej, ellaboritaj iuj per alabastro. Alia halo prezentas la rezistadon post la morto de Sknderbej. Sur la tria etao estas stiligita la oficejo de Sknderbej kaj la biblioteko, kie estas dokumentoj, eldonaoj kaj verkaoj atestantaj pri la eado de la militoj de albanoj. Mem la domo havas karakterizojn de memorigilo, la efaj haloj similas al la nordaj albanaj nobelturoj. La historio, arkitekturo kaj arto konsistigas unu tutecon. Estas uzitaj arkitektonikaj historiaj elementoj kiel pezaj traboj kaj tonaj arkoj. La artismaj verkaoj, tonaj skulptaoj, batita fero, same la mapoj, grafikoj, survitraj pentraoj havas valoron de helpa historia materialo. La kaprokapo sur la kapirmilo de Sknderbej postrestis ekde la dua batalo kiam Sknderbej kaj ia armeo estis sieita de osmanoj en la fortreso. Sknderbej aranis ruzagon al la malamikoj, li ordonis ke oni elirigu el la kastelo gregon de kaproj kun po unu toro surkape. Tio ege fortimigis osmanojn, ar la kaproj moviis tre rapide kaj kreis la ideon de granda armeo eliranta. Dume, Sknderbej ekatakis osmanoj surdorse kaj frakasigis ilin. La kapirmilo kaj la originala glavo de Sknderbej konservias en la muzeo de Vieno.

3. 2. 2. 3. La etnografia muzeo Ene de la korto de la kastelo, inter kelkdekoj da domoj ankora loataj, okulfrapas duetaa domo, pli ol 200 centjaraa, ankora en bona stato, kun teraseto kaj ligna balustrado, grandaj kaj multaj fenestroj. Iam i estis domo de la fedulo de Kruja. Nun tie estas lokitaj hejmobjektoj kaj popolaj vestaoj de la regiono, transformiinte in en muzeon. La ambroj kaj multaj kaanguloj de la domo servas kiel pavilonojn. Tiel en unu el ili oni prezentas la karakterizajn vestojn de krujanoj kaj de la areo irkae, por viroj kaj virinoj, por noved zinoj kaj novedzoj. Alia ambro prezentas la kuirejon kaj la karakterizajn kuirilojn, same la kamenon. La porgasta ambro estas kompletigita per pajlo kaj lanmatoj, pantofloj, fajrujo, armiloj alkroitaj surmure, multaj ornamaoj surmure kaj surplafone. iuj estas lignogravuraoj. Estas anka la teksaambro kie la dommastrinoj pretigis tolojn por vestoj, ambro kie oni mueligis la grenon, kie produktis brandon, kie vringis olivon por la oleo, kie ellaboris porcelanaojn kaj laborilojn el metalo. Alia ambro prezentas la ejon kie dormis la familio, la bebajn lulilojn, ktp. En la korto estas la puto kun putogoro dekoraciita kaj gravurita karakterize. La tuta domo prezentas do la vivmanieron de nia popolo dum la pasintaj tempoj.

3. 2. 2. 4. La Mezepoka bazaro Okulfrapas en la urbo la tiel nomata ario (vendejaro, metiartejoj), placoj kie dum certaj semajntagoj oni merkatumis, la gastejaejoj, la horloturo. La butikoj trovias sur la amba flankoj de la Bazaro, komenciante de la urbocentro is la enirejo de la kastelo. La unua etao de la butikoj estas kutime konstruita el lignotabuloj, tie oni ekspozicias objektojn el arento, kupro, alabastro, ligno ka. La Bazaro estas je tipo mezepoka. i estas restarigita

52

dum la jaroj 1965 - 1967. Estas anka tradiciaj restoracioj, jen en la urbo jen ene de la kastela korto. 3. 2. 2. 5. La monumento de Sknderbej i estas starigita en la jaro 1959 kaj estas la unua tiatipa en Albanio. Sur la piedestalo je formo de konusa piramido starias la statuo de Sknderbej rajdanta surevale. Tiu figuro respondas al la imao de la popolo pri la nacia heroo. Sur la fono de la monto malanta i kaj la kastelo maldekstre, la monumento estas la plej bela objekto de la urbo.

3. 2. 2. 6. La horloturo Tiu turo estas la plej malnova objekto konservita is nun en la kastelo, konstruita dum la XI XII jarcentoj, probable pli frue, kiel observadpunkton. Kelkaj atoroj kvalifikas in kiel turon por la sonorilego, dum la funkcion de la horloo i akiris en la XVII jarcento. Rigardate de la pozicio i tre bone ludis la rolon de la horloo serve al la merkato kaj la urbo. La alteco ekde fundamento estas 16 metroj, i komencias kiel piramideca bazo kaj darigas kie kvadrata. La tonaj kolonoj subtenantaj la lignan tegmenton supre fermas la komponaon. in trafis kelkaj restarioj. Kiel arkitekturan kategorion, spegulanta la ekonomiajn kaj sociajn tiutempajn kondiojn, materialigante ilin en la koncepto, same en la tekniko kaj materialo uzita, i konsistigas memstaran apitron por nia mezepoka arkitekturo. En tiu kultura memorigilo ni vidas la kreativajn kapablecojn de la niaj popolaj majstroj, kiuj scipovis unuecigi la elementojn de la diversaj stiloj enmetante anka multajn novecojn el si mem. Tial ili estas tre riaj kaj je pluraj konigaj valoroj. 3. 2. 3. Objektoj de kulto Apud la fama kastelo trovias la Tekeo de Dolme a la Bektaia Tekeo (preejeto)el la jaro 1772, preloko por la kredantoj de la bektaia sekto. Sur la supra parto de la kastelo starias 16 m alta horloturo, konstruita en la XI jarcento e kiu estas malkovritaj ruinaoj de la bizanca preejo. Tiu preejo kies muroj estis iam pentritaj, estas detruita de osmanoj kiam ili okupis definitive la urbon. En la urbo estas kelkaj aliaj moskeoj. 3. 2. 4. Turismaj objektoj irkae Ekde la monto de Kruja je alteco 1176 m oni povas ravii de la belecoj kaj kontrastoj de la naturo irkae kaj en la horizonto. En la arbaro irkae, Sknderbej estas organizinta surprizatakojn senese kontra la osmanajn fortojn. Estas ja lokoj tre interesaj irka Kruja kiel Qaf Shtam (Kolo de tama), kaniono de Vaja je 600 - 700 m profunda, tra kiu fluas la Torento de Droja. Estas legendo por la monto de Vaja. Post la okupo de Kruja fare de osmanoj, la loantoj manenmane kaj kantante, sin etis en la abismon ekde 200 m je alteco nur por ne enfali sur la manojn de la malamikoj. Memore al tiu tragedio la loantoj de Kruja iras iujare al la roko kie okazis la tragedio. Mem la roko nomiis Roko de Vaji (Plorado ). Tie stariis anka memorigilo.

53

Estas ja bele piedmari tra la arbaro de Qaf Shtam, plene de pinarboj, pura akvo, saniga klimato, kiu igis in kuracejon, same tra la bordoj de la lago surpinte de kie oni povas ravii de la belecoj de la monto de Sknderbej, impresiganta aparte. La monto de Sknderbej altas je 1724 m (la pinto de montara lago)kaj etendias ekde la valo de Mat norde is Qafa e Shtams je distanco 2 - 5 km. Sur tiu monto estas trovitaj kelkaj artefaritaj kavernoj servintaj probable kiel primitivajn fornojn por fandi la metalojn. La hodiaan nomon tiu monto akiris pli malfrue honore al nia nacia heroo. La monto estas formita efe el magmatikaj rokoj kaj parte el mezozoikaj kalkaoj. ia reliefo estas tre dispecigita pro la torentoj. Estas i je formo de glaeroj kaj karstoj kaj sur ia nordorienta parto irka 200 metroj malsupre de la pinto estas du glaeraj lagetoj vaporiantaj, kiuj donis la nomon anka al la montopinto. i estas vestita de densa herbaro (makioj kaj kverkoj en la malsupra parto, olivarboj kaj pinarboj en meza kaj supra parto, patejoj surpinte. Bestoj, kiel sovaa pigo, melo, vulpo kaj montara turto plibeligas ian fanon. 3. 2. 5. Kiel oni povas atingi Kruja - n Kruja trovias nur 32 km for de la efurbo. Tien oni povas veturi de Tirana, a de Durrs. Same tien oni povas iri alvenante de Shkodr, maldekstre. Busoj kaj busetoj veturas iun horon.

54

3.3. Berat 3. 3. 1. Konciza historio. Berat fondiis en la IV - III jarcentoj anta Kristo kiel iliro - arbrian urbon, sur la pratempa loloko de la gento de Desaretoj. Surbaze de elfosadoj kaj arkeologiaj eltrovitaoj, diversaj scifontoj, arivejaj kaj skribitaj dokumentoj, moneroj, spuroj kaj konstruaj aktivecoj, oni konstatas ke la civitana vivo en Berat estas kontinuinta tutan tempon ekde la antikveco is nuntempo. La urbo okupis surfacon el 16 ha el kiuj 10 ha ene de la kastelaj muregoj, je entuta longeco el 1400 metroj. Same en la IV jarcento datias anka la kastelo de Gorico, trans la rivero Osum. Geografo Meletio diras ke la malnova nomo de la urbo estis Skambin. Aliaj sciuloj diras ke i nomiis Lefkipetros (blanka tono). La romiaj imperiestroj nomis in Bejrut. Kiam alvenegis bulgaroj kaj serboj en la regionojn de Epiro kaj Makedonio, la urbo akiris la nomon Belgrad kiel tradukaon de la greka vorto Lefki - petros, poste Bellagrad, Belograd distinge al Beligrad de Serbio. En la XI jarcento la episkopejo de Berat dependis de tiu de Durrs, poste de Ohrid kaj en la XVIII jarcento de Patriejo de Istanbul. Berat menciitas de Polibi en la jaro 216 anta Kristo per la nomo Antipatrea. En la jaro 200 anta Kristo, la romia legato Luc Apinti sieis la urbon kaj poste okupis in per multaj fortoj, murdis iujn homojn ekde 16 jario kaj pli aaj, forrabis kaj forbruligis tuton. La urbo rekaptis sin en la jaroj 450 - 453 post Kristo, tiutempe i nomiis Pulheria. Justiniano en la jaro 540 ordonis ke oni rekonstruu centojn da kasteloj sur iuj iliro - albanaj regionoj, inkluzive de Berat, por kunfrontii al la barbaraj alvenegoj. En la katedralo Dormo de Sankta Maria"konservias la ostoj de Angelaro kaj Gorodano, du el la sep instruistoj kaj protektantoj de la ortodoksa eklezio. En Berat trairis la gravaj vojaksoj Durrs - Berat - Kostandinopojo kaj Vlor Berat Kostandinopojo. Tiuj aksoj ligiis kun la Vojo Egnatia. Do la urbo havas aon je 2400 jaroj. Inter la familioj in gvidintaj estis e imperiestraj devenintoj kaj altaj korteganoj, kiel Muzakaj, Skuraj, Novakoj. Berat konservas kulturajn monumentojn de iuj enroj kaj jarcentoj, je unua klaso. Tie estas verkitaj kaj konservitaj la gravaj kodikoj ekde la jarcentoj VI - XV - XVIII (Codex Purpurum Beratinus F estas ja unu el 7 kodikoj tiutipa, tre raraj enmonde aktuale). En la XVI jarcento Berat estis la plej granda albana urbo. La loantoj de la malnova kastelo restis fidelaj al la ortodoksa eklezio anka post la okupacio fare de osmanoj. En i ekzistis 42 preejoj kaj monaejoj, dum en la urbo en la jaro 1868 estis 39 preejoj el kiuj 24 funkciantaj.

55

3. 3. 2. Monumentoj de tradicio

3. 3. 2. 1. Berat kiel urbo - muzeo11 La urbo ekstariis komence kiel fortifikaon irka la jaro 655 anta Kristo, sur la monteto krutiinta sur sudan parton, lasante pasi la riveron Osum kaj mildiis sur la norda ties flanko. Ene de tiu fortifikao rifuis kaj laboris metiistoj kaj komercistoj, kiuj komencis interani varojn kun helenoj (ne nur kun helenaj urboj sur la Adriatika bordo kiel Durrakium kaj Apolonia fonditaj respektive en la jaroj 627 kaj 588 anta Kristo). Ili alportis tien agrikultuajn produktaojn kaj ricevis luksaojn kaj brandon. . En la IV jarcento anta Kristo ene de la fortifikao ekformiis atenta urbo, kiu forbruliis kaj ruiniis en la jaro 200 anta Kristo fare de romianoj. Justiniano rekonstruis in en la VI jarcento post Kristo. La despoto de Epiro, Mihal Engjll Komneni estigis en la kastelo kompletigajn laboraojn dum la jaroj 1204 - 1216. Plian plilarion la urbo konis ikaze trans la rivero Osum sur la norda deklivo de la monto de Dobronik. Tio verajne okazis ar supre de i estis alia kastelo, tiu de Gorica kie la homoj povus rifui en kazo de danero. Rilate la nomon de la urbo estas kelkaj hipotezoj. Komence oni pensas ke i nomiis Antipatrea, kvankam tiu nomo renkontias anka en la regiono de Kora kaj Pogradec. Oni supozas ke la ilira reo Skerdilajdo volis amikii kun Desaretoj, ilira gento en la areoj supre menciitaj kaj ikadre anka Antipatrea - n. Antipatreo estis ja la nomo de la konata makedona komandanto. Ekzistas anka la nomo Pulkeriopolis, kiun la arkeologo Neritan Ceka konjektas kun la nomo Bargul (proksima al la vorto bardh 'blanka' kiu poste tradukiis al Beligrad), a kun la vorto Parth - same blanka. ar la muroj de la domoj estis blankaj. Pulqeria , aliflanke estis la filino a na nevino de la bizanca imperiestro Theodhos (379 - 395 post Kristo). Je la fino de la VII jarcento formias la bulgara tato sur la bordoj de Danubo kiu plilarigis sian regnon en la IX jarcento is Durrs, dum la tempo de la reo Boris. Tiam oni pensas ke la urbo akiris la nomon Beligrad (blanka urbo)kiun la lokanoj transformis al Berat. Tiu nomo restis anka post la osmana okupacio en la jaro 1417, sed tiuj lastaj aldonis al i la vor ton 'arnaut' (albana)do Arnaut Beligrad por distingi in disde Beligrad de Serbio. En la XVII jarcento menciitas la Ponto de Gorica liginta amba partojn de la urbo. En la jaro 1764 Ahmet Kurt Pasha konstruis la plej belajn palacojn por tiu tempo en Albanio kaj rekonstruis, ikaze, per tonoj, la Ponton de Gorica (irka la jaro 1777). La ponto havis tiutempe 7 tonajn piedojn kaj ok arkojn. Sur 6 piedoj estis grandaj kamaroj (spacoj )tri metroj altaj kaj 2 metroj laraj, por ellasi la trapason de la akvoj pliiuntaj de la rivero. Sur 5 piedoj tute proksime al la dorso de la ponto (irka 1 m sub i)estis pli malgrandaj kamaroj. La rektlinia parto de la ponto longis 60 metroj el entute 130 metroj de longeco. En la jaro 1924 la urbodomo investis por ripari la ponton. La albana ineniero sin okupi nta per tiu afero estis finstudinta en Anglio, tial la grandaj rektanguloj formiantaj inter la kolonoj de la ties flankirmiloj reprezentas skizon de la angla flago.
11

Asllan Sulo, Qyteti muze i Beratit, Biblioteka Kombetare, Tirane, 1997 56

Same sur la arko de la ponto estis iam la busto de knabino, montranta konketon kun la pratempaj legendoj por sinoferio de la homo por ke la ponto plurezistu sen detruio. En la jaro 1944 germanoj minigis kaj eksplodigis la ponton. En la jaro 1976 la tato estigis alian ties riparion. La ponto de Gorica konsiderias perlon de la arkitektonika komplekso de Berat. Sed la trapasado sur i dek lastajn jarojn fare de pezaj aratiloj estas damainte grave in. Tutajn i lastaj dek jarojn la tato ne memoris unufoje por konstrui novan ponton paralelan al tiu ekzistanta sur la rivero Osum. La urbo de Berat estas ege plilariinta dum la XVIII - XIX jarcentoj, i estis tiutempe la efcentro de la komerca sistemo de la Suda Albanio. Hodia la urbo havas kelkajn kvartalojn, parto el kiuj konservas la malnovajn nomojn. Tiuj estas: Kvartalo Kala (kastelo), Goric, Breg (Bordo, kie estas la plimulto de domoj), Mangalem, Hysen Ngjal, Uzgur, Murat elebi, Sikush, Vakuf etj. Mangalem estas ja la perlo de Berat kiu alinomumis tiun urbon anka kiel urbon de "unu super la alia fenestro, ar la domoj ajnas kvaza staras unu super la alia kaj havas multaj fenestrojn. La loantaro de la urbo estas evoluinta dum la jarcentoj. En la jaro 1990 i nombris irka 50 mil dum en la jaro 1997 pli ol 60 mil. La unua moderna kinejo en Berat estas malfermita en la jaro 1938 de familio Tozhani. Inter la famaj lokaj familioj estas Vrionoj kiuj posedis grandbienojn en la tuta Myzeqe. Ahmet bej Vrioni estas unu el plej konataj patriotoj de Albanio. Berat estas ne simple urbo - muzeo enkadre de Albanio. Septembre 1990 UNESCO aranis en Berat konferencon pri la restarioj de ikonoj kaj afreskoj dum Perez de Kuelar (eksa sekretario de UNO)vizitante la urbon printempe de tiu jaro sin esprimis: Berat meritas esti unu el la riaoj de la homaro. Urboj kiel Berat havis malfacilan naskion. La antacivitana periodo, la fazo anta la naskio, estis kontinuita dum du mil jaroj. Tion atestas la trovitaj objektoj en la muroj de la kastelo, datiintaj ekde komenco de bronza periodo, du mil jaroj anta Kristo. La kastelo de la urbo estas samtempe giganda tona arivejo ofertanta multvariecon de stiloj kaj kontribuaon de la diversaj epokoj, romia bizanca, arbria kaj osmana. Al tiu tempo apartenas anka la kastelo de Gorica (IV jarcento anta Kristo), starigita sur la kontraa monteto, formante ian pinilon de fortresoj sur amba deklivoj faliantaj sur la riveron Osumo. Parto de tre grava ilira relando, urbo estis loata de la ilira gento de Desaretoj. Dum la iliro - romiaj militoj kaj makedono - romiaj la urbo falis foje sub la dependecon de makedonoj, foje de iliroj. En la jaro 200 anta Kristo la urbo falis sub romian jugon . Estas rakontaoj pri la sovaeco de la romia konsulo kiu post kiam komprenis ke la urbo ne enmanius al li volontule diris: oni mortigu iujn homojn ekde 16 jario kaj pli, la armeo predprenu, detru la murojn kaj bruligu la urbon. Romianoj estas nomumintaj la urbon Albanorum Oppidum (la fortreso de la albanoj). Bulgaroj estas okupintaj in en la jaro 860 kaj tenis is la jaro 827, poste daris la bizanca jugo is la jaro 969. Denove i okupiis de bulgaroj kiuj nomumis in Beligrad, blanka
57

fortreso. En la jaro 1204 Berat farias unu el la sidejoj de despotato de Epiro, plifortiante la la lasta parolo de la tempo. En la XIV jarcento la regantoj de Berat fariis altaj funkciuloj de Bizanco. En la jaro 1417 i falas sub osmanan jugon. Sknderbej estas sieinta in en la jaro 1455 sciante bone pri la graveco de tiu urbo, sed la surpriza alveno de 40 000 osmanaj soldatoj, iuj evalrajdistoj, kazis al li vean disfalon. e la muroj de Berat murdiis preska iuj italaj soldatoj senditaj de Alfonso V de Aragono helpe al Sknderbej. Sed dum la osmana okupacio Berat restis grava centro. En la osmana registro el la jaro 1431 en la kastelo de Berat estis 227 familioj kun irka 1500 loantoj. Kiel losilpunkton je direkto al Kostandinopojo, i estis ekirpunkto anka por la vojoj kondukantaj al Sudo, al Janino kaj pluen en Grekion. La monteto kie starias la kastelo estas 187 metroj alta, sur la suda parto i falas en la riveron.

3. 3. 2. 3. Berat tri jarcentoj antae12 Evliha elebi estas vizitinta Berat en la jaro 1670. Jen kion li skribas pri la kastelo: La la pratempaj historiistoj latinaj tiun fortreson unaufoje estas fondintaj iliroj kaj poste i transpasis sur multajn manojn de la diversaj konkerintoj is kiam i okupiis de osmanoj en la jaro 1417. Per tiu nomo (Beligrad - la pratempa nomo estis Pulheriopolis - blanka urbo)en nia imperio estas anka tri aliaj urboj (Beligrad de Danubo, Beligrad de Stona elime de Budin, Beligrad de Ardel). Tiu urbo havas 28 zeametoj kaj 489 timaroj (speco de certa riao ). Dum militempo i provizas 4000 soldatojn. irka de i estas 120 vilaoj.

Merkatoj Anka la stratoj de la Merkato de Kaldronegistoj estas kaitaj kaj ne vidias de malamiko. Ekde la pordego de la kastelo ekape de Granda Ponto is la Pordego de Merkato de Kaldronegistoj estas Merkato je okcent paoj longa lalonge de la rivero. eflanke i havas 70 - 80 domojn kovritaj per tegoloj, konstruitaj malpeze kaj bonstate. Krom tiuj, eflanke de la granda strato trovias 80 grandaj butikoj - metiartejoj. Estas ili vendejoj de kaldonegistoj kaj mutaf - faristoj t. e. de metiistoj kiuj ellaboris kupron kaj lanon. Alia efa strato ne ekzistas, ar unuflanke estas la rokego ekbeni dum sur la alia fluas la rivero Osum. Trans la pordo de kaldronegistoj trovias la merkato de Uzkurlio. Tiu kvart alo nomias Varosh de Uzkurlio. Ekde kaldonegistoj is la lanellaboristoj estas lara efstrato, irka 2000 paoj longa. Maldekstre kaj dekstre de i ekstas komercistoj de iu speco. Bezistenon (kovritan bazaron)i tie ne ekzistas, sed vi povas trovi kiun ajn karan tolon, inkluzive de tiuj enhavantaj arentajn kaj orajn fadenojn, samkiel stofojn kaj aparte kamloton. Estas pli ol 700 butikoj. La granda merkato havas kvar efajn centrojn: Merkato de Mokasenistoj, Merkato de uistoj, Merkato de Tabakistoj kaj Merkato de Kaldronegistoj. Apud la rivero estas Nova
12

Petrit Belliu, Berati dhe Beratasit mbi tre shekuj me pare, Biblioteka Kombetare , Tirane 58

Merkato, konstruita de Hysen Pasha, kun cent butikoj modernaj, kie okazas iuj specoj de la komerco. La centro de tiu merkato estas granda placo, kun multspecaj arboj, kiuj igas frean ombron, sub kiu trovias sofoj kie laboras la lokaj metiistoj kaj kie kleraj homoj kunven as kaj interanas opiniojn. La merkato de la kaldronegistoj kun siaj monotonaj kaj harmoniaj tik - takoj de marteloj de kuiril - laboristoj, havas vicon da butikoj bele envicigitaj kaj bone prizorgataj. La merkato de Kazazoj (brodistoj kaj tajloroj)estas same pura merkato kaj bele envicigita kaj tie laboras junaj kaj fascinaj helplaboristoj. Tie la akvoj trairas la tutan bazaron kaj oni certigas tian purecon kiom la homo deziras ie eksidi apud la strato kaj ravii admire de tiom belaj vizaoj de junuloj laborantaj en tiuj metiartejoj, je blanka hato kiel filoj de reoj, kiujn neniam batas la suno. Do, apud tiu merkato, sur amba flankoj de la strato trovias sofoj kaj benkoj kie sidas, konversacias kaj babilas sciuloj, amikoj kaj enamiintoj, partneroj alvenintaj por renkonti junulojn kaj junulinojn tajloroj kaj brodistoj kaj babili longe kun ili, senhonte kaj sentime, ar kiel gepatroj tiel iliaj mastroj sentas sin honorigitaj ke oni simpatiis siajn gefilojn a siajn helplaboristojn. La Granda Varo trovias ekster la kastelo, oriente de i lalonge de la rivero Osum. En i estas multaj vitejoj, ardenoj kaj akvomelonejoj irkauigitaj. Estas 5000 domoj kovritaj per tegoloj, duetaaj, belaj kaj dekoraciitaj kiel paradizaj anguloj. La grundo de tiu Varo estas fekunda kaj etendias sur sep montetoj kaj sep valoj. Estas en i 100 palacoj majestaj, ekipitaj per akvobasenoj kaj fontanoj. La klimato i tie estas agrabla kaj la aero pura. Menciindas la palaco de Hysen Pasha, palaco de Osman Pasha, palaco de heredintoj de Mehmet Efendi, palaco de efkomandanto, palaco de Uzkurli ka. La granda Varo havas 30 kvartalojn, inter kiuj menciindas: Murat elebi, Uzkurli, Hunqar, Vakf, Baba Kadi, Pashmaki, Xhamija e Bardh (Blanka Moskeo ), Mangalem, Pazari i Vjetr (malnova Bazaro), Jazelli, Gjon, Gjorm etj. Dek kvartaloj loatas de kristanoj kaj unu kvartalo de hebreoj. Ne estas kvartaloj de armenoj kaj egiptoj. En Berat - on alvenas kaj deiras multaj kristanoj latinaj por komerci.

Preejoj Berat havas 30 preejojn por muslimoj inter kiuj plej vizitata estas la Moskeo de Sankta Bajazito (hodia Rea Moskeo)centre de la urbo. i estas 60 piedspuroj longa kaj 50 piedspuroj lara. i havas minareton altan kaj belan kaj tri pordojn, du eflanke kaj unu frontan (antaan). Antae i havas koridoron (hajaton)grandan kiom la moskeo mem. La korto estas malvasta. i estas frutempa moskeo, konstruita la la malnova stilo kaj kovrita per tegoloj. Antae i havas Tekeon de Sheh Efendi (tekeo de halvetianoj)je du etaoj, okangule. La moskeo de Uzkurli havas efan kupolon kovrita per plombo kaj belan minareton, kiu havas similan al si nur en la moskeo de Melik Gazi en la urbo Nikhisar de Sivas. La halego de tiu moskeo estas kovrita per sep kuboj el plombo, apogitaj sur sep kolonoj el blanka kaj
59

brilanta mramoro. Anka la Medreseo (mezlernejo), Mejtepo (elementa lernejo), Tekeo kaj bonfaraj institucioj troviantaj irkae estas same kovritaj per plombo. La moskeo de Gazi Murat Pasha - estas simpla kaj arma preejo. La moskeo de elebi Hysen Pasha en la kvartalo Murat elebi estas nova kaj bela, fondita en la jaro 1081 (la la araba kalendaro). Tiu jaro estas priskribita en la versao gravurita sur la plato en sia pordo: Ekskludu Evliha - n kaj en kvin majestaj nomoj trovias la jaro 1081 Viveca, plenpotenca, o protektanto subtenanto, potenculo kaj neanceligebla! Tiu moskeo havas belan kaj elegantan minareton, sesangulan. ia kupolo estas rondforma kaj kovrita per ruaj tegoloj kiu donas apartan fajnecon al tiu bela moskeo. La moskeo de Mushka (Mulo)trovias apud la juejo. i havas pli malgrandaj moskeojn (mesidojn)kiel en la kvartlao Vakf, Murat elebi, Baba Kadi, Pasmaki, Blanka Kvartalo (Hodiaa Goric), Jazeli ka.

Lernejoj Berat havis 5 medresojn (mezlernejoj, dumtempe kiam la aliaj urboj havis po 1 - 2 tiajn). Menciindas la Medreseo de Sultano Bajazit Veli kaj tiu de Uzkurli (Uzkurli devenas de la nomo de familio de Skuraj). Estas anka elementaj lernejoj (mejtepoj)kie la aboco enhavas religiajn lecionojn en la araba lingvo. Estas anka tri tekeoj. La tekeo de Hazreto Sheh Efendi trovias apud la moskeo Hunqar, havas i 40 ambrojn kie loas sindonemaj dervioj en la vojo al Dio.

Banejoj Estas en i du varmaj banejoj, unu e Uzkurli, apud la samnoma moskeo kaj la alia e Tabakhane (e la merkato de ledlaborisoj). Estas anka 170 privataj banejoj en la palacoj de la riularo. Berat havas multajn akvofontojn kiel tiu de Minar Kasem, apud la banejo de Uzkurli, alia ekape de Merkato de Saraoj kaj 19 aliaj en la kvartalo de Uzkurli

La alta horloturo Ene de la merkato trovias mirinda, neantavidebla verkao, la alta horloturo, ekipita per granda sonorilego, alportita de Ardeli (Transilvanio). Ene de la sonorilego povas stari 10 personoj. Tagmeze la horloo sonoras dek fojojn kaj ties sono kaj eo adias unu tagon fore. La majesteco de tiu horloo povas kredati nur se oni vidas in propraokule.

Kafejoj
60

En tiu i flanko de la bordo trovias anka ses kafejoj modernaj, efe el bele ellaborita ligno. Kelkaj el ili trovias erande de la rivero kaj havas kolonojn enakve kaj kelkaj sinjoroj banas, kelkaj fikaptas kaj multaj aliaj diskutas kaj babilas pri la religiaj, sciencaj, politikaj problemoj a pri poezio. Poetoj, oratoroj kaj verkistoj de tiu urbo estas altkleraj homoj kaj estas studintaj profunde kaj longtempe. Ili ne interesias multe pri la religiaj doktrinoj, sed kondutas tre bone. e la merkato de Tabakhane, apud la rivero, estas golfo plena de freeco kaj pureco, sub la mallumaj ombroj de cedroj kaj multaj arboj.

Gastejaejoj, hoteletoj kaj imaretoj (restoracioj) Berat havas gastejaejojn kaj ses hoteletojn por fremdaj fraloj vizitantaj la urbon a sin okupantaj per kelkiu aktiveco. Krom tiuj, en la urbo trovias anka tri imaretoj (restorac ioj kie oni manigas la malriulojn): imareto de Bajazit Han, de Uzkurli kaj Azis Efendi.

Kvartalo de Seka Varo (Gorica) Sur la suda flanko de la bordo de Osum etendias alia kvartalo, kun ducent grandaj domoj, kovritaj per tegoloj kaj cirkaigitaj per cipresoj. Tiu kvartalo loatas efe de kristanoj. Malanta tiu kvartalo estas la Seka Monto, pro tio i nomumiis tiel. Estas alta monto kovrita per senfinaj arbaroj, el grandaj arboj, el kiu oni prenas la lignan materialon por pavimi kaj prizorgadi la ponton sur Osum. Oni severe malpermesas la hakadon de ligno en la arbaro fare de la loantoj kaj tiu adacanta agi aliel monpunias peze de la kadio (juisto). Kiam krimulo sukcesas eskapi kaj sin kai en tiu arbaro, li savas sin de la pugno de la tato kaj juejaj persekvado, sed ne permesias reveni en la urbon ar alie oni mortigas lin surloke. Amuzlokoj Berat havas sepdek amuzlokojn, kie promenas kaj ripozas la homoj. La plej efaj estas: Anguloj de supra kastelo, tiuj e la rokego ekbeni sur la malsupra kastelo, benkoj de Tabakhane, la placo de la nova merkato, sub la ombro de altaj kaj grandkronaj arboj, monto de Tomorr, kie asas kaj distrias la junaj bravuloj. Tie i estas belaj lokoj kaj multe da verdeco por promenado, similantaj al tiuj de la urboj Konje kaj Malatine (en Osmanio). Tiu monto posedas multajn malvarmajn akvofontojn. Sub la ombro de la grandaj arboj estas benkoj kaj sofoj faritaj el ligno, kie povas ripozi cent homoj. La Seka Monto havas same amuzlokojn. La Seka Varo (Gorica)ne havas banejojn kaj gastejaejojn. Tie estas du preejoj por kristanoj. Kelkaj familioj posedas dajlanojn (fikaptejojn)en la rivero. Okazas ke Osum inundas multajn domojn de la Seka Varo samkiel tiujn sur la alia flanko de la rivero, Tabakhane kaj vicon da anguloj, kafejojn, tajlorejojn kaj imaretojn, sed ne kazante al ili damaojn ar ili ja estas tre fortaj domoj.

Mirinda ponto de Berat

61

ekape de la Merkato de la kaldronegistoj trovias ponto sur Osum, tra kiu oni povas pasi en la kvartalon Seka Varo. i havas 9 lignajn arkojn kaj dek tonajn piedojn, el kiuj ok estas enigitaj profunde en la riveron kaj du eflanke en la teron. Supre i estas pavimita per dikaj kverkaj traboj, hakitaj en Seka Monto. Al tiu ponto similas nur tiu konstruita de Sultano Sulejmano sur la rivero Drina, apud la urbo Foa de Hercegovino, 75 km oriente de Mostar. Sed la ponto de Berat, gloru al Dio, havas 9 arkojn, dum tiu nur unu. La rivero de Osum trapasanta sub tiun ponton majestan, akvumigas la kampon trans Berat, kie trovias miloj da agrokampoj, rizejoj kaj melonejoj. La plimulto de la loantoj de Berat uzas la akvon de la rivero por siaj bezonoj, ar i estas pura kaj vivdona. La rizo akvumianta per la akvo de tiu rivero, estas abunda, altkvalita kaj vendatas en iuj partoj de la lando.

La popolo Kiel montaran lokon kun saniga klimato, pura aero kaj malvarma akvo, Berat havas masklojn kaj inojn tre belajn kaj fascinajn, ardajn amantojn, sed bone edukitaj kaj astaj kaj virtoplenaj. La junuloj promenas armitaj. Ili estas viglaj kaj sentemaj, varmsanguloj, tuj metas sian manon sur glavon kaj uras: Por la glavo! Kaj ekatakas impete kaj brave. Dio savu nin! En tiu urbo ne estas armeo, nek volontuloj. Multaj el ordinaraj junuloj iras al Istanbulo kaj servas en la banejoj kiel masaistoj specialigitaj.

Nutraoj Menciindas la blanka simite"de albanoj, urek"kun kikero, burek kun kokinao, dumuk (a laktao el buala lakto), burek per bakilo kun fromao kaj ovoj, baklavao kun kremo, samsano kun migdaloj, ka. El la trinkaoj plej atata estas rehanio, farita bolante la vinberan moston. Tiu trinkao estas tre bongusta kaj forta kaj kiu trinkas tason da i ebriias kaj dum semajno ne eskapas de ia aromo amberia. Krom rehanion, beratanoj uzas ofte la blankan bozon, farita el milio kaj kiu forigas de vi la soifon, samkiel bozo el rizo farita de egiptoj. Berat havas multajn fruktojn, kelkaj el kiuj estas famaj. Menciindas la amara granato, granda kiom homkapon, olivo, figo kaj vinbero, kiuj beligas la ardenojn kaj vitejojn irkae. Tie i la oranoj kaj citronoj ne kreskias (hodia ili kultivias, ar anka la klimato plivarmiis). La homoj atas komercon sekvante la araban proverbon: La komercisto estas la amanto de Dio, tial ili movias al aliaj diversaj urboj kaj regionoj eksportante kaj importante varojn. Inter la metioj pli disvastigata estas la tajlorado, brodado, arendado, farado de mokasenoj, uoj kaj ekipaoj por evaloj, ellaborado de kuiriloj kaj manilaro, samkiel la objektoj el metalo kaj leda ellaborado.

62

3. 3. 2. 4. La kastelo13 La fortreso estas konstruita sur la sovaa rokego, etendianta je direkto sudonordo, kun majesta murego, kiu hodia estas falinta lokloke. La entuta cirkonferenco de la fortreso estas 2600 grandaj paoj, i havas kvar tre fortajn kaj rezistemajn pordojn. La norda pordo kondukas vin al la merkato post irka 1000 paoj, havas tri pordojn je 100 paojn unu for de la alia. Du el tiuj vidas al nordo dum la interna estas farita el tre grandaj tonoj kiom la korpo de elefanto. Tiaj tonoj trovias nur en Khalil el Rrahman apud Kudsi - Sherif, en Jeruzalemo a en la fortreso de Bender, trovianta surborde de la rivero Tuta Turla. Foto 22: Ponto de Gorica kaj la kastelo Unu pordo erande de la pratempa monaejo (monaejo de Sankta Gjergj)vidas al la okcidento kaj eliras en la straton al la nova moskeo, konstruita de Hysen Pasha en la kvartalo Murat elebi. Alia pordo estas en oriento kaj eliras en kvartalon, sed ne en la efan straton. Tra i ne estas multe da movioj. Akropolo i trovias ene de la kastelo kaj estas mem tona kastelo algluita al la okcidenta muro de la granda fortreso. i havas okcent paojn da cirkonferenco kaj du pordojn, unu el kiuj oriente komunikias kun la interno de la granda fortreso kaj la alia okcident e elirigas vin en la kvartalon Murat elebi. La sep pordoj de la fortreso de Berat estas faritaj el kverka ligno kaj ne el fero, ar iuj ili estas kaitaj post la defendturoj kaj ne videblias de malamiko. E du el tiuj estas faliintaj surteren kaj estas lasintaj tiel ar neniu timas de malamiko. En Akropolo trovias 40 - 50 domoj kovritaj per tegoloj kaj unu moskeo (moskeo de Sultano Bajazito, konstruita la la malnova stilo, kovrita per tegoloj, kun alta minareto le tono vizitata de malmulte da kreduloj). Estas malmulte da municio kaj sen kanonoj. Estas same frutempaj grenujoj, akvocisterno kaj domo por la komandanto de la kastelo. Ene de la kastelo estas entute ducent malnovaj domoj kovritaj per tegoloj. Plimulto de la ties loantoj estas kristanoj. La domoj havas kortojn kaj legumardenojn forlasitajn. Tie i estas ok preejoj, inter kiuj unu estas pli granda kaj bele ornamita. La stratetoj estas pavimitaj nature. Kie ajn en la kastelo estas domoj, multaj el kiuj estas algluitaj al la irkaigaj muroj de la kastelo. Ne estas baraj kanaletoj a teramasoj por defendo, ar mem la tereno estas tia ke, danke al ia formo krutiinta, reprezentas irkae kaj aparte en ia suda parto naturan defendon nomata Rokego ekbeni"(tiru min - oni diras ke iam la kastelo sieiis forte de la malamiko. Tiam juna knabo pendis per nurego malsupren kaj descendis en la kampon kie li tuj alvokis por helpo. Reveninte, li kriis: tiru min, t. e. helpu mi ree grimpu. .). Tio estas tre krutiinta kaj severa abismo, de kiu neniu adacas vidi malsupren. En tiu severa rokego altianta krute al la ielo, estas stariginta siajn nestojn multaj rabobirdoj, kiel falko, korvo, vulturo, ka. Ekde la rokego ekbeni is la Akvoturo estas konstruita vojo tupaltupe, el ellaboritaj tonoj je 1600 piedpremoj. La sieitoj povas erpi akvon en tiu akvoturo nevidate de malamiko. (dum la Mezepoko, malsupre en la rivero,
13

Kujtimet e Evliha elebi, gjeograf dhe udhtar osman i shekullit XVII 63

erande de la teramaso de la vojo kondukanta de ponto de Gorica al la Moskeo de Fraloj, estis du akvoturoj; la okcidenta kaj la orienta, unu irka 110 metroj oriente de la ponto de Gorica kaj la alia irka 200 metroj trans la okcidenta akvoturo, e la loko kiu hodia nomias e la boato. Ankora hodia somere, kiam la akvonivelo falas notinde kaj i estas hela, oni distingas klare la postrestaojn de la fundamentoj de tiuj akvoturoj. Ili estas servintaj por kolekti la akvon fontinta el la monteto de la kastelo al ties piedoj, iomete sub la ordinara somera nivelo de la rivero. Dum la militoj la sieitoj descendis de la kastelo por ricevi trinkeblan akvon tra tonaj kaj kovritaj tupoj, sed ne el la akvo de la rivero, kiel erare pensas Evliha elebi. La turoj estis konstruitaj je la fino de la XIII jarcento, komencio de la XIV jarcento, verajne dum la regado de Andrea Muzaka. Itala atoro diras ke la akvo ricevatis el tiuj turoj per la meanismo nomata Cattena e secche, enaro el siteloj). La kastelo okupas la plej strategian punkton de la okcidenta ekstremo de Osum kie estas anka aliaj kasteloj kiel tiu de Mbolan, de Gradit de Prit (Skrapar kaj Gradit de Petan ). Al la ilira periodo apartenas kelkaj fragementoj de la turoj kaj muroj. La kastelo okupas surfacon je 11 ha. La efa enirejo de la kastelo prezentas du diversajn stilojn: je rektangulaj blokoj kun facoj ellaboritaj per martelo kaj is iom elstariintaj; rektangulaj blokoj ellaboritaj ebenforme. La enirejo trairas kvarangulan turon je longeco 9.9 m kaj dividias en du partoj. La unua koridoro servis por malpliio de la nombro de la atakantoj, dum la dua koridoro estis ekipita per du pordoj. irka Antipatrea estas tri kasteloj elime kun Makedonio: Korag, Gerunt, Orgen. Tiuj i okupiis en la jaro 200 anta Kristo de la romia legato Luc Apusti, kiu murdis la loantaron ekde 16 jarao kaj pli kaj detruis la murojn, kaj bruligis la urbon. Okcidente de Berat en la montaro de Shpirag estas la antikva urbo de Dimal kaj sudokcidente de i la urbo de Marglle, same la urbetoj de Mbolan kaj Cfir. En Dimal, Demeter Fari lokigis gvardistaron en la jaro 219 anta Kristo, tial kiel tion diras Polib, i fariis urbon kiun la malamiko ne povis forokupi kaj estis avidita kiel de romianoj, tiel de makedonoj. Sed Luc Emili okupis in en la jaro 205 anta Kristo.

3. 3. 2. 5. Muzeo Onufri14 En unu letero de la apostolo Palo Al la romianoj"15;19 oni skribas: tiel ekde Jeruzalemo kaj irkae is Ilirio, mi estas plenuminte la servon de Evangelio de Kristo. . "Tio atestas ke la kristanismo eniris Albanion apostolece. Ikonoj kaj aliaj objektoj troviantaj en la Kolekcio de la Nacia Muzeo ONUFRI en Berat konsistigas gravajn historiajn, kulturajn kaj artismajn dokumentojn etendiantaj dum la periodo sesjarcenta. Ili speguligas la ekvilibrojn inter la okcidenta racionalismo kaj la orienta misticismo, ilin trafis lokaj filtrioj kaj ili estas ja esprimao de la interbalkanaj komunikioj.

14

Ylli Drishti, Thesare t artit mesjetar shqiptar, Biblioteka Kombtare , Tiran 64

La granda majstro Onufri vivis en la XVI jarcento. Li, la filo kaj aliaj kuzoj pentristoj same kiel la skolo de Kora kun Kostandin Shpataraku kaj Athanas Zografi (XVIII jarcento)estas donacinta efverkojn surkampe de la eklezia ikonografio. La ikono posedas universalan lingvon. ia ekstera flanko okulfrapas pro la koloroj dum la interna flanko estas profunda, je enhavo ideologia. En la meza bizanca periodo (mezo de X jc - mezo de XIII jc)pentroarto karakteriziis la konceptio de ikono kiel io nemoviebla. Dum dinastio de paleologoj (1261 - 1453)dominis ikonujoj el mramoro kaj ligno, kiuj estas la plej gravaj ikonografiaj verkoj. Tiuj i estas ornamitaj kaj kompletigitaj de onufri lia filo Nikola, Onufer Qiprioti, dinastio se ikonografaj pentristoj katro (etiri)ka. La katedralo de Mitropolio estas dujarcenta. En i estas okazintaj gravaj liturgiaj solenaoj. Sed en i trovias anka raraj kolekcioj de artaj verkoj je aparta kaj mirinda beleco. Estas entute 173 ikonoj kaj liturgiaj objektoj. La albana tato organizis unuafoje ekspozicion kun kolekcio de ikonoj en Parizo en Petit palais, vivigante eksterordinaran interesion e la esploristoj kaj franca publiko. Dum en la jaro 1975 i starigis la Muzeon de la Mezepoka Arto en Kora. En la jaro 1985 stariis anka la Nacia Muzeo Onufri en la katedralo Dormo de Sankta Maria"konstruita en la jaro 1797. En tiu muzeo estas du ejoj: la efa halo kie trovias ikonujo kun ikonoj, amvono, gravurita trono de episkopo, gravurita ligna kovrao sur altaro, granda lampirmilo, seoj kie sidis la kreduloj; norda kaj okcidenta haloj kie ekspoziciias ikonoj (el XIV - XX jarcentoj), liturgiaj objektoj el metalo kaj teksao el XVIII - XX jarcentoj selektitaj el entute 1550 tiaj el la preejoj kaj monaejoj de la Centra Albanio. Al la periodo XII - XV jc apartenas irka 30 ikonoj ek kiuj 10 estas pli fruaj (XII - XIII jarcentoj). En ili, la psikologio de la portreto, la koloroj kaj la tekniko de ekzekutio konformias al la stilo de la bizanca epoko. La komponio de la figuro estas farita same la la bizanca tradicio. Tiel en la ikono La anonco, Gabrielo, alproksimiante al la Virgulino Maria, alparolas al i per la jenaj vortoj: Ave Maria Dio estas kun vi Benita estas vi inter la virinoj Vi entenos en via sino Kaj elirigos en la lumon Filon nomotan Jezus

65

La virgulino Maria estas prezentita tie sidante, je serena kaj laca mieno; i akceptas la volon de Dio, volo transdonita al i pere de la anelo Gabrielo. La fono malanta la bildo havas arkitektonikajn domojn dekoraciitajn per la motivoj stiligitaj per herboj surmure, havantaj apude altajn arbojn je natura aspekto. Ikono havas dimensiojn 32 cm X 37 cm, sed i prezentias pligrandigita kaj ellaborita majstrece. En tiu verkao de la sennoma pentristo dominantas la orkoloro. La f iguro de Gabrielo realias per la kontrastoj lumo - ombro. Tiu ikono apartenas al la ikonogrupo de la festotagoj en la ikonujo. Onufroj devenis de Neokastro (loloko en Centra Albanio). Liaj verkoj estas disvastigitaj en Berat, Elbasan, Kostur (Grekio), Prelep kaj Xrc (Makedonio). Pli ol 20 ikonoj ankora estas konservitaj en la ikonujo de la preejo Vangelismo de Sankta Todro en la katedralo La dormo de Sankta Maria"en la kastelo de Berat. Jen kelkaj el ili: Sankta Maria kun Kristo; Kristo pantakrator; Sankta Johano baptisto; Teodoro el Tironi; Sankta Teodoro Stratileti; Anonco; Plilarigita Deisiso. La ikonoj de festotagoj estas realigitaj en Albanio unuafoje de Onufri, sed anka de lia filo, Nikola (Naskio de Kristo, Sankta Maria kun Kristo, Sankta Demetro), de Onufer Qiprioti (XVI - XVIII jc). La mura pentroarto renkontias en la preejo de Sankta Nikola en Berat ekde la jaro 1691. Poste ni renkontas anka la ikonojn je metala vesto, kiel taso por baptio, kandeloj, incensujoj, evangeliujoj el silko kun reliefoj, kandelingoj kun 2 - 3 piedoj ornamitaj, arentaj kestetoj kun reliefo eflanke, metalaj teleroj kun cizaoj ene de ili. Je la jaro 1660 datias la plej malnova tia objekto (estas incensujo el arento kaj oro, ornamita per cizaoj ).

3. 3. 2. 6. Purpuraj kodikoj En la VI jarcento aperas la unua purpura kodiko kiu estas samtempe unu el la pli fruaj kodikoj je mondskale, Beratinus 1. Parto de la Evangelia teksto en i konsistigas la familion de la Evangelioj grandliteraj. Ne estas en i dekoraciaoj sed nur skribao, havanta la stilon de la aplikata arto. Estas tio farite el la solvita arento, dum la grandaj inicliteroj estas el oro. Tie entenias 2 Evangelioj, unu la Mateo kaj la alia la marko, entute en 190 folioj el rua pergameno. La metala dekoraciita kovrao datias el la jaro 1804. 9 el iaj volumoj estas restarigitaj en inio en la jaro 1972. Kelkaj sciuloj opinias ke i apartenas al la skolo siria - palestina. En la IX jc aperas Codex Aurens Anthim, skribita per la solvita oro sur la ruaj pergamenoj. i akiris tiun nomon honore al la episkopo Anthimio Aleksudhi kiu estas konservinta in. i est as unu el 7 purpuraj kodikoj ankora konservitaj je mondskale (du tiaj estas en Albanio). i enhavas 4 kompletajn Evangeliojn, entute 420 foliojn je formato 24 cm X 19 cm. Ekde la X - XV jarcentoj aperas 90 kodikoj el kiuj 45 estas en pergameno (10 en oro kaj arento)kaj 35 en tolao. Ili estas skribitaj en la greka lingvo. Ili donas informacion pri la bizanca muziko, pri la ekonomia kaj socia vivo, pri tiuj kiuj mendis ilin, pri la skribintoj de la
66

donitaoj. Ili havas miniaturojn kun koloroj je motivoj el flaro kaj fano kaj angelecaj figuroj servantaj por krei la ikonojn kaj afreskojn. En Berat estas konservitaj la monumentoj de la manuskriptoj. La plej grava el tiuj estas la Purpura Kodiko skribita en la VI jarcento per la rua koloro. i enhavas fragmentojn el la Evangelio la Mateo kaj Marko. Estas malkovrita en la jaro 1868, pristudita kaj eldonita de la franca esploristo P. Battifal en la jaro 1884. Prikonsiderante la tempon kiam i estas kompilita (IV jarcento), i konsistigas unu el la kvin kodikoj je mondskale.

3. 3. 2. 7. La etnografia muzeo i estas starigita en la jaro 1979 en karakteriza domo en Berat, estas duetaa, kun malfermita koridoro kaj kun balustrado. Sur la unua etao estas la arkeologia pavilono, ia imitao de mezepoka strateto kun butikoj, diversaj metiartejoj kiel arentejo, lanvestejo kaj malgranda arkitektura pavilono. Sur la dua etao trovias karakteriza sidambro, teksaoj, dormoambro, kuirejo kaj la porgasta ambro kun la objektoj, kuiriloj kaj maniloj por la iutaga vivo.

3. 3. 2. 8. Galerio Edward Lear i estas arta galerio (Edward Lear)kun pentraoj de la distingitaj pentristoj de Berat. i estas grava institucio kun tri ekspoziciaj haloj je alta nivelo. La urbo de Berat estas proklamita urbo - muzeo en la jaro 1961. La historia muzeo aktuale travivas malbonan periodon, ar la domo kie i estis instalita, estas jam redonita al la proprietulo kaj la ekspoziciaoj restas e iu magazeno senregule (novao el urnaloj, aprilo 2004)

3. 3. 3. Objektoj de kulto Preejoj Estas ili la perloj de la mezepoka arkitekturo en Berat. Berat estis kontinua eklezia centro. La preejoj estis multnombraj ene de la spaco de la kastelo, kie estas malkovrita e la fama Epitafo de Glavenico. La preejoj estas vestitaj per muraj pentraoj je bizanca kaj postbizanca stiloj kaj enhavas verkaojn de diversaj artistoj, ekde tiuj nekonatoj is la famuloj el la XVI jarcento kiel ekz. Onufri. La katedralo de Sankta Maria reprezentas la postbizancan periodon. i sin distingas pro la ligna ikonujo. La moskeoj Sin distingas la Rua Moskeo el la XIV jarcento kaj la Blanka Moskeo el la XV jarcento. El la plej belaj estas la Plomba Moskeo (XVI jarcento)konstruita de la posteuloj de la potenca
67

familio de Skuraj. Tiu moskeo estas la plej granda tiatipa en Albanio. Menciindas anka la Rea Moskeo, la moskeo de Fraloj, la Tekeo Halvetia (la dua duono de XVIII jc). La Rea Moskeo datias el la jaro 1512 kaj trovias apud la Bazaro. Iam i estis arkeologia muzeo. Ene de i estas galerio kun multaj inaj adoreblaj objektoj kaj trans la muroj de la korto trovias la Halvetia Tekeo (jaro 1790), grava iama bazo de la islama sekto envorte. Lalonge de la rivero starias alia moskeo de Bakalloj (jaro 1827), iam muzeo de la popola arto. Kontra la tonan ponton de Gorica, konstruita en la jaro 1780, starias la preejo el la XIV jarcento de Sankta Mihalo uste surpinte de la rokego, malsupre de la kastelo. Ene de la kastelo trovias almena 40 preejetoj ortodoksaj, en unu el kiuj estas la fama muzeo de Onufri. Tiu muzeo kaj la ortodoksa katedralo de Nia Sinjorino (el la jaro 1797)estas amba ene de la muroj de la monaejo. La ikonujoj el ligno kaj aliaj objektoj tie ekspoziciitaj ampleksas la eklezion de la XIV jc de la Sankta Triopo (Sankta Triopo en Albanio), sur la okcidenta parto apud la muroj. La Evangelia Eklezio el la XVI jc trovias facilmaniere sekvante la orientan parton de la muroj. La sanktaj lokoj de la urbo La tombo de Veiz Muhamed Efen, tombo de Xhim Xhim Hoxha, Emir Sultan, Pir Muhamed Efendi kaj Sheh Ali Dede

3. 3. 3. Turismejoj irkae

3. 3. 3. 1. Du alternativoj por la vizitanto Vizito al la kastelo donas al vi magiecon"de eniro tuj en la mezepokan mondon, per tiuj tonaj pavimoj, blankaj domoj kun lignaj fenestroj, malvastaj stratetoj, malgrandaj pordoj, sed anka grandaj kaj solenaj pordoj. Al la vizitanto oni starigas du altenativojn: 1) viziti la urbon kaj la kastelon, kie estas la muzeo Onufri kaj konatii kun la majstroj de la albana ikonografio: Onufri, Nikola, O. Qiprioti, K. Shpataraku, Katro. Viziti la perlojn de la bizanca kaj postbizanca arkitekturo ene de la muroj de la kastelo, kovritaj per afreskoj de la sennomaj pentristoj (preejon de Sankta Triopo, preejon de Sankta Mhill), de Onufri (preejon de Sankta Todhri), Nikola (preejon de Sankta Maria, Vlaherna), dinastio de Katro - j (katedralon La dormo de Sankta Maria).

2)

3. 3. 3. 2. Monto de Tomorr Du horojn fore, sude de Berat, trovias la monto Tomorr, tre alta kaj majesta monto, videbla de kvin a ses tagojn da vojao fore. En tiu monto estas multaj specoj de herboj, medicinaj herboj kaj arboj utiligeblaj por la emiaj celoj a por la industrio. Tien alvenas iujare multaj fremduloj, eropanoj, sciuloj, medicinistoj kaj specialistoj, kolektantaj sur la ties arbaroj kaj
68

patejoj medicinajn herbojn, surarante karavanojn de evaloj. Tie estas multaj akvofontoj, elfluantaj kaj disvastiantaj sur dekunu regionoj irkae. La akvofontoj en la suda parto elfluas efe en la lagon de Ohrid. Anka la bestoj kaj la insektoj de tiu monto estas multvariaj kaj tiaj ke trovias nur tie kaj en kelkaj raraj montoj enmonde kiel en la monto de Biston, Sandan, Demavend (Irano), en Montenegro, en Agri, Bin Gjol (monto de 1000 lagoj)kaj Elbrus (Kakazio).

69

3. 3. 4. Kiel oni povas atingi Berat - on Berat trovias sur la disbranio de la nacia vojo Tiran - Vlor, iom post Lushnja, irka 40 km for de tie. Estas busoj kelkfoje tage kondukantaj tien, sed oni povas antamendi ilin e la turismaj agentejoj kiel ekz. Albania Interlines en la Bulvaro Zog la Unua, Tiran, ka. de Tirana sufias 2. 5 horoj.

3. 3. 5. Hoteloj La efa hotelo estas Tomorri, la iama hotelo Turizmi, kun multaj ambroj kaj rezoneblaj prezoj. i enhavas enture 53 ambrojn el kiuj tiuj dulitaj estas 34, kostantaj po 50 euroj, dum 5 unulitaj kostantaj po 30 eroj. Estas en i anka apartamentoj, entute 3 kostantaj po 70 eroj tranokte kaj 11 matrimoniaj ambroj kostantaj po 50 eroj. La hotelo estas ekipita per lifto. i trovias apud la bordo de la rivero Osum, tutapude de la centro de la urbo. Krom tiu hotelo estas anka pluraj aliaj hoteloj pli malgrandaj en la urbo kaj proksime de i. 4. Interesio de la tato kaj de socio 4.1. Pritraktado de la kasteloj kaj turismo15

Anta kelke da tempo estas publikigita en la urnalo Shekulli"du artikoloj pri la luigado de la kastelo de Ali Pasha en Porto Palermo. La atorino parolis pri ia skandalo kaj rakontis ke iuj ajnigis sin kiel nesciiintojn, sed ne evidentiis kiu estis luiginta tiujn kulturajn objektojn al la privatuloj. Mi ne volas enmiksii en la lea flanko de la eraroj, faritaj de tiuj personoj (nekonataj?!)kiuj estas luiginte malkorekte tiujn objektojn, sed nur aguris ke tiuj objektoj estu donintaj ne al personoj kiuj morga aperos sin im plicite al krimulaj aktivecoj, kiel okazas ofte lastatempe. Same mi ne enmiksios en la pritraktado de la historiaj kaj kulturaj valoroj de tiuj i objektoj, ar tio ne estas mia specialeco, sed mi ekvolus ke kiam oni parolu pri tiaj objektoj oni nepre donu al ili la veran valoron por nia nacia kulturo same por la internacia kulturo. Mi diras tion ar ofte mi pensas ke oni troigas la priskribon de tiuj objektoj sur la masmedio. Kiel ajn la reago kontra malkorekta luigado de tiaj objektoj al privatuloj estas ladinda. Mi volas min koncentri en la valoro de tiuj objektoj por turismo. Al ni mankas ja objektoj turismecaj je unua klaso, a kategorio A"alidirite. ar ni ja ne posedas kulturajn kaj historiajn objektojn je nivelo de Koloseo de Romo a Akropolo de Ateno, ni ne posedas ekleziajn objektojn je nivelo de la templo Sgrada Famila - efverko de Gaudi, a de Blua Moskeo en Istanbulo, samtiel ni ne posedas arkitektonikan verkon je nivelo de turo Eifelo en Parizo. Tiuj estas nur malgranda procento de la kultura riao de niaj najbaraj a alilandaj popoloj, kie iu el ili allogas kaj altiras pli da turistoj ol la entuta nombro de turistoj vizitantaj Albanion. El iuj turismaj objektoj kiujn ni posedas, povas sin distingi iel
15

Kliton Grxhani, artikull i botuar n Shekulli, mars 2004S 70

Butrinto, kiu tamen estas tro fore rigardate de maksimumo kiun i povus doni envere. Rilate aliajn objektojn, ni devas esti pli prudentaj anta ol nomi ilin perloj, mi volas diri ke ni devas anticipe evidentigi kaj pluesplori iliajn valoraojn. La kasteloj La mia opinio, kiam ni parolas pri la turisma produkto je historia - kultura karaktero en Albanio, la kasteloj posedas pli grandan potencialon kaj indas okupi pli gravan lokon. Prikonsiderante la grandecon de nia teritorio, oni povas diri ke ni havas sufie multe da kasteloj disvastigitaj malregule en la tuta lando. Ilia dominanta pozicio, efe sur la niaj urboj, historio kiun ili portas en si, same ilia multvarieco povus transformi ilin en allogajn objektojn je aparta graveco por la kultura turismo. Sed por atingi in bezonatas multe da laboro. iuj ni estas atestantoj pri la mizera stato de tiaj objektoj. La kialo de tiu i stato estas surtute la manko de mono sed anka la malatento. La mizera stato de la kasteloj devas esti kontinua maltrankvilo de la Instituto pri la Kulturaj Monumenoj, sed anka de nia registaro. Oni devas ure interveni cele al la transformio de la kasteloj de preferata ripozejo de afaro (a pli malbone de tonamaso de ruinaoj)al monumentoj de nacia fiereco pri kiuj ni sentas plezuron montrante ilin al la fremdaj turistoj. Pritraktado Mi pensas ke la solvo de tiu problemo komencias en la korekta estimado de tiuj objektoj de la koncernaj fakaj institucioj, surtute de profesia menaado. Se la mono por ilia zorgado mankas, tiam la luigado estas akceptebla. Sed tiucele ne sufias nur leo reguliganta tion. Surtute bezonatas strategio (ni diru kvinjara)rilate tion kion ni demandas kaj ekspektas okazi al tiuj objektoj dum certa periodo. La unua fazo de tiu strategio devas esti la prizorgado de tiuj kulturaj monumentoj, sed lagrade ni devas transpasi en la duan fazon pli gravan: fazon de la malkovro kaj pliigo de la valoraoj de tiuj objektoj. Por kompili tiun strategion devas partopreni Ministrejo de Kulturo kaj Instituto de Kulturaj Monumentoj, same Ministrejo de Turismo. Tiu i ministrejo devas prikonsideri tiujn objektojn kiel efajn produktaojn de nia kultura turismo. Surbaze de tia strategio oni devas arani anka la luigadon de la objektoj envorte. Tiucele estas bone ke oni starigu komision kun membroj el tiuj tri institucioj por selekti la privatajn personojn dezirantaj lui tiujn objektojn. Sed la selektado okazu ne surbaze de la monsumo ofertata por investi, sed surtute surbaze de la projekto pli oportuna por la investoj. Do, cele ke tiu investo ne simple enspezigu la luanton, sed fariu nova funkcia elemento de la objekto enerale. Se la fakuloj prikonsideras necesa, oni devas trejnigi la personojn rilate la situacion kaj prizorgadon de la objekto kaj observi regule lian aktivecon kontinue. La malkovro kaj pliigo de la valoroj

71

La koncernaj institucioj devas kunlabori kun la privata sektoro por pliriigi la valorojn de la kastelo luigita. Ili devas provizi privatulon per diversaj materialoj informaj kaj promovigaj pri la respektiva kastelo. Tiaj povas esti ekz. libroj, revuoj, faldfolioj ktp. La privatulo estus devigita starigi standojn per kiuj li reklamus tiujn materialojn. Temas pri kasteletoj kiuj ne havas proprajn muzeojn. La enspezoj el tiuj materialoj devas transpasi al la Instituto pri Kulturaj Monumentoj kaj eble malgranda procento al la privatulo mem por pliinteresigi lin por la vendado. Alia grava punkto estas la surmeto de la ildoj enhavantaj priskribon de la historio de la kastelo albanlingve kaj anglalingve. Same oni devas antavidi anka surmeton de la heraldikaj emblemoj. Unu el la kriterioj por luigado devas esti anka la konstruaoj farotaj de privatulo, kiuj devas adaptii al la karakterizo (arkitekturo)de la objekto kie oni investas. La antaecoj alportotaj de privatulo estas unue la protektado de la objekto kaj ties prizorgado. Li devas esti interesata por plibonigi la vojon kondukanta al la kastelo a pripensii por la organizio de la transporto per busetoj de centro de la urbo al la kastelo, enkaze ke tio mankas, por allogi la klientojn. Same, li povas investi por la ekstera kaj interna lumigado, aparte kiam temas pri malgrandaj kasteloj. La profito de luigado estas duflanka: 1. La privatulo investas en historia - kultura objekto renoma kaj je aparta graveco, kio plifaciligas la reklamon kaj seradon de la klientoj. 2. La tato profitas de la financaj enspezoj por prizorgado kaj estimado de la objekto Aliflanke, se en iu kastelo aperos la ebleco por pasigi la libertempon, i estos alloga, ne nur por la fremduloj sed anka por lokanoj, kio pliigas ilian intereson por ekkoni la historion de tiuj objektoj aparte kaj historion de niaj antauloj enerale. Estas grave anka ia selektado de la kriterioj por luigado de la diversaj kulturaj objektoj konforme al ties grandeco kaj graveco. Oni ne povas apliki la samajn kriteriojn por luigado de la kastelo de Berat, Gjirokastr a Rozafa unuflanke kaj aliaj kasteloj aliflanke. Por la unua grupo devas aplikii pli severaj reguloj kaj pli alta rento po m 2, dum por la ceteraj kasteloj tio devas esti pli fleksebla. Okcidente, por la objektoj kiuj altiras malmulte da vizitantoj kaj havas altan koston por prizorgado, oni decidas forvendi ilin al la privatuloj. E ofte la proceso de privatio etendias pli vaste, kiel okazas en tiaj landoj kiel Nederlando, Britio ka kiuj sin distingas pro forta kulturo de malcentralizo. Tio igis pli efikajn kaj samtempe la kontrolo ne perdiis rilate la kulturajn monumentojn, kiam devus interveni se necese. La kontra o okazas en la landoj de Suda Eropo, kie la privataj iniciatoj estas pli malmultaj kaj kie la kulturaj monumentoj prikonsideratas nacian riaon, tial oni ne privatigas ilin. Tio kiel ajn

72

alportas financajn problemojn por la ties prizorgado. Ni, kvankam apartenas al la dua grupo, mi opinias ke ni devas profiti de la sperto de la okcidentaj landoj. Konklude, post la luigado kaj estio de turisma infrastrukturo, estas tre grave ke Ministrejo pri Turismo kunlaboru kun Ministrejo pri Kulturo por reklami tiujn objektojn per promovigaj materialoj, videofilmoj, diversaj foiroj de turismo, medio, interreto ktp. La celo estu ke per la usta prizorgado, estimado kaj menaado de niaj kasteloj, ni atingu ke tiaj objektoj transformiu en efproduktaoj de la kultura turismo. La tre bona sperto de la kastelo de Lkurs, Petrela, Durrs ka estu ekzemplo sekvinda por la aliaj kasteloj enlande.

73

5.

Kiel oni povas eniri Albanion

Albanio estas hodia malfermita lando por iu fremda vizitanto. La civitanoj de EU, USONO, Osmanio, Izraelio, Japanio ka povas eniri in senvize pagante nur 5 USD e la landlimaj punktoj. La civitanoj de la aliaj landoj povas akiri vizon senprobleme e la albanaj konsulejoj pli proksimaj pagante la interkonsentoj de la respektivaj registaroj. La vizitantoj povas alveni pogrupe a individue. 5. 1. La landlimaj paspunktoj Albanio havas komunan landlimon kun Grekio, Makedonio, Kosovo, Montenegro kaj Italio. Kun Grekio funkcias kelkaj landlimaj punktoj: Kapshtica oriente de la lando kie oni povas eniri de Florino; Tri Urat (Tri pontoj)kaj Kakavija e la suda ekstremo kie oni povas eniri de Janino. La vojo ekde tie al la interno de la lando estas relative bona. La taksiservoj, telefonservoj ka estas jam certigitaj. Kun Makedonio funkcias aliaj tri punktoj: Qaf Than (kie oni eniras de Struga), Tushemisht (kie oni eniras de Ohrid)kaj Bllaca (kie oni eniras de Dibro Granda). Kun Kosovo funkcias du punktoj: Qaf Morina (kie oni eniras de Prizereno), Qaf Prush (kie oni eniras de Gjakov) Kun Montenegro funkcias du punktoj: Hani i Hotit (kie oni povas eniri de Podgorica)kaj Muriqan (kie oni povas eniri de Ulqin). Kun Italio estas la marlimoj, tiel la landlimpunktoj estas e la marhavenoj de Durrs, Vlora, Shngjin kaj Saranda. Oni povas veturi al tiuj marhavenoj per pramipoj de Bari, Brindisi, Ancona kaj Trieste. Saranda estas same landlimpunkto por la pramipoj alvenantaj de Grekio. Fakte dum la turisma sezono multaj turistoj venas de la insulo Korfuo por unutaga restado. La sola internacia aeroporto estas tiu de La Patrino Tereza "(eksa Rinas). i certigas pli ol 15 surterioj tage de aviadiloj de la diversaj flugkompanioj: Alitalia, Olimpik, Ada Airs, Austrian Airlines, Hemus Air, Malev, Albanian Airlines ka. 5.2. La kondioj de la transporto kaj akomodio Por tiuj dezirantaj viziti Albanion nun ili trovos pli bonajn kondiojn por akomodio, danke al la multnombraj hoteloj, efe privataj sur la marbordo kaj interne de la lando. Tiuj hoteloj de diversaj kategorioj, krom la konfortecon necesan certigas anka taksiservon, telefonon kaj faks - servon, interreton, naejojn ks. La tranoktaj prezoj en tiuj hoteloj estas kompareblaj al tiuj de la najbaraj landoj. Transporto ene de la lando estias efe per taksioj, busoj kaj busetoj, anka trajne. La lando estas kovrita de densa reto de turismaj agentejoj de vojaoj certigantaj la necesan informaon kaj antamendojn deziratajn por la tuta lando.

74

75

7. Bibliografio

1. Edwin Jacques, Shqiptart, historia e Popullit shqiptar q nga lashtsia deri n ditt tona, (Albanoj, historio de la albana popolo ekde Pratempo is hodia)Tiran 2002 2. Sknder Anamali, referat n Seminarin Ndrkombtar Shkodra n shekuj, mbajtur m 22 - 23 qershor 1993 n Shkodr. (prelego en la Internacia Seminario Shkodr dum jarcentoj"okazinta je 22 - 23 junie 1993 en Shkodr) 3. Safete S. Juka, referat n Seminarin Ndrkombtar Shkodra n shekuj, mbajtur m 22 - 23 qershor 1993 n Shkodr. (prelego en la Internacia Seminario Shkodr dum jarcentoj"okazinta je 22 - 23 junie 1993 en Shkodr) 4. Arshi Pipa, referat n Seminarin Ndrkombtar Shkodra n shekuj, mbajtur m 22 - 23 qershor 1993 n Shkodr. (prelego en la Internacia Seminario Shkodr dum jarcentoj"okazinta je 22 - 23 junie 1993 en Shkodr) 5. Vili Kamsi, referat n Seminarin Ndrkombtar Shkodra n shekuj, mbajtur m 22 23 qershor 1993 n Shkodr. (prelego en la Internacia Seminario Shkodr dum jarcentoj"okazinta je 22 - 23 junie 1993 en Shkodr) 6. Zef uni, referat n Seminarin Ndrkombtar Shkodra n shekuj, mbajtur m 22 23 qershor 1993 n Shkodr. (prelego en la Internacia Seminario Shkodr dum jarcentoj"okazinta je 22 - 23 junie 1993 en Shkodr) 7. Ramadan Sokoli, referat n Seminarin Ndrkombtar Shkodra n shekuj, mbajtur m 22 - 23 qershor 1993 n Shkodr. (prelego en la Internacia Seminario Shkodr dum jarcentoj"okazinta je 22 - 23 junie 1993 en Shkodr) 8. David Luka, referat n Seminarin Ndrkombtar Shkodra n shekuj, mbajtur m 22 - 23 qershor 1993 n Shkodr. (prelego en la Internacia Seminario Shkodr dum jarcentoj"okazinta je 22 - 23 junie 1993 en Shkodr) 9. Hamdi Bushati, Bushatllinjt, (Buatlioj)Idromeno, Shkodr 2003

10. Prparim Rexhepaj, Mbrojtja e Shkodrs 1912 - 1913"(La defendo de Shkodr 1912 - 1913)Tiran, 2001 11. Hamdi Bushati, Shkodra dhe motet, tradita, ngjarje, njerz, Biblioteka Kombtare, (Shkodr kaj la jaroj, tradicioj, eventoj, homoj"Nacia Biblioteko)Tiran 12. Ylli Drishti, Ikona t Beratit (Thesare t Artit Mesjetar Shqiptar), Biblioteka Kombetare, (Ikonoj de Berat, trezoraoj de la Albana Mezepoka Arto, Nacia Biblioteko)Tiran

76

13. Petrit Belliu, Berati dhe Beratasit mbi tre qind vjet m par, Jonida Berat, Biblioteka Kombetare, (Berat kaj Beratanoj tri cent jaroj antae, Jonida, Berat, Nacia Biblioteko)Tiran 14. Asllan Sulo, Qyteti muze i Beratit, Biblioteka Kombtare, (La urbo - muzeo de Berat)Tiran 15. Evliha elebi, prkthime, Biblioteka Kombtare (tradukaojm Nacia Biblioteko)Tiran

Kliton Grxhani, gazeta Shekulli"Mars 2004 (la urnalo Shekulli"marto 2004)

77

Ereid Dhimitri Magistro de AIS

La turisma potencialo de la regiono Vlor - Sarand

LA GEOGRAFIA POZICIO

La respubliko de Albanio situas en la okcidenta parto de la Balkana Duoninsulo, e la bordoj de la Jonia kaj Adriatika maroj. En la mapo de Eropo oni povas vidi ke Albanio trovias en la geografiaj koordinatoj 39 kaj 38' (Konispol)kaj 42 kaj 39' (Vermosh)je la norda geografia latitudo kaj 19 kaj 16' (insulo de Sazan)kaj 21 kaj 4' (Vernik de Kora)je la orienta geografia longitudo. La maksimala etendio sudo - nordo estas 335 km kaj oriento okcidento 150 km. La la geografiistoj, tiu lando distancias preska egale de Ekvatoro kaj la norda poluso. La lando havas elirejon en Mediteranean maron, tiel favorigita pro la ties klimato kaj ekonomio - socia vivo. Tio klare estas difinita pro la klimato, hidrografio, terkovrao, herbaro kaj la evoluo de la turismo je grandaj potencialo kaj eblecoj. Respubliko de Albanio nordoriente limias kun la Respubliko de Montenegro, Kosovo kaj Makedonio, dum sudoriente kaj sude kun Grekio. Italio dividias de i per la marakvoj de Adriatiko kaj Jonio. La entuta longeco de la tatlimo estas 1094 km, el kiu 657 km estas surtera limo, 316 km marlimo, 48 km riverlimo kaj 73 km lagolimo. La hodiaaj tatlimoj de Albanio estas difinitaj de la Konferenco de Ambasadoroj en Londono en la jaro 1913. Per tiuj decidoj, la Grandaj Potencoj, kontrae al la volo kaj deziro de la albana popolo, eksterlasis la duonon de la albanaj teroj, plejmulte en Kosovo kaj amrio. En de hodiaaj tatlimoj Albanio ampleksas surfacon je 28 748 km.

RELIEFO Distingita eco de la albana reliefo estas granda multvarieco de iaj formoj. En la okcidenta parto okulfrapas la dispecigitaj kampoj pro montetenoj, kiuj eniinte internen de la tero, altias en montoj is la alteco 2751 m super la marnivelo (Monto de Korab). Tia figureco rezultigas averaan altecon de la tuta teritorio is 708 m super la marnivelo, kio signifas la duoblon de la averao respektiva por Eropo. En la tuteco de la reliefo de Albanio oni distingas 3 zonojn: La malalta zono komencianta de 0 m is 200 m super la marnivelo. i konsistigas 23. 4 % de la surfaco de Albanio, inkluzivante la Okcidentan Malaltejon kaj parton de la montetenoj. La meza zono komencias de 200 - 1000 m super la marnivelo. i konsistigas 48. 1 % de la surfaco de Albanio.

78

La alta zono komencias de 1000 - 2751 m super la marnivelo, alteco atingita de la monto de Korab, la plej alta enlande. Tiu zono konsistigas 28. 5 % de la teritorio de Albanio kaj etendias norden kaj orienten de la lando. enerale la montoj havas altecon is 2000 m super la marnivelo, dum tiuj pli ol 2000 m konsistigas nur 1 % de la surfaco de Albanio.

MAROJ KAJ MARBORDO

La bordoj de Albanio akvias de la Adriatika kaj Jonia maroj, amba inkluzivias en Mediteranea maro. La marbordo etendias de la enflugoro de la rivero Buna en Shkodr is la golfo de Ftilea en Saranda, ampleksante maran zonon je lareco 15 marmejloj a 27. 780 km. Adriatika maro lokias inter Apeninoj okcidente kaj Balkana duoninsulo norde kaj oriente. Sude i kunias kun la Jonia maro en la malvastejo de Kanalo de Otranto. ia longeco nordo - sudo estas 850 km, la lareco 203 km, ampleksante tutan surfacon je 130 000 km. Kutime la Adriatika maro estas malprofunda e iaj bordoj, lalonge de distanco Shngjin (Albanio) - Otranto (Italio)i atingas la maksimalan profundecon je 1590 m. La averaaj temperaturoj de la akvo estas: februare 7 - 14 C, dum somere (aguste)ili atingas 24 - 25 C. La saleco balancias de 36. 5 - 39/1000. En la bordoj de la Adriatika maro estas kelkaj menciindaj golfoj kiel: tiu de Rodon en Durrs, tiu de Shkodr, tiu de Vlora. Tie estas lokitaj anka la plej gravaj marhavenoj de la lando, kiel tiu de Durrs, tiu de Vlora kaj tiu de Shngjin. Lalonge de la marbordo etendias multaj plaoj kiel: Velipoja, Shngjin, Durrs, Divjaka, Seman, Vlora. Parto de tiu marbordo estas ankora ne ekspluatata, dum la multaj naturaj belecoj igas in pli fascina. La Jonia maro etendias sude de la lando limiante per la Kanalo de Otranto norde, Balkana duoninsulo oriente kaj Apenina duoninsulo okcidente. Tiu maro sin distingas pro ia relativa profundeco (la maksimala profundeco atingas la valoron 5121 m)kaj altgrada saleco (atinganta 39/1000). iaj ondoj atingas is 3 - 3. 5 m, dum la balancioj defluo - enfluo is 30 m. La Jonia marbordo estas 170 km longa. ia karakterizao estas la kruta monta reliefo, sed kun multaj sablaj golfoj ekspluateblaj je turismeca vidpunkto. La plej grandaj golfoj estas: tiu de Saranda (kie situas la samnoma bela urbo), tiu de Lukova, Borsh, Qeparo, Palermo, Himara, Jal, Dhrmi. Tiu subtropika marbordo konsistigas nian albanan Rivieron, la plej varman regionon de la lando, kie oni kultivas milojn da hektaroj da oranarboj kaj olivarboj. Pro la naturaj belecoj i estas nekomparebla kaj ankora virga.

79

RIVEROJ

Albanio posedas akvoreton je denseco 1. 7 km/km kaj je longeco 50 000 km. iu km de la surfaco enhavas 1 433 100 m da akvo. Karakteriza por la riveroj de Albanio estas ilia trokapteco, danke al la kruteca monta reliefo tra kiun ili pasas kaj malgranda longeco, do ili estas montaj riveroj. Escepto estas nur la rivero de Buna, la ununura kampa navigebla rivero de Albanio. iuj riveroj iliajn plej grandajn alportaojn havas printempe kaj atune, kondiiigite de la periodo de la pluvofaloj. Lalonge de ilia fluo ili estas irkaitaj de valoj (La Valo de Valbona)a kanionoj (la kanionoj de Vjosa)je nekompareblaj belecoj. La riveroj en Albanio estas vaste ekspluatataj kiel energifontoj. Lalonge de ilia fluo oni estas starigintaj tutan sistemon de elektraj povostacioj. La plej efaj riveroj de la lando estas: Drini, Buna, Mati, Shkumbini, Ishmi, Semani, Vjosa. Drini estas la plej longa rivero de Albanio (285 km). La averaj jaraj alportaoj iaj estas 352 m/sek. i formias de la kunio de du branoj, Nigra Drini kaj Blanka Drini. Semani je longeco 281 km havas jaran alportaon 95. 9 m/sek. i formias de la kunio de du branoj, Osum kaj Devoll. Vjosa je longeco 272 km kaj averaa jara alportao 195 m/sek venas la tria. Mati je longeco 115 km kaj averaa jara alportao 103 m/sek sekvas in. Poste venas Shkumbin je longeco 181 km kaj averaa jara alportao 61 m/sek kaj Buna je longeco 41 km kaj averaa jara alportao 70 m/sek. iuj riveroj de Albanio enfluas en la maron je entuta alportadkvanto el 41. 2 km jare.

LAGOJ

Albanio havas grandan nombron de lagoj, irka 247. Preter la naturaj lagoj la homa agado estas kreinta anka multajn artefaritajn lagojn. La lagoj de tiu lando etendias ekde la nivelo e la maro is la alteco 2360 m. La plej gravaj lagoj estas tiuj je naturo tektoniko karsta. En tiu grupo eniras: La lago de Ohrid, la lago de Prespa, la lago de Shkodr. i tie menciendas anka la lago de Butrint, sed ia ligo kun la maro lokigas in inter la marbordaj lagoj. La lago de Ohrid i estas unu el la plej originalaj lagoj de Balkanio kaj Eropo pro ia origino kaj formo, samkiel pro hidrologia reimo kaj fano. La surfaco de tiu lago estas 362. 6 km el kiuj 111. 4 km kuas ene de la hodiaaj niaj tatlimoj, la cetero trovias en Makedonio. i
80

havas profundecon de 145 m is maksimumo 295 m, fariante tiel la plej profunda lago en la Balkana duoninsulo. Kiel efaj fontoj por ia nutrado servas la subteraj akvoj, la torento de errava en Pogradec kaj la granda kresto de Seka Monto. El tiu lago fontas la rivero de Drini. Tie kreskias multaj specoj de fioj, inter kiuj oni distingas la koranon. La akvoj de tiu lago pro ilia heleco kaj pureco estas registritaj anka en la Granda Internacia Enciklopedio. e ia bordo estas multaj turismecaj lokoj. Lago de Shkodr i havas surfacon je 368 km kaj portas la nomon de la urbo. i estas la plej granda lago ne nur de Albanio sed de la tuta Balkanio. i karakterizias de malprofundeco, iranta de 10 m is 44 m. Preter kelkaj torentoj kaj karstaj akvofontoj, i nutrias de la akvoj de la rivero Moraa. En la loko nomata Shirok estas starigitaj kelkaj turismejoj por la somera sezono. La lago de Prespa i konsistas el Granda Prespa, 285 km kaj Malgranda Prespa 44 km. La lagoj de Prespa limias kun Makedonio kaj Grekio. La maksimala profundeco de tiuj lagoj estas 54 m La temperaturoj de la lago estas tre malaltaj pro ia alteco je 853 m super la marnivelo kaj influo de la malvarmaj ventoj. Krom la grandaj lagoj en Albanio estas anka malgrandaj lagoj je karsta kaj glaiera origino. Menciindas la lagoj de la ebenao de Dumre, de Lura, Martanesh kaj Gash. La lagoj de Lura estas el la plej belaj siaspece etendiantaj meze de la pinarbaroj.

LA KLIMATO Kiam oni parolas pri la klimato de teritorio devas prikonsideri tiajn faktorojn kiel geografia pozicio, aeraj masoj, reliefo, herbaro, maroj, riveroj kaj la agado de homa mano. La teritorio de Albanio akviante de la Jonia kaj Adriatika maroj inkluzivias en la mediteranea klimato. La averaaj valoroj de la suna radiado estas 509 KJ/cm en Kuks kaj 643 KJ/cm en Saranda. Sur la teritorion de tiu lando kontinue venadas tropikaj aeraj masoj je reimo anticiklona, akompanataj je hela kaj varma vetero. Sekve, dum la varma duono de la jaro, aparte dum la somero, dominantas varmaj aeraj masoj alportantaj helan veteron, kaj dum la malvarma duono, aparte je la fino de atuno kaj dum vintro sur nia teritorio dominantas la humidaj aeraj masoj alportantaj pluvofalojn kaj neofalojn. Pro la influo de la maraj ventoj, kontinentaj ventoj kaj la reliefo de la lando, la averaaj temperaturoj balancias de 17. 6 C en Saranda is 7C en Vermosh. La plej malvarma monato estas januaro, kies averaaj temperaturoj balancias de 5 C - 10C en la marborda areo, - 3C - 2C interne de la lando. La plej malalta temperaturo registrita en Albanio estas - 26. 8C en Sheqeras je 10. 01. 1987. La plej varma monato estas julio. iaj averaaj temperaturoj balancias de 24C - 26C en la marborda areo kaj en areoj je alteco pli ol 1000 m super la marnivelo ili atingas 16C - 20C.

81

Je 18. 07. 1973 en Albanio estas registrita la plej alta temperaturo je 43. 9 C en Kuov. Apartan lokon en la klimataj kondioj de la lando okupas anka la pluvofaloj. En Albanio falas averae 1480 mm da pluvo jare, kio estas kondiita de grandaj altecoj de la lando super la marnivelo, sed anka de la direkto nordokcidento - sudoriento de la montoenoj. La jara averao de la pluvofaloj balancias de 638 mm en Sheqeras is 3100 mm en la valo de Boga en Shkodr. La plejparto de ili estas registrita atune kaj vintre (je 60 - 80%), kaj dum somero falas nur 3 - 14 % de la tuta kvanto de la pluvofaloj. Ili renkontias efe je formo de pluvo en la okcidenta areo de Alpoj, en Meza Albanio kaj Suda Albanio, dum la neofaloj tie estas pli raraj. Tiuj lastaj renkontias en la orienta parto kaj tre rare en la okcidenta parto. La neofaloj varias ekde malmulte da centimetroj en la malaltaj areoj is 150 cm en la montoj. En la jaroj 1985 kaj 1987 en Albanio estas registrita la plej granda kvanto de neofaloj. i atingis is 2 m en la centra parto de Albanio. Pro la influo de la reliefo kaj de la maroj en la teritorio de Albanio formias lokaj ventoj, kiuj havas efe, direkton al la maro. Tiaj estas la Murlano, malvarma kaj seka vento, karakteriza por la norda kaj nordorienta partoj de la lando kaj Shiroka, varma kaj hunideca vento, karakteriza por la suda kaj sudokcidenta partoj de la lando. Pro malegala malvarmiado kaj varmiado de la akvo kaj tero ofte estias anka ventetoj. Oni distingas du specojn de ventetoj: mara venteto kaj tera venteto.

MINERALAJ RIECOJ DE LA LA LANDO La monteca kaj tre kruta reliefo de Albanio estigas relative grandan riecon je mineraloj (irka 40 specoj). La geologiaj studoj kaj la minerala industrio estas difinintaj la ercejajn zonojn. Apartan gravecon prezentas la naftejaj zonoj de Kuov, Fier, Ballsh, Mallakastr. Tie trovias nafto je kalorifika kapacito is 46. 2 MJ/kg. Konsiderindaj karbotavoloj trovias en Memaliaj, Pogradec, Drenov kaj Tiran. Gravan lokon okupas jam anka la kromiaj ercejoj, fero - nikelaj ercejoj, kuproercejoj kaj aluminiaj ercejoj. Ili trovias abundece en la magmaj rokoj de la Centra Montara regiono de la lando. Unu el la plej malnovaj minejoj ankora ekspluatata estas tiu de gudro (bitumo)en Selenic de Vlor. La laa historiaj donitaoj tiu minejo estis ekspluatata ekde Pratempo.

HISTORIA TRARIGARDO Albanoj estas rektaj posteuloj de iliroj, kiuj devenis de pli praa loantaro, tiu de pelazgoj. Iliaj teritorioj etendiis en la okcidenta parto de Balkanio. Norde ili atingis is la
82

bordoj de Sava e Danubo, oriente is Vardar. En la montoeno de Pind ili dividiis kun grekoj kaj makedonoj. La nomo "Ilir"komence rilatis al la tuta Okcidenta Balkanio. Floriante la patriareca genta ordo, 2000 jaroj anta la nova erao, e iliroj estis disvolviante ege la metalurgio de bronzo kaj stario de fortifikitaj lolokoj. La skribaj fontoj de materialoj mencias ilrajn gentojn kiel memstarajn. irka la fino de la V jarcento iliroj adheris la organizadon de sklavomastra ordo. La urbanismo kaj la ekonomia evoluo kondukis en la fondion de vico da iliraj tatoj, aparte en sudaj kaj marbordaj areoj. La plej efaj jam fonditaj urboj tiutempe estis: Durraho, Apollonia, Butroto, Scodra, Lissus, ka. Por defendi siajn terojn iliroj entreprenis vicon da militoj kontra makedonajn okupantojn dum V - III jarcentoj kaj poste kontra romianojn. Anka post la romia okupado je la jaro 168 anta Kristo, iliroj darigis sian rezistadon per bataloj en la jaroj 6 - 9 de nova erao, alfrontante al la romia asimilado. En la II jarcento de la nova erao ilia etneca nomo aperas sub la nomumo Arbr kaj tiun nomon estis agnoskintaj dum la Mezepoko al ili la ceteraj popoloj. La etneca nomo Arbresh Duma la pasado de tempo la nomoj de la regionoj kiel Pultian, Matjan, am, Dibran, Lab, ka komencis anstataii per la komuna nomo, kiu en la historiaj fontoj renkontias je formoj: "Arbanoi", "Arbr", "Arbresh", "Arbnan", "Arbanitas", "Albanensen"a "Arbanasi". La nomo de Arbanoj, la la aleksandria esploristo Ptolemeo, en la dua jarcento de la nova erao, aperas ne kiel genta nomo, sed kiel la nomo de difinita teritorio. En la praa Mezepoko i ricevis pli laran teritoriecan karakteron, la loantoj de la ties teritorio estis vokata per tiu nomo. Aliflanke, la komuna nomo"Arbr"en Mezepoko disvastiis e iuj albanoj, ar tiutempe la divido de la loantaro en apartajn gentojn estis jam perdinta sian gravecon. En la dokumentitaj osmanaj fontoj, por albanoj oni uzas ofte la nomon "Arnaut", luitan de grekoj, kiuj nomis siajn najbarojn "Arvanit". Tiu nomo estas fakte unu el la formoj de la nomo Arbr uzata de la fremduloj. La praa nomo Arbr pli kaj pli estis anstataigata per la nomo "Shqiptar". Tiu tempo de anstataio koincidas al la apero de la vorto "Gjuh shqipe ("albana lingvo"), troviinta en la Kunveno de Arbroj okazinta en la jaro 1703. La nomo "Shqiptar"devenas de Gjuha Shqipe, kio signifas: "tiu komprenanta albane". Dividite la Romia imperio, Ilirio inkluzivias en la imperio de Bizanco. En la IV - VII jarcentoj slavoj estis konkerintaj parton de la Norda kaj Orienta Ilirio, klopodante por asimili la lokan loantaron, sed la rezistado por konservi kaj savi la iliran etnecon estis sufie granda. En la VIII - XV jarcentoj en Albanio naskiis kaj disvolviis la fedaj rilatoj, longa kaj komplika progreso envere. i komenciis per la anioj en la sino de la kamparanaj komunumoj, per la estio de la bienoj de feduloj, per kreio de du efaj klasoj "feda"kaj "servutula". Tiuperiode ni konstatas la kreskon de la agrikultura kaj bestbredada produkto kio kondiigis anka la kreskon de la komercado de cerealoj, viando kaj aliaj bestbredadaj produktoj. En la goroj de la riveroj estis fonditaj vico da novaj merkatoj, de kie oni eksportis varojn al Raguza kaj Venecio.

83

Preter la antikvaj urboj en la X - XII jarcentoj aperas anka novaj urbaj lolokoj kiel Kruja, Berat, Gllavenica, Prizeren, Dibra, Drishti, Saranda, Himara, Drinopoja. Tiuj urboj sin distingas per ekonomia funkcio kiel centroj de la metiarta produktado kaj komerca interano. La plej granda urbo estis Durrs, funkciinta anka kiel marhaveno. i estis efa komerca kaj politika centro de la lando. Dum la dua duono de la XIV jarcento ia loantaro nombris 25 000 loantoj. Norde sin distingis Shkodr, sude Vlora, Berat, Gjirokastr, Kor kaj Bradashesh (Elbasan). En tiuj urboj estis sufie bone disvolvita la metiarto por la produktado de armiloj, oraj kaj arentaj ornamaoj, laboriloj, hejma meblaro, kc. Sekve de la slavaj migradoj la bizanca jugo malfortiis kaj komencis fali preska en la tuta Balkanio. Ekde la jaro 1260, la iu surskribo en la kirko de Rubik, evidentias ke la tatpotenco estis en la manoj de la potencaj albanaj familioj kiel: Vrana, Skurra, Blinishta, Topiaj, Arianitaj, ka. Estis plifortiintaj anka la fedaj hejmoj kiel Gropaj de Dibra k aj Muzakaj de Opar kaj ermenik. Pli kaj pli estis fonditaj princlandoj kiel: la princlando de Shkodr sub la rego de Balshaj, la princlando de Muzakaj, la princlando de Zenebishoj en Gjirokastr, la albana Despotato de Arta, ka. En la jaro 1380 en Balkanion inundis la osmanaj hordeoj atingintaj is la pordoj de Vlor, Durrs kaj Lezh. Balkanianoj iniciatis koalicion kiu en la jaro 1389 kunfrontiis kun la osmanaj armeoj komanditaj de la sultano Murat la Unua. En la batalo en Kosovo - Kampo la koalicio estis venkita kio malfermis la vojon al la osmanaj konkeroj en Balkanio. Unu el la plej gloraj periodoj en la historio de la albana popolo estis tiu kiam ili militis sub la gvido de Gjergj Kastrioti Sknderbej kontra la osmanajn okupantojn. Fuinta el la Korto de Sultano kie li estis tagio ekde infanao, je 28 - an de novembro 1443, li liberigis Kruja - n kaj sin proklamis Mastro de la Sendependa Princlando de Kastriotoj centre en Kruja. Ene de mallonga tempo la limoj de tiu princlando etendiis al Dibra, Mat, Mysja, Reka, Kruja, Petrela is Krraba. Je 2 - an de marto de la jaro 1444 e la katedralo de Sankta Kola en Lezh okazis la enerala Albana Kunveno, kie inter la gvidantoj estis Sknderbej, Gjergj Arianit, Andrea Topia, Stres Balsha, Pjeter Spani, Lek Zaharia, Muzaka ka. La Kunveno decidis pri la formio de "Ligo de Lezha", kiu havis la karakteron de politika kaj militista Alianco inter la albanaj gvidantoj, ekape kun Sknderbej. Dum 25 jaroj dare albanoj gvidataj de Sknderbej (armeo de la Ligo de Lezha je la fino de la jaro 1444 atingis pli ol 10 000 soldatoj)alfrontis la atakojn de la osmana armeo kvalifikiante kiel "protektanto de eropeca civilizo kaj kristanismo". Anka post la morto de Sknderbej albanoj darigis dek jaroj pli sian rezistadon. En la XVI - XVII jarcentoj Albanio trovias sub la osmana jugo. La albanaj teroj inkluziviis en administracio de vilajeto (provinco)de Rumelio dividitaj en na sandakoj (distriktoj): Shkodr, Dukagjin, Prizeren, Vuitern, Elbasan, Ohrid, Manastir, Vlor kaj Delvin. Tiuperiode okazas vico de ribeloj antiosmanaj por liberigi la landon. La ribeloj daris anka dum la XVII - XVIII jarcentoj kontra Tanzimaton kaj centralizajn reformojn de la Osmana Imperio. Tio kondukis al la kreio de paaolandoj, regataj de la lokaj regantoj. Inter la plej menciindaj paaolandoj
84

estas: Paaolando de Shkodr kun Mehmet Bej Bushati en la jaro 1757; paaolando de Berat kun Ismail Pasha Vlora; paaolando de Janino kun Ali Pasha Tepelena. Bushatlioj kaj Ali Pasha Tepelena strebis al la fina celo: fondio de atonomaj a sendependaj tatoj. La paaolandoj posedis nur kelkajn elementojn de la tato, etendiis en certa teritorio kaj enhavis certan loantaron por ke ili nomiu tatoj. Amba paaolandoj havis siajn financojn, kie kolektiis la enspezoj de la nobelbienoj, komerco, metiarto, impostoj kaj timaroj de la bienuloj. Ili agadis siatempe kiel tatoj ene de la granda osmana tato is kiam ilia potenco ne kontrastaris la interesojn de la Osmana Imperio. Kiam do ili prezentis daneron, Istanbulo komencis la militon kontra ilin por eliminini ilin. Ekde la dua duono de la XVIII jarcento is la jaroj 30 de la XIX jarcento aperis Nacia Renesanco Albana kiel kultura, politika kaj socia kurento. En tiutempaj albanlingvaj urnaloj oni notis ke "la albana nacio ekiras el la jarcenta obskureco al la lumo de progreso kaj civilizo. . "Centre de i tiu tuta kultura heredeco staris la Epoko de Sknderbej. La nacia albana movado strebis liberigi la landon de la katenoj de la osmanaj konkerintoj organizante la perarmilan batalon sed anka vekante la naciecan konscion en la kampo de klerigado kaj kulturo. . La longa osmana jugo estas diktinta jam al albanoj la bezonon de unuio, organizado de la kunvenoj kaj de la urligoj. Unu fremda angla vojaanto, J. C. Hobbouse, en la jaro 1809 estas skribinta: "Min mirigas la fakto ke en tiu lando, alie ol aliloke de la Osmana Imperio, loantoj ne konsideras sin "muslima", "katolika"a "ortodoksa"sed nur ununome, "albana"". En tiuj kondioj la ideologoj kaj la gvidantoj de nia Albana Nacia Renesanco luktis por la fondio de sendependa tato. Ili promovigis la klerigadon kaj kulturon sed anka la ekonomian, politikan kaj filozofian disvolvion de la albana socio. Tiurilate pleje oni klopodiis por evoluigi la albanan lingvon, malfermi albanajn lernejojn. ikadre estis organizita la Albana Ligo de Prizeren je 10. 06 1978, kunveno kiu elektis la memregajn organojn, sed ia agado kunfrontiis per severa milito fare de la Osmana imperio. Unu el la plej grandaj meritoj de la Ligo de Prizeren estis la kontraustario rilate la ovinistaj n planojn de la aliaj balkanaj tatoj: Serbio, Montenegro kaj Grekio, por dispecigi la albanajn terojn kaj certigi al ili eliron al Adriatika kaj Jonia maroj. La Albana ligo de Prizeren estas reprezentinta Albanion anka en la internacia areno, en la Kongreso de Berlino. i organizis la defendon de Plav, Hot kaj Grud venkinte sur la montenegra armeo. Je la fino de la XIX jarcento kaj komencio de la XX jarcento kreiis multaj patriotaj kaj kulturaj asocioj ene kaj ekster la lando por protekti la rajtojn de la albana popolo. . Plej menciindaj estas tiu de Buaresto (Rumanio), Kairo (Egiptio), Sofio (Bulgario), Selaniko (Grekio), Bostono (Usono)kaj aliloke. Je la komencio de la XX jarcento antiosmanaj ribeloj kiel tiuj de la jaroj 1908, 1911 kaj 1912 kondukis al la stario de la nacia standardo kaj proklamio de Sendependeco je 28 - an de novembro 1912 en Vlor. La fondio de la albana sendependa tato kaj de registaro estrita de diplomato Ismail bej Qemal Vlora realigis la revon kaj la aspirojn de la albana popolo por libereco kaj sendependeco de sia patrio. La registaro de Ismail Qemali, dum la jaroj 1912 1914 sekvis decideman batalon por defendi la teritorian integritecon de la lando kontra la avideco de najbaroj en Balkanio. La Konferenco de Ambasadoroj en Londono je 1913 jaro
85

agnoskis la ekziston de la sendependa albana tato, sed dum la difinado de la tatlimoj i eksterlasis ekster la mapo preska la duonon de la albanaj teritorio kaj loantaro. Al la kripligita albana tato estis entrudita la germana princo Wilhelm Wied (7. 3. 1914 - 3. 9. 1914). Kontra lin eksplodiis ribelo kiu estis subpremita de la bienulo Esat Pasha Toptani. Komenciinte la Unua Mondmilito, Albanio turniis al batalejo, la lando estis okupita de armeoj italaj, serbaj, montenegraj, grekaj, francaj kaj astro - hungaraj. Junie 1920 komenciis la milito de Vlora kontra italajn okupantojn devigante la retirion anka de aliaj okupantaj armeoj for de nia lando. En la jaro 1920 la albana registaro estis estrata de Sulejman Delvina, elektita en la Kongreso de Lushnja. En la jaro 1924 la demokratia - bura revolucio enkondukis la registaron estrata de Fan Stilian Noli, sed balda i estis renversita perforte de Ahmet Zog, kiu starigis sian registaron je karaktero bienula - bureca. Dum la jaroj 1928 - 1939 li estis elektita Reo de albanoj is la okupado de la lando fare de la italaj faistoj je 7 - an de aprilo 1939. Dum la jaroj de la Dua Mondmilito, Albanio estis inkluzivita en la antifaista koalicio kaj liberiis je 29 - an de novembro 1944. Dum la jaroj 1945 - 1990 Albanio travivis la komunisman taton de Enver Hoxha kiu estis speco de "proleta diktaturo "kaj agis kiel monisma reimo. Dum tiuj kvin jardekoj Albanio disvolvis centralizitan politikan, ekonomian kaj socian vivon. La konstruado de la socialista kolektivista sistemo estis la fundamento de la tuta albana socio. En la jaro 1990, samkiel en la aliaj landoj de Oriento, anka en Albanio disvolviis la novaj pluralismaj procesoj. La jaroj 1990 - 2000 estas la jaroj de tranzicio kaj konstruado de la demokratieca tato.

LA ALBANA POPOLARTO

La praa Mezepoko

La loantaro de Albanio estas unu el la plej praaj en la Balkana Duoninsulo. i estas vivinta en tiu tero ekde la Pratempo konservante iujn karakterizaojn kaj etnecajn, kulturajn kaj morajn kvalitojn siajn. Multaj fremdaj esploristoj, kiam parolas pri tiu loantaro notas ke i "estis atente ilira", memstara etnokultura komunumo, konsistanta el grupo de gentoj ekape albanoj, gento etendiinta en la hodiaan centran Albanion. Tiu etneca komunumo kun iaj efaj distingaj karakterizaoj restis tia j ekde la antikveco malgra la fakto ke i devis trapasi sub la forta premo kultura kaj li ngva de la Romia Imperio, de Bizanco kaj de la slavaj popoloj. Multaj sciencaj studoj surkampe de lingvistiko, etnologio kaj arkeologio, surbaze de historiaj dokumentoj, helpas unu al la alia por pruvigi la tezon pri la ilira deveno de tiu loantaro. El multaj arkeologiaj malkovraoj estas jam pruvite ke la vivo en tiu i tero estis tre praa. Anka la arkeologiaj eltrovitaoj en Shen Mri de Saranda (la la malkovraoj en Xar de Saranda, la komencio de la homa vivo
86

tie datias je 100 000 jaroj antae. Anka en Dajt de Tirana, la eltrovitaoj datias je 40 000 jaroj anta la nova erao. enerale la albanaj teroj enhavis multajn lolokojn konatajn, el kiuj menciendas tiuj de la kampo de Kora, de Mallakastra, Mat, la Valo de Nigra Drin kaj la Valo de Prmet. La bronza epoko estas karakterizita efe pro la pliio de loantaro en tiu regiono kaj pro fortifikaj kaj defendaj konstruaoj. Je la fino de IV jarcento anta nova erao, Ilirio notis grandan disvolvion aparte rilate la konstruon de urboj kiel Antipatra, Bylis, Amantia, Dimali, Foinike, Aulona kaj multaj aliaj, en kiuj estis disvolvigita ege la kulturo kaj komerco, samtiel potenca kiel en la aliaj urbo kolonioj kiel Durrah kaj Apollonio. La historiistoj de tiu tempo notas ke la urboj de Ilirio enhavis loantaron el 1. 5 milionoj da loantoj. La argumentado farita por la tezo pri la deveno de la albana lingvo de la ilira lingvo evidentigis jam anka la apartenecon de tiu etno - historia teritorio kie la lingvo estis uzata. Danke al longa kompariga laboro, komencita de Gustav Majer, Norbert Jokl, daranta is nuntempe, kune kun la faktoro - lingvo jam estas aperintaj anka aliaj donitaoj por la faktoro teritorio kaj kulturo de tiu loantaro. Multaj albanaj kaj eropaj lingvistoj alportis gravajn kaj konvinkajn argumentojn pri la ligoj de la albana kun la ilira. Prof. Eqrem abej estas dediinta al la centra problemo pri atoktoneco de albanoj vicon da studoj surkampe de la albana lingvo, pri historia toponimio kaj aparte pri la interrilatoj enraj de la albana kaj la ilira. En la ekirita vojo de Jokl, per la kompariga analizo de la balkana lingvistiko, prof. E. abej estas difininta kiel historiajn terojn por la formio de la albana kaj de la albana popolo, la terojn de la Suda Ilirio, kiuj kongruas kun la hodiaaj teroj de la parolata albana. Vico de toponimoj kiel: la nomoj de riveroj, de montoj kaj aparte de urboj, tra karakteriza fonetika evoluo, apartenanta al la albana, atestas pri la kontinueco de la ilira vivo. La arkeologiaj malkovraoj apartenantaj al la V - VI jarcentoj de la nova erao parolas pri materialoj de unika kulturo en la loataj teroj de alb anoj. La unueco estas rimarkita: en la metiartaoj, en la ceramiko, en la konstrumaniero, en la mozaikoj is la monera cirkulado. La malkovroj en Koman notis koincidojn anka kun la kulturo malkovrita en Tiran, Lezh, Durrs, Kuks kaj en la valo de la rivero Vjosa. La ornamaj objektoj, la ornamaoj de la kolo, manoj kaj la orelringoj kaj aliaj similaj, enhavas kulturajn elementojn de la praa ilira kulturo. ie la tomboj estas lokitaj kun la korpo kuigite surdorse rekte en la teron, la tombejo havas la direkton oriento - okcidenten, estas jam pruvita ke tia entombigo apartenas al la lasta periodo de bronzo kaj tutsamas al tiu de la epoko de fero. Inter la arkeologiaj eltrovitaoj distingitas kelkaj kroiloj ligitaj al la ilira vesto. En iliaj manringoj kutime okulfrapas la kulto pri la suno, ofte praktikita e iliroj. Preter i la albana kulturo interrilatis anka kun la kulturo de la aliaj balkanaj popoloj. aparte dum la periodo de Bizanco, kio estas atestita per la sagoj je tipo avara, fingraj fibuloj, oraj orelringoj, rimenoj, braceletoj, ka. Al tiuj arkeologiaj kaj lingvistikaj donitaoj kongruas anka multaj etnografiaj donitaoj, ar la vesto estas aspekto de vivmaniero reprezentanta anka ties etnecajn apartecojn. De antikveco al la albana kulturo estas alkondukita elementoj de vestoj kiel:

87

ubleto, fustanelo, antatuko kun franoj, zono kun remiloj, mokasenoj, ka. La formoj d e tiuj elementoj, pro certaj historiaj cirkonstancoj, atingis vivaj is la XIX - XX jarcentoj.

VESTOJ

Distinga eco de la etnecaj elementoj de unu popolo, je la konsisto de ia materia kaj spirita kulturo estas anka la vesto. La karaktero de la konsistigaj kaj ornamaj elementoj de i difinas anka la naciajn diferencojn de la popoloj. En Albanio la popolvestoj estas aniantaj de epoko al epoko, depende anka je historiaj, ekonomiaj kaj sociaj kondioj. El la studoj realigitaj en tiu kampo, estas rimarkita ke la granda multvarieco de la vestoj, la fajna, artisma kaj estetika gusto esprimita dum jarcentoj de la loantoj de diversaj distriktoj, la diferencioj inter la sociaj tavoloj, anioj en la ilaro por ilia produktado, estas difininta anka la socian disvolvion de la lando. La dekorigaj elementoj de la popolvestoj esprimas la fajnajn estetikajn sentojn de la loantoj, la uzado de la ornamaoj, koloroj kaj multaj kombinaoj donas al ni la multvariecon de la tradicia albana kulturo. Tio estas rimarkebla kaj en la motivoj uzataj por plibeligi la vestojn, sed aparte en la multaj geometriaj kaj ornamentaj elementoj. La multvarieco de la albanaj popolvestoj trovas ian eksplikon anka en la skalo de la evoluio de la distriktoj, en siaj elementoj ekonomiaj, sociaj kaj psikologiaj. La vestaj distingaoj inter la distriktoj kiel inter tiu de la Granda Montaro, Labrio, Myzeqe, Zagori, Bregu i Detit (Marbordo), Lum kaj Has, Devoll, Tomorric, kaj aliloke, esprimas anka la diferencojn en la materiaj kondioj de la vivo, geografian pozicion, komunikeblecojn kun la aliaj distriktoj kaj eksterlando. Rilate la vestojn, la arkeologiaj malkovraoj donas al ni komence donitaojn per tiaj dokumentoj kiaj terakotoj kaj diversaj statuoj. Ili montras pri la vestoj kun longa emizo kun zonkroiloj surultre kaj pri la manteloj. Interese, rilate tion, estas la malkovraoj en Klievac de kelkaj neolitikaj figuretoj havantaj analogan veston al la 'ubleto' uzata de virinoj en Norda Albanio, trans la rivero Drin. La fosadoj en la tombejo de Kruja, apartenanta al la VII - VIII jarcentoj, prezentas intereson, ar tie estas trovitaj fragmentoj de drapoj, kiujn la atoroj de la fosadoj estas difinintaj kiel linajn, dum unu el tiuj verajne estas sakeca, ar la fadeno estas iom dika. El saka drapo estas farita anka la epitafo de Glavenico, la plej malnova epitafo konsevita en nia lando, apartenanta al la XIV jarcento (1373 jaro)kaj trovianta en Shn Mri de Berat. La tradicio de la laborao de lino kaj sako estas vivinte viglece en la sino de nia popolo is la komencio de la XX jarcento. La drapoj el lino estis uzataj vaste por konfekciado de la emizoj de la vilaanaj virinoj. Aliaj fontoj parolas pri la vasta kultivado de silko en kelkaj distriktoj. Tiel en du dokumentoj el la jaroj 1355 kaj 1348 oni parolas pri la kultivado de la silko en Pult. Unu dokumento el la jaro 1355 montras ke la silko estis eksportata ekde tiu tempo de la
88

marhavenoj de Drin. Aliflanke la fakto ke je la fino de la XIV jarcento (jaro 1397)kaj komencio de la XV jarcento (jaro 1402)oni mencias pri la doganejoj de silko en Shkodr kaj Drisht, kio signifas ke la produktado de la silko estis en tiuj regionoj tre disvolvigita kaj konsistigis bonan enspezigfonton por la eksporto. Ni ankora ne havas donitaojn el la tiutempaj dokumentoj pri la ellaborado de lanaj drapoj kaj kamloto. Tamen estas jam sciite ke la tradicio de laborao de lanaj drapoj estas malnova en nia lando. La formo de la vesto uzita dum Mezepoko, kies parton ni trovas ankora nuntempe en uzado de nia popolo kiel ubleto, linaj antatukoj, 'tirqet' (tre malvastaj lanaj pantalonoj), fustanelo, zono, labanio, mokasenoj, ka estas dokumentita jam almena ekde la antikva periodo. Vico de elementoj de la popolvesto konservita e Arbreoj de Italio plifortigas tiun ideon. Tiaj estas la brodita linao, mokasenoj a carihoj, tirqet, ka. Sed aldonendas ke la vesto de la Arbreoj de Italio estas konservinta anka aliajn partojn de la popolvesto el la tempo de ilia elmigrado, kiel: mendi, astemali, binesha, tabani, pelicuni, iuj tiuj specoj de guno (lana pelerino)kaj okoj (kurta lana jako)el kamloto; a pani kaj paneza, speco de alo same el kamloto, samkiel zhypuni, speco de subjako. Estas sciite ke tiutempe anka la koloroj de la tofoj estis difinitaj la la socia tavolo. Tiel, la rua, la verda kaj malhela violo estis la koloroj uzitaj de la nobeluloj. Tre preferitaj de ili estis anka la silkaj drapoj broditaj per orfadenoj. Pri la XIV jarcento oni povas formi klaran imaon rilate la veston de la nobeluloj de portretoj de Cezar Novak kaj la ties familio (jaro 1369). Samtempa, mi opinias, estas anka la familio de Ktitsri, prezentita en eremita groto sur la tonego de Letmi (ermenik), kaj la vesto de Karl Topiaj (kvankam laborita la la modelo de malnova pentrao). Cezar Novak, sur subvestao kun malvastaj manikoj, portas longan sakaon, je rekta eltranao, kiu havas kurtajn manikojn, finiantaj per lapo pendianta anta la kubuto. La sakao estas malhela verdkolora, ornamita per dukapaj agloj, broditaj per orfadenoj, iu ene de la perla cirklo, dum e iaj randoj havas ornamitan strion per kontinua sigmoida motivo. La saman veston havas anka la filo de Novak, Amiral, en la sama fresko. Kun dukapaj agloj estas ornamita anka la vesto de Sankta Kostandino kaj tiu de Sankta Elena, en la fresko en la preejo de Ristoz en Mborje. La la bizanca tradicio, la aglo signifas motivon montranta ilian rean originon. Tutsimila al tiu priskribita estas la vesto de Karl Topiaj, tial ni pensas ke la pentristo (Kostandin Shpataraku, XVIII jarcento)estas laborinta sur la malnova modelo. La virinoj pentritaj en la portreto de la familio de Novak, sia edzino Kalia kaj la filino Maria, estas vestitaj amba same. Ili havas pezan veston el la sama tofo al tiu de Cezar Novak. Tiu vesto estas longa is la tero, malanta sekvas iomete de vosto. Amba virinoj portas sian kapon envolvita per maldika blanka drapo, kovranta anka la kolon kaj parte la ultrojn. Tian kapan envolvion
89

Dh. Dhamo estas rimarkinta anka e la Sankta Elena en la fresko de la preejo de Ristoz en Mborje. Tiu kapa kovrao tre karakteriza por la XIV jarcento ripetianta en la figuroj de la virinoj de la groto de Letmi, samkiel la malvastaj manikoj je formo de tubo de iliaj vestoj, pendiantaj malanta la kubuto, enpensigas nin ke anka la mura pentrao de la menciita groto ne povas esti farita anta la XIV jarcento. e la vastaj manikoj de la emizoj de la virinoj kaj pro ilia formo kaj pro la ornamaoj kiujn ili portas, mi pensas ke ni devas vidi elementon de la popolvestoj. Dum la la XV jarcento la vesto supre priskribite, pasas tra kelkaj anioj. La peza sakao, je tipo bizanca, anstataias de ia speco de mantelo (zipon, giubbone), kiu plurfoje, anstata la subtofo havis pelton, kaj tiukaze estis nomata "pellanda". En dokumento el la jaro 1413 oni parolas pri du pellandoj apartenantaj al Balsh Strazimiri. Kun tia pellando ni vidas Sknderbej vestite en portreto ellaborita de nekonata pentristo, samkiel en la portreto en la kovrilo de la verkao de Marin Barleti pri Sknderbej. Kun tia xhybe (pelerino, mantelo)brodita per orfadenoj estas priskribita anka la sinjoro Kostandin Komnen Araniti dum sia vizito al la Senato de Venecio, en la jaro 1501. Tiu speco de mantelo a xhybe je malgrandaj diferencoj, efe e la manikoj, darigos portati de nobelularo de la lando anka en la XVI jarcento kaj post i. Heredita ekde la Mezepoko estas anka la kapa envolvao per blanka maldika drapo kovranta anka la kolon kaj parte la ultrojn, kiel estas vidite en la multaj gravuraoj de la XIX jarcento kaj en iu varianto de la popolkostumo is nuntempo. Estas interese anka la fakto ke kelkaj elementoj de la mezepoka albana vesto estas disvastigitaj multe trans la limojn de nia lando, kiel ia albana influao. Tia estas ekzemple la apelo preska je konusa formo kun irmejo rondiranta, ornamita iamfoje anka per plumoj konatiintaj en la franca per la nomo "cha peau albanias"a simple "albanias". Tiu formo de la apelo havas popolan originon. La granda albana mezepoka pentristo Onufri, dum la tempo de Shelcan (Shpat)estas pentrinta patiston kun tia apelo surkape, sed tion portis anka la aliaj tavoloj de la loantaro, kiel atestas Epiroto de Boissard (gravurao el la jaro 1581). Valoras ke ni haltiu pli longe e tiu maniero de vesto de la albanaj viroj. La fustanelo estas pratempa vesto atinginta is nuntempo kun etendio en preska iujn teritoriojn. En la albana vesto la fustanelo (la ekstera parto de la vesto)konsistis el la lina drapo, peza, teksita enhejme. Tiu speco de jupo venas sufie longa tiom kiom i kovras tute la femurojn kaj lasas senkovritajn nur la polpojn. La jupo havas grandan nombron de faldoj (irka sesdek). La plej maljunaj viroj portas la jupon ok is dek cm sub la genuoj. Sub la fustanelo n oni portas tirqet, en la malsupra parto de la femuroj ili estas en la formo de trumpoj laboritaj per blanka lano brodita per galonoj. En la supra parto de la korpo oni vestas emizon kaj sur in la jakon. i havas liberan fenditaon e la manikoj por ke i lasu trapasi la brakon, dum la manikoj kudritaj nur en la supra parto de la ultroj, ligias malantae. Kutime tiu speco de la jako estas brodita per oro.

90

La uoj vestitaj kun tiu kostumo estas tri specaj: nigraj uoj kun lara zipo el arento, plandumoj a sandaloj kaj fine la mokasenoj (uoj el ledo kun alten starigita pinto). e la infanoj ili estas ornamitaj per ruaj elkreskaoj a nigra - ruaj surpinte. Parto de tiu kostumo estas anka la pistoloj kaj spadoj ornamitaj el oro kaj arento. Fustanelo estas trovita kiel vesto anka en Grekio, sed la historiaj studoj , evidentias ke grekoj estas heredintaj in de albanoj irka la XIV jarcento. Komparante amba vestojn, albanan kaj grekan oni rimarkas certajn diferencojn. La fustanelo e grekoj farias el kotona drapo kaj estas kurta sur la genuo. i havas multajn faldojn (irka 200), dum en la supra vesto okulfrapas la uzado de manikoj. Koncerne la mokasenojn ili similas al la albana varianto de vesto kun fustanelo por infanoj. Dum la jaroj, preter la vestoj produktitaj en la kondioj de la familio, en multaj areoj, kie la interrilatoj kun la urba merkato kaj tiu de la aliaj landoj de Eropo es tis pli vastaj, okazis anka la evoluio de la vestoj, elirante de produktado ene de familio, en la laran metiartan produktadon. En kelkaj urboj kiel Shkodr, Kora, Elbasan, Prizeren, Berat, Janina kaj Gjirokastr oni disvolvis la majstrecon de la tajloraj metiistoj, brodistoj, arentistoj, mokasinistoj, ka. En la XVII - XVIII jarcentoj, lagrade, la lokaj karakterizaoj de la vestoj estis kristaliintaj aperante enerale kiel naciaj vestoj. Menciendas i tie la fakto ke en multaj areoj kaj regionoj oni uzis kiel veston la kostumon kun fustanelo. Tio okazis ne nur en Suda Albanio, sed anka en nordaj regionoj. En la XIX jarcento, eluzinte tiun veston, ekokupis la lokon alia praktiko, tiu de vira vesto je kostumo kun blankaj a nigraj tirqoj. Samtiel ni po vas diri anka por la vesto de virinoj. En la XIX jarcento ili aplikis la longan emizon a la robon kaj sur in ili vestis lanan xhoko - n (dokon). Tiu tipo estis disvastigata preska en la tuta lando. Je la komencio de la XX jarcento okazas la anstataio de la popola vesto per tiu eropeca. Komence, tiu anstataio okazis en la urboj sed pli kaj pli i estis disvastigata en la tuta teritorio. Akcentendas ke en la internaj areoj de la lando is hodiaaj tagoj oni renkontas ankora homojn kiuj uzas la tradician veston.

LA FOLKLORO

En la kolektiva memoro de la nacio arias tiuj spiritaj riecoj formantaj la tradician kulturan kaj artisman heredaon, la folkloron. En la fono de tiu heredao efan lokon okupas la cikloj de la legendecaj baladoj, mitikaj kanzonoj, tiuj de metamorfozo, de enmurio en la pontoj kaj kasteloj, tiu de rekono de la frato far la fratino, patrino, amantino. La kanzonoj de la rekono samkiel tiuj de Ago Ymeri, faras folkloran vivon de Kosovo is la plej s udaj ekstremoj de la lando. Preter la nkomunaj tutbalkanaj tavolioj ili konservas anka la apartecojn kaj vivan albanan kolorecon.

91

La ritoj rilatantaj al la maro, kiel tiuj de la naskio en Myzeqe kaj en la centraj areoj de la lando, la mitikaj figuroj kiel "patrino de la maro", "novedzino de la maro", legendoj de ligoj de la marejoj kun la maro parolas pri popolo kiu enkondukis profunden en sian konscion la vivon de la maro. La kultoj kaj pilgrimadoj en kelkajn sanktajn lokojn kiel Tomorr, Nmrk, Veleik, Rumije de Kraja, atestas anka pri la senesa atoktoneco de tiu popolo. Apartan lokon en la albana folkloro okupas anka la eposo. Li naskiis ekde la epikaj tempoj, pro majestaj okazintaoj kaj ravigaj faroj. La proceso de la kreio de eposo estis tre longdara. Li startis irka la unua miljaro, daras poste en la XII jarcento. En dokumentita stato i estas trovita dum la periodo de la osmana jugo. La kanzonoj de la heroeca eposo trovias en irka 2000 variantoj. i efe prikantas la farojn de br avaj batalantoj defende de libereco, rieco, honoro de la familio kaj de gento. En tiu heroeca eposo sin distingas la ciklo de bravuloj kun la kanzonoj de Mujo kaj Halilo kaj Gjergj Elez Alia. La eposo de la bravuloj estas kantata per lahuto (unudrata violono), tre praa muzikilo. Tiu eposo hodia ekzistas, malkovrita en la norda regiono de la lando kaj en Kosovo kaj Montenegro. Grava parto en la albana popola kulturo estas anka la dancoj. La popola albana koreografio kiel specifa artisma verkado sin distingas per sia kolektiva karaktero kaj improvizado. En i oni distingas facile du efajn enrojn: liberecajn dancojn kaj epikajn dancojn. La liberecaj dancoj sin distingas pro ilia simpleco de movioj, motivoj kaj figuracioj. Ili estas interpretataj delikatece kaj elegantece efe de virinoj kaj malpli multe de viroj. La epikaj dancoj enerale devenis de la fluo de historiaj eventoj de albana popolo kaj estas interpretataj efe de kapablaj batalantoj a batalemaj gvidantoj. Ili estas tipaj alportantoj de psikologio, mondkoncepto kaj albana temperamento el tempoj alvenintaj. Per iliaj movioj evidentias la forto, vireco, batalema karaktero. Kiel tiaj ili havas etnokulturan originalecon kaj grandajn konigajn valorojn. Ili estas interpretataj efe de viroj kiuj sin distingas je vigleco kaj lerteco kaj malpli de virinoj esprimantaj samtempe elegantecon kaj forton. La liberecaj dancoj kaj tiuj epikaj estas komencintaj ekde Pratempo kaj estas kontinueco de la paganaj ritoj a de eposo de bravuloj. Aparta speco de la dancoj estas tiu kunkantata. Kiel konsistiga parto en la folkloro estas anka la kanzono. En la albanaj teritorioj ni trovas la kantadon sole sed anka grupe. Sed karakteriza estas la polifonia kanzono, la kantado per multaj vooj karakteriza preska por iuj distriktoj. La albana polifonio kovras laran teritorion, i etendias ekde la orienta brako de la lago de Ohrid is la profundecoj de amerio. Je la formo de du vooj i estas trovita anka en Kosovo kaj albanaj teritorioj de Makedonio. La albana polifonia kulturo estas kompakta kulturo, en i ekzistas samaj plenumigaj emoj, kunsonio, modaleco, ritmo kaj melodio. La multvarieco de la formoj de la albana polifonio estas rezultato de longa praktikado de tiu kulturo de albanoj mem.

92

ARKITEKTURO

En la profundecoj de la jarcentoj la komencioj de la konstruadoj en la albana tero devas serati en la tempo de neolito. Tiam ili reprezentias per la loejoj en Maliq kaj Kamnik de Kora. Poste, je aparta konstruaa valoro, estas anka la tumoj, kiuj havas komunajn karakterizaojn en la tuta albana teritorio. En multaj konstruaoj je socia karaktero kiel teatroj, promenejoj, temploj, aperas la stiloj de la konstruado, planimetriaj volumecaj formoj, dekoraoj kaj monumentecaj skulptaoj sur tonoj, ktp. La plej karakterizaj konstruaoj de tiu periodo estas en Apolonio, Dimal, Butrint, teatro de Bylis en Fier, teatro de Dodona ka. La urboj el la periodo de la romia okupado ne havas ian grandan evoluon je vidpunkto de konstruado, escepte de Skampa (Elbasan), Adrianopoli (Sofratika en Gjirokastr), Grazhdan (Dibr), kie oni aplikis la konstruaojn je ilira stilo. Apartan lokon okupas la konstruaoj kaj la arkitekturo en la amfiteatro de Durrs, kie okulfrapas la alta tekniko. En la jarcentoj de la malfrua antikveco, IV - VI jc, estis disvolviantaj plie la konstruadoj de la fortifikaoj, kasteloj, urboj, paleokristanaj preejoj, samkiel de la banejoj kaj bazilikoj. Tiu granda konstruada disvolvio estas rimarkebla en la dekorioj de la urboj, mozaikoj kaj konfiguracio de la konstruaoj. En la praa Mezepoko darigis pli impete la konstruado de la preejoj, kie oni aplikis la bizancan stilon. Sed anka i tie sin distingas kelkaj konstruaoj karakterizaj al la okcidenta stilo, aparte al tiu romia - gotika. Tiuj konstruaoj etendias en la areo inter Durrs is la norda parto de la lando. En multaj konstruaoj el tiuj jarcentoj, rimarkeblas anka la dekorio de la ekstera parto kaj de interna parto de la konstruao, akirante altajn artismajn valorojn. La albanaj mezepokaj konstruaoj estis subtenitaj anka de la tato de Arbri kaj fedaj princlandoj. Okupiinte de osmanoj, la lando falis sub la influon de la landoj de Oriento kaj tiel estis praktikita alia tipo de konstruaoj. Ni devas apartigi efe la konstruadon de la hejmoj kun irkaiga defenda muro. Tiuj konstruaoj en la vivo de la albana urbo kaj vilao estis akompanataj anka per arkitektonikaj elementoj je plano de planimetria volumeca dispecigado. Post la fondio de la paaolandoj estis konstruitaj multaj fortifikaoj kie evidentias la mano de popolaj majstroj kaj albanaj arkitektoj. Al tiu tempo apartenas la fortifikaoj de Shkodr, Tepelena, Porto Palermo, Gjirokastr, Janina, kaj aliloke. En ili okulfrapas la tekniko de konstruado kun militistaj elementoj samkiel la sekvado per konstruado de pontoj, vojoj, akvokondukiloj. Dum la loejo en tiuj jarcentoj reprezentias p er kelkaj tipoj, sed ni devas diri ke unu el iaj valoroj estis anka la proksimeco al la samtempa balkana loejo. Unu el la karakterizaj tipoj trovinta disvastecon en la tuta lando, estis la tipo de Kora loejo. En la studo farebla por la konstruobjektoj, estas dividitaj tri kampoj: arkitekturo de la konstruaoj de la kristana kulto; arkitekturo de konstruaoj de la islama kulto; arkitekturo de la popolaj konstruaoj.
93

En la arkitekturo de la konstruaoj de la kristana kulto, la komencioj estas trovitaj ekde la jaro 313 de la nova erao, kiam la kristanismo estis agnoskita oficiale de la romia imperiestro Kostandino (je ilira deveno). La unuaj modeloj de la konstruaoj estis luitaj de bazilikoj kaj apartenas al tiu periodo kion oni nomas paleokristana. Tiu konstrukulturo estas atestita ekde la IV jarcento en Albanio kaj reprezentias per la konstruao de Tepe de Elbasan, Akropolo de Butrint, ka. Tiu konstrukulturo estas koninta grandan disvolvion aparte dum la V - VI jarcentoj kiam regis la imperiestroj je ilira deveno Anastas kaj Justiniano. . En multaj konstruaoj kiel en Pllo (Vlor), Butrint (Saranda), Hekal (Fier), Lezh kaj aliloke la arkitekturo de la konstruaoj havas multajn dekoraojn kiel kapiteloj, ikonostatoj, mozaikoj, ka. Preter i, is la VI jarcento daras la praktikado de la bizanca arkitekturo, kie sin distingas la konstruaoj je kruca formo, sed oni ne ekskludas anka la elementojn de la romia arkitekturo. La mezeoka albana arkitekturo el la XIII - XV jarcentoj reprezentias de nombro da monumentoj, konstruitaj la la stilo romia - gotika, sekvataj kontinueco de la tradicio bizanceca. El tiu tempo estas kelkaj el la plej konataj preejoj de la lando kiel tiu de Rodon, Durrs, Berat, Pojan, Vau i Dejs, Labov, Muzeqe. La konstruitaj preejoj je kruca formo kiel aparta elemento havas kupolojn kaj platajn tonojn. La arkitekturo de la konstruaoj de la islama kulto komenciis efe en la XV jarcento post la osmana okupado de Albanio. La konstruaoj tiutempe estis efe religiecaj kiel la moskeoj, tyrboj (sanktaj lokoj), medreseoj (religiaj lernejoj)kaj tekeoj (preejoj de bektaia sekto). Tiuj estis evoluintaj kune kun la kreskio de la proceso de la perforta islamiado de la loantaro. La unuaj verkoj de tiu arkitekturo venis komence en la kasteloj okupitaj de osmanoj: Berat, Vlor, Elbasan, Kruj ka. La osmanaj okupantoj multajn kristanajn preeojn transformis al moskeoj, aldonante al ili la minaretojn. Tiel okazis en la preejo de Sankta Stefano, en la kastelo de Shkodr je 1479, Sankta Kola en Lezh je 1478, baziliko en la kastelo de Durrs je 1501 ka. Dum la XVI - XVII jarcentoj la konstruaoj de la islama kulto fariis karakterizaj por la tuta vivo de la albanaj urboj kaj vilaoj. En la centroj de la urboj stariis la moskeoj kiel efaj objektoj. Tiuj moskeoj ricevis monumentecan karakteron, ar ili troviis en la komplekso de la aliaj publikaj konstruaoj. Kvankam la konstruado realiis de lokaj majstroj, la modeloj luiis de la konstruaoj de la Osmana Imperio. Tamen la uzita tekniko estas tiu loka, el la XIII - XVI jarcentoj kun siaj elementoj karakterizaj kiel: plataj tonoj, kupolo, segildentara kadro, tuparigitaj arkoj en la fenestroj, cirklaj arkoj, ka. Inter la plej monumentecaj moskeoj menciindas: moskeo en la kastelo de Elbasan (1492), moskeo de Mirahor en Kora (1496), moskeo de la Bazaro de Kruja (1534), moskeo de Muradie en Vlor (1542), ka. Tia speco de la konstruao estis disvastigata en multaj vilaoj norde kaj sude de la lando. Tiuj konstruaoj prezentiis je du specoj: kun aloj kovritaj per ligna tegmento kaj brikoj, a per kupoloj. La senesa islamigado de la loantaro dum la XVIII - XIX jarcentoj pliigis la konstruaojn de tiu karaktero. En iu locentro la urbanistiko havis tian arkitektonecan fizionomion. Apud la moskeoj oni komencis anka la konstruadon de la horloturoj. En la XVIII jarcento en tiuj konstruaoj rimarkeblas la gravuraoj sur tono kaj sur ligno, la pentraoj

94

en interno kaj sur la fasadoj. En tiu periodo ni havas anka konstruaojn de la bektaiaj tyrboj kaj monumentecaj tomboj. En la albanaj konstruaoj gravan lokon okupas anka la popolaj konstruaoj, reprezentitaj de loejoj. La popola loejo havas apartan tipologion, kiu varias de distrikto al distrikto kaj la ekonomio - sociaj kondioj. La popola albana loejo dividias tipologie en kvin tipoj: loejo de Tirana, loejo kun halo, loejo kun ardak, loejo de Gjirokastr kaj loejo de Kora. La kvar unuaj tipoj rilatas al la feda sistemo dum la lasta tipo rilatas al la kapitalista disvolvio kaj estas sub la ties influo.

La loejo de Tirana reprezentas la plej praan tipon de la urba loejo. i estas konstruita kaj en vilao kaj en la urbo, efe en Tiran kaj malofte en alia locentro urba de la Meza Albanio. Tiu loejo konstruiis iamfoje sur la ebenaj grundoj kun granda spaco. La loejo de Tirana sin prezentas en kelkaj variantoj komencante de la plej simpla varianto kun unu loangulo is la plej evoluinta kun kelkaj loanguloj. En iuj tiuj variantoj kiel komponiga centro prezentias "la fajra hejmo", kiu enerale estas ampleksa kaj havas notindan altecon. Je ia centro starias la fajrejo irkaita de kelkaj simplaj ekipaoj kiel murfenestro, murranko kaj murtirkestoj. ar en la "fajra hejmo"oni kuiris, ricevis la manon kaj e dormis la auloj kaj la fraloj, iuj aliaj ejoj stariis super de i por ke ili havu la eblecon kontaktii plej rekte kun i. La medioj de la unua etao komunikias kun i per la interna tuparo. La ejoj irkae en la supra etao servis kiel dormoambroj por la geparoj. Preter ili estis anka la "gastoambro"kiu sin distingis pro atentema traktado je plano dekoriga. La interno de tiuj loejoj estis enerale tre modesta, la lignolaboraoj estas kutime rara aperao. Karakteriza por la ekstera aspekto estas la laraj tegmentvizieroj kaj la koncentrio de la fenestroj en la efa vidao.

La loejo kun halo i uis pli grandan disvastecon ol la loejo de Tirana, aparte en la centroj de Meza Albanio kaj konkrete en Elbasan, Kavaj, Tiran, Peqin ka. Samkiel la loejo de Tirana, i konstruiis sur la ebenaj grundoj. La komponiga skemo de la loejo kun halo estas simpla, i formias de tri paralelaj zonoj de ejoj kun diversaj funkcioj. La unua zono formias de lara halo, etendianta lalonge de la tuta loejo, formante tiel sian frunton. La dua zono formiis de ejoj por loado kiuj en diversaj variantoj havas de unu is kelkaj kaanguloj. La plej disvastigita varianto estas tiu kun du kaanguloj. La trian zonon formas la helpmedioj. La dimensioj de tiuj medioj estas enerale malgrandaj. La loejo kun halo sin distingas pro bona ellaborado de internaoj de loambroj kaj aparte de la gastoambro. La lignogravuraoj, kaj pli rare la relieflaboraoj dekor igas la plafonojn, la murrankojn, enmurigitajn rankojn kaj la tamburojn de la dekorigitaj kamenoj.
95

En la pli kvietaj ekstremoj de la halo starias anguloj, ekspluatataj kiel sidmedioj dum la varmaj sezonoj de la jaro. La loejo kun halo estas malvaste ligita kun la lara korto, kie okulfrapas la densa verdeco. Karakteriza por la efa aspekto estas: la ligna kolonaro kaj laraj tegmentvizieroj.

La loejo kun ardak Distingite de la aliaj tipoj de urba albana loejo i havas laran disvastecon de nordo is sudo. in oni trovas vaste konstruita en Shkodr kaj Berat kaj malpli en Elbasan. Lezh, Kruj, Kor, samkiel en la aliaj urboj de la Ebenao de Dukagjin kaj Kosovo (Prizeren, Gjakov, Pej, Prishtin). Tipologie la loejo kun ardak prezentas klarajn ligojn kun la loejo kun halo. Ilia komponiga skemo estas preska la sama. La loejo kun ardak konstruias enerale sur la ebenaj grundoj je la mezo de laraj kortoj plene de verdeco. Sed preter la konstruado en la ebenaj grundoj, tiu tipo de la loejo troveblas anka en la oblikvaj grundoj. Tipaj ekzemploj tiudirekte estas la konstruaoj en Berat. La loejo kun ardak karakterizias de akcentita horizontala kompozicio. La centro de la kompozicio estas la ardako, kun kiu ligias rekte iuj aliaj medioj. Tiu loejo estas iamfoje duetaa. La surtera etao estas preska iam neloata. En i oni konstruas la helpmediojn, samkiel la halon. La supra etao estas loebla. Kontra a eflanke de la ardako, unuflanke a ambaflanke de i, starias la lomedioj. La loejon kun ardak ni trovas konstruita en tri variantoj: kun ardak en la tuta frunto, kun ardak unubrake kaj kun ardak centre. La kvietaj partoj de ardako ekspluatias por konstruado en ili de la anguloj servantaj kiel someraj dormoambroj. La komunikio inter du etaoj estias per eksteraj tuparoj. Tiuj enerale konstruias el tono, sur la sistemo de plataj tonoj. La tuparo havas gravecon ne nur je funkcia vidpunkto sed anka estetika. Tre valoraj realioj estas la tonaj tuparoj en Berat. La traktado de la lomedioj en tiu tipo de la albana loejo atingas notindajn realiojn. Aparte tre valoraj atingoj estas la lignolaboraoj kaj tiuj en stukareliefo en Shkodra, ambroj por gastoj. La loejoj kun ardak de Shkodra konservas grandan riecon en la kampo de la aplikataj artoj. La "bona"ambro de tiuj loejoj sin distingas pro granda rieco de lignolaboraoj en ili.

La urba nobelturo a la loejo de Gjirokastr Kiel estas sciite vaste, i konsistigas unu el la plej evoluintaj tipoj de la urba loejo. i sin klare disdividas pro ia konceptio de tri aliaj tipoj. Tiu tipo havas limigitan disvastecon kaj renkontias kvaza nur en Gjirokastr. Tio koncernas al iaj evoluintaj variantoj, dum la simplaj variantoj havas relative grandan disvastecon kaj en urbaj centroj kaj en vilaaj centroj. La loejo de Gjirokastr estas klasifikita en tri variantoj: vertikala varianto, unubraka varianto kaj dubraka varianto. La vertikala varianto prezentas la plej simplan solvon de la loejo de Gjirokastr. Tiu varianto estas je du kaj tri etaoj. La loejo de vertikala varianto estas tre disvastigata en la
96

montetaj areoj kaj en la montoj de la regiono de Labrio. Tiu simpla varianto de la loejo de Gjirokastr sin distingas pro ia fermita karaktero, kiu donas al i distingitaj n defendajn karakterizaojn. La premita kompoziciao kun akcentata ascendado je alteco, samkiel la karakteriza lokio sur la tero estas same distingaj ecoj de tiu loejo. La unubraka varianto estas kvaza 3 etaa kaj konsistigas la plej disvastigatan s pecon de la loejo de Gjirokastr. Tiu varianto estas malsimetria. iaj medioj havas bonan funkcian kompozicion. La unubraka varianto sin distingas pro bona ligo kun la krutiinta grundo. La plej evoluinta varianto de la loejo de Gjirokastr estas tiu kun du brakoj. Distingite de asimetrieco de la unubraka varianto, la dubraka varianto estas simetria, kvankam tiu simetrio ne estas tre severa, ar la grundo sur kiu i starias estas enerale krutiinta. La loejo de Gjirokastr sin distingas pro ia disvolvio je alteco. i enerale estas tri etaa, sed renkontias anka loejoj disvolviantaj parte a komplete en kvar etaoj. La kompozicio de la loejo de Gjirokastr sin distingas pro akcentita kompakteco. La funkcia diferencio inter la etaoj estas alia karakterizao de tiu tipo de la loejo. La gjirokastra ambro (oda), la baza kompozicia unuo de la loejo, samkiel tiu albana enerale, sin distingas pro ria traktado dekoriga. La gastoambro estas dekorigita riece per lignogravuraoj kaj pli rare per muraj pentraoj. Distingite de sia interno, kiu havas tre atenteman traktadon je arkitektonika vidpunkto, la ekstera aspekto de la loejo de Gjirokastr estas malmulte ellaborita. En ia aspekto dominantas la fermitaj masoj de la murstrukturo, kiuj pliviglias nur per la ardako kaj la spacoj en la dua etao. Alia karakterizao de la loejo de Gjirokastr estas ia defenda karaktero. i, starigita sur tre kruta tonega grundo, prezentas tre trafajn ekzemplojn de la kunligio kun la grundo.

La loejo de Kora La kompozicia skemo de la loejo de Kora estas simpla. i havas en la centro la salonon, e ties flankoj starias la tuparo, dum en la supra etao. la salono ofte plilarias je formo de elirejo. enerale en la loejo de Kora dominantas la simetriaj var iantoj, dum tiuj malsimetriaj estas pli raraj. La kompozicia evidenteco, la egaltraktado de la efa aspekto kun tiuj internaj, forio de la superarita dekoro, la emo al disdividio de arkitektonika mebligado de la loejo, lasante la lokon al meblaro, konsistigas anka la distingajn karakterizaojn de tiu loejo. La ekstera aspekto de la loejo de Kora subias al la atentema ellaborado. La severa simetrio, trafaj proporcioj, la vasta uzado de la ellaborita tono, la rieco de la formoj kaj motivoj novklasikaj karakterizas tiun aspekton. Distingite de aliaj urboj, en Kora ni renkontas vastan uzadon de la batita fero, kiun oni uzas kaj en la loejo kaj en la irkaigiloj de la kortoj.

Albanaj urboj

97

Ili dividiis la la naturo de la grundo sur kiu ili stariis en du grupoj: en tiuj konstruataj sur la oblikvaj grundoj kaj tiuj konstruataj sur la ebenaj grundoj. La krutiinta grundo estas influinta notinde en la karaktero de la urbanismaj ensembloj. La kompakteco de la konstruaoj estis alia distinga karakterizao de tiuj ensembloj, kiuj kompoziciiis lakaze, je formo de vico a je libera lokiado. En la unua kazo la loejo eliras rekte en la straton kreante grandan multvariecon de la aspektoj. La perfekta ligio kun la grundo, la rompio de la volumoj kaj trafaj improvizadoj en la lokiado, estas distingaj karakterizaoj de tiuj ensembloj kie la popola verkado estas doninta solvojn envere tre valoraj. Berat, Gjirokaster kaj Kruja konservas atestaojn plene de atingoj tiurilate. Alia karaktero estas e la ensembloj starigitaj sur la ebenaj grundoj. enerale en tiuj ensembloj la loejoj irkaatas de la grandaj grundoj, irkaigitaj de altaj muroj. La stratoj plene de vojturnioj kaj serpentumioj estas enerale malriaj. La irkaigaj muroj kaj la pordegoj estas ofte la ununuraj elementoj partoprenantaj en la formulio de la strato, kiu kutime prezentias monotona. La densa verdeco ofte kovras la aspekton de la loejo. En la praaj konstruaoj, la urboj starigitaj komplete a parte sur la oblikvaj grundoj irkaiis per la defendaj konstruaoj. La urboj de Berat, Gjirokastr, Kruja ka estas tipaj ekzemploj de irkaio de la locentroj per irkaigaj muroj. Kreskiinte kaj plifortiinte la locentroj pluetendiis anka ekster la irkaigajn murojn formante alia jn kvartalojn. Tiel komenciis la proceso de la rapida kreskio de la malfermita urbo, kiu dum kelkaj jarcentoj kunvivis en la kvartaloj ene de la irkaigaj muroj. Estas ja uste la urboj starigitaj sur la oblikvaj grundoj tiuj kiuj esprimas pli klare la karakterizaojn de la albana urbo, atingante realiojn envere majestajn, aparte en Berat kaj Gjirokastr. Berat Estas urbo - muzeo, unu el la plej malnovaj urboj de Albanio. i kuas sur amba bordoj de la rivero Osum. La komencioj de tiu urbo datias je la VI - V jarcentoj anta la nova erao en la teroj de la ilira gento de Desaretoj. Komence i prezentias kiel urbo kastelo menciita en la jaro 216 anta la nova erao per la praa nomo Antipatrea, kiu nomumo ricevos divesajn formojn is la la IX jarcento kiam i estis okupita de bulgaroj por ke alinomiu Beligrad (blanka urbo), nomo de kie devenas la nuna albana nomo Berat. ian florion kiel urbo Berat konis dum la regado de Muzakaj. Tiuperiode en i ekimpetas la metiarto (menciindas la laborado de la silkaj drapoj)kaj la skolo de pentroarto. La kreskio de la urbo sekvigis la konstruaojn ekster la muregoj de la kastelo. Estas naskiintaj tiutempe la kvartaloj Mangalem, Vakf kaj Perrua. Je la fino de la XVI jarcento Berat nombris irka 710 domojn. Nuntempan aspekton i estas ricevinta dum la XVIII jarcento. Al tiu tempo apartenas anka la konstruado e la alia brako de Osum de la kvartalo Goric (kultura monumento). La karakterizaj konstruaoj kun multaj fenestroj, kun loejoj kiuj kunpremias unu al la alia estas doninta al la urbo la nomon "urbo de unu super la alia fenestroj".

98

Gjirokaster Estas alia malnova urbo de Albanio, proklamita urbo - muzeo ekde la jaro 1961. i trovias sude de la lando, sur la montetoj de la orienta deklivo de Lara Monto. La spuroj de la praa loloko apartenas al la unuaj jarcentoj de nova erao. La IV jarcento datias kiel komencio de la konstruado de la kastelo de urbo, kiu en la VI jarcento ricevus sian kompletiintan formon. En la jaro 1336 en la bizancaj kronikaoj i menciius per la nomo Argyropoline (Argjiros). Estas tio la periodo kiam la konstruaoj eliras de la urbaj muregoj de la kastelo, donante al i la karakterizaojn de unu urba centro. La impeta disvolvio kiu karakterizis la urbon dum la XVII jarcento kaj aparte en la jaroj 1800 - 1830 notis la konstruaojn en amba plej malnovaj kvartaloj de la urbo: La Malnova Bazaro kaj Hamzurat. Ili estas konstruitaj sur du montetaj krestoj preska paralelaj unu al la alia. La aliaj du kvartaloj Palorto kaj Manalat estas konstruitaj sur la oblikvaj facoj. Okulfrapas kiel karakterizao de la konstruado la monumentecaj ensembloj je distingitaj volumoj kaj homogenaj blokoj. Tiom majstrece estas kunligitaj kun la grundo anka la konstruaoj en la kvartalo Dunavat. La Kolo de Nova Bazaro estas al ia kultura monumento de tiu urbo. Konstruita tute el tono, je ia griza aspekto kaj domoj starigitaj surdorse de unu la alia i nomias tona Urbo. Kruja estas unu el la plej menciindaj en la historio de Albanio, kiel efcentro de la rezistado kontra osmanan okupadon. La arkeologiaj fosadoj plenumitaj tie atestas ke i estis loata ekde la III jarcento anta la nova erao. La vilao Zgrdhesh apud Kruja verajne estis la menciinda Albanopolis pri kiu skribas Ptolemeo en la II jarcento. Pli poste Kruja aperos kiel centro de episkopejo (jaro 879). is la fino de la XII jarcento i menciatas kiel centro de la bizancaj gardistaroj. Ekde la jaro 1190 - 1198 i transformias en la centron de la unua albana feda tato ekape kun Progron, sed ian plenan florion i atingos dum la XIII - XIV jarcentoj sub la regado de Topiaj. Al tiu periodo apartenas la konstruaoj de la kvartaloj ekster la irkaiga murego de la kastelo. Dum la regado de Sknderbej tiu urbo farias la simbolo de la rezistado kontra la osmanan jugon. La multnombraj bataloj kazus ian ruinion kaj la fino de la XVI jarcento notus en i nur 150 domojn. La nuntempan aspekton Kruja ricevus dum la XVIII - XIX jarcentoj transformiante en urbon kun iaj apartaj karakterizaoj kun lignolaboraoj kaj lignogravuraoj en la karakteriza domo nomata 'Kruja nobelturo'. Centre de la urbo anka hodia starias la karakteriza Bazaro, restarigita en la jaro 1966. En la jaro 1968 Kruja estas proklamita "Urbo - heroo"

99

La konstrumaterialoj Parolante pri la tekniko de la konstruado, preter la enerala arkitekturo ricevas gravecon anka la bazaj konstrumaterialoj. En Albanio kutime estas uzita la tono kaj ligno. La kalka tono estas uzita foje por la tavoloj de la fundamento kaj foje por la tuta domo. Kaj la tono kaj ligno trovias en la tuta lando, same la kalko kaj sablo. La konstruado de la loejo estiis kune kun la aliaj gentanoj, kiuj erpis la tonon, lignon kaj pretigis la kalkon. La konstrumajstroj dum du a tri monatoj laboris por la skulptado de la tono, por pretigi ilin por la fundamento, por laanguloj, arkoj kaj plataj tonoj. La komencio de la surpavimado de fundamento iamfoje rilatiis al certaj ritoj kiel la buado de virafo a la enterio de oraj moneroj en la fundamenton, (la praa rito de enmurio)renkontita en la praaj albanaj legendoj. Per virafao oni pretigis la tagmanon de la konstruistoj. La organizeco de la majstroj estis tutsimpla, je grupoj el 15 - 20 personoj, ekape la efmajstron. La murstrukturo ekde la fundamento estas konstruita el tono. Ofte i sin apogas rekte sur la roko. La tonaj muroj konstruias depende de la ligilo: seke, ligitaj per kalka mortero a kotmortero sprucigita de ekstere per kalka mortero. La konstruado de la murstrukturo sen ligilo estas rara fenomeno renkontita en la ruinaoj de la kastelo de Borsh, en la loloko apud la vilao Lekdush kaj en la nobelturoj de Goranxi. La tona murstrukturo ellaborias sur du facoj, ia dikeco balancias de 60 - 90 cm. De etao al etao la murstrukturo farias pli maldika. En la internaj subdividoj oni renkontas la teknikon per kolonoj, vestitaj per vergoj kaj poste stukaitaj. Tiuj subdividoj kiuj en la lingvao de popolo nomias "meziloj"ne havas suportigajn funkciojn. La konstruado de la tegmento farias iamfoje per ligna materialo. i rare kovriis per pajlo, enerale uzatis la plataj tonoj. Poste, je komencio de la XX jarcento, la plataj tonoj ekanstataias per la tegoloj.

MUZEOJ La tradicio kaj la kulturo de Albanio konservias en la muzeoj kaj apartaj institucioj okupiantaj per ilia esplorado kaj studado, kiel: Instituto de Artoj, Instituto de la Popola Kulturo, ka. Inter la plej konataj muzeoj menciindas:

Etnografia Muzeo en Tirana i estas je dependeco de la Akademio de Sciencoj de Albanio, estas starigita ekde la jaro 1948 kun tri sektoroj, arkeologia, arta kaj mezepoka kulturo, kaj etnografia kreante Nacian Muzeon de Etnografio, kie estas prezentitaj irka 18 000 objektoj de arto kaj metiarto, ekde la pasinteco is nuntempo. Tie spegulias laboraoj je lignogravuraoj, metaloj, ceramiko kaj teksaoj. Tie estas konservitaj anka popolvestoj de diversaj tempoj.

Nacia Arkeologia Muzeo

100

i trovias en Tiran, apud la domo de Politeknika Universitato. En i konservias objektoj malkovritaj dum arkeologiaj ekspedicioj en Albanio. La muzeo estis malfermita komence en la jaro 1948 kaj poste en la jaro 1957 kaj 1976 i pasas tra du reorganizioj. En i estas eksponitaj kronologiece objektoj ekde la Prahistorio is Mezepoko. La muzeo havas bazan fondaon el 14 000 objektoj. Aliaj arkeologiaj muzeoj pli malgrandaj estas en Durrs, Apolonia kaj Butrint.

Nacia Historia Muzeo estas la plej granda muzeo en Albanio. i estis starigita en Tiran en la jaro 1981. Tie konservias valoraj objektoj parolantaj pri la nacia historio ekde la praaj periodoj is nuntempo. La muzea materialo estas dividita la sciencaj kriterioj en du grandaj subdividoj (Pratempo - jaro 1912, 1919 - is nuntempo). En i oni aranas fojfoje atentajn sciencajn aktivecojn kaj dare laboras senlace por in pliriigi. Tiu muzeo estas lokita en la placo "Sknderbej"kun nuntempa arkitekturo bazita anka en la tradicia albana konstruarto (donanta la imaon de la kastelo). efrunte de la efa fasado estas laborita la mozaiko titolita "Albanio", la plej granda tiuspeca enlande.

Mezepoka Historia Muzeo i trovias en la urbo de Kora. Ekde la jaro 1980 tie estas kolektitaj multaj albanaj valoraj artaj mezepokaj verkaoj. Organizita en kvar pavilonoj i prezentas la tonajn laboraojn el la X - XIII jarcentoj, metalajn laboraojn el la XVIII - XIX jarcentoj, la pentraojn el la XVI - XVIII jarcentoj kaj la popolan kulturon reprezentita per tradiciaj laboraoj kiel tapioj, litkovriloj, murtapioj, popolvestoj kaj lignolaboraoj. Gravan lokon en tiu muzeo okupas la pentraoj de la grandaj albanaj majstroj kiel Onufri, Selenica, Shpataraku kaj la fratoj Zografi.

Nacia Muzeo de Armiloj Estas starigita en Gjirokastr en la jaro 1971, en la medioj de la kastelo de tiu urbo. Tie oni estas eksponinta la uzitajn armilojn de albanoj ekde la tempo de iliroj is la Dua Mondmilito. Apartan lokon okupas la armiloj el la tempo de Sknderbej samkiel la ekipaoj por pretigado de la polvo.

Aldonaoj
101

1.1.1. Lagoj kaj lagunoj Laguno de Narta. i etendias en la suda ekstremo de la Adriatika Maro nordokcidente de la urbo de Vlora. i estas formita de malgranda malnova golfo kiu apartiis disde la maro sekve de la inertaj alportaoj de la rivero Vjosa. i havas eneralan surfacon je 45 km. irka la ties triono, efe la norda parto, ekspluatias kiel salproduktejon. i konjetias al la maro per du kanaloj. La akva saleco estas alta kaj varias de 28% vintre, is 75% somere. La averaa temperaturo de la akvo vintre atingas 5C vintre kaj somere is 29 C.

Lago de Butrint. Estas lago en la suda parto de Albanio, en la Jonia marbordo. i havas surfacon je 16. 1 km, maksimalan longecon 7. 1 km, larecon je 3. 2 km kaj profundecon je 21. 4 m. La lago de Butrint havas tektonikan devenon kaj estas tipa marborda laguno kun saleca akvo. Per natura kanalo i interanas la akvojn kun la maro. La saleco de la akvo varias de 15 - 36%.

La saleca lago de Linura. i trovias sudokcidente de la Ksamila Duoninsulo je surfaco 1. 2 km. i estas apartigita disde la maro, laguno kun sabla strio kreita de multaj inertaj alportaoj de la rivero Pavllo. La lago eniras 2. 2 km internen de la tero. En tiu areo menciindas anka kelkaj pli malgrandaj lagoj kaj lagunoj kiel : laguno de Pashaliman, lago de Bistrica, de Rrz, samkiel kelkaj akvorezervejoj, kel rezervejo de Harvala, de Pete, de Vuno ka.

1.2. Flaro En la areo Vlor - Sarand, la vertikala eskalado, kiun oni faras al la natura herbaro oni distingas kvar grandajn herbarajn etaojn: la etao de la mediteraneaj arbustoj, la etao de la kverketo, etao de fago ka la etao de alpaj patejoj. La etao de mediteraneaj arbustoj konsistigas zonon atinganta is 800 - 1000 m super la marnivelo. La efaj reprezentantoj de tiu etao estas la arbustoj iam verdaj kaj pa rte tiuj al kiuj falas la folioj dumvintre. La plej tipaj arbustoj kun folioj iam verdaj estas : arbuto, mersino, xino. En tiu i etao enias same anka la pinaoj de tipo mediteranea, k iel ekzemple la mara pino. La etao de kverketo etendianta super tiu de mediteraneaj arbustoj atingas is 1200 m super la marnivelo. Tiu i etao ampleksas efe la antamontan sistemon de la valoj , samkiel kelkajn izolitajn montodeklivojn. La arbaroj de kverketo interplektias kun aliaj arboj larfoliaj. La specoj de la kverketo formantaj la arbarojn de tiu i etao estas: blanka kverko, (bungo), milda kverko.
102

La etao de fago etendias super de tiu de kverketo kaj atingas is 2000 m super la marnivelo. En tiu etao etendias anka la koniferaj arbaroj kun nigra pino, abio, ka. La etao de la patejoj etendias en pli altaj partoj de la montoj kaj ties plej malalta limo estas 1700 - 1800 m super la marnivelo. Tiu etao karakterizias de gramena herbaro kaj de malaltaj arbustoj kiel junipero, sovaa rozo, ka. La vegetacio de la areo Vlor - Sarand, aparte en la ties marborda parto estas influita de homa interveno, tial, krom la naturan herbaron ni renkontas anka la artefaritajn arbar iojn kaj la kultivitan herbaron. La artefaritaj arbarioj reprezentias efe de ekzotikaj specioj kiel tiuj de genro Eucaliptus, Cupressus, Robinia ka sed anka de multaj koniferaj arbaroj je tipo mediteranea kie dominantas la sovaa pino. Tiuj arbaroj havas junan aon preska 50 jaran kaj estas plantitaj efe sur la sablaj dunoj lalonge de la marbordo. La kultivita herbaro konsistas efe el cerealoj kiel tritiko, maizo, furaoj kaj semitaj legomoj efe en la kampoj kaj valoj de tiu areo. Lalonge de la jonia marbordo dominantas la fruktoarboj kiel olivarboj, agrumoj (oranoj, mandarinoj, citronoj)kaj figoj. Tutaj plantacioj estas kreitaj de la homa mano post la malarbarigo disde la mediteraneaj arbustaoj kaj transformio al semitaj zonoj je fruktoarboj supre menciitaj.

1.3. Fano La multvarieco de geografiaj medioj, de herbaro kaj la akva rieco ebligas anka multvariecon de la besta mondo. La la medio kie vivas la sovaaj animaloj ni dividas ilin en surteraj kaj enakvaj. 1.3.1. La surtera fano En tiu grupo inkluzivias granda multvarieco de la animaloj formante tiamaniere la plej grandan grupon de fano. Ene de la surtera fano, mamuloj konsistigas la plej grandan specion. Ili povas esti karnomanuloj kiel la bruna urso, lupo, vulpo, akalo, sovaa kato, ka a herbomanuloj kiel sovaa porko, kapreolo, sovaa kapro, sovaa leporo, sciuro ka. Ilia disvastio estas tre lara. La grotoj de la areo estas loataj de noktaj vespertoj. Anka la birdoj estas ege disvastigataj. Ilin ni povas grupii en migrantaj kaj nemigrantaj birdoj, en surteraj kaj enakvaj a en rabemaj kaj nerabemaj. El la rabemaj birdoj plej granda estas la monta aglo trovianta efe en altaj regionoj dum el nerabemaj birdoj menciindas: perdriko, sovaa koko, sovaaj kolomboj, fazano, monta turto, skolopo ka. La reptiloj same povas esti surteraj a enakvaj. La plej grandan disvastecon havas la testudoj, serpentoj kaj lacertoj.

1.3.2. Enakva fano La enakva fano reprezentias de mara fano (maroj, lagunoj)kaj tiu de la dolaj akvoj (lagoj, riveroj, akvorezervejoj).

103

En la konsisto de la mara fano eniras irka 110 familioj de la malgrandaj fioj kiel sardino, lebrako, rajo, fleso, moruo; grandaj fioj kiel tonelo, pelamido, fiokolombo; grandaj rabemaj fioj kiel mureno, angilo kafkolora, mara kato. Pli rare en la akvaro de tiu marbordo renkontias delfenoj, arkoj, bekbalenoj, blankaventraj fokoj. Loantoj de la maraj akvoj estas anka la multaj moluskoj, meduzoj, omaroj, polpoj, maraj lokustoj, kraboj, maraj erinacoj, ostroj kaj testudoj. Apartan intereson prezentas la fano de la lagunoj kiu konsistigas komplekson en si mem. En iliaj medioj por fioj vivas anka multaj specoj de amfiboj, reptiloj kaj birdoj. La fano de la dolaj akvoj prezentas same multvariecon de la vivaoj inter kiuj sin distingas rieco de fioj, irka 52 specoj kaj moluskoj. Fano de la akvorezervejoj reprezentias de la kultivitaj specoj kiel larfrunta fio, karpo, amuro ka. Dum en la naturaj lagoj kaj riveroj vivas la karpo, salmo, haringo, truto, ka.

1.4.

Naturaj parkoj

La nacia parko de Pish - Poro. Tiu parko etendias ekde la akvobarao nordokcidente de la laguno de Narta is la enflugoro de Vjosa. i estas parto de la arbaro Pish - Poro, longa je 20 km kaj je surfaco 1770 km el kiu 1000 km konsistigas la Nacian Parkon. La arbaro norde, oriente kaj sude cirkaatas de la rivero Vjosa dum okcidente de la laguno de Narta, kreante tiel fabelan pejzaon. La Nacia Parko Pish Poro estas kreinta harmonion kaj ekvilibron inter la herba kaj besta mondoj. i estas proklamita Nacia parko en la jaro 1969. La Nacia Parko de Llogara. Tiu Nacia Parko etendias sur la norda faco de la Kolo de Llogara kiu estas la sola surtera trapasejo inter Adriatika kaj Jonia maroj. La Kolo de Llogara starias 1027 m super la marnivelo kreante unu el plej pitoreskaj lokoj de tiu areo. uste en tiu loko la verdeco ajnas kvaza dialogas kun la blueco de la ielo kaj de la maro. La Valo de Dukat kiu etendias malsupre de i, pliigas la belecon de tiu pejzao. La norda faco de la Kolo de Llogara, kie etendias la Nacia Parko estas ege dispecigita kaj malsupreniras laskale en la valon de Dukat. i estas kovrita de densa herbaro, efe konsistanta el pino, abio, bukso kaj makio kiuj donas al la parko eternan verdecon. La Nacia Parko de Llogara havas surfacon je 1020 km. i estas konsiderata kiel la klasika loko de la biologia ekvilibrio inter la herba kaj besta mondoj. Simbolon de tiu parko estas ja Pino - Flago"trovianta en la Kolo de Llogara. i estas proklamita Natura Monumento.

1.5.

Naturaj monumentoj

La areo Vlor - Sarand estas tre ria je naturaj belecoj. in atestas vico de naturaj monumentoj entenataj en ia sino.

104

1.5.1. Kanionoj Kaniono de Gjipe. En la areo priparolata, la sola kaniono menciinda estas tiu de Gjipe. i estas la fundamento de la monta torento enfluanta en la Jonian Maron inter Dhrmi kaj Vuno. Danke al ia beleco kaj grado de malfacileco en ia fluo i altiras multajn amantojn de aventuremaj plaoj. uste i tie la torento estas fendinta irka 100 m je profundeco en malvasta valo de kalkaj rokoj, kreante kanionon tiom timigan, kiom pitoreskan.

1.5.2. Grotoj La pentrita groto de Lepenica. i trovias sur la monta faco apud la vilao Lepenica, de kiu i ricevis la nomon, je alteco irka 800 m super la marnivelo. i akiras apartajn valorojn pro la pentraoj malkovritaj sur la ties facojn. La la estigitaj esploroj fare de arkeologoj, la pentraoj de Lepenica apartenas al la rokaj pentraoj postpaleolitikaj, konataj kiel la plej malnova arto de Eropo. En la pentrita groto de Lepenica estas trovitaj 19 antropomorfaj figuroj kaj 8 geometriaj figuroj. Ili spegulas homajn figurojn kaj prahistoriajn imaojn. La studoj pri tiuj pentraoj komenciis frue. La unuaj datias en la jaro 1920 kaj poste en la jaro 1940. Klara priskribo de tiu i groto estas farita de profesoro Myzafer Korkuti en lia studo La roka pentrao de Lepenica.

La groto de Vela. i trovias sur la okcidenta deklivo de la monto de Griba apud la vilao Vela de la distrikto de Vlora. i apartenas al la kulturo de la malfrua neolito irka la tria miljaro anta Kristo. Post la arkeologiaj fosadoj en la jaro 1937, en i oni malkovris ostajn ilojn, kudrilojn, tonajn brosojn, martelon, kombilon, klabojn, arkojn, tranilojn ka. Inter tiuj objektoj estis trovitaj anka hakiloj, iziloj, samkiel amboso. La profesoro Marcani tiu groto devus esti loejo 1000 jarojn anta Kristo. Karakteriza por la loloka kulturo estas la ceramiko kun dikaj faco j nepentritaj kaj ceramiko kun maldikaj facoj pentritaj. La motivoj estas preska la samaj al la kulturo de Maliq - Kamnik, sed mankas en ili la spiralo, pentrado per tri koloroj kaj pentrado post la bakio. Dume kontinuas la uzado de la plibelio per strioj kavaigitaj, kiu malaperis en Maliq - Kamnik.

La groto de Haxhi Ali i trovias sur la nordokcidenta ekstremo de la duoninsulo de Karaburun kaj estas la plej granda mara groto de Albanio. La groto estas formita de la mara korozio de la kalkaj rokoj kaj dolomitoj de Kretako, samkiel de la karstaj procesoj de solvio de rokoj pro pluvoakvoj. i havas tunelan formon je longeco 30 m kaj altecon 10 - 15 m. La enireja lareco estas 10

105

m, same la profundeco de la akvoj e la enirejo. La nomon i ricevis de la maristo Haxhi Aliu kiu utiligis tiun rifulokon en la XVIII jarcento.

La groto de Birbileoj i trovias e la rando de la monto de ika apud la vilao Trba. La groto ricevis sian nomon pro la bando de Bilbil Shako kiu utiligis in kiel rifulokon en la jaro 1855.

La groto de Kamenica i trovias e la bordo de la rivero Vjosa sur la maldekstra flanko de la ties fluo, en la areo de Gorisht. En la verko de Herodoto, kie oni mencias groton kie oni tenis sanktan afaron, dediita al la suno, temas uste pri la groto de Kamenica.

La groto de Duk Gjoni i trovias sur la okcidenta deklivo de la Rrz de Kanalo je 300 m for de la bordo kaj 100 m super la marnivelo. La groto estas je tipo karsta kie oni rimarkas la fenomenon de stalaktitoj kaj stalakmitoj kiuj donas al la groto apartan belecon. i estas longa 40 - 45 m, lara 10 - 30 m kaj alta 3 - 10 m. Pli interesa la groto farias pro fakto ke ene de i estas tri malgrandaj lagoj. En tiu groto trovias anka 5 ekzempleroj de la grota fano.

La groto de Shn Marina i trovias en la goro de Bogaz, proksime de la urbo de Konispol en la distrikto de Saranda. La groto havas la formon de rektangula ambro 6 m x 3. 5 m kaj alteco 7 m. Oni atestas ke i estis loata dum la tempo de malfrua paleolito (30 00 0 - 10 000 jaroj anta Kristo). Tie estas trovitaj laboriloj el silika tono, spuroj de fajro kaj multaj bestostaj - restaoj.

2. 2.1.

La historiaj kaj kulturaj valoro de la areo La albana lingvo

La albana lingvo entenias en la familio de la indoeropaj lingvoj. i formas apartan branon en tiu lingva familio kaj ne devenas nek similas al kelkiu el la hodiaaj indoeropaj lingvoj. La indoeropa karaktero de la Albana, ia aparteneco al la indoeropa lingva familio estis difinita kaj pruvita ekde la mezo de la XIX jarcento danke al la studoj de la historia kompara lingvistiko. La Albana lingvo havas du efajn dialektojn: tiun de nordo a la Gegan kaj tiun de sudo a la Toskan. La natura limo dividanta amba dialektojn estas la rivero Shkumbi n trapasanta en Elbasan, en Meza Albanio. Norde de Shkumbin etendias la norda dialekto (la Gega), sude
106

de i la suda dialekto (la Toska). Sekve, en la areo Vlor - Sarand oni parolas la sudan dialekton. La diferencoj inter la dialektoj de la Albana ne estas tiom grandaj kaj ties parolantoj facile komprenas unu la alian. Ekzistas kelkaj diferencoj en la fonetika sistemo, gramatika strukturo kaj leksiko. La norda dialekto havas buajn kaj nazajn vokalojn, dum la suda dialekto havas nur buajn vokalojn. La suda dialekto havas la fenomenon de rotaciismo kiu mankas al la norda dialekto. Same i konservas plenan la grupojn de la konsonantoj. En la morfologia sistemo la norda dialekto havas la formon de infinitivo dum en tiu de sudo anstata in oni uzas la relativon; la formo de participo ne havas finaon dum en la norda dialekto la participo rezultias kun finao. En la jaro 1972 en la Kongreso de Ortografio de la Albana Lingvo oni unuecigis la nacian literaturan lingvon kio estis akceptita anka en la albanaj teritorioj ekster la tatlimoj de Albanio.

2.2.

La religia kredo

Samkiel en la tuta Albanio, anka en tiu areo oni distingas tri efajn konfesiojn: la kristanan, dividita en katolika kaj ortodoksa kaj la musliman. En Albanio la kristanismo estas apostoleca, tio estas, i estas enkondukita de la mem ties apostoloj de Jezus Kristo. i komenciis disvastii en Ilirion ekde la unua jarcento post Kristo kiel mallean religion. Post la divido de diokezoj de Oriento disde la Okcidento en la jaro 731 la kristana kredo dividiis en: katolikan kaj ortodoksan. La Ilira spaco same dividiis en du influajn areojn kun la limo la riveron de Mat. Norde de tiu rivero establiis la katolika kredo dum sude la ortodoksa kredo. Post la alvenego de osmanoj kaj aparte post okupado de albana teritorio fare de osmanoj komenciis la disvastio de la muslima kredo. Albanoj sin distingis dum jarcentoj pro la interreligia toleremo, kio rilatas al la historio de eesto kaj kunviveco de diversaj religiaj kredoj en i. En la areo de Vlora oni distingas du religiajn kredojn, tiun ortodoksan kaj tiun musliman. Kiel anka por la tuta Albanio, oni rimarkeblas la kunvivecon de amba religiaj kredoj. Tiuj interplektias unu al la alia per tipaj ekzemploj en tiu areo. Multaj estas ja la kazoj kiam unu familio a gento havas ene de si diversajn kredojn ekz, la novedzino apartenas al unu kredo dum la edzo al la alia. Tipa estas anka la interplektio de la nomoj kaj familiaj nomoj je diversa religia aparteneco. Oni renkontas homojn kiuj portas ortodoksan nomon kaj musliman familian nomon a inverse. Homoj de diversaj religiaj kredoj interanas vizitojn okaze de la religiaj festotagoj reciproke.

2.2.1. Objektoj de kulto Baptistero de Butrint (Baptejo) i estas monumento apartenanta al la prakristana periodo. i estas konstruita en la mezo de la VI jarcento. i konsistas el la bapta halo kaj helpa halo norde de i. Amba haloj estas
107

pavimitaj per mozaikaoj. La unua halo estas rondforma kaj havas diametron je 13. 5 m, kiu enskribitas de kvadrato, kun du vicoj de kolonoj el granito. La figuroj de mozaiko estas efe el la besta mondo lokigitaj en 69 medalionoj en 7 samcentraj cirkloj interruptita de du scenoj, la sceno de baptio kaj sceno de earistio. La halo lapensite, est is kovrita per centra kupolo surmetita sur kolonoj. Oni pensas same ke i havis sistemon de linteloj. La helpa halo havas formon pli malpli rektangulan kaj ties mozaikao same prezentas motivojn el la besta mondo, samkiel geometriajn figurojn. i estas konstruita pli malfrue ol la unua halo.

La baziliko de Butrinto Tiu baziliko estas konstruita en la mezo de la VI jarcento kaj apartenas al la prakristana periodo kaj trovias en la nordorienta flanko de Butrinto. Tiu baziliko estas kun transepto kaj dividias en 3 anijatoj el arkadoj sur pilastroj. i havis lignan tegmenton kun centra anijato sur pli alta nivelo. La muraro estas konstruita per tonoj dum la arkaj kovraoj de la fenestroj per brikoj. El i konservias plenaj la irkaigaj muroj kaj la planko pavimita per tonaj platoj. En la IX jarcento la centra parto de arkadoj estis rekonstruita la la malnova mo delo, dum en la XIII - XIV jarcentoj estis konstruita kapelo en suda transepto. Parto de altaro estis pavimita per mozaikaoj kaj dividiis disde la halo per tona ikonostaso.

La preejo de Shn Koll i trovias en la vilao Mesopotam de la distrikto de Saranda. Tiu i preejo estas konstruita sur la monteto inter amba riverlitoj de Bistrica. Tie i trovias anka la ruinaoj de la irkaigaj muroj de monaejo, kiu lapensite, estas konstruita dum la regado de bizanca imperiestro Kostandino IX Mnomaku en la jaroj 1041 - 1052. La preejo kiu apartenas al la VIII jarcento havas du absidojn. i estas kovrita per kvar kupoloj en la parto de la halo kaj per sfera apo en la nartekso kaj altaro. En suda, okcidenta kaj norda flankoj i havis portikon. La preejo sin distingas pro ornamentoj kun reliefo, paneloj de mozaikaoj je bestaj motivoj, pro ornamentoj per brikoj de la eksteraj muroj kaj pro alta nivelo de konstruarto. i estas rekonstruita dufoje, en la jaro 1793 kaj 1845.

La preejo de Marmior Tiu preejo trovias 2 km okcidente de la urbo Orikum de la distrikto de Vlora. La preejo konstruita en la XII jarcento estas je tipo - kruco. La muroj estas plibeligitaj per afreskoj dum la kupolo kaj nartekso, kvankam ruinigitaj, parolas pri rara beleco. En ia silueto dominantas la alta cilinda tamburo, karakteriza por la konstruaoj de la Meza Mezepoko. La preejo servis pli poste kiel modelon por la monaejo de Zvrnec.

La monaejo kaj la preejo de Shn Mri

108

Tiu monaejo el la XVIII jarcento je dimensioj 500 m x 200 m trovias en malgranda insulo sude de la laguno de Narta. i apartenas al la vilao Zvrnec, tial i konatas kiel la monaejo de Zvrnec. En la insulo de la monaejo konservias anka la preejo Shn Mri, konstruao je stilo bizanca el la XIV jarcento. La insulo ligias kun la tero per ligna ponto, kiu pliigas al i la belecon. Je 15 - an de agusto iujare la loantoj de la areo irkae aranas t ie pilgrimadon. La monaejo kaj la preejo estas proklamitaj Kulturaj Monumentoj.

La preejo de la monaejo de Shn Mri Tiu preejo inome trovias ekape de la vilao Dhrmi. i estas pratempa spuro de la iama monaejo. La stilo kaj konstrutekniko rezultias ke i estas konstruita en la XIII - XIV jarcentoj. La preejo havas kvadratan bazon sur kiu estas metitaj kupoloj.

La moskeo de Muradie i trovias en la urbo de Vlora. i estas konstruita de arkitekto je albana deveno Mimar Sinano la Granda, kiun la monda kritiko estas kvalifikinta kiel Mikelanelon de Oriento. La surskribo, la moskeo finkonstruiis en la jaro 1542. i konsistis el la preohalo kun kupolo, el la ekstera koridoro anta la enirejo, samkiel el la minareto dekstre de i. La ekstera koridoro konsistas de arkadoj apogitaj sur la tonaj kolonoj. La pordo en la norda flanko kovritas per arko kaj antairatas de la portalo kiu hodia mankas sed la formon kaj ties grandecon ni povas imagi danke al la restintaj spuroj. Okulfrapas harmonia dislokio de la fenestroj surmetitaj en tri vicoj, la alta tekniko de konstruarto samkiel la dekorativaj efektoj de muraro kie oni rimarkas inteplektion de la tonvicoj kun brikaj zonoj. Pro alta artisma nivelo menciindas la dekoracio de la minareto, portalo kaj aliaj arkitektonikaj elementoj. La moskeo subiis al parta rekonstruio, kies spuroj rimarkeblas en la kupolo kaj en ia kovrao ar diferencas la konstrutekniko. Malgra tiuj anioj, la objekto konservas la originalajn arkitektonikajn kaj artismajn valorojn.

2.3.

Muzeoj

Vico de muzeoj estas starigitaj en tiu areo cele al la konservo de historiaj kaj kulturaj valoroj sed anka por propagandi la tradiciojn de la materia kaj spirita kulturo de popolo. Inter plej grandaj kaj plej gravaj menciendas: Arkeologia kaj Historia muzeo de Vlora i tie oni ekspozicias valorajn historiajn objektojn de la arkeologiaj eltrovitaoj malkovritaj en tiu distrikto, efe en Amantia, Olympie, Orikum, Groto de Vel, Himara ka. iuj tiuj objektoj estas atestao de historio kaj kulturo de tiuj pratempaj lolokoj. Koncize tie spegulias la historio de la Antifaista Naci - liberiga Milito. En la muzeo estas eksponitaj fotoj, mapoj, diversaj objektoj, kiel armiloj uzitaj tiutempe, personaj atestaoj, kc.
109

Muzeo de Sendependeco Tiu muzeo estas malfermita novembre 1962 okaze de 50 - datreveno de proklamio de Sendependeco. La domo de tiu muzeo estis la sidejo de la Provizora Registaro de Vlora en la jaroj 1912 - 1914. La duetaa domo havas 8 ambrojn kie oni prezentas dokumentojn , fotojn, objektojn kaj artaojn spegulantaj la klopodo jn de la albana popolo por sendependeco. La kabineto de Ismail Qemali kaj la kunvena ambro de la Registaro havas originalajn meblojn de tiu tempo. En tiu muzeo konservias anka la telegrafilo uzita de registaro, flagoj, armiloj kaj la tabakkesteto de Isa Boletin, donacitaj en la jaro 1911 de loantaro de Skopje, ka.

La Etnografia Muzeo en Vlora Tiu muzeo estas lokita en la domo kie en la jaro 1908 estis fondita la patriotisma klubo Labrio. i trovias apud la strato "Justin Godard". En tiu muzeo spegulias artaj objektoj kaj objektoj de la popola metiarto de la distrikto de Vlora. Tiuj objektoj reprezentias de tonaj, lignaj, feraj, kolormetalaj, potaj kaj teksaj laboraoj.

La Historia muzeo de Saranda Tiu muzeo estas malfermita novembre 1974 por speguligi la historion de la distrikto ekde la Pratempo is nuntempo. Kvankam en la distrikto de Saranda trovias vico de arkeologiaj centroj: Butrinto, uka e Ajtojit, Finiqi, Xarra ka, la sektoro de arkeologio de tiu muzeo estas tre ria je objektoj kaj dokumentaj atestaoj. Anka la sektoro de la Antifaista Naci Liberiga Milito okupas gravan lokon en la muzeo, dum la Renesanco kaj la militoj por la sendepedeco prezentias modestmaniere.

La muzeo de klerigado en Saranda Tiu muzeo stariis okaze de la 35 jara datreveno de Liberio kaj lokiis en la historia domo kie vivis dum kelkaj jaroj la granda poeto de Renesanco Naim Frashri. uste tie i, li komencis lian beletran kaj patriotan laboron por la albana alfabeto, lernejoj ka. Tial, apartan kaj meritindan lokon en tiu muzeo oni dedias al la vivo de Naim en Sarand. La vizitanto havas la eblecon ekvidi la vojon de la disvolvio de la klerigado en tiu distrkto spegulita per eblaj rimedoj kaj koncernaj dokumentoj.

La arkeologia muzeo de Butrinto Tiu muzeo estas fondita de itala arkeologo Ugolini en la domo je tipo venecia turo, dum la rea tempo. Dum la faista okupado i estis forrabita kaj per tiuj malmultaj savitaj objektoj kaj novaj eltrovitaoj, irka la jaroj 50, la muzeo renoviis sur la sama me dio. La arkeologiaj fosadoj estas pliriigintaj kontinue la muzeon donante al i la dimensiojn pli kaj pli grandajn.
110

La arkeologia muzeo de Butrinto estas konsiderata kiel muzeon ene de muzeo ar mem la antikva urbo de Butrinto havas la valorojn de muzeo. En la areo Vlor - Sarand post Liberio ekzistis vasta reto de muzeoj. Anka iu vilao de tiu areo havis sian muzeon ar tiu areo havas kontinuecon de loado komenciinta e kde la antikveco is hodiaaj tempo. Malfelie la plejparto el ili, post anio de la politika sistemo en la jao 1991 malfermiis.

2.4.

Arkeologiaj centroj

Amantia i estas ilira urbo fondita je la fino de la V jarcento anta Kristo kaj trovias apud la praaj ruinaoj de la vilao Plloe de Vlora. i menciitas unuafoje en la skribitaj f ontoj en la IV jarcento anta Kristo. Amantia havis fortifikitan nur la akropolon je perimetro 2200 m. La urbo etendiis sur la facoj irka la monteto kaj havis surfacon je 15 ha. En la III jarcento anta Kristo Amantia estis la ekonomia, politika kaj kultura efcentro de Kainono de Amantianoj. El la malkovritaj surskriboj rezultias ke ekape de la komunumo estis Prytani. La urbo havis anka konsilion (Buleo), konsiliestron (Gramateu), komandanton de arkpafistoj (Toksarko)kaj la organizanton de ludoj (Agonoteto). Amantia enteniis en la Epira Ligo is la jaro 230 anta Kristo. Post disio, i komencis la eldonadon de moneroj je la nomo de Amantianoj. Post la romia okupado i konservis ian internan atonomecon kaj kontinuis esti grava nodo en la vojo inter Apolonio kaj Epiro. Krom la irkaigajn murojn de la akropolo, murojn de terasio kaj pordoj estas malkovritaj anka la stadiono de Amantia, la templo de Afrodito, la spuroj de la teatro kaj nekropolo kun majestaj tomboj. Amantia menciitas kiel urbon anka en la VI jarcento estante centron de episkopejo. Tio atestias de ria baziliko je dekorativa arkitektonika plasto kaj fragmento de restarigita muro.

Stadiono de Amantia Tiu stadiono estas konservita plena is nuntempo, estas konstruita en la III jarcento anta Kristo. i havis kapaciton irka 3000 spektantoj kaj uzatis por okazigi diversajn konkursojn tiutempajn kiel kurado, luktado, boksado, ka. i trovias oriente de la urbo, ekster la irkaigaj muroj. i havas la formon de hufferao kun la tuparo kaj la kurejo en la mezo. Tiu kurejo longas 184. 8 m kaj laras 12. 25 m. La tuparo estas konstruita per kalkaj tonaj blokoj. Unu brako de la tuparo sin apogas sur la monteto kaj havas 17 vicojn dum la alia brako starias sur terplenio kaj havas 8 vicojn. Amba brakoj kunias per klinita segmento (sfendono)

Alono Estas antikva urbo de kiu originas la urbo de Vlora. Alono kuis pli norde ol la nuntempa Vlora, en la loko nomita Triport kaj iaj komencioj apartenas al la VI jarcento anta Kristo.

111

Komence i servis kiel marhavenon kaj malgrandan komercan centron. En la IV jarcento anta Kristo la urbo ikaatis per muroj. ar i havis favoreblan pozicion kie kruciis la maraj kaj surteraj vojoj, la urbo rapide transformiis en la efan marhavenon de Ilirio. La arkeologiaj fosadoj apud la monumento de Sendependeco, malkovris la ruinaojn de domo kies muroj longas 40 m, altas 7. 5 m kaj dikas 2 m, ia planimetrio estas kvarangula kaj protektis la urbon de la atakoj de maro kaj de tero. En Mezepoko, en la jaro 1081 i okupiis de normanoj, en la jaro 1205 de Venecio, poste transpasas sub la jugon de germanaj Hohentaufoj, en la jaro 1272 inkluziviis sub relando de Arbri, en la XIV jarcento transpasis sub la regadon de Balshaj. Osmanoj okupis in en la jaro 1417; en la postaj jarcentoj i transformiis al centro de sandako. Ali Paa Tepelena akiris in en la ja ro 1812. Vlora estis la unua efurbo de la Sendependa Albanio, sendependeco proklamita uste tie en Vlora, je 28 - an de novembro 1912.

Olympe Estas ilira urbo difinita en la ruinaoj de la kastelo de Mavrovo en Vlora. El la skribitaj fontoj, i estas menciita nur de Stefan Bizantini. iaj komencioj apartenas al la fino de bronza epoko. En la VI jarcento anta Kristo i disvolviis kiel centron protourbana kaj pli malfrue en la IV - III jarcentoj anta Kristo, transformiis en urbon. i estis irkaita per potencaj muroj kies spuroj etendias je longeco 1300 m, centre estas la plej alta parto k onata per la nomo Rrethum. La urbo fariis grava centro por la regiono eldonante bronzajn monerojn portantaj la nomon de la civitana komunumo. La moneroj estas malkovritaj danke al la unuaj fosadoj en la kastelo en la jaro 1979 kaj kun ili anka kota sta mpilo je nomo Olympas. Post la romia okupado en la II jarcento anta Kristo, ekfalis ia graveco is finfine i fariis negrava vilaa centro.

Kanina i trovias sudoriente de la urbo de Vlora, sur la deklivo de la monto de Shashic. El arkeologiaj fosadoj faritaj en la jaroj 1971 - 1977, i rezultias kiel lolokon ekde la unua duono de la lasta miljaro anta Kristo. En la IV jarcento i transformiis al bone fortifikita urbo. Kanina menciitas anka kiel mezepokan urbon en la XI jarcento. En la mezo de la XIV jarcento i inkluziviis en despotaton de Vlora kaj pli poste en princlandon de Balshaj. Je 1417 jaro, i okupiis de osmanoj. Dum la osmana jugo i inkuziviis en la sandakon de Albanio kiel memstara vilaeto.

Selenica Oni atestas pri i kiel pratempan lolokon je nomo Nymfem menciita pro eternaj fajroj en i. Selenica estas lokita nordoriente de la urbo de Vlora apud la bordo de rivero Vjosa. La bituma minejo tie estas ekspluatita ekde antikveco. La hodiaa nomo menciitas unuafoje en la kronikaoj de la XVI jarcento.
112

Gramata Estas malgranda golfo en la Jonia maro okcidente de la duoninsulo de Karaburun. i uzatis en la antikva tempo kiel rifulokon por la barkoj. Sur la rokaj facoj de la golfo estas multaj surskriboj gravuritaj de la maristoj. La malnovaj surskriboj esprimas dankemon al Poseidono, Dio de la maro, protektanto de la navigado de tormoj. La unuaj surskriboj estas el la IV jarcento kaj apartenas al la maristoj je diversa deveno de la baseno de la Mediteranea maro. Inter ili estas anka surskribo de la bizanca imperiestro Manuel dum lia vojao al Venecio. Gramata estas konsiderata kiel epigrafia korpuso je apartaj historiaj valoroj.

Oriko i trovias sude de la golfo de Vlora, apud la hodiaa urbo Orikum. i estas fondita de Ebeanoj en la VI jarcento anta Kristo sur la teroj de la ilira gento de Amantianoj sur la monteto konata per la nomo Paleokastr. En la V jarcento i menciitas kiel gravan marhavenon de Adriatiko. i estis ekspluatita de romianoj en iliaj militoj kontra ilirojn kaj makedonojn. La makedona iparo de Aleksander okupis Orikon en la jaro 214 anta Kristo. La urbo menciitas anka dum la civila milito inter Cezaro kaj Pompeo en la jaro 48 anta Kristo kiam ili renkontiis je ties apudeco, tie kie hodia estas la kampo de Dukat. En la III jarcento i eldonis monerojn je la nomo de la civitana komunumo. Sur la ruinaoj de tiu urbo estas konservitaj spuroj de loejoj kaj stratoj gravuritaj surroke, akvorezervejoj ka. La plej grava monumento de la urbo estas la teatro el la I jarcento anta Kristo, je kapacito 500 spektantoj kaj 27 tupoj. i estas malkovrita en la jaro 1959. En la II jarcento la urbo domaiis pro la tertremo kaj rekonstruiis dum la V - VI jarcentoj. Hodia la pratempa urbo trovias subakve. En la bizanca periodo kaj Mezepoko i konatis kiel malgranda marhaveno je la nomo Jeriko. En la tempo de la osmana okupado i nomiis Pashaliman.

Urbeto Kala"de Cerje i trovias je apudeco de la ponto de Brataj. Surpinte de la monteto trovias la irkaigaj muroj konstruitaj en la III jarcento anta Kristo per kalkaj tonblokoj. i komunikiis kun la pratempa ponto de Bogdano kiu troviis erande de la monteto de Cerje. La urbeto estis granda loloko je karaktero bestobredado kaj certigis la konjektojn kaj la protekt adon de la vojo Amantie - Hore kaj de tiu Kanin - Olympia - Cerje - Hore. Tiu urbeto detruiis pro ekspedicioj de romiaj legioj.

La tono en ielo i trovias surpinte de la monto de Lipe, en la vilao Vranisht de distrikto de Vlor. i estas prahistoria monumento de la malfrua neolito, irka 4 - 9 miloj da jaroj antae. La arkeologo Moikom Zeqo, i estas giganta tono lokita de la homa mano sur aliaj du rokoj,
113

kreante tiel tablon por la dioj. Tiu verko de la prahistoria arkitekturo rilatias kun kultoj sur la tombejoj kaj kulto de Suno. Tiaj konstruaoj ekzistas anka en sufie multe aliaj land oj de la mondo kiel: en Anglio, Danimarko, Nederlando, Francio, Hispanio, Irano, Indio ka. Ili konatias per la nomo dolmeno.

Foinike Estas ja la hodiaa vilao de Finiq, nordoriente de la urbo de Saranda. i estis la efcentro de Kaonio kaj konatis kiel la plej ria, plej fortifikita kaj plej potenca urbo en la tuta Epiro. i fondiis kiel urbon en la la V jarcento kaj kontinuis resti tia is la frua Mezepoko. Ene de la irkaigaj muroj de la urbo stariis akropolo. Per arkeologiaj fosadoj estas malkov ritaj kelkaj sociaj kaj privataj domoj, kelkaj akvorezervejoj, spuroj de teatro samkiel trezorao datianta el la IV - III jarcentoj anta Kristo. En la I jarcento la urbo malsupreniris e la randon de la monteto kie trovias la hodiaa vilao. Okcidente de la monteto, surkampe, ksas la nekropolo de la urbo kie estas malkovritaj tomboj je ria enhavo. Tiuj tomboj apartenas al la IV - III jarcentoj anta Kristo. La plej grandan disvolvion la urbo akiris en la III jarcento anta Kristo. El tiu periodo estas kelkaj skulptaoj atestantaj pri la skulptejo de la urbo. Foinike havis sian moneron kaj fariis la efurbo de la Epira Ligo.

Butrinto Estas pratempa ilira urbo lokita sur la monteto de la duoninsulo de Ksamil, erande de la lago samnoma. La legendo, ia nomo rilatias al la nomo de Enea de Troja kiu alveninte en la insulon de Korfuo decidis oferi al Dioj virbovon. Sed la vundita besto sukcesis eskapi de Enea sin etante en la maron kaj elirante en la alian bordon, uste tie kie hodia estas Butrinto. La tiamaj loantoj ricevante tion kiel signon de Dioj nomumis la urbon Butrinto, kio signifas vundita virbovo. Butrinto estas nur 15 km for de la urbo de Saranda kaj havas surfacon je 1. 2 km kio estas nur 20 % de la iama surfaco de la urbo. En la skribi taj fontoj menciitas unuafoje je la fino de la VI jarcento de Hekateu. La arkeologiaj donitaoj atestas ke en la VII - VI jarcentoj Butrinto estis protourbana centro. Al tiu tempo apartenas la akropolo de la urbo. En la V jarcento la urbo ricevis kompletajn karakterizaojn de urbo kaj etendiis en la tutan nordan facon de la monteto. Tiutempe estis konstruitaj anka la irkaigaj muroj je stilo multangula, kiuj malsupreniras kun iliaj pordoj is la suda flanko de la lago. En la III jarcento la urbo plilariis etendiante en la kampon troviinte en la suda flanko de la monteto. Tie i estis konstruita la agorao de la urbo, la portiko (promenejo), malgranda templo kaj teatro je kapacito 15000 sidlokoj konservita komplete is hodiaaj tagoj. Komence i enteniis en la komunumo de kaonianoj kaj pli poste en la taton de Epiro. Post la romia okupado en la jaro 167 anta Kristo, Butrinto konservis dum iom da tempo la tradician formon de atonomeca administrio. En la tempo de Julius Cezaro i transformiis en romian kolonion. En la romia tempo Butrinto subiis al rekonstruio. En la II jarcento estis realigitaj multaj novaj publikaj kaj privataj konstruaoj kiel gimnazio, nymfeo, parto de akvokondukilo de la urbo, 5 publikaj banejoj montrantaj ke la urbo estis anka kuracbanejo. Estis rekonstruita la urba teatro kaj kontra in stariis la templo de Eskulapo, Dio de la
114

sano. En la analemo de teatro kaj en unu turo de la irkaiga muro estas trovitaj multaj surskriboj en la greka lingvo montrantaj pri la socia kaj politika vivo de la urbo dum la III - II jarcentoj anta Kristo. Aliaj surskriboj en la latina montras pri la vivo de la urbo kiel romian kolonion. Inter la skulptartaj verkoj malkovritaj en tiu urbo menciindas: la reliefo de Nike el la V jarcento anta Kristo, ina kapo konata per la nomo Diino de Butrinto "apartenanta al la II jarcento anta Kristo, reproduktao de verko el la IV jarcento anta Kristo de la skolo de Praksitelo. Dividite la Romia Imperio, Butrinto fariis parto de Bizanco. El tiu temp o estas la muroj de fortifikao, baptistero, du bazilikoj kaj unu trikonko. En la jaroj 1690 - 1797 i estis parto de la Veneciaj posedaoj de kiu estis disigita de Ali Pasha Tepelena. Li konstruis kastelon kune kun vico da turoj defendintaj la kanalon liginte la urbon kun la maro. Falinte la paaolando de Janino, Butrinto transpasis sub la osmanan jugon darinta is la jaro 1913. En Butrinto en la jaroj 1927 - 1940 okazigis esplorlaborojn la itala arkeologia misio. Post la liberio i transformiis en objekton de sistemaj esplorlaboroj fare de la albana arkelogio. Hodia en Butrinto kontinuas sian agadon la albana greka projekto, samkiel la albana angla projekto. ar Butrinto estas unu el 100 plej antikvaj urboj de la mondo i estas sub la protekton de UNESCO kaj estas proklamita Monumento de la Monda Kultura Heredao.

Xarra Estas vilao en la distrikto de Saranda, i kuas surface de monteto, je 8 km for de Butrinto. i konatas kiel lolokon de la epoko de paleolito. En Xarra ne okazis fosadoj sed sur la loloka surfaco estas kolektita granda kvanto de ilaro el siliko apartenanta al la meza paleolito (100 000 - 30 000 jaroj anta Kristo)kaj malfrua peleolito (30 000 - 10 000 jaroj anta Kristo). La ilaro el meza paleolito reprezentias de du efaj tipoj: Levalua"kaj Musterio. Ili estas je tipo izaj, tranaj kaj boraj. La ilaro estas reproduktao de la konataj tipoj el la paleolitikaj stacioj de Suda Epiro, de Tesalio, samkiel ilaro el musteria tavolo de Montenegro. La ilaro de paleolito estas pli malmulta. Ili reprezentias de traniloj, hakiloj kaj ligneroj. Surbaze de la studoj faritaj, la homo de Xarra rezultias esti je tipo neandertala. Apud Xarra estas trovitaj anka spuroj de akvokondukilo de Butrinto.

Konispolo Estas urbo sur la suda ekstremo de la distrikto de Saranda, e piedoj de la monto de Mile. iaj irkaaoj estis loataj ekde Pratempo en la IV - III jarcentoj anta Kristo, 3 km okcidente de la hodiaa urbo. Estas malkovritaj 20 loejoj kaj unu akvorezervejo. Tiu loloko konatas per la nomo Bregu i Steres. La nomo de Konispol menciitas anka en la skribitaj fontoj el la VIII jarcento.

uka e Ajtoit

115

Estas urbo en Epiro. i trovias je apudeco de Konispolo sur la monteto dominanta la kampon de Vrina (antikva Kestrina). La urbo estas fondita irka la V jarcento anta Kristo kaj okupis surfacon irka 5 ha. i irkaiis de defendmuro je tipo multang ula je perimetro 500 m kaj lareco 3. 20 m, ekipita per rektangulaj vojturnioj servintaj anstata turo jn, havis 4 pordojn je tipo tanenta. Dum la III - I jarcentoj anta Kristo la urbo etendiis trans la piedojn de la monteto atingante surfacon je 7 ha. La faritaj esploroj en la jaroj 1959 kaj 1979 malkovris anka multajn aliajn loejojn. Ili estas je tipo tri - kaangulaj kun du ambroj en amba flankoj de la koridoro kaj kun verando antae. En kelkaj kazoj tiuj loejoj estis duetaaj, kun fermita korto, kun akvorezervejo en mezo kaj aliaj aneksaj domoj. En la malfrua antikva periodo uka e Ajtoit transformiis en kastelon je malgrandaj dimensioj je formo de malregula sesangulo. La muro irkaigis surfacon je 1/3 ha je longeco 700 m kaj lareco 2 m.

3.5.

La kasteloj

Kastelo de Kropisht i starias sur monteto en la loko nomata Lutroi en la distrikto de Vlora. i estas konstruita en la romia periodo. La kastelo estas konstruita per tonblokoj je dimensioj 24 cm X 2 X 5 cm. La tono estas ligita per mortero el malmola sablo kaj kalko. Tiu speco de fortifikao, lapensite, havis formon rektangulan je dimensioj 250 X 180 m. En la plejparto la lareco de la muro estas 1. 2 m.

La kastelo de Kanina i estas konstruita sur loloko pli malnova, en III jarcento anta Kristo. La kastelo starias 380 m super la marnivelo, sur monteto e la enirejo de la vilao Kanina de la distrikto de Vlora kaj havas surfacon je 3. 6 km. La kastelaj muroj estas laboritaj per tonblokoj. i estas rekonstruita dum V jarcento de Justiniano kaj pluraj fojoj poste en IX, XI, XIII, XV, XVIII jarcentoj. Tiu kastelo servis anka dum la militoj kontra normanojn. En la jaro 1025 Kanina troviis sub la regon de la reo Karlo I Anuino de Napolo. La kastelo spertis anka la serban okupadon estante sub la regon de despoto Joan Komneni. En la jaro 1372 in regis Balsha II. En XIV - XV jarcentoj Kanina estis sub la regon de Gjergj Araniti.

La kastelo de Mavrovo i trovias sur monteto en la valo de la rivero Shushice. Ene de la kastelo trovias kv artalo de la vilao Cakallovaj. La kastelo estas konstruita en IV jarcento anta Kristo. iaj muroj estas el regulaj kalkaj tonblokoj. La unua irkaiga muro estas konstruita en IV jarcento anta Kristo dum la dua en II jarcento anta Kristo. La kastelo d e Mavrovo estas parto de la antikva ilira urbo, Olympia.

116

La kastelo de Katafiqi i estas konstruita sur monteto samnoma apud la vilao Ku de la distrikto de Vlora. iaj irkaigaj muroj atingas dikecon je 3. 2m. Apud la kastelo, en la areo irkae trovias la ruinaoj de 3 preejoj.

La kastelo de Gjon Boari i estas konstruita en XVI - XVII jarcentoj en la loko konata Gjembe en vilao Tragjas. ia formo estas rektangula. La irkaigaj muroj havas altecon is 5. 5 m kaj dikecon je 1. 25 m. La kastelo havas du multangulajn turojn en la nordan kaj orientan angulojn. ia fondinto estas Gjon Boari.

La kastelo de Himara i estas konstruita de ilira gento de kaonianoj sur monteto. La ordono de Justiniano i estas rekonstruita por kunfrontii al la atakoj de barbaroj. La kastelo estas riparita en VI jarcento dum en XI jarcento i transformiis al unu el la plej gravaj cent roj en la marbordo de Himaro. Pli poste i okupiis de osmanoj.

La kastelo de Porto Palermo o konatas alie kiel la sidejo de Ali Pasha Tepelena. i trovias je apudeco de Himara, en malgranda duoninsulo eniinta en la golfon samnoman. La kastelo estas projektita de franca ineniero kaj havas formon de kvinangulo. ia tasko estis la defendo de la marvojoj de la Suda Jonio. La enireja pordo trovias en la orienta flanko de la kastelo. iaj muroj estas dikaj 1. 6 m. En la jaro 1806 la kastelo estis vizitita de la franca konsulo Pukvil. Post la itala okupado tiu kastelo transformiis en prizonon por albanaj patriotoj kaj komunistoj.

La kastelo de Kukumi i trovias en la vilao Qeparo. Oni pensas ke i estas konstruita en II jarcento anta Kristo. La kastela placo estas fortifikita. Tiu kastelo havis iam apartan rolon, precipe kiam antikva vojo ligis la golfon de Palermo kun la areo de Oriko.

La kastelo de Borsh i trovias en la vilao Borsh de la distrikto de Saranda. La kastelo estas konstruita en la IV jarcento anta Kristo. En Mezepoko i konatis per la nomo kastelo de Sopot. i havas murojn je dikeco 3 m, starigitaj per grandaj tonblokoj irkaantaj surfacon je 5 km. En tiu
117

periodo estis konstruitaj loejoj anka ekster la kastelaj muroj. En la jaro 1417 i okupiis de osmanoj.

4. La turismaj areoj 4.1. Vlora 4.1.1. La urbo de Vlora Vlora estas antikva urbo etendianta sudokcidente de Albanio, erande de la Adriatika maro en la golfo samnoma. En Pratempo i konatis per la nomo Alona. La komencioj de la urbo apartenas al la VI jarcento anta Kristo kaj i havas jarcentan kontinuecon kio alportas in is nuntempo. Tiu kontinueco estas plena je militaj historioj, okupacioj, sed anka briloj kaj venkoj. Vlora estas la urbo kie oni proklamis la sendependecon de Albanio. Ekde Pratempo, i konatis kiel gravan marhavenon, hodia Vlora estas la dua marhaveno lagrandece en Albanio. i trovias en favorebla pozicio kie interkrucias la marvojoj kun tiuj surteraj. i estas nur 135 km for de la efurbo de la lando, 72 km tra la Kanalo de Otranto dividas in disde Italio kaj 77 mejloj for de la insulo Korfuo de Grekio. Tia pozicio garantias al tiu areo amasan moviadon de turistoj. Vlora konatas pro iaj plaoj atingantaj longecon je 7 km (3. 5 km sablaj plaoj, strandoj, kaj 3. 5 km tonetaj plaoj), favorebla klimato, arkeologiaj kaj historiaj riajoj, kiuj garantias stabilan turismon. Tial la marborda linio de Vlora estas proklamita de Konsilio de Ministroj areo je antaeco por la disvolvio de la turismo.

Kuzbaba i trovias je 200 m sude de la Placo de la Nacia Flago. Por atingi in oni devas ascendi 234 tonajn tupojn ellaboritaj artisme. Subite vi trovios sur la tona placo kiu impresigas vin kvaza vi estus sur la balkono super la urbo de Vlora. uste tiu i estas Kuzbaba, la plej alta punkto de la urbo. De tie vi povas admiri la urbon de Vlora en ia tuteco kun la Monumento de Sendependeco, la tombon de Ismail Qemali, la monumenton de Avni Rustemi, la moskeon de Muradie, la Tombejon de la Martiroj ka.

Monumento de Sendependeco i starias sur la centro de la Placo de la Nacia Flago. i estas skulptaa komplekso el bronzo 17 m alta, verko de Skulptistoj de Popolo Kristaq Rama, Mumtaz Dhrami, Shaban Hadri. i estas starigita je 28 - an de novembro 1972, okaze de la 60 - a - datreveno de Proklamio de Sendependeco. La monumento havas du kulminajn simbolojn, la patrioton Ismail Qemali kaj la Flagoportanton. i starias sur multtupara platformo centre Ismail Qemali - n, malanta li la ideologojn de Renesanco kiel Naim Frashri - n, batalantojn el iuj regionoj de

118

Albanio kaj super iuj ilin staras la Flagoportanto. Tie estas personigita la milito de la albanaj patriotoj por la libereco kaj sendependeco de Albanio.

La strato Justin Godard i estas la strato tra kiu estas marintaj la albanaj patriotoj por starigi la nacian flagon kaj proklami la sendependecon de Albanio en la jaro 1912. Tiu strato portas la nomon de advokato, senatano kaj konata diplomato franca, granda amiko de Albanio. i kaj la komplekso de la loejoj lalonge de i estas restarigita de Instituto de Monumentoj de Kulturo kaj estas proklamita Kultura Monumento.

Monumento de la Milito de Vlora i estas dediita al la Milito de Vlora en la jaro 1920. i trovias en la Kolo de Koiu, sur monteto je olivarboj; tie okazis unu el la plej sangumaj bataloj kontra la italajn okupantojn. i estas verko de Skulptistoj de Popolo Kristaq Rama, Mumtaz Dhrami, Shaban Hadri kaj Hektor Dule. La basoreliefo muldita en bronzon eternigas la amasan popolan heroismon. La figuroj de albanoj prezentias per tradiciaj vestoj, fustaneloj kaj mokasenoj kun kvasto.

Monumento Draovic 1920 - 1943 Estas i monumenteca memorigilo je arka formo je alteco 17 m kaj lareco 34 m, verko de la skulptisto Mumtaz Dhrami kaj arkitektoj Klement Kolaneci kaj Petrit Hazbiu. i entenas basoreliefojn ellaboritajn per fajna artisma gusto dediitaj al du bataloj samloke sed diverstempe, al la batalo de la jaro 1920 kaj al tiu de la jaro 1943. En i prezentias batalanto kun fustanelo el la jaro 1920 kaj partizano el la jaro 1943 kiuj transdonas mesaojn de braveco kaj militemo por libereco.

4.1.2. Marbordo de Vlora Nart - Zvrnec - Triport Tiu areo trovias je 3 km nordokcidente de la urbo de Vlora kaj komencias kun la pitoreska vilao de Narta kaj finias kun la montetoj de Triport , kiuj iamtempe estis ja malgrandaj insuloj. En tiu loko kreias sabla strio 5 - 6 km longa kaj 80 - 120 m lara. Sude etendias la vitejoj, olivarbaroj kaj arbaraj zonoj je pino, de Kume. Triport konatas anka kiel pratempan lolokon. La duoninsulo de Zvrnec kaj la insulo de la monaejo en Zvrnec, vestitaj per pinarbaro, cipresoj, estas ja turismaj perloj. Interne de la insulo kie regas la silento trovias la preejo kaj la monaejo de Shn Mri (Sankta Marija)apartenantaj al la bizanca epoko. La insulo estis grava loko por pilgrimado tial oni estas konstruinta ponton liganta in kun la tero. Narta, lokita apud la laguno samnoma estas vestita per vitejoj, olivarboj kaj fruktoarboj. Apud i trovias la akvofonto je nomo Puto de
119

Kavalone kie en Pratempo la virinoj kaj junulinoj el Narta erpis akvon. iuj i tiuj naturaj belecoj konsistigas veran turisman potencialon.

Malvarma Akvo Sude de la urbo, e la marbordo, tute proksime al la kastelo de Kanina kaj rokaj deklivoj de Shashica, trovias la klimateca stacio de la Malvarma Akvo. i estas lokita inter la blua maro kaj rokeca deklivo apud la plantacioj de agrumoj kaj olivarboj. Tie estas starigitaj ripozdomoj, vilaoj kaj komercejoj samkiel hoteloj. erande de la rokoj elfontas freaj kaj malvarmaj akvoj de kiuj oni nomumis mem la lokon. De la Malvarma Akvo is Jonufr elfluas 37 - 40 akvofontoj, kelkaj el kiuj erande de la maro a sub in, donante al la maro apartan freecon. Je apudeco de la Malvarma Akvo trovias la Nova Plao je 80 m longa kaj 30 - 50 m lara, kie oni starigis ripozejojn kaj distrejojn.

Jonufro i komencias sude de la Malvarma Akvo, tie kie elfluas potence la karstaj akvoj. i tie kreias unu el la plej belaj klimatecaj, pitoreskaj kaj sanigaj anguloj de la marbordo de Vlora. i tie ni trovas anka malgrandajn golfojn kaj apud ili pinojn kaj agrumojn. i tie estas konstruitaj multaj luksaj ejoj komenciantaj de plao kaj suprenirantaj al la deklivo de Shashica is la pitoreska vilao de Radhima. Tiu i estas ideala loko por disvolvio de la turismo.

Karaburuno Estas i la plej granda duoninsulo de Albanio, je longeco 16 km kaj lareco 3 - 5 km kaj surfaco 62 km. i enias is 15 km en la maron kreante la golfon de Vlora. En amba flankoj de Karaburun, aparte en ia okcidenta parto, akvianta de Jonia maro, kreias multaj belaj pejzaoj pro la interplektio de la malgrandaj golfoj, kapoj, grotoj, abismoj kaj rokaj faldoj. Hodia en la duoninsulo de Karaburun estas rezervejo por la asado de la sovaa porko. La interplektio de la klimatecaj, historiaj riaoj kun belaj kaj pitoreskaj pejzaoj kaj virgaj plaoj estus formulo por efika kaj sukcesplena turismo en tiu areo.

Sazano Estas i la plej granda insulo de Albanio kaj samtempe la plej okcidenta punkto de i. Sazano trovias 17 km for de la marhaveno de Skela kaj 9 km for de Triport. La insulo ampleksas surfacon je 5. 7 km kaj marbordan linion je 12 km longa. i dividias disde la duoninsulo de Karaburun per la malvastejo de Mezokalan je 4. 8 km longa. La plej alta pinto de Sazano estas 342 m super la marnivelo. ia marborda linio estas rokeca, rompiinta, anka lalonge de i estas formitaj grotoj kaj kavaoj. Plej menciinda estas la groto de Xhehnem (Infero ). Sur la orienta parto de la insulo estas konstruita la marhaveno liganta in kun la tero.
120

4.2. Himara 4.2.1. La urbo de Himara Tiu urbo etendias sude de Vlora, erande de la Jonia maro. La marbordo de Himara ampleksas kelkaj vilaojn kiel: Dhrmi, Vuno, Qeparo kiuj konsistigas perlojn de la albana marbordo. Himara konatas kiel pratempan lolokon kaj kiel unu el la marbordaj urboj de Kaonio. Tiu loko konatas per la nomo Himara ekde la la V jarcento anta Kristo konservante tiun i nomon is hodia En Himara trovias la groto de Spile kie oni supozas estis renkontiinta Ciklopo kun Ulikso. Himara havas anka ian marhavenon kiu ebligas la alvenon de turistoj ne nur per la surtera transporto sed anka surmare. La klimatecaj kondioj, la allogaj plaoj kaj la filtrita akvo de la maro igas Himara - n unu el la plej atataj lokoj por turistoj.

4.2.2. Marbordo de Himara Dhrmi i estas unu el la vilaoj de la Jonia marbordo de Himara. i menciitas kiel lolokon ekde la jaro 46 anta Kristo. erande de la maro estas starigitaj ripozd omoj kaj hoteloj por la turistoj. En la i tieaj bordoj trovias anka la groto de Marrabistoj, loko je intereso por vizitii. Por la interesiantoj pri arkitekturo Dhrmi ofertas tri preejojn, preejon de Shn Stefan kaj Shn Mitri kie konservias afreskoj el la XII - XIV jarcentoj kaj preejon de monaejo de Shn Mri kies deveno estimias el la XIII - XIV jarcentoj. Vuno Estas vilao - muzeo sur la marbordo de Himara. i konatas kiel pratempan lolokon ekde la II jarcento anta Kristo. irka i trovias anka la fortifikaoj de la ilira kastelo el la IV jarcento anta Kristo. Prave Vuno nomias tona kastelo"ar io estas konstruita el tono, komenciante de stratoj, domoj, muroj, putoj ka. Malsupre de la vilao, erande de la maro, kuas la plantacioj de agrumoj kaj olivarboj dum super la vilao, epinte de la roko, etendias la verda arbaro de Mjegullosh. En Vuno hodia oni praktikas sukcese la balnearan maran turismon samkiel tiun montaran. En la alteco 1300 m etendias la karsta kampo de la Ondoj de Vuno je surfaco 60 - 70 km servanta kiel patejon kun oportunaj kondioj por montara turismo kaj tendaroj.

Jal i estas golfo en la marbordo de Jonio, 2 km for de la vilao Vuno, sude de i. i konsistigas unu el la plej pitoreskaj golfoj de la Albana Riviero. La golfo havas formon de rektangulo enianta je 500 m internen de la tero. La norda kaj suda ekstremoj de la golfo estas rokecaj, altaj kaj krutiintaj dum sur la orienta flanko etendias toneta plao tre bela.

121

Qeparo Estas vilao plej suda apartenanta al la distrikto de Vlora erande de Jonio. i etendias en la Valo de Qeparo kaj irkaatas de eterna verdeco. Qeparo estas konata kiel fruan lolokon el la IV jarcento anta Kristo, kion atestas plej bone la ilira kastelo de Karos kiu estas kultura monumento. Komence i konatis per la nomoj Klerparo kaj Keparesh. Per la hodia nomo i konatas ekde la XV jarcento. Dum la XVIII - XIX jarcentoj la vilao estis irkaita per muroj. Qeparo hodia konsistas el du partoj; la Supra Qeparo kiu estas pli malnova kaj similanta al la kastelo stariinta sur roko, kun iaj karakterizaj domoj adaptitaj sufie bone al la tere no kreante tiel mirindan panoramon por kiu ajn in vizitanta; la Malsupra Qeparo kiu ampleksas la longan kaj laran plaon kun raraj belecoj. Tie i estas starigitaj domoj modernaj samkiel hoteloj je nuntempaj standardoj. En Qeparo oni ekspluatas sukcese turismon.

4.3. Saranda 4.3.1. La urbo de Saranda Estas urbo sudokcidente de Albanio, erande de la Jonia maro. i menciitas ekde Pratempo en la I jarcento anta Kristo kiel marhavenon per la nomo Onhezmi. La malgranda loloko komencis ricevi civitanajn karakterizaojn irka la mezo de la I jarcento kaj atingis ian plej grandan disvolvion irka la II - III jarcentoj. En la IV jarcento la urbo detiriis enen de la kastelo je surfaco 5 km kaj cirkaiis per muroj dikaj je 2 m. Ene de la kastelo je formo duoncirkla kaj plifortigita per defendoturoj, oni estas trovintaj anka paleokristanan bazilikon ornamita per multkolora mozaikao. Poste, en la jaroj 1415 - 1516, Saranda menciitas kiel sidejo de episkopejo. Kvankam en Mezepoko i ne menciitas en la skribitaj fontoj, la cirkaiga muro el la bizanca epoko okcidente de la hodiaa urbo, la ruinaoj de paleokristana mezepoka monaejo je nomo Ajii Saranda (kvardek sanktuloj)starianta sur la deklivo de la monto super Saranda kaj konstruio de la kastelo de Lkuras en la XVI - XVII jarcentoj sudoriente de la urbo, atestas pri kontinueco de la praa Onhezmo. La nomo Saranda ekuzatis je la komencio de la XX jarcento. Hodia Saranda estas la tria marhaveno lagrandece en Albanio. La lokio de la stratoj kaj la domoj laskale konforme al la descendeco de la tereno, la promenejo eborde, la blua kaj pura maro elvolvas fabelan pejzaon. Tiu i antikva kaj moderna urbo samtempe estas unu el la plej prefereblaj turismaj destinacioj en la Jonia marbordo. Dum la turisma sezono i vizitatas de irka 60 000 - 70 000 turistoj. Granda parto de turistoj, alvenantaj el Grekio estas unutagaj turistoj.

4.3.2. La marbordo de Saranda Borsh Estas vilao nordokcidente de la distrikto de Saranda. i etendias sur la centra parto de la Jonia marbordo. i irkaatas de nordo, oriento kaj sudo de montetoj kaj montoj atingantaj is 1500 m da alteco super la marnivelo, donante al i la formon de giganta amfiteatro, kies planko estas la kampo de Borsh irka 150 km. La Jonia maro en Borsh enias internen de la tero kreante tiel la Golfon de Borsh. Lalonge de la golfo je longeco 3 km kaj lareco
122

varianta de 10 - 15 m is 20 - 25 m, etendias la plao de Borsh, la plej granda en la Jonia marbordo. La plao estas kreita danke al la inertaj alportaoj de la rivero de Borsh. Tiu i plao konsistas el tonetaro kaj en malmulte da sektoroj oni renkontas sablon kiu estas tre dika. En la bordo de Borsh trovias anka malgranda rokeca sektoro elime kun Qeparo. Rare oni renkontas en naturo lokojn kiel Borsh kie la maro, la kampo, la valo, la montetoj kaj la montoj estas lokitaj harmonie formante ekosistemon preska neripeteblan. Borsh kun siaj pejzaoj karakterizaj, milda mediteranea klimato, rokeca kaj toneca marbordo kaj vegetacio tre ria konsistigas turisman punkton kiom gravan tiom originalan. La antakondioj por la disvolvio de turismo en Borsh estas tre konvenaj. Aktuale i tie oni ekzercas sukcese la balnearan turismon kaj tiucele estas realigitaj vico de konstruaoj por akomodio de turistoj.

Lukova Estas vilao nordokcidente de la distrikto de Saranda erande de la Jonia maro. Apud Lukova, en la loko konata kiel Kolo de la Bazaro, konservias la spuroj de la malnova kastelo apartenanta al la II - III jarcentoj anta Kristo. Sur la senarbarigitaj montetoj disde la mediteraneaj arbustaoj estas starigitaj zonumoj plantitaj per olivarboj kaj agrumoj. La interplektio de la maro kun la montetoj kaj kun zonumoj kreas karakterizan pejzaon por tiu areo, kiu donacas veran rilaksigan senton.

Ksamilo i estas urbeto sude de Saranda en la duoninsulo samnoma. La marborda linio estas rompiinta, alta kaj rokeca. La naturo irka la urbo estas t ransformita tute dum la tempo de komunismo. Centoj da kvadrataj kilometroj da tero estis senarbarigitaj disde la mediteraneaj arbustaoj kaj, malferminte la zonumojn, oni plantis agrumojn kaj olivarbojn. Kontra la urbeton trovias 4 malgrandaj rokecaj insuloj je surfavo 8. 9 km. La bordoj de la insuloj estas krutiintaj kaj vestitaj per densa makio. En tiuj insuloj kreskias sovaaj bestoj. La plej granda insulo havas surfacon je 5 km kaj trovias 60 m for de la bordo, la alia insulo trovias 500 m for de la bordo kaj havas surfacon 1. 3 km. Du aliaj insuloj ampleksas surfacon respektive 1. 1 km kaj 0. 8 km. Ksamilo kun la montetoj vestitaj per agrumoj kaj olivarboj, kun marbordo kaj ties insuloj kreas unu el la perloj de la Jonia marbordo kie iu volas ripozi.

5. 5.1.

Turisma bazo Hoteloj kaj moteloj

ar la areo Vlor - Sarand estas konsiderata kiel unu el la plej belaj turismaj areoj de la tuta albana marbordo, grandan gravecon oni dediis al la akomodiga infrastrukturo por turistoj. Tiucele estas starigitaj vico de hoteloj kaj moteloj ofertante al la turisto variecon de servoj el kiuj li povas elekti plej tauan por si mem. Tiu infrastrukturo ofertas irka 4000 litoj n,

123

nombro iam pliianta. La prezoj de la ambroj por unu tranokto varias de 20 - 50 eroj, depende de la hotelo kaj ofertataj servoj de i. Restoracioj La areo Vlor - Sarand konatias kiel unu el la areoj je granda turisma potencialo, tial aparta graveco estas dediita anka al la mano - servo. La plimulto de la hoteloj agantaj en tiu areo krom la akomodion, ofertas al siaj klientoj anka la mano - servon per la restoracio de la hotelo mem. Krom ilin, granda nombro de restoracioj aliaj estas ofertata en la tuta areo, kiel en la urbo, je proksimeco de turismejoj a lalonge de la efaj atovojaj aksoj, iliajn servojn ne nur por la turistoj sed anka por la loantoj de la areo. En tiuj restoracioj oni rimarkeblas la dominantecon de la albana kuirejo kun siaj tradiciaj pladoj, sed sendube ne mankas anka la fremda kuirejo, kiel tiu itala, greka, osmana ka estante tiel pli apude al la demandoj de kliento kaj ofertante al li multvariecon de elektebloj. La restoracioj servas al siaj klientoj pladojn el plej diversaj komencante de diversaj specoj de viando, kiel tiu de bovidao, afidao, porkao, maraj produktaoj ks (diversaj specoj de la fioj, omaroj, ostroj, polpoj a lagfioj, riverfioj), divesspecajn saladojn samkiel tradiciajn dolaojn, lokajn kaj fremdajn. Same la restoracioj ofertas anka servon per kafeterioj kie la kliento povas elekti inter la freigaj trinkaoj, apetitiloj kaj alkoholaoj plej diver saj. La plej karakteriza alkohola trinkao loka estas rakio (brando). Krom la restoraciojn estas granda nombro de fast - food - oj (Rapid mano)ofertantaj rapidan, kvalitan kaj pli malkaran servon ol la restoracioj. Samkiel la akomodiaj strukturoj, tiel anka tiuj manigaj estas en ia evoluio de ilia oferto konforme al la nuntempaj postuloj kaj tiuj de turistoj plialtigante notinde la kvaliton de tiaj servoj.

5.2.

Komunikado

La urboj de tiu areo interligias per vojreto kiu de tago al tago anias kaj plibonias konsiderite kiel grava elemento de la infrastrukturo rekte influanta en la disvolvio de la turismo. La vojtransporto ebligas la konjektion de la areo kun la tuta Albanio, samkiel de la urboj, vilaoj kaj turismejoj de la areo unu kun la alia. La interurba transporto estias per busoj kaj busetoj, je direkto al la efaj urboj de Albanio, kiel Tirana, Durrs, Fier, Berat, Gjirokastr ka. Tre bela vojo ligas lalonge de la marbordo la urbon de Vlora kun tiu de Saranda trapasante la Kolon de Llogara kaj la interajn urbojn Dhrmi, Himar, Qeparo, Borsh. Por pli rapida kaj pli konforta servo oni povas peti la servojn de taksioj. En tiu areo, pro mem la geografia etendio estas tre grava anka la mara transporto. La marhaveno de Vlora, noda punkto en la tuta mediteranea baseno, samtiel la marhaveno de Saranda kaj aliaj pli malgrandaj marhavenoj, kiel tiu de Himara ekspluatias aparte por venigo de la fremdaj turistoj en tiun areon. Tia speco de transporto estias de kelkaj agentejoj kaj vojalinioj kiel tiuj Vlor - Bari (iutage), Vlor - Brindisi (iutage), Korfuz Himar (trifoje semajne dum la turisma sezono kaj dufoje semajne dum la cetera parto de la jaro), Korfuz - Sarand (iutage).

124

Sube estas prezentitaj kelkaj donitaoj rilate al komunikad - eblecoj: Distancoj Vlor - Tiran Vlor - Durrs Vlor - Gjirokastr Vlor - Fier Vlor - Himar Vlor - Sarand Vlor - Malvarma Akvo Vlor - Zvernec Vlor - Orikum Vlor - Selenic Sarand - Butrint Butrint - Xarr Jal - Vuno 2 km 35 km 15 km 8 km 147km 118 km 152 km 34 km 74 km 133 km 6 km 12 km 19 km

6.

La strategio de la disvolvio de la turismo

Se ni mencius la vorton turismo senvole, nia menso irus suden de la lando, uste al la areo Vlor - Sarand. Tio estas la plej natura ar la geografia pozicio, vasta elirejo al la maro, multvarieco de la pejzao, klimato, historia kaj kultura heredao ja igas tiun areon konsiderata ne malprave kiel areon je alta turisma potencialo. Kun tiu unuaranga ofer tao turismo en tiu areo povas transformii en potencan industrion kaj sekve de tio, anka en efan fonton de enspezoj. Tiucele anka la Registaro de Respubliko de Albanio estas konsciiinta, tial i estas kompilinta jam Strategion por Disvolvio de Turismo, sur kies bazo en Albanio aplikios amba specoj de turismo, la amasa turismo kaj la eliteca turismo. La unua aplikios efe sur la Adriatika marbordo ar tie la plaoj havas pli grandan akcepteblan kapaciton, dum la dua sur la Jonia marbordo farante ke la turisma ofertao de Albanio estu kompleta kaj tuu kiel la mezajn tavolojn, tiel tiujn altajn. Tio estas tre grava se ni prikonsideras la geografian pozicion de Albanio kaj tiun de kelkaj landoj de Balkanio, kiel Kosovon a Makedonion kiuj ne havas eliron al la maro. Tiuj du landoj estas anka la efa merkato de la albana turisma oferto por la proksima futuro kaj sukceso en tiu merkato kondicios anka ties etendion pli vaste en la aliajn landojn de Eropo, transformante Albanion en turisman konatan kaj avideman destinacion.

125

La promovio kiu okazas ekde du jaroj por la turisma oferto de Albanio en Kosovo kaj Makedonio estas donante siajn fruktojn ar dum la turisma sezo no oni rimarkeblas alvenegon de turistoj el tiuj i landoj, aparte de Kosovo. La Strategio de la Disvolvio de Turismo kompilita de Ministrejo pri Regulio de Teritorio kaj Turismo favorigas pli multe la areon Vlor - Sarand, ar kiel sciite i havas marbordan linion el 244 km kiu akvias kiel de Adriatika maro, tiel de Jonia maro. En tiu areo oni povas apliki kiel la amasan turismon tiel la elitecan turismon. Areo tre taga por ekzercado de la amasa turismo ekz. estas la malnova plao kaj la nova plao en la urbo de Vlora je surfaco 80 km kaj akceptebla kapacito irka 30 000 ripozuloj tage; la aliaj plaoj estas proklamitaj areoj de eliteca turismo kiu antavidas pli kvalitan servon, limigitan nombron de turistoj kaj pli altajn prezojn. Sed por ke tiuj areoj konservu la turisman ofertaon dum jaroj estas necese ekologia politiko saa kaj nuntempa kiu respektu la medion kaj naturan ekvilibron de la areo ne domaante la multajn ekzistantajn ekosistemojn. Aparta zorgo estas dediita al la savio de la marborda linio pro betonio, fenomeno aperinta lastajn jarojn. La naturo ebligis ke en tiu areo la monto kaj la maro kunekzistu unu apud la alia, tial la montara turismo ampleksanta en si mem la ekskursojn, tendarojn, esplorion de la grotoj (kies nombro estas konsiderebla en tiu areo), ekstremajn sportojn, alpinismon, povu disvolviu. Konata estas jam Llogara en la eropaj gvidlibroj kiel loko kie oni povas apliki la ekstremajn sportojn, kiel surterio per parauto, a la flugoj per deltaplanoj. La asocio d e la Albana Aeronatiko ekde jaroj aranas en Llogara konkursojn en tiuj disciplinoj kun partoprenantoj ne nur el Albanio sed anka el multaj landoj de Eropo. Oni devas doni gravecon anka al la subakva turismo ar multaj ekvolus admiri la rian subakvan mondon, la grotojn a la antikvajn urbojn subakvigitaj pro la maro. La areo Vlor - Sarand krom la naturajn rarajn belecojn, ravigajn pejzaojn, virgajn plaojn ofertas anka rian kulturan kaj historian heredaon. La arkeologiaj fosadoj, muzeoj, objektoj de kulto kun ilia arkitekturo, la kasteloj estas ja plej bonaj indikoj por la potencialoj de la areo surkampe de la kultura turismo. Krom ripozi la turisto havas la eblecon anka sekvi la kulturajn aktivecojn. Vizitoj en la arkeologiaj centroj, konatio kun miljara historo de la areo igus pli plaaj por ili la feritagojn. Lastajn jarojn estas transformita en tradicion la organizio de la kulturaj aktivecoj en historiaj centroj. Tia estis anka la Internacia festivalo de teatro kiu okazas en la antikva urbo de Butrinto, uste en la scenejo de la antikva amfiteatro. iujare teatraj trupoj el Albanio, Kosovo, Makedonio, Serbio, Kipro, Holando, Hispanio ka. surscenigas kaj interpretigas tragediojn de Homero, Euripido kaj de multaj antikvaj tragediistoj. Estas fariinta tradicio jam anka la recita koncerto de la lirika albana kantistino Inva Mula, konata en la mondaj scenejoj, okazanta en la unuaj monatoj de la somero en la antikva teatro de Butrinto. Gravaj spektakloj, kiel Junulino Albanio"latradicie okazas en historiaj centroj. Tiel Junulino Albanio 2001"okazis en Butrinto, Junulino Albanio 2003"en la kastelo de Lkuras etendianta super la urbo de Saranda. iuj i tiuj aktivecoj igas ke la areo estu ne nur destiancion de turismo balneara sed anka unu el la centroj de la kultura turismo.
126

Tia strategio de la disvolvio de turismo, kiu kombinus la balnearan turismon kun tiuj montara kaj kultura estus la sola strategio kiu devas aplikati en tiu areo ar i kaj nur i igus la areon Vlor - Sarand destinacion plej prefereblan ne nur por la lokaj turistoj sed anka por la fremduloj.

7.

Konkludoj

La areo Vlor - Sarand havas tre favoreblan geografian pozicion influanta rekte en la disvolvion de turismo. Pro fakto ke i akvias de amba maroj, Adriatika kaj Jonia maroj, kiuj portas ne nur la efan turisman potencialon de la areo, sed influas anka en la formio de ia klimato. Tipa mediteranea klimato de la areo igas ke la turisma sezono daru de majo is septembro. La reliefo de la areo estas efe monteta - montara kaj la interplektio de i kun la maro pliigas la eblecojn de la areo surkampe de turismo, ar la balneara turismo povas kombinii kun tiuj montara kaj aventurema. La geologia konsisto de la areo estigas enerale bonajn kondiojn por la konstruado, ne malhelpante tiel la plibonion kaj disvolvion de la necesa infrastrukturo por la turismo. La areo Vlor - Sarand estas kreinta siajn ekologiajn ekvilibrojn kaj vicon de ekosistemoj, tial anka la herba kaj besta mondoj estas tre riaj. Se tiuj ekvilibroj difektius a detruius, mem la areo degradius kaj la turismo, de enspeziga fonto transformius al det ruiga fonto. Tial estas necese ke iu interveno en tiu areo estu bone pristudita kaj adaptita al la eblecoj de mem la areo por ke la establitaj ekvilibroj de mem la naturo ne tuiu. Tio alportus stabilecon de la turisma ofertao dum jaroj. Sendube la areo Vlor - Sarand havas grandajn historiajn kaj kulturajn valorojn hereditaj dum jarcentoj. Ties atestao estas la antikvaj urboj, la arkeologiaj donitaoj, objektoj de kulto, kasteloj, monumentoj, muzeoj, historiaj lokoj, kiuj estas disvastigitaj en la tuta areo. Ili estas estimitaj kie Heredaon de la Monda Kulturo (tia estas ja Butrinto). Zorgema ekspluatio konservus ilin de detruio kaj promovigus la kulturan turismon donante al la areo la eblecon por surmerkatigi la kompleksan kaj multflankan turisman ofertaon. La turisma bazo (hoteloj, moteloj, restoracioj, infrastrukturo de komunikado), havas antaecan rolon en la disvolvio de turismo. Iliaj servoj estas je bona kvalito kaj sukcesis plenumi la demandojn de turistoj, sed malgra tio estas necese estigi pliajn pliboniadojn. Sendube la nombro de la turistoj iam pliianta postulas pli grandan flekseblecon kaj kontinuan plibonion por ke i estu pli proksime al la iliaj demandoj. iuj i tiuj karakterizaoj prikonsiderias de la strategio de disvolvio de turismo kompilita de Registaro de Respubliko de Albanio. Oni priatentis ke preter la bumo (furoro)de la konstruaoj kaj ties etendio, per vico de leoj kaj decidoj, oni ebligu la konservion de la naturo kaj ties ekosistemoj samkiel la riparion de la domaoj kazitaj de la nekontrolitaj intervenoj je la komencioj de 90 jaroj en tiu areo. La harmoniio de la natura beleco kaj

127

zorgema disvolvio estigita de la homa mano, certigos ke anka tiu areo enregistrios en la listo de landoj plej atataj de la mediteranea turismo.

128

Erion Lato Bakalaro de AIS RESUMO

La kulturaj monumentoj en Albanio

La temo estas pritraktita tiamaniere ke i donas klarvidan panoramon de la valoroj de la materia kulturo uanta tiu i lando ekde la pasinteco. Apartan gravecon okupas en i la kulturaj monumentoj. En la enkonduko oni parolas kurte pri la kultura, artisma, arkitektura kaj historia heredaoj konservitaj, pri la estimaoj kaj studoj faritaj, ilian gravecon por lumigo de la historio, pri konservado de la muzeaj objektoj, la domaoj trafintaj ilin dum la jarcentoj. Malgra tiujn damaojn, la fonduso de la riaoj de la materia kulturo estas ne anstataigebla. La monumentoj de la nemovigebla materia kulturo nombras pli ol 500, el kiuj 80 estas konstruaoj je defenda karaktero, 200 objektoj de kulto (preejoj, monaejoj, moskeoj, teqe - oj (bektaiaj preejoj), kaj tyrbe - oj (islamaj sanktejoj), 30 arkeologiaj monumentoj (kiel antikvaj urboj, logrotoj, kc)kaj irka 120 inenieraj konstruaoj. iuj tiuj objektoj parolas kaj atestas pri la rezisteco, heroeco kaj kreativeco de la popolo. En i tiu laborao okulfrapas anka la restara laboro en la monumentoj de la kulturo dum la diversaj epokoj pli postaj. La studado de tiuj monumentoj montras la kulturan nivelon de la koncerna epoko, la strebojn por konservi la lingvon, la morojn, liberecon, samtiel evidentigas la teknikon de la konstruado de la muregoj. Por lumigi la monumentojn de la kulturo en Albanio kaj por doni pli allogan vizion oni estas konstruinta tri itinerojn komenciantaj de la efurbo - Tirana. En la unua itinero komenciinta de Tirana al Elbasan, Librazhd, Pogradec, Kor oni evidentigas klare la objektojn kiuj estas karakterizaj en Tiran, kie aparte atentigas la moskeo de Et - hem bej, la moskeo de Preza, de Grean kaj la kastelo de Bedin kaj tiu de Vokshit, kiel objektojn de la Pratempo. Aparta loko estas dediita al la objektoj de kulto kaj precipe al la konstruado de la antikvaj pontoj kaj vojoj kiel Egnatia. Samtiel, en i estas priskribita mallonge la urboj, por kiuj oni respegulas la fascinajn punktojn kaj LA efajn karakterizaojn, la tempon de LA formio, la transformiojn kaj la loantaron. En la dua itinero de Tirana al Kruja, Lezh kaj Shkodr, apartan gravecon havas la kastelo de Kruja kaj tiu de Rozafa en Shkodr. La memorigilo de Sknderbej en Lezha estas alia objekto altiranta la atenton por atingi is la Ponto de Kiri, aparta en sia speco, rilate la konstruaon el tonoj kaj plenaj lumspacoj. En la tria itinero de Tirana al la sudo, Durrs, Fier, Berat, Tepelen, Gjirokastr is Saranda, oni parolas pri la antikvaj urboj de Berat, Apolonia, Butrinti kaj Gjirokastr. La defendaj objektoj en tiuj urboj estas apartaj en sia speco kaj la konstruaoj sin distingas tre bone la la epokoj kaj klarvida evoluo en la konstrutekniko. Menciindas la kastelo de Durrs,
129

Berat, Tepelen kaj Gjirokastr. Samtiel la objektoj de la kulto estas raraj kaj tre signifoplenaj. Raraj en sia speco estas anka la monaejo de Ardenica, Odeono de Apolonio kaj amfiteatro de Butrinti. La karakterizaj konstruaoj de Berat kaj Gjirokastr meritas apartan atenton, ne forgesante la Ponton de Gorica, la fortifikitan korton de la kastelo de Berat, la kvartalon Goric, la preejon de Labova de Kruco en Gjirokastr. La akvaj riaoj Albanio posedas grandajn akvajn riaojn. La indikoj de tiu rieco estas multnombraj, sekve de la oportunaj fiziko - geografiaj kondioj de la lando kie ekzistas densa reto de la riveroj kaj torentoj. Albanio estas ria anka je subteraj akvoj. Sur la montaraj regionoj dominantas la karstaj akvoj kaj tiuj de la fendaoj. En multaj lokoj estas anka mineralaj kaj termomineralaj akvoj. La efaj riveroj en Albanio jenas: Drin, Buna, Mat, Shkumbin, Seman, Osum, Devoll, Vjosa, Bistrica. Albanio same havas 274 naturajn lagojn kiuj estas diversaj je vidpunkto de la surfaco kaj la deveno. La entuta surfaco de la akvaro de la lagoj de Albanio atingas 461 km. Koncerne la hipsometrion (alteco super la marnivelo)ili etendias de la lago de Butrint kiu situas e la marnivelo is la glaera malgranda lago sur la monto de Gramoz je alteco 2360 m super la marnivelo. La lagoj havas grandajn turismecajn valorojn por nia lando pro iliaj pejzaoj, bordoj je diversa karaktero kaj arkitekturaj valoroj de la vilaoj irka ili. La efaj lagoj de Albanio, je grandaj turismecaj valoroj estas kiel jene: Lago de Shkodr, etendianta e la rando de la monto Tarabosh, apud du pitoreskaj vilaoj Shiroka kaj Zogaj. Lago de Ohrid, etendianta en la regiono de la intermontaj kampoj kaj kampoj de la sudorienta Albanio. Sudokcidente de la laga bordo kuas la urbo de Pogradec, kiu posedas grandajn eblecojn por la disvolvio de la blua turismo (laga turisma). Lagoj de Lura, kiuj estas entute sep kaj estas raraj enlande pro ilia natura beleco kaj je multaj valoroj je turismeca vidpunkto. Alia influanta faktoro en la disvolvio de la turismo apud tiuj areoj estas anka la klimatecaj kondioj samkiel la riaj herba kaj besta mondoj. Krom la rarajn naturajn belecojn estas nature ke la turismo en tiuj areoj postulas anka konstruprojektojn por la infrastrukturo, kiuj plimultiis lastan jardekon, sed tamen estas for de tio plenumenda sur tiu kampo
130

131

Ervin anga

La ekleziaj kredoj en Albanio

Enhavo 1. 2. 3. 4. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 6. 6. 7.1. 7.2. 7.2.1. 7.2.2. 7.2.3. 7.2.4. 7.2.5. 7.2.6. 8. 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5. 8.6. 8.7. 8.8. 8.9. 8.10. 8.11. 8.12. 9. 9.1. 9.2. 10. La geografia pozicio de Albanio Kurta historio de la albana popolo Paganaj kredoj e antaenintoj de albanoj - iliroj kaj pelazgoj Kristanismo sur la iliro - albanaj teritorioj Kristanismo dum la romia kaj bizanca imperioj Albanoj inter Oriento kaj Okcidento Kristanoj unitaj dum la tempo de Sknderbej Albana kristanismo kaj la pentroarto La osmana okupio kaj la islamio de albanoj Formoj de la islamio de albanoj Muslimoj kaj la ties sektoj en Albanio Konsekvencoj de la disavastio de islamismo en Albanio Bektaiismo kaj la Albana Nacia Renesanco La religia solidareco e albanoj La religiaj kredoj e albanoj post la proklamio de la sendependeco de Albanio Periodo 1912 - 1944 Periodo 1944 - 1990 en Albanio kaj en la albanaj teritorioj ekster Albanio Periodo de la ateista tato 1967 - 1990 Periodo post 1990 en Albanio kaj ekster i Inundo"fare de aliaj eklezioj en la albanan teron. Albanio, u islama insulo"en la kristana maro? La religiaj alternativoj en Albanio Politiko de la tato al la ekleziaj institucioj Objektoj de kulto en Albanio Tirana Durrsi Kruja Lezha Shkodra Fier Vlora Saranda Gjirokastra Berat Elbasan Kora Kiel oni povas eniri Albanion? La landlimaj enirpunktoj Akomodado kaj transporto Resumo

132

Bibliografio 1. Edwin Jacques, Shqiptaret, historia e popullit shqiptar nga lashtesia deri ne ditet e sotme, (Historio de la albana popolo ekde Pratempo is hodiaaj tagoj)Tiran 2003 2 Robert dAngely, Enigma, (La Enigmo)Tirane 1998. 1. Aristidh P. Kola, Arvanitasit dhe prejardhja e grekeve, (Arvanitoj kaj la deveno de grekoj)Tirane 2003 2. Historia e Popullit shqiptar, tekst mesimor, (Historio de la albana popolo, lernolibro), Peje 2000 3. Shqiptaret dhe eshtja fetare, Studime Orientale nr 1 (Albanoj kaj la religia afero, orientaj studoj nr 1)2001 f 119 - 124 4. Diversitetet fetare dhe uniteti kombetar te shqiptaret, Studime historike nr 1 - 2 ((La religiaj diversecoj kaj la nacia unueco e albanoj, historiaj studoj nr 1 - 2)2001, f 25 - 41 5. fe kane shqiptaret, (Kian religion sekvas albanoj?)Ballkan nr 12, 3 tetor 2001, f 14 - 15 6. Feja dhe shqiptaret, (Religio kaj albanoj)Shekulli, 21 tetor 2001, f 14 - 16 7. Shqiptaret myslimane te Ballkanit, (Albanaj muslimoj de Balkanio)55, 24 - 25 mars 1999, f 13 8. Aspekte te qendrimit te klerit katolik shqiptar, (Aspektoj de la sinteno de la katolika eklezio albana)Phoenix, nr 13 - 14 1999 f 406 - 427 9. Pse feja nuk i fut ne sherr shqiptaret, (Kial la religio ne kvereligas albanojn?)Gazeta Shqiptare, 21 tetor 1998, f 12 - 13 10. Islamizimi te shqiptaret, (La islamio de albanoj)Kultura Popullore, 1995, nr 1 - 2 f 159 172 11. Shtjefen Gjeovi, Besimet te pellazget, me te cilat deshmohet vjetersia e kombit shqiptar, (La religiaj kredoj e pelazgoj, per kiuj oni atestas la pratempecon de la alban a nacio) (liber - libro) 12. Feja, kultura dhe tradita islame te shqiptaret, (Religio, kulturo kaj la islama tradicio e albanoj)Prishtine, 1995, simpozium 13. Roberto Maroco dela Roco, Kombesia dhe feja ne Shqiperi 1920 - 1944, (Nacieco kaj religio en Albanio 1920 - 1944)Tirane 1994 14. Hasan Kaleshi, Kontributi i shqiptarve n diturin islame, (La kontribuo de albanoj en la islama scio)1992

133

134

LA RELIGIAJ KREDOJ EN ALBANIO 1. Geografia pozicio kaj la naturaj kondioj de Albanio

Albanio trovias en la sudoriento de Eropo, sur la okcidenta parto de la Balkana Duoninsulo. El 1094 km da iaj tataj limoj, 657 km estas surteraj kun Grekio, Makedonio, Kosovo kaj Montenegro, dum la aliaj maraj limoj (respektive kun Adriatika kaj Jonia maroj)dividas in disde la Apenina Duoninsulo. La supra pozicio estas tre grava kiel komunikad - nodo inter la landoj de Mediteraneo kaj Orienta Eropo kaj malgranda Azio. La averaa alteco de la reliefo estas duobla de tiu de la kontinento dum la klimato varias. Forirante de la marbordo, kie i estas subtropika, farias kontinenteca en la orientaj kaj nordaj zonoj. Albanio posedas fanon kaj flaron relative rian kompare al la aliaj landoj de Balkanio. iaj mineralaj riaoj estas same konsiderindaj, aparte la kupro kaj kromio. La akvaj resursoj certigas 95 % de la elektra energio enlande. 2. Kurta historio de albanoj

Albanoj kune kun grekoj estas la plej malnova popolo de Duoninsulo kaj probable de la kontinento. Iliaj antaenintoj, pelazgoj kaj iliroj estis atingintaj civiliz acion relative altan kaj dominantis Adriatikon, Okcidentan Balkanion kaj pli vaste. La militoj iliro - romiaj je la II jarcento anta Kristo, finiis per la subio de iliroj al la Romia Imperio. Pli poste Ilirio trafiis de la atakoj de barbaraj gentoj inkluzive slavojn, sekvitaj de atakoj kaj okupado fare de osmanoj. Tiel dum 2000 jaroj albanoj suferis sub fremdan jugon por sendependii en la fondota tato je la jaro 1912. Samtempe, pli ol duono de la etnaj teroj kaj albana popolo restis sub la regadon de la tatoj de la najbaraj landoj slava kaj greka. Post grandaj politikaj perturboj en la jaro 1928 fondiis la Albana Relando dum en la jaro 1946 proklamiis la Popola Respubliko. La komunisma reimo estis unu el la plej kruelaj en Oriento, sed anka i falis en la jaro 1990. Hodia Albanio estas parlamenteca respubliko je plurisma politika reimo.

135

3.

Paganaj kredoj kaj la religia vortaro de la Albana

El la unuaj sin okupintaj per tiu afero estas la lingvistoj G. Majer, N. Jokl, H. Pedersen, K. Trajmer, H. Bariq, Miland, Budimir. Ekzistas opinio ke la vorto Zo (la sufiksigita formo de Zot)estas postformio de la vorto Sinjoro. Estas sciite ke e Italikaj popoloj kun kiuj la albana kulturo montras kelkaj koincidojn tre praajn, la vorto Perndi kaj Perndesh estas ligita malvaste kun la vorto Dit (latine Dies). ar la baza formo de la kreio de tiuj i nomoj estas 'dyeu' - ndrit kun la derivaoj Qiell, Zot, dum la nulaj skaloj de tiu bazo estas Div kaj Dyu - Zot, fat (Watkins). Aliflanke Avesta, la efdiino estas Ahura Mazda, dio de la scio. Unuvorte la efdiino de la albanoj estas Suno, Lumo, Scio, sufiksigita formo de la verbo 'Di' kaj samtempe de la nomo 'Dit'. Des pli tiu i vorto renkontias anka e Avesta kiel 'den/din', 'religio', 'kredo', 'eklezio'. Ke la vorto 'di' havas vastan sencan kampon tion jesigas anka la esprimaoj E di Zotin"je la senco mi konas, agnoskas, akceptas, kredas Dion. Sed krom Dion, samkiel la Latina (deus, dio kaj dea, diino)kaj la Greka (ho theos, dio kaj thea, diino)i elvolvis sian produktaon 'Diell', de kie sekviis anka la diminutiva 'Dil'. Kiel en la Latina anka en la Albana tiu radiko konservis la sencon de la vorto 'fat' (sorto), kiel oni vidas en la kompozitoj 'ditbardh', 'fatbardh' kaj 'ditzi', 'fatzi', 'fatlum', 'ditbardh', kiel tion montras la pluralo 'dit' de la vorto 'dit', tiu i nomo kiu ekde komenco kun la kunsonanta temo, kiel 'zot', 'mot', opinio esprimita kaj apogata de abej. Anka alia kreao de la Albana atestas ke la vorto 'perndi', 'Zot' konjektias kun la vorto 'drit', (lumo). Estas ja la vorto i lumi"kaj pluralo t lumt"kiu ne povas disii ne sence, nek fonologie de la indoeropa radiko. Rememoru la versojn Lum pr ty dhe pr t lumin Zot/ Qi jem kan e Zoti na ka dhan"(fal) (Feliiu mi kaj feliiu Dio/ ke mi ne estis kaj Dio estas doninta (pardoninta) La Delamarre la vorto 'perndi' devenas de la vorto 'perkis', sankta ligno, dio de la tempesto, kiu havas sian kognaton e la Lituana 'Perkunas' kaj malnova slava 'Perunu'. La la diversaj albanologoj la vorto 'erndi' ne povas traktati separate de la vorto 'perndoj'. ar la kreita verbo de tiu temo (perent)konserviis kie la senco prij, kaloj"(gvidas, pasas)e la vorto 'perndi', oni pensas ke tio estas postformio de tiu verbo je la senco tiu gvidanta. Kiel nomumitan adjektivon ni trovas in e la antroponimo 'Prend', 'Perend', samkiel anka e la tagnomo de 'vendredo = e premte. Politeismo e albanoj La religiaj festotagoj en Albanio, u tiuj de la kristanoj, u de la muslimoj, konservas spurojn de la politeista periodo mitologia. La katolikaj albanoj de la nordaj regionoj tagon de 'Buzmi' celebras uste en la Tago de Kristnasko, sed subtavoligante en tiun feston ankaa la kulton de la Fajro. Sankta Maria de muslimoj koincidas al la tago de feino - Diana e latinoj, je 23 - an de agusto. Bektaioj havas kulton de Patro Tomorr kiu similas al la kulto mitologia de la greka Olimpo. Kristana poeto, Andon Zako ajupi, titolis sian libron per la nomo de Patro Tomorr. Tio kaj aliaj faktoj montras ke albanoj havas kulton de la naturo, festas tagon de la monto a de la montaro, tenas anka hodia serpenton kaj kapron kiel totemon (protektantan diinon), havas kulton de la fajro, de tono, akvo, pano, vojo por la gasto, tero kaj ielo.
136

137

4.

Kristanismo e albanoj

Religio estas ludinta unurangan rolon por la transvivo de la albana nacio samskale kiel por la aliaj popoloj pratempaj kiel armenoj kaj hebreoj. Estis ja kristanismo tiu kiu donis pli fortan identecon al la albana popolo dumtempe de la barbaraj kaj osmanaj alvenegoj, transformiinte en sanktan landon dum la tempo de Sknderbej, ar tiu lasta estas protektinta Kristanismon en la tempo (XV jarcento)kiam Papo kaj Patriaro kvereliis inter si. Estis la islama religio kaj bektaiismo kiu diferencigis albanojn tiam kiam la slaviginta kaj heleniginta politiko de la najbaroj celis la asimiladon kaj profiton de la albanaj teritorioj. La morala komuna flamo por albana eklezio de iuj kredoj estis tio de apostoleca diligenteco pratempa interplektita per arda patriotisma sento. En Albanio kristanismo estas apostoleca, tio estas i estas enkondukita e Arbroj rekte per la buo de la apostuloj de Jezu Kristo kaj komenciis disvastii en Ilirion ekde la I jarcento post Kristo kiel mallean religion. Apostulo Palo irka la jaro 57 skribas: Tiel el Jeruzalemo kaj irkae, is al Ilirio mi estas servinta por revivigo de Kristo, klopodante evangelizi tie kie la nomo de Kristo estis nekonata. . En la jaro 58 la dokumentoj en Durrs estis 60 kristanaj familioj. En la jaro 70 ekdeoras sian laboron la episkopo Cezar en Durrs. En la jaro 98 Sankta Astin, estis kondamnita al morto, de la loka reganto Agrikoli, kiel malleulon. Unuaj kristanaj centroj krom Durrs, notatas Butrint, Onhejzmo, Jeriko, Vlora, Apolonio, Amantia, Bylis, Antipatrea, Skampis, Scodra, Albanopolis, Lyhnid ka. La ilira imperiestro Kostandino proklamis Kristanismon oficialan religion en la IV jarcento kaj konstruis multajn bazilikojn. Sankta Jeronimo, ilirdevena, tradukis Biblion en la latinan (La Vulgato)je mezo de IV jarcento. La plena konvertio al kristanismo en iliraj teroj finiis en la V - VI jarcentoj. La unua ekumena koncilio de Nikeo en la jaro 325 estis la unua formulinta la bazan principon de Kristanismo: mi kredas je Dio, iupotencan patron, kreinton de Universo kaj Tero kaj de iuj videblaj kaj nevideblaj objektoj. Sankta Niketa de Dardanio (Remesianes)estas la kreinto de la efpreo de kristanismo (efhimno)'Te Deum Laudamus' (Vin Dio ni ladas)daranta esti efpreon ankora hodia post 15 jarcentoj. Disvastio de kristanismo en Albanion Kristanismo ekis per la nasko de Jezu Kristo en la okupita Palestino far Romio. Li proklamis sin la Savanton kaj longe atendatan Mesion. Albanio estas difinita kiel unu el mediteraneaj landoj, kien la kristanismo penetris ekde la unuaj jarcentoj. i stariis en Albanio sur apostolecaj bazoj. La kristana evangelio enkondukiis unuafoje en Eropo de apostolo Palo en Filipe de Makedonio (jaro 41). Poste vojaante al Okcidento, tra la vojo Egnatia, li prediktis en Selaniko, la plej granda urbo tiutempe. Pli malfrue, tiu urbo fariis centro de kie kristanismo radiis en Atenon kaj Korinton, samkiel en la provincon de Iliriko. Estas interesa la fakto ke la vojaoj de Palo sekvis fidelece la vojon Egnatia, de Selaniko je direkto al Okcidento penetrante en la koron de Albanio irka 270 km kaj li starigis dumvoje la unuajn kristanajn komunumojn. Atoro de la VI jarcento, Kosmas, inkluzivas iliro - albanojn en la grupo de popoloj kiuj siatempe estis irkabrakintaj kristanismon. Durrs, Nikopojo estis la efaj centroj marbordaj, de kie la nova religio disvastiis poste en la profundon de la kvar provincoj iliraj: Prevalo, Dardanio, Nova Epiro kaj malnova Epiro. Ekde la unuaj jarcentoj de la nova erao, en
138

la urbaj centroj de tiuj regionoj menciatas la unuaj kristanaj komunumoj, samkiel starias la unuaj domoj de nova kulto. En Durrs, ekzemple, la romia historiisto Farlati, en la jaro 58 estis 60 familioj kristanaj, kiel tion ni menciis antae. Alia historiisto, Lavardini, skribante pri la praeco de la familio Dukagjini, en la montoj de nordo, mencias ke "en la interno de tiu regiono oni povas vidi monumentojn el mramoro, sur kiuj ankora (jaro 1576)oni legas la nomojn de multaj romiaj imperiestroj ka inter tiuj kelkaj esprimaoj a atestaoj, montrantaj klare ke la apostulo Palo estas prediktinta al la popolo La Leon de la Filo de Dio (jaro 45). Greka historiisto, Menalogu, mencias martiriion de Sankta Astin el Durrs (jaro 98 - 117 post Kristo)kaj Floriano kaj Lari el Ulpiana apud hodiaa Pritino. (jaroj 117 - 138 post Kristo). La elito de la iliraj gardistoj probable estas askultinte la apostulon Palo dum lia memdefendo brila kiam oni arestis lin en Jeruzalemo (jaro 49)kaj dum lia enprizoniado longa en preatoriumo"en ezareo. Kvankam la tradukoj prezentas Palon fermitan en la jugeja korto"de Herodo a en lia palaco, la greka teksto precizigas ke li teniis fermita en preatoriumo de Herodo. Poste, dum lia enprizonio en Romio, jaro 64, apostulo skribas ke liaj kristanaj fratoj eestis en la tuta palaco"sed la greka teksto denove precizigas en la tuta preatoriumo. En la letero de Palo adresita al lia asistanto, Titi, post liberio de unua enprizonio en Romio, li petas: venu al mi en Nikopojo (Suda Ilirio)ar tie mi pasigos la vintron". Tiaj domoj, bazilikoj kaj baptejoj (baptistero)de la IV - VI jarcentoj konservias ankora hodia parte en la distriktoj de Durrs, Shkodr, Lezh, Mat, Apolonio, Elbasan, Dibr, Ohrid, Tiran, Vlor, Gjirokastr, Sarand, Butrint kaj ankora pli sude La praecon de la albana kristanismo pruvas same vico da loknomoj kiuj referias al la unuaj martiroj de Oriento, kies kulto estis disvastigata en la IV - VI jarcentoj. Tiaj estas la toponimoj Shirgj (Sankta Gjergj), Shubak (Sankta Baku), Shendekla (Sankta Tekla), Shen Vlash renkontataj en Shkodr, Durrs, Himar, kaj is malsupre en amrio (Shn Vlash, Shn Tekla). Konjektitaj kun la kulto de la martiroj envorte samkiel kun la praa historio de kristanismo, estas tiaj toponimoj luitaj el la landoj de Oriento kiel Rozaf (loko en Sirio, kie estis entombigita Sankta Baku kaj Sankta Gjergj), Barbullush (Barbalista, loko eborde de Eufrat, kie estis murdita Sankta Baku), Sebaste, Jeriko. La grandaj persekvadoj kontra kristanojn registris anka en Albanio multajn martirojn, kies kulto konserviis dum la jarcentoj. Pli distingitaj inter tiuj martiroj estas Sankta Asti, episkopo de Durrs, Sankta Terini el Butrint, Sankta Donati, episkopo de Evrojo (Paramithi), Laro kaj Flaro el Dardanio ka. Samtempe, en la toponimio de la lokoj enkondukias kristanaj nomoj je tipo Shngjin, Shupa (Sankta Pal), Shmill (Sankta Mehill), Shn Koll a Shn Nik (Sankta Nikoll), Shmri (Sankta Marija), Shndell (Sankta Ilia), Shn Gjergj, Shtish - Shn Matish (Sankta Mateu), Shingjon, Shgjun (Sankta Gjon), Shn Ndreu ka. iuj i nomoj, kiuj en Balkanio en tia maso kaj tia disvasteco trovias nur en la albanaj teroj, konjektias kiel ajn kun la periodo anta la instalio de slavoj en VI - VII jarcentoj. Ilia disvastio kiom en la marbordaj lokoj tiom en la profundaj montaraj areoj for de la marbordo, estas plia donitao pruvanta ke tiuj spacoj restas esence ne tuitaj de la paganaj slavaj instalioj kaj ke post la slavaj alvenegoj de la VI - VII jarcentoj la atoktona loka loantaro, konserviis netuita en la plejparto de Suda Ilirio. Sendepende de la klopodoj por sufokigi la novan religion, kristanismo estis konfirmita en Albanio definitive. Post grandaj persekvadoj de la IV jarcento la historiaj fontoj parolas pri eklezia strukturo sufie solidigitan. i estis organizita surbaze de la administraj provincoj de la epoko de Diokleciano. En la centro de iu provinco troviis metropolitana preejo kaj tie sidejis la efepiskopo. Sub la juridikcion de tiu lasta troviis la episkopoj de la dependantaj
139

diocezoj (sufraganoj). Tiel, en kvar efaj ekleziaj centroj en la albanaj teroj estis efepiskopejoj de Shkodr (Prevalo), Justiniana Prima (Dardanio), Durrs (Nova Epiro), Nikopojo (Malnova Epiro). Kun la disvastio de kristanismo en la internajn regionojn, la nombro de la episkopejoj iam pli kreskis. Je vidpunkto de enerala eklezia organizio, la albana eklezio dependis de Papo de Romo, kiu ekzercis sian atoritatecon per la anstataanto en Selaniko. Dum la kunfrontiado de Romo kun Kostandinopojo (484 - 519)la albanaj episkopoj konfirmis sian fidelecon al Romo. (aparte la klerularo de la provincoj de Dardanio, Prevalo kaj Nova Epiro). La imperiestro Anastaso I deveninta el Durrs influis por plifortigi la rilatojn de la metropolitejo de Durrs kun Patriarejo de Kostandinopojo. Sed la alia imperiestro Justiniano, denove ilira, rekonis la juridikcion de Romo. Je konkludo de la alvenegoj de la popoloj en la VI - X jarcentoj vico da episkopejaj centroj ne plu menciatas (Onhezmo, Skampa, Amantia)kaj aperas aliaj (Cernik, Deja, Kruja, Himara, Devolli, Kolonja, Dibra). Dum la tempo de la bulgara regado la metropolitena sidejo de Nikopojo (Malnova Epiro)translokiis pli suden, en Naupakt, tiu de Dardanio de Shkup al Ohrid, dum tiu de Preval de Shkodr al Tivar. Sed la plej granda evento enkadre de la eklezia organizio de la albanaj teroj estis la decido de la jaro 732 de la bizanca imperiestro ikonoklasta Leoni III por senigi la albanajn episkopejojn je dependeco de Romo kaj transpasigi ilin sub la juridikcion de Patriaro de Kostandinopojo. 4.1. Kristanismo dum la bizanca periodo

(alternativa opinio de Aristidhe Kolja) En la periodo de la tiel nomata Bizanca Imperio, iliroj, sed anka grekoj trovias anta problemo, renkontata unuafoje. Ili kunfrontias la problemon de enkondukado de kristana religio per iuj rimedoj, el la plej facilaj is la plej barbaraj. ar amba tiuj popoloj havis kie l adorsistemon, certan ideologion, miljaran, kontraustariinta al la nova religio. La Granda Kostandino kiu entrudis tiun religion karakterizias kiel iliro severa kaj tolerema al la ceteraj religioj. Estas klare ke li ne kredis je iu religio, nek je kristanismo. En la lastaj momentoj de lia vivo, kiam li ne plu kontroladis siajn agojn, li baptis sin a pli bone, baptiis. Sed li posedis menson de la politikisto. Li estis imperiestro kune kun tri aliaj. Komence li devis kvitii kun la tria imperiestro, Maksento. Maksento havis antaecan pozicion. Li posedis Romon, havis grandajn fortojn kaj iuj faktoj montris ke li estius la sola estonta imperiestro. Sed Kostandino malkovris nekompareblan alianculon: kristanojn de la imperio. Li invitis ilin kunlukti kun li, sed la kristanoj nur militon ne faris. Des pli, ili ne volis sangoveri por la interesoj de du imperiestroj, kiuj ne adoris nur unu Dion, sed plurajn. Tiel estis malkovrita la imao de Kruco kun tiu i venkos. Mi diras, estas malkovrita, ar mi ne volas ofendi la eklezian kredon de multaj grekoj, sed mi kredas ke, se ili pripensias bone, Kostandino, se li estus vidinta envere la imaon, u li ne tuj fariis kristana? Sed li ne fariis iam tia, nur kiam li kuis en la morta lito fariis"tia. Sed li estis envere tolerema al la aliaj religioj. Kiel iliro - arbreon li konservis siajn religiajn sentojn kaj kiel bonan politikiston, la titolon de efepiskopo de kristanoj same la titolon de Pontefikso de adorado de Suno. Anta tio li translokigis la efurbon de imperio al Bizanco, ne nur dominanta sur la Orienton kaj Okcidenton, sed apudhavas anka la originojn de liaj alianculoj, kristanojn. Tie, post la morto de Kostandino, dominantis kristanoj kaj establis kristanismon per manieroj kiujn multaj bone ni jam scias. Mi volas diri ke multaj grekoj ne konas la kondiojn, sub kiuj oni entrudis la kristanan religion en Grekion kiu pereigis el la tersurfaco ion rememoranta la neripeteblan civilizon de la klasika praeco.
140

La fanatigitaj imperiestroj kaj la us kreitaj amasoj de monaoj estis decidemaj savigi"la spiriton de grekoj. Ili komencis faligi la altarojn kaj templojn, por ke oni ne povu okazigi la solenaojn de adorado, fare de grekoj. Daris poste la malhelpado por ke grekoj ne eniru al siaj temploj. Komenciis la persekvado de lernejoj kaj akademioj. Alvenis poste anka Granda Teodoso kaj komenciis la ekzekutoj pogrupe de iuj tiuj kiuj ne akceptis kristanismon. En la stadiono de Kavalla li mortigis 50 000 grekojn kaj romianojn. Li malpermesis la okazigon de Olimpiaj Ludoj kiu is tiam estiis pretekste ke ili plifortigis la praan religion. Li faligis la plej belajn templojn, efverkojn de la arto neripetebla praa helena. Tiuj i obskuruloj rompis la kapojn de la statuoj kaj etis ilin en la maron. Ankora hodia ni vidas tiujn i restaojn de arto unika, sen kapoj, sen manoj kaj sen piedoj, kiuj aspektas tiom belaj kaj tiom vivaj. Oni fandigis la blankajn mramorojn de la temploj kaj de la statuoj kaj transformis ilin en kalkon por konstrui preejojn kaj kirkojn a rompis ilin por ke ilin uzu kiel tonojn por la preejoj kaj kontraartismaj monaejoj. Ili faligis la templojn kaj sur la ties ruinaoj starigis la preejojn je manio venema. Atestaojn estas la kolonoj kaj basoreliefaj mramoroj en la malnovaj kristanaj preejoj en la tuta Grekio. En iu kristana preejo oni povas vidi pecojn de mramoro kaj rompitajn kolonojn. Vi vidos trupojn de la statuoj kiujn kristanaj orientuloj alvenintaj en Grekion por entrudi al la popolo la novan religion tiamaniere, faris el tiuj tonojn por konstrui siajn preejojn. Tio daris tri jarcentoj. Poste, kiam oni faris la grekan oficiala lingvo de Bizanco, restartis la intereso por la helena kulturo, ekestis anka grekaj imperiestroj. Neniu povas diri ke Kostandino celis ion tian. Kontrae li klopodis establi la spiriton de toleremo inter religioj kaj flankenlasi fanatismojn kaj religiajn interluktojn, cele ke lia tato ne trafiu de detranajoj je tia naturo. Tial kiam komenciis la unuaj herezioj de kristanoj, li malpermesis tion intervenante persone en iliaj aferoj. 4.2. Albanio inter Oriento kaj Okcidento

Trovianta inter du rivalaj gigantoj, Romo kaj Kostandinopojo, Iliriko fariis kverelpomo. ia vasaleco foje de unu flanko foje de la alia, kazis longan malamikecon in ter Kostandinopojo kaj Romo, kiel viktimon de iliaj sennombraj intrigoj. Parte kulpulo pro tio estis la sinfonia interrilatio kreita de Kostandino inter Eklezio kaj tato (li rekonis la atonomecon de Eklezio, akceptante ties definitivan atoritatecon en la afero de doktrinoj, dum tato devis protekti Eklezion kaj gardi uniformecon). Sed maltaga estis la nekonvena divido de Iliriko. Tiel la provincoj de Makedonio, Tesalio, Epiro, Helaso, Kreto, Prevalo (de Dalmatio suden is Epiro)konsistigis diocezon de Makedonio, kiu kune kun la nordorienta diocezo de Dakio, formis prefektejon de Iliriko. Nordokcidentaj provincoj inter Dalmatio kaj Danubo formis diocezon de Iliriko sub la prefektejon de Italio. Dum la diocezo orientbalkana de Trako, enmetiis sub la prefektejon de Oriento. La tiu ne prudenta organizeco, parto de la malnova romia Iliriko aliis al Romo, la cetero al Kostandinopojo, dum la regionoj inter ili restis prado de rab - bestioj. Des pli por pliprofundigi la malfelion, la sinfonia interrilatio de Kostandino inter Eklezio kaj tato difinis la eklezian organizitecon surbaze de politika organiziteco. Sekve, la politikaj balancioj respegulius anka en ekleziajn organojn. Kaj tiaj estius sufie de amba flankoj. La ekleziaj gvidantoj en la grandaj centroj uis eklezian atoritatecon sur la ekleziaj regionaj gvidantoj, same kiel la civilaj atoritatuloj sur tiuj regionaj. La episkopoj de Kostandinopojo, Romo, Antiokio, Jeruzalemo kaj Aleksandrio kvereliis inter si por supereco, same kiel iliaj politikaj homologoj. Dum la periodo de tumultoj, post Kostandino, Teodoso nomata Granda"fariis imperiestro de la prefektejo de Oriento. Pro geografiaj kaj strategiaj kialoj, amba diocezoj plej grandaj, de Makedonio kaj Dakio, konsistigintaj la prefektejon de Iliriko, aliis provizore al la posedaoj de la orienta imperio. Post la morto de Teodoso, la romia imperio dividiis
141

definitive inter du liaj filoj Honoro kaj Arkado, kiuj regis respektive en Okcidenta kaj Orienta Imperioj. La eklezia stato en la albanaj teroj Alie ol la aliaj popoloj najbaraj balkanaj, albanoj ne havis solan nacian eklezion. La albana teritorio troviis sur la limlinio inter du universalaj eklezioj de la tempo, tiu katolika kun sidejo en Vatikano kaj tiu ortodoksa kun sidejo en Kostandinopojo. Tiu linio, estis proksimume la linio Durrs - Elbasan - Dibr - Shkup. Amba universalaj eklezioj troviis en eterna rivaleco. Aparte embarase troviis katolikoj ar Papo de Romo helpis la batalantojn kontra Osmanan Imperion. La episkopejo de Tivar estis la efcentro de la albana katolika kristanismo (Tivar, Shkodr, Lezh, Sape a Zadrim, Pult, Prizeren Shkup). Sude estis episkopejo de Durrs (Durrs - Kruj - Arberi - Elbasan - Tirane), Lis (Mat), Bende (Shngjergj), Kunavi (la areo Durrs, Tiran, Peqin, Kavaj). La katolika eklezio entreprenis certajn agojn por malhelpi la malfortion de sia influo en la albanan loantaron, reviglante la agadon de siaj misiistoj, refondante la franceskanajn misiojn, klopodante inkluzivi ene de la radio de ia agado anka regionojn je ortodoksa loantaro (kiel okazis kun regiono de Himara, kiu plurfoje demandis submetii al la juridikcio de Romo). Tiu unita movado trovis terenon plie e arbereoj de Italio, formintaj plej grandan mason de ortodoksaj kredantoj je deveno el Suda Albanio kaj Meza Albanio, samkiel el la arbroraj instalioj de Grekio, inkluziviintaj sub la spiritan gvidantecon de Unita Eklezio, aparta strukturo de la Romia Katolika Eklezio. La osmanaj okupantoj detruis vicon de preejoj a transformis ilin en moskeojn. Tian sorton havis anka la katedralo de Sankta Nikola, entombig - loko de Sknderbej en Lezh, episkopejo de Sankta Georgo en Tivar, ia sidejo en Tivar, preejo de Sankta Marija de Neo en Lezh, preejo de Sinjorino Altigita en ielon en Prizereno (kune kun i forbruliis anka multaj malnovaj libroj, samkiel tre valora ikono). Multaj libroj forbruliis anka en la preejo de Kruja. Pro antiosmanaj ribelioj, por eskapi raprezaliojn multaj katolikaj ekleziuloj forkuris. Frang Bardhi estis stariginta la taskon de stario de eklezia kolegio por pretigi lokajn prelatojn. Sed en la XVII jarcento la esperoj por revivigi la katolikismon sin apogis de interkonsentoj kiujn Francio kaj Astrio subskribis kun osmanoj por ke ili estu protektantoj de la katolika eklezio en Albanio. La rajton de Kultus - Protektorat"Astrio ekspluatus aparte dum la XIX jarcento kiam komenciis la pliakrio de interrilatoj osmanaj - rusaj. Alie de katolika eklezio, la agado de ortodoksa eklezio en albanaj regionoj disvolvadis en pli favoraj kondioj. La Ekumena Patriarejo de Kostandinopojo certigis bonajn interrilatiojn kun osmanaj regantoj kaj konservis statuson iel pli privilegia ene de la strukturoj de tiu imperio. Sultano Mehmet estis proklaminta sin protektanton de la Ortodoksa Eklezio kaj nomumis la novan kapon de la Ekumena Patriarejo, episkopon Genadios (tiel nomata Skolaris), distingitan ekleziulon kaj kontrastaranton de la unuio de Orienta Eklezio kun tiu Okcidenta. La sultana dekreto per la nomumo de nova ekumena patriaro garantis al tiu lasta kaj al tuta ortodoksa eklezia hierario sub ties dependeco, ka konservon de privilegioj kiujn ili uis en Bizanca Imperio. Al Patriarejo kaj la ties dependantaj strukturoj oni agnoskis la rajton de plena administrado de la spirita kaj eklezia vivo de la ortodoksaj kreduloj. Des pli, Patriarejo de Istanbulo akirantis vastan civilan tatpotencon. i posedis sufie multajn kompetentecojn por pritrakti kaj pridecidi por la aferoj naskiantaj inter ortodoksaj civitanoj de la imperio. La ortodoksa eklezia juejo povis decidi pri monpunoj, povis enprizonigi kulpulojn, e doni la kapitalan kondamnon. Pro tio al la Patriarejo estis rezervita anka

142

aparta prizono. La ekleziaj lokaj kaj centraj juejoj havis same eksluzivajn atribuojn por priesplori kaj decidi pri aferoj konjektitaj al la familia rajto (geedzioj, divorcioj, ktp). Alia aspekto estis anka la fiskaj privilegioj. La tatpotenco agnoskis la rajton al la ekleziaj autoritatuloj ekposedi riaojn, kolekti impostojn de la kreduloj. En Balkanio ekzistis anka du potencaj ekleziaj organizaoj, tiu de Ohrid kaj tiu de Peja. Tiel la albana loantaro estis disdividita en tri partoj. Tiutempe ni vidas la starion de vico de monaejoj kiel tiu de Ardenica en Myzeqe kaj alia en Apolonio, monaejo de Sankta Kosma en Halikondas (Myzeqe)ka. En la XVIII jarcento sultano estis supriminta la ekleziajn organizaojn de Ohrid kaj Peja timigita de la influo de Rusio kiel protektanton de la ortodoksaj kreduloj en Balkanio. 4. 3. La Eklezio de Arbri en la XII - XIII jarcentoj. Sknderbej - unito

Sude de la fluo de rivero Drin komenciis la limoj de Princlando de Arbri. Samkiel en la nordaj albanaj regionoj anka lalonge de la Princlando de Arbri, la disvastio de la katolika rito kondiitis ege pro politikaj cirkonstancoj kreitaj i tie post la mezo de la XII jarcento kiuj rilatias kun la enerala krizo de la Bizanca Imperio kaj skuio de la pozicioj de la tato kaj bizanca eklezio en Albanio. Ne ekskludias i tie la influoj alvenantaj de Durrs. La prezenco de la italaj komercaj kolonioj, kiel tiuj de venecianoj kaj amalfitanoj, subkomprenis anka la prezencon de la apartaj preejoj, irka kiuj ariis kaj organiziis tiuj fremdaj komunumoj. Sed aliflanke, la anio de la eklezia orienteco en tiu regiono estis esprimao de la anio de politika orienteco de aristokrataro de Arbri kiu post la XII jarcento ricevas klarajn nuancojn favoraj al Okcidento. La influo de la katolikismo en la regiono de Arbri kondukiis do tra la preejo de Dioklea (Genta)norde kaj tra katolika preejo de Durrs okcidente. Sed en Arbr ekzistis ekde la malnovaj tempoj nombro de abatejoj de la Ordeno Benedikto fonditaj de la okcidentaj misiistoj. Kvankam subombre, tiuj dare funkciis anka post la Skismo en la jaro 1054, tenante viva la romian orientecon (katolikan)sian kaj servante kiel apogpunkton de Papo en tiuj regionoj. Tiaj monaejoj estis ekzemple la monaejo de Shn Llesh en la malsupra enfluo de Mat, la monaejo de Shn Palo en Blinisht, de Shn Mri de Ndrfan eborde de Fani i Madh, monaejo de Shn Llesh en Orosh, de Shn Koll en Breg - Mat, de Shnepremte en Kurbin kaj laste, monaejo de Shelbuem en Rubik. Ilian praecon atestas la tavoloj el mozaikao, afreskoj a surskriboj de muroj. Estas eksterdube ke la movadoj de eklezio de Arbri difinitis plejparte de la politika volo de kapoj de Arbri. La nova orienteco de la eklezio de Arbri al la katolika Romo samkiel ties organizio sendependa de la najbaraj centroj respondis al la nova direkto favore al okcidento kaj atonomeco de ilia politiko. La lasta akto estis la forlaso de la ortodoksa rito kaj konvertio en katolikismon de mem kapoj de Princlando de Arbri. Tio okazis en la jaro 1208 far la princo Dhimitr. Kvankam tiuj i negocioj kun Romo interruptiis pro aliaj okazintaoj de la tempo, la katolikaj emoj restis iam potencaj kiel en Arbrio tiel en Durrs. Anka Sknderbej, estas sciite, estis kristano unita, tio estas, ema por unuio de amba bizancaj kaj romiaj eklezioj en unu sola. Tion ne pardoneblis al li la patriaroj de Kostandinopoja. Kristalio de ortodokseco en Albanio Alie ol en la aliaj albanaj regionoj norde la la linio Durrs - Ohrid, en siaj teritorioj en sudo la krizo de la Bizanca Imperio en la XII jarcento kaj ia falo je la jaro 1204 pro krucanoj ne estas skuinta la poziciojn de la bizanca eklezio. Dum pli ol duonjarcento post la falo de
143

Kostandinopojo, la tuta spaco de Durrs is Prevezo, inkluziviis en la limojn de la Despotato de Epiro, formacio kiu, je tata kaj eklezia vidpunkto, estis ia imitao de la Bizanca Imperio. Sub la tutelon de la despotoj de Epiro, la episkopejoj de Durrs, Ohrid, Kanina, Berat, Devoll, Drinopoja, Himara, Butrint, Euroja, ekkonis periodon de aparta florio. Post la jaro 1260, la plejparto de tiuj i regionoj inkluziviis dum preska unu plia jarcento (is 1346)enkadre de la us rekonstruita Bizanca Imperio, kio influis ankora pli en la plifortio de la ortodokseca karaktero de la kredo en ili. La politikaj cirkonstancoj ofte kazis ke la nobelaj familioj Matrenga, Muzaka, Zenebishi, Spata, Losha, ekhavu interrilatojn kun la katolikaj potencoj kiel Anuinoj de Napolo a Venecio, e anka kun la Papo mem. Rezulte okazis ke, je vidpunkto eklezia, iuj el liaj idoj konvertiis en katolikajn. Dokumento el la jaro 1290 donas uste la nomojn de grupo de neofitoj"katolikaj apartenantaj al la menciitaj familioj. Sendepende de tiaj epizodoj, la sudaj albanaj regionoj kaj ties loantoj restis enerale ligitaj kun ortodoksa rito. 4.3. Albana kristanismo kaj la pentroarto

La la sciulo Milan uflai, Durrs kaj Salona estis du el la plej grandaj nestoj de kristanismo en la Balkana Duoninsulo. Dum la ekspedicioj en Karaburun albanaj arkeologoj estas trovintaj kelkajn el la plej praaj atestaoj de kristanismo gravuritaj sur tono. Unu el ili havas formon de amforo, granda ujo kun du teniloj gravurita sur la ebena kaj vertikala tono en la Golfo de Gramata sude de Karaburuno. Tiu amforo reprezentas motivon de aneloj de subjekto de Geedzio en Kano, kiam Kristo faris la miraklan riton de transformio de akvo en vinon. Same sur la orienta flanko de Karaburuno, en iu el ties tonminejoj estas trovitaj gravuritaj du homaj vizaoj de viro kaj virino unu apud la alia. Tiuj reprezentas verajne la plej praan ikonografion de kristanismo en Eropo kaj konkrete en la figuron de viro estas la vizao de Kristo, dum en tiu de virino estas vizao de Eklezio, la teologia koncepto de Mistika Geedzio. La atestaoj de amforo kaj tiu de ikonografio probable estas la plej malnovaj de la primitiva ikonografio kristana en la eropa kontinento. Poste, en aliaj malkovraoj ni vidas elvolvii la kristana ikonografio per simbolismo de paganaj diinoj, konkrete Kristo prezentias je formo de diino Suno de Helios a anka de la vizao de Orfeo. Amba tiuj realigaoj estas trovitaj en la urbo de Durrs. Kristo is V jarcento estas prezentita anka per la figuro de Apolono. Post tiu tempolimo ikonografio de Kristo ricevas klasikajn ecojn, jupiterajn, de potenca viro kun barbo. La atestaoj de Karaburuno kaj Durrs apartenas al la II - III jarcentoj post Kristo. La mozaikao trovita en Arapaj, apud Durrs, mozaikao de Bizanca preejeto en la amfiteatro de Durrs, mozaikaoj kaj ronda Baptistero de Butrint, tiuj de bazilikoj de Bylis samkiel de Lin, entenas efe scenojn efe de pastoralaj medioj de la nova venkanta religio de la albana kristanismo. En la VI - XII jarcentoj disvolvias la arto de miniaturoj de kodikoj kaj la arto de afreskoj. En la XIV jarcento lumias la mezepoka kaj eklezia ikonografio je stilo paleologa, aparte en la arto de afreskoj de tablaro de la preejo de Shn Mri en Apolonio. La artisto a grupo de artistoj realiginta tiujn afreskojn estas karakterizita de granda talento en la pentroarto kaj je grandaj vizioj humanaj por kristanismo. En la XVI jarcento ekbrilas la plej granda albana ikonografo de iuj tempoj, Onufri, kreinta memstaran skolon en la historio de la monda arto. En la XVIII jarcento ekbrilas same du grandaj geniuloj de la albana ikonografio, David Selenica el Vlora kaj Kostandin Shpataraku el Elbasan. Kromalie menciendas anka la kampo de ilustraoj de la libroj per gravuraoj. Ekzemple estas 11 literoj gravuritaj e la libro de Gjon Buzuku en 1555 jaro. La samo okazis al la libroj de Pjetr Budi, Pjetr Bogdani kaj Frang Bardhi. Subjektoj de tiuj ilustraoj estas efe ikonografiaj, sed ili havas anka laikajn motivojn je granda graveco, e heraldikajn temojn
144

rilatiintaj al albanoj. En la Nacia Historia Muzeo en Tiran estas eksponitaj kodikoj el la XV jarcento entenantaj evangelion de Sankta Marko kaj Sankta Luka. Ili havas du gravuraojn montrantaj evangeliajn verkistojn, Luka kaj Marko, je formo de sciuloj, sidantaj irka la skribotablo kaj skribante evangeliojn. Tiel ekz. Luka sidas kaj skribas per la dekstra mano, dum kun la maldekstra mano tenas la skribilojn de tiu tempo. Anta li estas la muro kaj malfermita fenestro. Amba tiuj gravuraoj prezentis je Renesanca maniero, evangeliaj verkistoj similas al la sciuloj je tipo Leonardo da Vini. En alia kodiko entenanta evangeliojn de Nova Testamento, apartenanta al la jaro 1857 estas anka 4 majstrecaj gravuraoj. Unu el ili prezentas Markon meditante, sidanta sur seeto anta malalta tablo kun la skribiloj kaj e ties piedoj estas la figuro de majesta leono. La gravurao prezentanta Mateon estas pli bela kaj pli artisma. Mateo estas skribante sian evangelion, sidanta sur seo, malanta li estas la figuro de anelo, dum sur la fono vidias fenestro kun du kolonoj kaj klasikaj kapiteloj kie vidias same mara pejzao kun velboato praa, arkitektonika pejzao, same la haveno. Estas envere efverka gravurao. La gravurao de Lika prezentas la evangelian verkiston en pozo de meditado, same sidanta havante apud si la figuron de la totema virbovo, malanta li estas malfermita fenestro, kie vidias montara pejzao kaj la strukturo de kastelo kaj pli fore la maro. La gravurao de Gjon estas same tre interesa. Gjon sidanta sur seeto kun cirkla dorso estas kliniinta skribante. Anta li staras la figuro de aglo kaj sur la muro vidias fenestro duoncirkla de kie vidias blankaj nuboj en la ielo. Tiuj gravuraoj reprezentas altan artisman majstrecon. Amba kodikoj menciitaj estas en la biblioteko de Monaejo de Sankta Vladimiro en Elbasan.

145

5.

La osmana okupado kaj la islamio de albanoj

Okupite de osmanoj, la kristana aparteneco de albanoj (parte de la ortodoksa rito kaj parte de katolika rito)komencis tuati je favoro al la disvastio de islamo, oficiala religio de la osmana tato. Sed la kontaktoj de albanoj kun la islama religio estas pli fruaj ol la osmana okupado de la albanaj teroj, ar is la antaosmana tempo tiuj teroj estas piedpremitaj de fojo al fojo de komercistoj, militistaj fortoj a aliaj reprezentantoj de la orienta - islama mondo. Tamen, la komencioj de islamio de la albana loantaro je formo de historia proceso, samtempe estas ligitaj kun la komencioj de establio de la osmana jugo en Albanio. La unua kiu spertis la fenomenon de konvertio al la islamo estis ja la supra parto de la socia piramido, la albana nobelaro. Ekde la dua duono de XIV jarcento kiam osmanaj inkursoj al Balkanio kaj Albanio plidensiis, la albanaj princoj estis devigitaj kiu pli frue, kiu pli malfrue, akcepti la suverenecon de sultano kaj kiel ties vasalojn, forsendi siajn filojn kiel staiojn e la osmana korto. Tie, post kiam ili konvertiis al islamanoj kaj akiris respektivan edukitecon, ili komisiiis per certaj servoj militistaj a civilaj, atingante en pluraj kazoj e altajn funkciojn kaj postenojn kiel sandakbeoj, subaoj ka. Inter la idoj islamigitaj de la albanaj fedaj familioj senditaj e la korton de la sultano, kiel ioglanojn, estis anka Gjergj Kastrioti (islamigita per la nomo Sknder), unu el la filoj de Gjon Kastrioti; Jakup Bej, la filo de Teodor Muzaka (je la fino de jaroj 30 de la XIV jc estis reganto de la Albana Sandako); lia frato Kasem Paa, unu inter la plej distingitaj komandantoj de Murat la Dua kaj Mehmet la Dua; du filoj de Gjin Zenebishi (unu el ili, nomita Hasan Bej, en la jaro 1455 portis la funkcion de subao de Tetovo)ka. La islamio de parto de la feda albana elito ekde la unuaj jardekoj de la osmana jugo formis tiel la unuan kontingenton de la albana islamigita popolo. La dinamiko de proceso de islamio en la albana spaco akceliis establiinte en la jaro 1402 de aparta devigao nomita devirme'. La tio, la kristanaj familioj de la landoj sub la osmanan jugon, periodece devis doni filojn (devirojn)por plenigi la tamentojn de jenieroj (ademioglanoj)a por aliaj bezonoj de la sultana palaco (ioglanoj). Albanio estis unu el la okupitaj landoj kie la devigao de devirmeo estis aplikata per plej alta severeco. La tasko de kolektado de la filoj kristanaj kaj ilia forsendado al Istanbulo komisiis al unu el la funkciuloj de la korpuso de jenieroj, kiu ekipita per la fermano de sultano kaj akompanata de sekretario, iris ne iujn regionojn, kiujn la fermano envorte devigis per devigao de devirme. Kunlabore kun la efmaljunuloj (kodabaoj)la sendito de Istanbulo kolektis effamilianojn de iu vilao kaj postulis el ili venigu e lin iujn knabojn 12 - 15 jarajn. Inter i tiuj knaboj poste oni selektis plej bonajn je fizika aspekto kaj kapableco por elteni malfacilaojn. Kutime oni prenis unu filon por iu familio kristana, e kiam tiuj lastaj havis plurajn filojn, e kiam ili havis solan filon. La selektitaj knaboj, vestite per longa tuko istere kaj surmetinte apon kun plumo surkape, alkondukatis al efurbo de imperio. Tagon de ilia alveno tien, ili dissendiis po du personoj en la tieajn familiojn kaj poste gvidataj de agao (komandanto)de jenieroj, trapasis por revuo anta Sultanon, kiu plej tagulojn tenis en liaj palacoj, la ceteron transpasigis por militista trejnado al apartaj instrukciistoj. La resto donatis al la osmanaj familioj en Rumelio kaj Anatolio, kie ili lernis la osmanan, faris diversajn laborojn en agrikulturo ktp. Anka tiuj lastaj, la bezonoj de la palaco de Sultano kaj korpuso de jenieroj, se estis ellerninta la osmanan, ene de 2 - 3 jaroj povis reprenii de familioj por inkluzivii en la servoj de i supraj institucioj. Ne malgranda kvanto de knaboj el la kristanaj familioj, konvertiinte al islamo, forsendatis por servi anka e la palacoj de sandakbeoj a bejlerbeoj. Tiuj lastaj nomiis gulamoj kaj aperas dense en la osmanaj kajeroj de la XV jc kiel posedantoj de la timaroj. La praktiko de devirmeo darinta is la fino de la XVII jarcento ludis la efan rolon en la kreio de la albana militista tavolo kiel konsistiga parto de la osmana militista klaso. La islamigitaj elementoj el la albanaj teroj, kiuj edukiis e la sultana palaco a e la sarajoj de
146

la osmanaj regantoj de provincoj, enerale a plenigis la korpuson de jenieroj, (osmana speciala armeo)a formis la regantan aparaton de la osmana tato en Albanio. Estante enkadrigitaj en la osmana hierario, tiu i parto de la albana loantaro fariis posedanto de timaroj, zeametoj kaj hasoj kaj ludis tiel grandan rolon en la disvastigado de islamio en la ceteran parton de la loantaro. La penetrado de la islama religio en la vicojn de la albana popolo esprimiis unue en la urboj. Establiinte la osmana tatpotenco, la albanaj urboj ekfunkciis kiel administraj, ekonomiaj kaj kulturaj centroj de la nova sistemo politika. Konforme al ilia rolo ekonomia kaj socia en la urboj koncentriis ne nur la plimulto de la osmana administranta kaj militista personaro, sed anka la islama eklezio kun siaj institucioj de kulto, kiu multobliis rapide. La efaj albanaj urboj kiel Elbasan, Prizeren, Shkodr, Vuitern (hodia Vutri)ka fariis sidejoj de efaj sciuloj de la provinca osmana potenco, kiel de sandakbeoj, alajbeoj, kadioj (juistoj)ka. Aliflanke la efaj branoj de la albana ekonomio kaj socio kaj la albanaj urboj ekmodeliis konforme al la postuloj de la armeo kaj altaj funkciuloj de la osmana tatpotenco en provincoj kaj centro. Estis tamen urboj kiel Gjirokastr, Vlora, Berati kie ankora je la komencio de la XVI jarcento ne estis iu muslima domo (ni esceptu ie klason militista administran kaj eklezuloj) Tamen la urbo de Shkodr je la jaro 1485 havis 26 muslimajn domojn, Peja 23. En Vuiterno je 1487 estis 33 muslimaj domoj el 107 entute. . En Pritino estis 51 domoj muslimaj el 2999 entute, dum en Tetovo 41 el 264 en la jaro 1468. 5.2. La formoj kaj vojoj de islamio de albanoj

La osmana imperio kiel islaman taton akceptis la ekziston de aliaj religiaj komunumoj kondie ke ili agnosku la potencon de sultano kaj pagu certan imposton, 'dizjo - n' kiel rekompencon por protektado, uante sub la ombron de sultano. Selimi la Dua kaj Murato IV, du sultanoj klopodiis islamigi perforte la loantaron sed ili renkontiis al la kontrastaro de altaj gvidantoj de la eklezio muslima. Tamen, ne eksludias anka la multaj kazoj de la tata perforto por deviga islamigo de albanoj. La sistemo de kaptitoj kaj devirmeo menciita jam, estis potenca faktoro de islamiado. Anka la klaso administra - militista selektita inter la etnaj albanoj, posedante la politikan tatpotencon same tiun ekonomian kaj servinta en la albanaj regionoj, estis alia faktoro de islamio, nature. Samtiel la plurjardeka rezistado de albanoj en la sangumaj bataloj kun omanoj (ni menciu la periodon de Sknderbej)kaj la grandaj homaj domaoj, materiaj kaj kulturaj trafintaj la popolon dum tiuj militoj fariis faciligaj kondioj por penetrado de islamo. Multaj albanoj lasis la urbojn kaj elmigris eksterpatrion. Tial oni rimarkas ekz en Shkodr ke ekde 1585 irka 48 % de la loantaro estis jam islamigita. En multaj kazoj la irkabrakio de la islama religio fare de albanoj iis por eskapi la punon de la osmana tatpotenco pro partopreno en la ribelioj. La pago fare de la loantaro kristana de la imposto de dizjo estis alia motivo forta al islamio. Multaj individuaoj akceptis islamon por eskapi la socian diskriminacion kaj kiel rimedon por certigi al si la politikajn kaj ekonomiajn antaecojn ofertantaj de la tiutempa osmana socio. Multaj albanoj volis profiti de la armea servo sed por tiu celo oni postulis ke ili akceptu la islamon. Praktiko de konvertio de religio pro politika pragmatismo, estis jam e albanoj praa tradicio. Vojoj de islamio

147

Islamio estiis per du vojoj: per volontula transpaso de la urba loantaro, per meanika moviado de la kampara loantaro islamigita antae je direkto de urboj. Tiel en Berat je 1583 estis 185 metiistoj alvenintaj el vilao, dum en Elbasan 39. La nova religio estis notinta grandajn sukcesojn je la fino de la XVI jarcento en tiaj urboj kiaj: Shkodr (100 %), Peja (90 %), Vuiterna (80 %), Elbasan (79 %), Tetova (71 %), Krova (65. 5 %), Kruja (63 %), Berat kaj Pritina po 60 %, Prizereno (55. 9 %), Dibra (51 %), Tepelena (50 %), Prmeti (41 %), Novobrda (37 %), Struga (24 %), Vlora (23 %), Kora kaj Trepa (21 %), Janieva (14 %), Delvina (4 %), ks. La dinamiko de islamiado rimarkeblas pli granda en la urboj de Kosovo. Tio eksplikatas per la politikaj cirkonstancoj apartaj ekzistintaj en Kosovo en la momentoj de la establio de la osmana tatpotenco. La albana loantaro de Kosovo troviis tiutempe sub la politikan serban regadon, dum la religia potenco ekzercadis i tie de Serba Patriarejo de Pejo. Sekve de tio, la likvidio de la serba jugo kaj la malfortio de la pozicioj de la serba eklezio establiante la osmana tatpotenco, donis okazon al la loantoj de la regiono eskapi de la influo de la supre menciita eklezio, irkabrakante la islaman religion, kie unu el la rimedoj de la esprimio de ilia etna diferenco disde tiu de serboj. En la XVII jarcento komenciis la amasa islamio anka de la kampara loantaro. Tiel el 109 vilaoj de la diocezo de Shkodr je 1703 jaro estis islamigitaj 51 % de la loantaro; en 52 vilaoj de Zadrima (Sapa)20 %; en 69 vilaoj de Lezh 11 %; dum en 114 vilaoj de Durrs 49 %. En la jaroj 20 de XVIII jarcento preska la tuta loantaro de Meza Albanio estis irkabrakinta la islamon, dum en la Suda Albanio iom pli malfrue. En la jaroj 1735 - 1740 la plejparto de la loantoj de Vlora, Berat kaj aliaj regionoj irkae forlasis la ortodoksan eklezion kaj pasis al la islama religio. Kriptokristanismo Oni rimarkas interesan fenomenon, tiel nomatan kriptokristanismon, t. e. la staton de dureligieco en multaj albanaj hejmoj, kiel formon de rezistado al la nova religio. Kristanaj individuoj irkabrakis la islamon nur formale, cele por ke ne pagu la imposton de dizjo (tributo)kaj uu egalecon kun la muslima loantaro en la socia vivo. Dum en la publiko tiuj i individuoj sin prezentis kiel muslimojn kaj portis nomojn el la sfero muslima, frekventis moskeon ktp sed en siaj familioj kae ili ekzercadis la kristanan eklezion. En multaj kazoj la islaman eklezion akceptis nur la effamiliano en interrilatoj kun la osmana tatpotenco, dum la aliaj membroj de la familio plurestis kristanaj. La kaita kristanismo estis komuna fenomeno de la katolikoj kaj ortodoksuloj. Aparte katolikoj faris tion por eskapi la raprezialiojn de la osmana tatpotenco post la militoj veneciaj - autriaj osmanaj de la jaroj 1683 - 1690. Ilia nombro pliiis post la astria - osmana milito de 1737 - 1739 jaroj. Tiu situacio renkontis la kontrastarion fare de la Katolika Eklezio kaj Papo, ekzercantaj premon sur la kriptokristanaj kredantoj por ke tiuj lastaj rezignu anka publike disde Islamo. Sed anka tiuj kriptokristanoj estis devigitaj ofte rezignu de islamo, kiel tio okazis kun la loantoj de Shpati (registritaj kiel muslimojn)kiam oni alvokis ilin al la armeo en la jaro 1832. Ili rifuzis deklarante sin kristanaj kaj akceptante la respektivajn ekonomiajn devigaojn. 5.3. La islamaj sektoj

Islamo estis disvastigata en Albanion ne nur en sia efa varianto, sunita sed anka je formo de diversaj sektoj (tarikatoj), kiel estis bektaiismo, helvetismo, rufaismo ka. Atestao por i tio estas la teqeoj konstruitaj en nombro da lolokoj. Bektaiismo
148

Bektaioj aperis unue je formo de la Ordeno de Dervioj en la azia parto de la Osmana Imperio (Anatolio). Fondinto kaj protektinto de tiu mistika ordeno estis Haxhi Bektash, naskita en Irano en la jaro 1249 kaj lokiinta en Osmanio en la jaro 1284. Apartan rolon en la konceptio de la ideoj de Haxhi Bektash havis liaj kontaktoj kun la aziaj eklezioj de budismo kaj hinduismo dum liaj vojaoj estigitaj en Hindio, Tibeto kaj inio. La fondintoj de bektaiismo stariis ekde la komenco kontra la doktrinecan severecon kaj dogmantismon, proklamante la amon por iuj, fratecon kaj unuion. Alie ol la islama tradicio, bektaioj disvolvis sian beletron religian efe en la osmana lingvo kaj ne arabe a perse. Unu el la efaj misiistoj de Haxhi Bektash, famiinta pro prediktado de la bektaia ordeno sur la balkanaj spacoj, estis Sari Salltek, pri kiu cirkulas multaj rakontoj kaj legendoj. Sari Saltek, kiu transformiis en unu el la plej distingitaj personecoj de bektaiismo, je komencioj de la XIV jarcento forsendiis de Haxhi Bektash en Balkanion kaj Albanion kaj maskita sub la pelerino de kristana monao, per aparta pacienco kaj prudento, laboris por dissemi la bektaian kredon. Shkupi, Ohrid, Kruja kaj Janina estis la efaj urboj kie haltis Sari Saltek por plenumi la supre menciitan mision. La bektaia sanktulo helpatis en sia laboro de nombro da dervioj, kiuj disvastigis la bektaiajn principojn sin prezentante publike je la nomo de la profeto Jezu Kristo kaj ne de Haxhi Bektash. Sari Saltek kaj liaj kunlaborantoj fondis en Korfuo anka ortodoksan instituton"kiu envere uzatis por disvastigi en la popolon ideojn de libereco, amo kaj bektaia disciplino. Je la fino de la XV jarcento, sultano Balim donis la definitivan formon al tiu ordeno. Ekde komenco, bektaiismo sin prezentis kiel liberalan sekton, estas tre proksima je multaj aspektoj al kristanismo. i baziis sur: la veron (hakikato), scion (marifeto), kaj leon (eriato). i tiuj principoj konsideratas la kolonoj de bektaiismo. Alie ol sunitoj, bektaioj drinkas alkoholon kaj permesas al la virinoj teni malfermita la kapon. Ili respektis la ekziston kaj la liberan disvolvion de la nacioj kaj diversaj religioj. Ili preis dufoje tage, fastis nur dek tagojn. Bektaiismo estis alloga aparte en Albanio kie la kristana eklezio interplektiis kun la paganaj elementoj. Evliha elebi mencias teqeon de Haxhi Bektash Veliu en Kanino konstruita de Sinan Paa kiel bonfaraon (XVII jarcento). En Vlora ekzistis anka teqeo de Patro Sultano (Kuz Baba), en Gjirokastr la plimulto de la loantaro eksidis kaj ekstaris menciante Patron Ali, festis, preter Bajramon anka Sankta Georgon, Nevruzon, Shn Mitron, Sari Saltekon drinkante vinon kaj brandon. Samtiel, en Pogradec, Mitrovic, Kaanik ka. Kruja estis fariinta grava centro bektaia. La tonoj de kelkaj tomboj tie datias el 1717 kaj 1728 jaroj. Preter teqeoj, tie en la Kreshta e Malit ekzistis la sankta loko je nomo de Sari Saltek, hodia granda pilgrimada centro por iu kredulo. Ali Paa Tepelena estas subteninta i tiun ordenon. Li havis malvastajn rilatojn kun Shn Memiu (Sankta Memi)kiu havas teqeon en Kruja ekde la jaro 1802. Ali Paa helpis per mono kaj subteno derviojn. Li pagis 20 000 frankojn kaj multekaran domon al Sheh Bursliu, alveninta el Prevezo, samkiel al Seid Ahmed Efendi alveninta el Maroko, en la urbon de Parga. Multajn agrojn la paao de Janina estis donacinta al Sheh Ahmeti alveninta el Sirio. ar bektaioj havis rilatojn kun la korpuso de jenieroj, likvidinte tiun korpuson fare de Sultano, anka al bektaioj oni komencis la persekvadoj. En Albanio Ali Paa havis rivalecon kun Buatlioj de Shkodr kiuj estis partizanoj de la sunita sekto. Helvetismo La fondinto de Helvetismo estas Omer el Halveti el Tabriz de Irano (XIV jc). Distingita reprezentanto estas same Sejid Jahja Shirvani el Baku. Tiu i sekto postulas ke la kredulo sin deteni en separatan ambron por plenumi la riton de zikri"kiu rilatas al la mencio de Dio latvoe sub la diversaj nomoj aparte trovitaj por tia celo. ehoj kaj dervioj helvetiaj estis
149

alianculoj de la osmana tatpotenco por konservado de la sunita kredo, tial i ne uis multe da disvasteco en Albanio. Delvina kaj Vlora estis la efaj centroj sed ili enspiriis de Janino kie, je la jaro 1930, sultano Bajazito estis rajtiginta Gazi Evrenozon por konstrui teqeon. Sed tiaj helvetiaj teqeoj estas konstruitaj anka en Berat, Kor, Elbasan en XV - XVI jc. En XVIII jarcento i disvastias anka en Kosovo kaj Okcidenta Makedonio. Tiel tiaj teqeoj trovias en Prizereno, Gjakov, Manastir, Krov ka. En la centro de Tirana trovias helvetia centro ankora hodia. En la kondioj de la sendependa albana tato kaj de post Unua Mondmilito muslimoj sunitaj reorganiziis en la jaro 1921 per Nacia Muslima Kunveno. En la jaro 1923 l a sunita komunumo dividias de Kalifato de Istanbulo elektante kiel prezidanton Myftion de Tirana. En tiuj jaroj en la albana islamo aperas reformema karakterizao ar oni malp ermesas poligamion, publikias en la albana Kurano - n kaj la muslimaj deputitoj postulas ke virinoj partoprenu socian vivon samkiel la viroj, kio ekrealias per la leo de demeto de la nigra longa kaptuko de muslimaj virinoj (vualo)en la jaro 1937. En la jaro 1923 aperas la revuo Alta voo"kun akcentitaj patriotismaj kaj reformemaj sentoj. En la jaro 1929 okazas kongreso de la muslimoj sunitaj kie oni decidis ekskluzivan uzadon de la Albana kaj reduktion de la nombro de moskeoj, unuecigon de medreseoj (religiaj mezlernejoj)ka. i tie intervenis anka Zog la Unua cele al unuio de la lando kaj okcidentigo de Albanio, demetamte de i definitive la imaon de muslima lando. Oni diras ke e Ataosman, la plej granda reformisto de tiu tempo, aluziis pro la reformema spirito de Zog, ar ne plais al li ke tiu lasta superigi lin je tiu direkto. La bektaia komunumo en Albanio sin proklamis sendependa en la jaro 1921. Multaj teqeoj de bektaioj fariis centrojn de la rezistado kontra italojn kaj germanojn kiel ekz. Baba Fejzo kaj Baba Faja, kalkulante ke dum la milito estis 6000 bektaioj organizitaj. 5.4. Konsekvencoj de la disvastio de Islamo en Albanion

Tiu i estas ja proceso je multflankaj sekvaoj por la ekonomia, socia kaj kultura vivo de la popolo. Unue aniis la konfesia strukturo, nun inkluziviis en i anka la muslima loantaro. Tio aperis en multaj muslimaj kvartaloj kreitaj aparte en la urboj. Tiuj kvartaloj (mhaloj)nomumiis la la nomoj de la distingitaj homoj de la regiono, de kapoj de esnafoj a muslimaj kleruloj, samtiel la la nomoj de diversaj moskeoj. aniis anka la urbanistiko kaj arkitekturo de la albanaj lolokoj. Multaj preejoj transformiis al moskeoj, konstruiis multaj objektoj de la islama kulto (moskeoj, teqeoj, medreseoj, bonfaraj centroj - imaretoj). La islamaj normoj kaj reguloj disvastiis anka en la kampo de organizeco de la ekonomia agado, aparte de metiarto en la urboj. En la moroj, geedzifestoj kaj artisma agado (bua kaj skriba)ekaperis elementoj de la islamo - orienta kulturo. La geedzifestoj nun komencis estii ene de la religia komunumo. aniis anka la vesto, aparte de la muslimaj virinoj. Nombro da vortoj osmano - arabaj penetris en la nomenklaturon de artikloj de la hejma uzado, kulinario, ks. 5. 5. . Kontribuo de albanoj al la islama kulturo Aliflanke, albanoj estas kontribuintaj notinde al la islama kulturo. En sia libro je titolo Kontribuo de albanoj en la islaman kulturon", Hasan Kaleshi elvolvas la kontribuaojn de albanoj sur la diversaj kampoj de la islama kulturo. Ni apartigas kelkajn el ili. Surkampe de poezio estas distingita Jahja bej Dukagjini. Li estas lasinta grandan Divanon, certe en la Osmana. Pri i Gibb diras ke el iuj fremduloj, tio estas neosmanoj, li okupas lokon je vera valoro. Ekzistas difinita simpleco, forto kaj originaleco en lia skribmaniero kio disigas lin radikale disde la plej grandaj poetoj de tiu tempo, Zati kaj Hajali. Ni rememoru ke
150

tiu tempe kiom granda estu la imitado de la persaj klasikaj poetoj inspiritaj de la islamaj motivoj, tiom multe aprecatis anka la verkisto. Inter la verkoj liaj sin distingas Jusuf kaj Zulejha, Libro de la principoj, aho kaj almozulo. Alia poeto estis Mesihi el Pritina, kiu mondfamiis per la versao Kanzono de la printempo. Jen kelkaj ties versoj: Askultu kiel kantas najtingalo; jen alvenis printempo. Floriis floroj en iu ardeno, danco, jen estas okazanta, Kaj el la arbo de migdalo alvenas fluge la somero Drinku kaj amuziu ar balda forpasos anka printempo. Suzi el Prizereno estas eldoninta Libron de konkeroj de Mihaloglu Ali Bej"kun 1500 bejtoj (versaetoj)duversaj. Tiu verko estas la plej bona en sia enro. Jen kelkaj versoj el i: Vin gardu, ne transpasu viajn limojn, ar la sorto Igos vin ridindulon anta la loantoj de la mondo, Frato, estu prudenta, ne levu tro alten la kolon. La ielo estas sanguma, iutage i senkapigas Pau, sed zorgeme, ne plilongigu tro la paojn, ar en iu pao estas miloj da baroj kaj vi embarasios! Ne malfermu al la mondo vian bruston, kiel irmilon ar i farios trafsigno de la ielaj sagoj, Princo, ne pensu ke iam vi havos por si la fotelon ar al Husreto (persa reo)la sorto demetis La kronon disde lia kapo! Estas anka multaj aliaj poetoj kiel la frato de Suzi, Nehari, Saji Shemi, Behari. Adize Baba, Buhari, Mehmet Akif (kies nomon portas la osmana gimnazio en Tiran ankora hodia), Abdurrahim Efendi Priezerenasi, ka. Multaj albanoj sin distingis anka en la mistika poezio rilatanta al la disvastio de diversaj tarikatoj (sektoj). Tiel ni havas la poezion de Ahmet Bej Dukagjini, Dervish Suman, Sersem Ali Dedei, Umi Sinani ka. Albanoj sin distingis anka kiel historiistojn. Lutfi Paa estas unu el ili, en la tempo de la sultano Sulejmano. Li kompilis 12 verkojn el kiuj okulfrapas du: Asafname kaj Historio de Osmana Imperio; Koi beu estas konsiderata kiel Monteskje de Osmanio ar sin distingis kiel teoriulon kaj grandan kritikiston de la osmana feda sistemo. Sub la influon de Koi beu sultano entreprenis vicon da severaj rimedoj: malpermesis alkoholon kaj fumadon, ordonis pereii fizike la kapoj de jenieroj kaj perturbantaj spahioj, koruptitaj kaj pigraj oficistoj, kiujn li ekpersekutis kaj kondamnis, entreprenis rimedojn por reorganizado de la sistemo de timaroj kaj zeametoj, startis la batalon kontra mirmonon kaj protekcionismon. Inter la aliaj historiistoj estas anka Hajrudin Leskoviku kiu estas lasinta la verkojn: Politika historio de la milito de Krimeo, Historio de la vojao de ambasadoro, Esploroj pri historiaj kaj politikaj dokumentoj, Kritiko al Emil Zola ka. Mufid Libohova estis ministro pri la eksteraj aferoj de la registaro de Turhan Paa en la tempo de Princo Wied. Li sin distingis same kiel historiiston de Osmanio. Prezentas intereson lia kontribuo kiel historiisto de Ali Paa Tepelena. Fremdaj atoroj, skribas li, kvankam estas skribintaj multe pri Ali Paa, en la plejparto similas al la legendoj kaj grekaj mitoj, estas
151

plenaj de eraroj, falsaoj kaj ovinismaoj kaj malamo por la islama religio, same kiam en la tempo de kruciradoj en Mezepoko.

152

6.

Religia solidareco e albanoj

Divido de la lando la la religia kredo La albanaj kreduloj renkontias kie ajn en la spaco loata de albanoj sed la denseco de la reprezentantoj de certa eklezio diferencas la la regionoj de la albana spaco en Balkanio kaj enmonde. Tiel la nordorienta regiono de la lando (Tropoj, Kuks, Dibr, Has, Mat), montaro de Tirana kaj de Kruja, Mallakastra, montaro de Krraba, Kurvelesh kaj Skrapar, Kosovo kaj okcidenta parto de Makedonio estas loataj efe de loantaro de muslima eklezio. Regionoj de Alpoj, Mirdita, montaro kaj la kampo de Lezh, parte, Kurbin, areo de Shkodr kaj arbreoj de Italio estas loataj efe de loantoj de kristana katolika eklezio. Regionoj de Kampo de Myzeqe kaj areo de Berat, valo de la rivero Drino, Lunxhrio, Pogon - Zagorio, Jonia marbordo, Rrza e Tomorrit, parte sudorienta regiono kaj intermonta kampo de Delvina estas loataj de loantoj de kristana ortodoksa eklezio. En la urboj renkontias iuj eklezioj, dum en kelkaj urboj kiel Tirana, Elbasan, Vlor, Kor, Durrs renkontias efe loantoj de kelkiu eklezio pli multe. Apartecon kaj originalecon prezentas Shkodr, Tirana, Gjirokastr, Elbasan, Vlora, Kora, Durrs, kie estas penetrintaj anka novaj eklezioj post la jaro 1990, kiel protestantismo, Bahai, atestantoj de Jehovo, ka. 6.1. La religia solidareco

Spite de la linio de Teodoso kiu disdividis amba romiajn imperiojn kaj trapasanta ien inter Shkumbin kaj Mat, albanoj estis toleremaj je religia sento kaj neniam sangveris pro religiaj motivoj. Mark Milan estis efministro de Montenegro kaj asertis ke kiomfoje ni klopodis instigi en Shkodr katolikojn kontra muslimojn a inverse ni perdis iam la batalon ar albanoj posedis pli fortan nacian senton. La ekziston de la religia toleremo rimarkis anka la italaj faistoj kiuj kompilis strategion por konservi tiun ekvilibron tiom, kiom katolikoj sentis sin iel forlasitaj. Ekde la fino de Mezepoko kaj poste la albana spaco estis ekvilibra zono inter la plej potencaj imperioj de la tempo, Osmana kaj Austria - Hungara. Amba imperioj subskribis kapitulaciojn regulantaj la egalecon de la influoj, rekonante al Okcidento la rajton prizorgi pri la preejoj de la kristanoj, per la doktrino kultus protectorati. En Albanio vi povas trovi du religiojn (kristana kaj muslima)en la sama familio a en la sama gento (Lur)a du religiojn e la sama homo (Shpat)kiu portas du nomojn, unu kristanan kaj unu musliman kaj sekvas la ritojn kaj religiajn festojn de amba eklezioj. La nacia heroo Gjergj Kastrioti naskiis en ortodoksa familio, fariis muslimon en la korto de Sultano, fariis bektaion (estis ja kondio por farii jenieron), revenis en Albanion kaj ricevis la religion de la patro (ortodoksa)kaj kiam estis mortante petis kiel testamenton entombii en la monaejoj de Athos, unu el sanktaj lokoj de ortodoksismo. En Albanio oni ne konas religiajn konfliktojn, e ne je formo epizodeca. Estas tute normale por albano, ke se al li ne plaas la pastro, lia predikto a liaj preoj, forlasas la preejon kaj seras rilaton kun Dio en la moskeo. En la libro eta e Profeteve"Pjeter Bogdani citas unu preter la alian Kalvinon kaj Avicenan. La unua tradukisto de la libro de muslimoj, Sankta Kurano, en la Albanan, estis kristano, Ilo Mitk Qafzezi.

153

Albanaj muslimoj festas Shn Gjergj kaj Shn Mri, alia parto Shn Nikoll kaj Kristnaskon, dum la kristanoj vizitas amike muslimojn okaze de iliaj karakterizaj festotagoj, Kurban Bajramo, ka. Estas multaj rakontitaj kaj travivitaj kazoj kiam la pastro estis devigita kanti versetojn "de Kurano por honorigi mortintan muslimon ar la mulao kaj moskeo estis tre fore kaj la vetero estis tre malbona pro neo kaj tempesto. En urbo kiel Shkodr kie la muslima loantaro estas miksiinta kun kristanoj katolikaj kaj ortodoksaj, en tagoj de Ramazano anka la kristanaj komercistoj haltigas la vendon de la porkaoj en la iliaj vendejoj. Same en Shkodr estis la noblaj familioj muslimaj kiuj gardis la konstruadon de la katolika preejo kiam kelkaj fanatikuloj komencis detrui la ties fundamentojn dumnokte. Ne tuu in ar tio estas nia fundamento" - diris ili. 6.2. Kial la religio ne kvereligas albanojn?

Kvankam la enkonduko de islamismo en la albanajn terojn profundigis la religian diversecon enlande, tio ne akompanatis per la disdivido kaj malkomponigo de la albana nacio. Samkiel kristanismo, anka islamismo fariis popola religio fore de maltoleremo la religia fanatismo. Amba religioj estis surmetitaj sur potencan liton plifortigita dum historia fluo de agado de faktoroj de konvero, kiel estis ja la karakterizaoj etno - psikologiaj, komuna lingvo kaj kulturo ka. Des pli, disvastio en niajn terojn de la diversaj islamaj sektoj (tarikatoj ) preter sunitismo plimildigis sufie la klimon de la interreligiaj rilatoj en la albanaj teroj. Apartan rolon tiudirekte estas ludinta la bektaia ordeno, kiu estante pli proksima al amba efaj eklezioj, prediktante toleremon kaj bonkomprenemon de la loantaro kontribuis al la bremsado de la disdividaj emoj en la sino de loantaro kaj plifortio de la ligiloj de unueco sur etnaj kaj naciaj bazoj. La katolika misiisto Pjeter Mazreku en la raporto sendita al Sankta Sidejo de Romo en la jaro 1633, ne sen miro, akcentis: ar oni sidas tuttempe kune, multaj aoj lernias de kristanoj helpe de senreligiuloj (muslimoj)kiel ekz. festi la vendredon kiu estas la efa festotago de osmanoj (muslimoj)kaj senfinajn superstiojn. Osmanoj (muslimoj)kiel devenintoj de kristanoj, konservas multajn kutimojn de kristanoj; rigardante la festojn ili invitas unu la alian okaze de mortoj, geedzifestoj a aliaj solenaoj. En multaj kazoj la diferencoj en la religia aparteneco malkonsideratis okaze de geedzioj. Kristanaj knabinoj edziniis al muslimaj knaboj. Infanoj baptiis en preejo. Fan Noli skribis ke albanaj kamparanoj se bezonate, sen religia distingo, frapas al la pordo de la pastro, mulao a Babao. En vilao multe da tempo virinoj ne kovras la vizaon per vualo. 6.3. Islamio - faktoro por konservi la albanan etnecon

La amasa islamio de la loantaro ne tuis la etnan karakteron de la albana popolo. En la albanaj regionoj apud la landlimo kun fremdaj etnecoj la proceso de islamio estis ja unu el faktoroj influinta en la apartion de la albana loantaro kaj de ties teroj disde la najbaraj popoloj. Tion oni povas diri aparte por la etna landlima zono komencianta de nordaj albanaj teroj (hodia ene de Montenegro)kaj kontinuante al tiuj nordorientaj (Kosovo)kaj orientaj (albanaj teroj ene de la politikaj limoj de la hodiaa Makedonio)

154

7. 7.1.

La albanaj eklezioj post la proklamio de sendependeco La autocefala albana ortodoksa eklezio

Je la fino de la XIX jarcento kaj komencio de XX jarcento la albanaj patriotoj en ekzilo, efe la ortodoksaj komprenis frue ke por kontrastari la politikon kaj praktikon helenigan de Grekio oni devas posedi Atocefalan Ortodoksan Albanan Eklezion. La unuaj tentoj okazis de Nikolla Nao en Buaresto. La lea rajto por autocefalio naskiis por la ortdoksa albana eklezio ekde 28 - an de novembro 1912. Proklamiinte la sendependeco de Osmanio, la albana ortodoksa eklezio ne povis plu protektati jure de Patriarejo, kiu estis sub juridikcion de Osmanio. Tio estis okazinta anka al la aliaj loantaroj de Balkanio okupitaj antae de Osmanio (grekaj, rumanaj, bulgaraj, serbaj). En Usono tiu klopodo komenciis en la jaro 1907. Albanoj fondis religian asocion Albana Honoro. Ili alvokis pastron el Albanio, Fan Noli - n, en la jaro 1908, kiu fariis pastro pere de tri episkopoj - unu rusa, unu ukrainia kaj unu rumana. Li gvidis la unuan meson en la albana lingvo je 22 - an de marto 1908. En South Bridge konstruiis la preejo de Shn Koll, pli malfrue en Filadelfia la preejo de Shn Palo kaj Shn Pjeter. Noli tradukis iujn necesajn religiajn librojn. Je 16 - an de marto 1919 okazis la Kunveno por la formio de la Albana Autocefalia Eklezio en Bostono. Je 21 - an de novembro 1923 okazis la unua Sinodo en Berat kun Noli kiel efepiskopon. Je la formulo Libera preejo en libera tato"okazis la dua kongreso tutortodoksa en Kor je 16 - an de junio 1929. La reo Zog la Unua sekvis neutralan politikon al la religio. Li e je 12 - an de aprilo 1937 rekonis al la Albana Ortodoksa Eklezio oficiale rektan dependecon de Patriarejo kaj i proklamiis autocefalia. 7.2. La religiaj kredoj dum la periodo 1944 - 1990

La komunista reimo en la jaro 1945 krucigis unue la Katolikan Eklezion de Albanio, konsiderante in neston"de fremdaj agentoj en Albanio. Oni postulis de i proklami sian autocefalecon. Sed tio estus granda sakrilegio kanonika, tial la episkopoj Gaspr Thai kaj Vinenc Prenushi ne akceptis. Amba ilin oni enprizonigis, la unua estis kondamnita al morto dum la dua al 20 jaroj da enprizonio, kiu mortis poste en la prizono. Oni arestis 30 franceskanojn, 15 jezuitojn kaj multaj seminaristojn. Kelkaj el ili estis mortpafigitaj (Dom Ndre Zadeja, Frano Gjini, Fj. Volaj, Patro Ciprian Nika, Nikoll Gazulli, kun lastaj vortoj Vivu Kristo - reo, vivu Albanio anka sen ni!), la ceteraj finiis en la koncentrejoj a devigaj laborejoj. Je 1967 jaro estis mortpafigita Zef Bici je preteksto ke li estis kontrautarinta al la junulara aksio por detruado de la preejoj kaj moskeoj. Ernest oba, episkopo, estis kondamnita ekde 1964 je 25 jaroj da enprizonio. Tiamtempe enprizoniis anka Mikel Koliqi, la unua albana kardinalo. Envere, la katolika komunumo ne entreprenis la iniciaton de autocefaleco kiel ortodoksuloj, sed de facto i estas realiinta tion, ar la klerularo de franceskana eklezio estas teninta rilatojn efe kun Astrio, alie ol jezuitoj kaj dominikanoj kiuj estas konservintaj la rilatojn kun Vatikano. La Sinodo III de la albana ortodoksa autocefala eklezio restis is la jaro 1949 kiam efepiskopo Kristofor Kisi rezignaciis je sia posteno. Sinodo IV kun efepiskopo Paisi Vodica stariis aguste 1949. Pro politikaj kialoj Paisi Vodica ligis la Albanan Ortodoksan Eklezion kun la patriarejo de la komunisma Rusio. 7. 2. 1. Religio dum la periodo de ateista tato 1967 - 1990
155

Je 1967 jaro la religiaj kredoj kaj ties institucioj esis funkcii perforte fare de la tato komunista. Tiu movado nomiis kvaza movado de ateista junularo. Multaj preejoj transformiis al publikaj haloj, staloj a ruiniis komplete. Oni detruis 2169 objektojn de kulto kiel preejoj, moskeoj kaj teqeoj. Oni enprizonigis 217 klerulojn por teroro kaj kelkaj el ili mortis en la prizonoj a estis mortpafigitaj. La penala kodo en la jaro 1977 kondamni s la religian propagandon samkiel la disvastion de liturgio. La tiu kodo estas kondamnitaj multaj eksaj kleruloj sed anka laikuloj. La katolika eklezio de Albanio kiu estas doninta al la lando dekojn da intelektuloj, esploristoj renomaj, poetoj kaj verkistoj kiel patro Shtjefn Gjeovi, Preng Doi, patro Gjegj Fishta, Dom Ndre Mjeda, patro Donat Kurti ka trafiis je unu el la plej grandaj frapoj dum la tuta ia historio en Albanio. La proklamio de Albanio (de tero kie prediktis unue la apostuloj de Kristo kiel Palo; de tero de Sknderbej kiu enkondukiis en la historio de eklezio kiel ties plej fidela protektanto)kiel la sola ateista tato enmonde, estas miriginte la tutan mondon. Diktatoro Enver Hoxha estas fariinte pli kruela ol la imperiestro Trajan. Sendepende de tio, albanoj ne forlasisla religiajn festojn sed celebris ilin kae, en la kondioj de terura povreco kaj provizado per kuponoj is la jaro 1990. En tiu enerala subtera agado kaj timego plifortiis la sento de la religia toleremo. Dume, la agado de Patrino Tereza ekster Albanio influis sufie multe. Post la renversio de la ateista sistemo en la jaro 1990, je 4 - an de novembro 1990 patro Simon Jubani restinta 26 jarojn en la prizono kaj Karlo A. Sevilla, forpelita de Albanio en la jaro 1946 donis meson por la vivuloj kaj mortintoj en iu malgranda kirko e tombejo de Shkodr, kiu servis kiel altaron. Partopreno en la meso estis eksterordinara. Samtage oni servis 'duvaon' en la Plomba Moskeo en Shkodr por muslimoj. Startiis denove la stario de la preejoj, moskeoj kaj teqeoj. 7.2.2. La religiaj kredoj post 1990 Post la jaro 1990 revenis Albanion la senditoj de Albana Katolika Eklezio, misiistoj kaj apostolecaj senditoj el la Sankta Sidejo, inter ili anka albanaj katolikaj kleruloj kiuj transvivis en la prizonoj, kiel sia moto Mikel Koliqi, Frano Ilia, sia moto F. Mirdita, alveninta de eksterlando. La ortodoksaj kleruloj, transvivintaj, komencis aktivii e la preejoj kiuj postrestis kaj renovigis ilin. El la Ekumena Patriarejo oni sendis misiistan episkopon Anastasios Janullatos kaj komenciis laboro por la rekonstruo de la preejoj kaj repreno de iliaj proprietaoj. Notinda estas la vizito de Papo Gjon Palo II je 25 - an de aprilo 1993 kaj de Ekumena Patriaro Bartholemeo je 2 - 9 - novembron 1999. Renoviis anka la Evangelia Eklezio de Albanio pere de kristanaj misiistoj kaj komunumoj en la tuta lando, aparte en la urboj, anka en Kosovo. Tiu eklezio sekvas la eropajn tradiciojn, etendante sian aktivecon en la disvastiado de bona novao, aparte en la lernejoj, kie i donas valoran helpon. Kristanaj sektoj kiel Bahaullah, Atestantoj de Jehovo ka, pli kaj pli estas disvastiantaj nun en la tuta Albanio. 7.2.3. La inundo de fremdaj religioj en Albanion Nebibliaj movadoj en Albanio

156

En nuntempo en Albanio agadas tiel nomataj nebibliaj movadoj. Tiun nomon ili estas akirintaj ar ili ricevas el Biblio parton kaj transformas in en definitivan bazon de ilia kredo. Tiel i tiuj movadoj povas konsiderati kiel kultojn, a kristanajn sektojn. Inter ili estas: Atestantoj de Jehovo Mormonoj Bahai Ekzemple la organizao de Atestantoj de Jehovo konata kiel Biblio de la Gardanta Turo kaj Asocio de pamfletoj (faldfolioj)akcentas la prediktaojn de la lastaj tempoj kaj estas antavidintaj sed sensukcese la finon de la mondo. La atestantoj de Jehovo limias en la socia vivo ne partoprenante kiel regulon, en tiaj aktivecoj kiel sangotransfuzio, celebrado de naskitagoj, a aliaj festotagoj (inkluzive la naciajn, Kristnaskon, Paskojn, Tagon de Patrinoj), balotado, uro anta la blazono kaj militista servo. Tiel ili enmetas muron inter si kaj la cetera parto de la socio. Partizanoj de Bahai pretendas ke ili reprezentas la kulminon de iuj religioj en la mondo. Ili ne kredas ke Jezuo estis la sola Mesio, vera, kies lecionoj valoras poriame. Ili reduktigas la gravecon de Jezuo en la pasintan epokon kaj subkomprenigas ke Li estas anstatuiinta jam de ilia mesio Baa'ullah. La sekvantoj de tiu movado asertas ke kun Baa'ullah estas naskiinta nova epoko de matureco kaj ni devas askulti liajn vortojn. . ili konsideratas la lasta potenco en la iuj aferoj de religio. Bahai pretendas esti universala religio kaj se la homoj kredus la tiu direkto estius universala paco. Mormonoj estas same grupo de homoj kiuj nomas sin Eklezio de Jezu Kristo kaj Sanktuloj de la pli postaj Tagoj. Ili asertas ke Dio mem estis iam tiel kiel ni estas nun kaj Li estas homo plialtigita, "Kristo ne estas naskiinta pere de Sankta Animo. . sed. en la sama maniero sange kaj karaktere kiel okazis en la ardeno de Edeno. , "ke ekzistas teruraj pekoj kiujn la homo povas fari kaj tiuj enmetos la pekulon for de la preventa potenco de Kristo. Se tiuj pekoj estias, tiam la sango de Kristo ne purigos ilin de tiuj i pekoj e se ili pentas. Tial la sola espero ilia estas sangveri por prevento, tiom kiom estas eble por si mem. La Evangelia Protestana Eklezio La Evangelia Protestanta Eklezio en Albanio komencias je 18 - an de oktobro 1873, kiam Berd, Deni kaj s - ro Marsh lokias kiel misiistojn em la urbo de Manastir. Tie ili kreis la unuan evangelian komunumon kie partoprenis Gjerasim Qiriazi, kiu estis samtempe anka granda patrioto. Gjerasim kaj lia fratino, Sevasti, malfermis en Kora la unuan lernejon de junulinoj je 23 - an de oktobro 1891. Je 14 - an de novembro fondiis la komunumo Evangelia frataro"kie partoprenis Gjerasim, Gjergj Qiriazi, Sevasti, Grigor Cilka, Herakli Bogdani, V. Pasko el Pogradec, Fanka Fthimi kaj probable P. N. Luarasi. 7.2.4. La religiaj alternativoj hodia en Albanio En la albana preso ekde multaj jaroj oni diskutas vaste u estas oportune ke albanoj plimulte plurestu muslimaj. E la granda verkisto nuntempa, Ismail Kadare kelkfoje estas espriminta ke ni devas rekonvertii en la malnovan kristanan religion. ar tiamaniere ni plurestos parto de Eropo.

157

Aliaj intelektuloj opinias ke religia rekonvertio ne estas ja kondio por ke ni akceptiu de Eropo kaj ke tio ne povas estii volontule, ar la religia aparteneco estas jam enradikiinta fenomeno en la popolo kvankam ne fanatisme. Tamen restas vidi kiel evoluos la stato de la religiaj kredoj e ni. Unuflanke la gejunuloj edukitaj en la laikaj lernejoj estas relative liberaj kaj ne emaj frekventi la religiajn instituciojn, ne parolante i tie por aparteni al la religio de iliaj gepatroj a de la ties antaenintoj. Aliflanke, danke al la religia potenca propagando multaj gejunuloj frekventas regule la preejojn kaj moskeojn, e multaj muslimoj pilgrimas al Meko, portas longan barbon ks. Kelkaj aliaj estas irkabrakintaj la novajn religiajn sektojn kristanajn kaj nebibliajn, efe pro pragmatisma celo (samtiel anka historie agis iliaj antaenintoj)por certigi al si vizon al Okcidento, por trovi laborpostenon a studan stipendion, geedzon ks. Rigardante retroirade la religian pasinton de la albanoj, la maltrankviloj por la nasko de religiaj konfliktoj en de la lando a por la religia disdivido de albanoj ne verajnas estii iam. 7.2.5. La aktuala politiko de tato al la religio La pluralista aktuala tato sekvas neutralan sintenon al la religiaj institucioj enlande. Konstitucio deklaras la taton laika, kio signifas ke i ne favorigas iun ajn el la kvar efaj religiaj komunumoj: muslimojn, ortodoksulojn, katolikojn kaj bektaiojn. Kontrae, la tato helpas ilin per stario de lernejoj diversaj. En la Internacia Konferenco okazinta de 14 - 15 novemboro 2003 en Tirana je temo Religioj kaj civilizacioj en la nova miljaro - la kazo de Albanio"oni postulis plenumion de learo rilate la bonordigadon de la religiaj institucioj. Oni akcentis ke la albana trezorao - interreligia solidareco devas plifortii kaj plikoservii. Ekzistas tata Komitato pri la aferoj de religio je dependeco de Ministrejo pri Kulturo, helpanta en bonordigado de aktivecoj de la religiaj institucioj. La regantoj partoprenas tutegale en la celebrado de la grandaj religiaj festoj kiel Bajramo, Kristnasko, Nvruzo ka a en la solenaoj kaj konferencoj aranitaj de mem religiaj institucioj, sed ne surbaze de religia aparteneco de mem regantoj. Tiel la efministro, prezidento, parlamentestro, estroj de la politikaj partioj iras por bondeziroj kiel en La Albanan Musliman Komunumon, tiel en Albanan Autocefalan Ortodoksan Eklezion a Mondan efavaron (bektaian institucion), a Katolikan Eklezion. Enlande oni eldonas libere organojn de la religia preso kaj elsendas regule en la masmedio. La urbodomoj kondutas egalmaniere por doni permesojn por konstruado de la moskeoj, preejoj a aliaj objektoj de kulto. La registaro permesas la senbaran eniron de la reprezentantoj de diversaj fremdaj religiaj komunumoj enlanden kaj ilian propagandon per lernejoj kaj diversaj rimedoj. Rilate la militon kontra terorismon okazis ondo de arestoj de kelkaj islamaj elementoj fremdaj suspektitaj pro fundamentismo a ili ne permesatis eniri en Albanion. Sed enerale tio ne kazis senton de malkontento a seniluziio en la mason de la muslimaj kredantoj. Same la kosntitucio estas difininta la rajton de la religiaj institucioj por repreni siajn proprietaojn, kiel okazis ekz. kun la Monaejo de Ardenica apud Fier ka kiu nun administrias de mem eklezio. Same por aliaj religiaj institucioj.

158

8.

Objektoj de kulto en kelkaj efaj urboj

Objektoj de kulto en Albanio estas pratempaj kaj multnombraj, kvankam ilia plimulto estis domaita a ruinigita dum la jarcentoj far okupantoj a de mem loantaro kiu uzeblis iliajn konstrumaterialojn por starigi hejmojn kaj aliajn utilajn objektojn por si mem. Dum la periodo 1967 - 1990 kiel sciite, la albana ateista tato ne nur detruis centojn da objektoj de kulto, sed parton el ili i transformis en magazenojn, militajn deponejojn, kinejojn a kulturdomojn. Tiel okazis ekz. al la Granda Preejo en Shkodr kiu transformiis en sportejon, a al la Granda Moskeo en Durrs transformiinta en kafeterion kaj dolaejon a al Preejo de Shn Gjergj en Kora. Tamen, pro bezonoj de nacia kulturo kaj sub la premo de internacia opinio, tato konservis per aparta dekreto kelkajn objektojn de kulto je granda valoro kiel moskeo de Et - hem bej en Tirana sur la placo Sknderbej, moskeo Muradie en Vlora, ka proklaminte ilin kulturaj monumentoj. Post la jaro 1990 komenciis periodo de reviglio ne nur de la religia kredo sed anka de konstrua agado de la objektoj de kulto. Mem la popolo helpe anka de fremdaj bonfaraj fondusoj riparis, restarigis kaj konstruis multajn moskeojn, preejojn, kirkojn, teqeojn kaj aliajn objektojn de kulto. Aktuale en iuj albanaj urboj estas objektoj de kulto je turisma intereso. 8.1. Tirana

La moskeo de Et - hem bej starigita en la jaro 1793. i estas tre alloga aparte la muraj pentraoj ankora en bona stato. En tiu moskeo iujare oni preas Bajramon kaj iu vendrede arias multaj kredantoj. Apud la moskeo estas la Horloturo, amba objektoj el plej praaj en la urbo de Tirana. eborde de la rivereto LANA, apud la Kultura Centro de Infanoj, estas starigita Katolika Katedralo, verko artisme kaj arkitektonike ege impona. Alia preejo katolika malnova trovias en la strato de Kavaja. Samstrate trovias anka la ortodoksa preejo, starigita tie dum la komunisma reimo anstatae de la malnova preejo sur kies ruinaoj stariis Hotel Tirana Internacional. Sur la montetoj oriente de la urbo trovias komplekso de la monda ef - avaro de sekto bektaia. 8.2. Durrs

En Durrs oni povas viziti la Moskeon de sultano Fatih el la jaro 1502. Same tie oni povas viziti malgrandan bizancan preejon el la X jarcento trovianta apud la amfiteatro centre de la urbo. 8.3. Kruja

Apud la fama kastelo trovias Teqeo de Dolma a Bektaia teqeo, konstruita en la jaro 1772, preloko por la kredantoj de la sekto bektaia. Sur la supra parto de la kastelo starias horloturo 16 m alta konstruita en la XI jarcento kiel kampana turo de preejo en irkaaoj de rezidejo de feda familio. La preejo kies muroj estis pentritaj detruiis de osmanoj kiam ili okupis Krujan definitive. 8.4. Lezha

159

i tie vizitinda estas la Franceskana Preejo de Shn Nikolla. En i vi povas trovi reproduktaojn de la kasko kaj ties glavo kaj sur la muroj apude estas gravuritaj 25 nomoj de la batalo estiintaj de li kontra osmanojn. 8.5. Shkodr

Kiel urbo plej grava je katolika loantaro, sendube Shkodr rezervigas la plezuron konatii kun la objektoj de katolika kulto, unue. Estas en i granda katedralo jezuita kaj monaejoj, seminariejoj kaj franceskana biblioteko. La franceskana preejo en la strato "Ndre Mjeda"estis uzata kiel lecionhalo de la kulturdomo Vasil Shanto"sed nun i estas denove preejo. Ene de i vi vidos fotoekspozicion de la pastroj de Shkodr mortigitaj far la komunisma reimo. Unu el ili estas poeto Gjergj Fishta (1871 - 1940)kies ostojn la komunisma tatpotenco foretis en la riveron Drin por neniigi iun spuron de lia memoro. Kelkajn domblokojn pli sude trovias la katolika katedralo (konstruita en la jaro 1857)kiu estis transformiinta dum la komunista reimo en sportejon. Dum la vizito de Papo en la jaro 1993 tie okazis vera solenao. Apud la kastelo de Rozafa trovias la Plomba Moskeo ekde la jaro 1774, la sola saviinta de detruo dum la komunista kultura revolucio en la jaro 1967. Centre de la urbo nun starias la plej granda moskeo de la lando, kun du minaretoj , donacao de araba fonduso. 8.6. Fier

En la antikva Pojan, tre grava arkeologia centro de la lando, estas granda nombro da ruinaoj de la objektoj de kulto. Ni mencias ekzemple Monaejon de Shn Mri kaj la Preejon de Shn Mri (respektive el la XIII kaj XIV jarcentoj)rekonstruitaj parte kaj transformitaj en arkeologian muzeon. Apolonio, alia granda arkeologia centro ofertas viziti la Ortodoksan Monaejon de Shn Mri el la XIII jarcento, kie la multaj muraj ikonoj kaj aliaj muraj pentraoj prezentas apartan intereson. La monaejo nun servas kiel arkeologian muzeon kun granda kolekcio de la ceramikaoj kaj statuoj. Sendube, tre alloga estas la Monaejo sur la monteto de Ardenica, kiu estis transformiinta dum multaj jaroj en turisman hotelon. 8.7. Vlora

En tiu i urbo, surpinte de la monteto krutianta tuj al la urbo, estas loko nomata Kuz Baba kie trovias bektaia teqeo. Malsupr,e sur la efa strato trovias la Moskeo Muradie, konstruita en la jaro 1542. 8.8. Saranda Mem la nomo de la urbo havas religian devenon: la urbo de kvardek sanktuloj. Profunde, en la arbaro de Butrint estas muro plenigita je surskriboj en la greka kaj palaco el la VI jarcento, kristana baptejo (baptistero)ornamita per multkoloraj mozaikaoj kun motivoj je animaloj kaj birdoj, kovrita per protektanta sablo. Malanta la Baziliko el VI jarcento staras murego Ciklopeca el IV jarcento. En unu pordo estas brila reliefo de leono mortigante virbovon, simbolo de protektanta forto kontra atakantojn.

160

8.9.

Gjirokastr

Vizitinda estas unue la Moskeo de Bazaro, el la jaro 1757 centre de la urbo. Alia moskeo, moskeo de Mekata estas nur ruinao ankora, apud la publikaj banejoj datiantaj el la XVII jarcento. 8.10. Berat La Moskeo de Reo datias el 1512 trovias apud la bazaro. Iam i estis arkeologia muzeo. Ene de i estas galereo el multaj adorobjektoj virinaj kaj trans la muroj de la korto trovias Helvetia Teqeo (1790 jaro), tre grava bazo iamtempe de la islama sekto envorte. Lalonge de la rivero starias alia Moskeo de Bakaloj (1827), nun muzeo de la popola arto. Kontra la tonan ponton de Gorica, konstruita en la jaro 1780 starias la preejo el XIV jarcento de Shn Mihal e la pinto de la roko, malsupre de la kastelo. Ene de la kastelo trovias almena 40 preejetoj ortodoksaj, en unu el kiuj estas la fama muzeo de Onufri. . Tiu muzeo kaj la ortodoksa katedralo de Nia Sinjorino (el la jaro 1797)estas amba ene de la muroj de la monaejo. Ikonostasoj el ligno kaj la aliaj objektoj eksponitaj tie estas mirindaj. . La aliaj preejoj ene de la kastelo inkluzivas preejon el XIV jarcento de la Sankta Trinitio (Shn Triadha en Albanio), en la okcidenta parto apud la muroj. La evangelia preejo el XVI jarcento trovias pli facile sekvante la orientan flankon de la muroj. 8.11. Elbasan En tiu urbo estas vizitinda Rea Moskeo kaj Ortodoksa Preejo de Shn Mri, konstruita per lamigitaj tonoj kaj ekipita per belegaj ikonoj. 8.12. Kora Potenca tertremoj en la jaroj 1931 kaj 1960 estas detruinta multajn objektojn de kulto, inter kiuj anka la minaretojn kaj preejojn. Okulfrapas la Moskeo de Minahor (1485 jaro), la plej malnova de tiu speco en la tuta Albanio. Nun starias majesta la Metropolio (ortodoksa efpreejo)sur la ruinaoj de la Preejo de Shn Gjergj

161

9.

Kiel oni povas eniri Albanion

Albanio estas hodia malfermita lando por iu fremda vizitanto. La civitanoj de EU, Usono, Osmanio, Australio, Izraelio, Japonio kaj el kelkiu alia lando povas eniri senvize pagante nur 5 USD e la landlima punkto. La civitanoj el la ceteraj landoj povas akiri vizon senprobleme en kiu ajn el niaj albanaj konsulejoj pli proksimaj pagante por la vizo l a la interregistaraj interkonsentoj duflankaj. La vizitantoj povas veni pogrupe a individue. 9.1. La landlimaj paspunktoj

Albanio havas landlimon kun Grekio, Makedonio, Kosovo, Montenegro kaj Italio. Kun Grekio funkcias jam kelkaj landlimaj punktoj: Kapshtica oriente de la lando kien oni povas veni el Folorino; Tri Urat kaj Kakavija e la suda ekstremo kien oni povas veni el Janino. La vojo al la interno de la lando estas jam bonstata. La servoj per taksioj, telefono ka estas certigitaj. Kun Makedonio funkcias tri aliaj landlimaj punktoj: Qaf Thana (kien oni povas veni el Struga), Tushemisht (kien oni povas veni el Ohrid); Bllaca (kien oni povas veni el Granda Dibra). Kun Kosovo funkcias du punktoj: Qaf Morina (kien oni povas veni el Prizereno); Qaf Prush (kien oni povas veni el Gjakova). Kun Montenegro funkcias la landlima punkto de Hani i Hotit (kien oni povas veni el Podgorica)kaj Murriqan (kien oni povas veni el Ulqin). Kun Italio Albanio ne havas surterajn limojn sed nur marajn, tiel oni povas veni i tien tra la marhavenoj de Durrs kaj Vlora, same de Shngjin. Tio realias per pramipoj. El Grekio oni eniras tra la marhaveno de Saranda same. Estas regula linio inter Saranda kaj Korfuo. Dum la turisma sezono miloj da fremdaj turistoj vizitintaj Grekion preferas eniri dumtage anka en Sarandan por viziti Butrinton. La sola internacia aeroporto, tiu de Rinas certigas pli ol 15 flugoj tage per aviadiloj de pluraj aerokompanioj kiel Alitalia, Lufthansa, Swisair, Olimpik, Albanian Airlines, Osmanish Airlines, Hemus Air, ka. i certigas konjektojn kun iuj efaj urboj de Eropo kaj Usono. 9.2. La kondioj de transporto kaj akomodado

Por tiuj dezirantaj viziti Albanion nun trovias pli bonaj kondioj je akomodio, kiel ekz. multaj hoteloj, efe privataj e marbordo kaj interne de la lando. La hoteloj de diversaj kategorioj, krom la konforton necesan certigas anka taksiservon, telefon - kaj faksservon, interretan servon, naejon ka. La prezoj por la tranoktoj estas kompareblaj kun tiuj de la najbaraj landoj. Transporto ene de la lando estias kutime per taksioj, busoj kaj busetoj, sed anka per trajno. La lando estas kovrita de densa reto de turismaj kaj vojaaj agentejoj certigantaj la necesan informacion kaj deziratajn antamendojn en la tuta lando.

162

Resumo Albanoj estas unu el la plej malnovaj popoloj ne nur de la Balkana Duoninsulo sed anka de Eropo. En ilia praa kulturo la paganaj kredoj okupis gravan lokon. Dum miloj da jaroj ili vivis kun ili. E multaj el pratempaj ritoj paganaj pluvivas ankoraje diversaj formoj en la diversaj regionoj de la lando. Kristanismo, kiel monoteismon naskiinta en Oriento eniris malfacile en ilirajn terojn, e i ne estis bonvena tie. Sed i eniris je apostoleca maniero, tio estas tra la propra propagando de diversaj apostuloj, komencante kun Palo kaj notis siajn unuajn martirojn, inter kiuj Flari kaj Lari. Des pli, la ilira imperiestro, Granda Kostandino dekretis kristanismon kiel oficialan religion de la imperio. Dividite la romia imperio en Okcidenta kaj Orienta partoj, anka albanoj dividitis inter amba eklezioj respektivaj, tiu katolika romia kaj tiu ortodoksa greka - bizanca. La linio tiel noma de Teodoso dividis iliro - albanojn en du grandaj religiajn tendarojn. La osmanaj okupadoj je la fino de XIV jarcento kaj komencio de XV jarcento alportis en la albanajn terojn novan religion, tiun islaman. Tio penetris komence en la riajn popoltavolojn privilegiitaj de la osmana tatpotenco sed pli poste anka en la amasojn, pro ekonomiaj kaj aliaj kialoj. Fakte por la albana loantaro je kontakto kun aliaj etnoj slava kaj greka, islamio estis ia konservativa faktoro de etneco kaj nacia kulturo. Tamen, kiel kristanismo, tiel anka islamismo ne fanatismigis la albanan nacion kiu iam prikonsideris la naciecon unue kaj poste la religiecon. Sekve albanoj estas karakterizataj dum jarcentoj de okulfrapa religia solidareco, kio tenis ilin unuiinta kontra asimilajn kaj ruinigajn agadojn de la fremdaj potencoj en Balkanio. En Albanio ne okazis tio kio okazis ja en Grekio post la jaro 1821 a en iu alia lando, kie la religia fanatismo kreis taton ortodoksan fundamentisman a islamisman. Ni rememoras ke la eklezia skismo ekde la XI jarcento estiis realao en la socia vivo en Albanio, sed tio neniam ne sukcesis nutri la senton de religiaj maltoleremo kaj fanatismo. Dum la tuta Mezepoko kaj poste ne ekzistas iu signo a donitao asertanta pri la ekzisto de religiaj kunfrontioj kaj konfliktoj inter albanoj ortodoksaj kaj katolikaj. Tiu kunvivo kaj bonkomprenemo konserviis anka kiam la religia strukturo en Albanio aniis radikalece, kiam la plejparto de la loantaro konvertiis al islamo. La komunisma reimo enkadre de establio de kontrolo sia absoluta en iu enero de la socia vivo, sintenis tute malamikece al la religio kaj ties institucioj is tiu skalo kiom dum kvaronjaro malpermesis lee la ekzercadon de la religiaj ritoj kaj agadon de la religiaj institucioj, kio ne estis okazinta iamfoje en la mondo. La politika plurismo establigita post la jaro 1990 inspirigis denove la ekzercadon de religio de albanoj kaj aligis Albanion al Eropo anka sur tiu kampo. Albanio fariis hodia ekzemplo de tato kaj popolo kie la diversaj religioj ekzistas kaj ekzercadas harmoniece unu al la alia ne malhelpante la ekonomian kaj socian progreson de la lando.

163

Ervis Duro Bakalaro de AIS

La kulturaj monumentoj kulturo

valoroj de materia

Inter la grandaj valoroj de la materia kulturo kiujn nia lando heredas de la pasintaj generacioj, gravan lokon okupas la kulturaj monumentoj de la diversaj genroj. Malgranda ja estas nia arbra lando, sed granda kaj ria estas ties la kultura, arta, arkitektura kaj historia heredao, kiun i konservas ekde Pratempo is nuntempo. Tiu neanstataigebla rieco, estas samtempe spirita mesao de la pluraj generacioj, i konsistigas mozaikon de historio, kulturo kaj arto, verkita dum la jarcentoj far de la majstreca mano de niaj antauloj komencante ekde la nebulaj historiaj tempoj. La estimadoj kaj unuaj studoj e partikularaj faritaj is nun pri tiuj i trezoraoj de la materia kulturo, estas evidentigante iam pli ilian grandan gravecon por prilumigi la h istorion, ekonomian, politikan, socian kaj kulturo - artisman evoluon de la praaj loantoj de nia lando, kaj ilian kontribuon anka sur la kampo de historio de la kulturo kaj arto de Balkanio kaj de la tuta mondo enerale. Tiu heredao de la riajoj de mat eria kulturo en nia lando estas trafita de nekalkuleblaj kaj neanstataigeblaj perdaoj dum la jarcentoj kaj kontinue is nuntempo. Sed tiuj valoroj kulturaj, artaj, arkitektonikaj kaj historiaj, sukcesis eskapi disde detruigaj tajdoj fare de la fremdaj okupadoj kaj invadoj, naturaj malfeliaoj kaj tempaj tempestoj. Malgra multaj domaoj kiuj nin trafis pasinte, en nia lando konservias sufie granda fonduso surkampe de la riaoj de la materia kulturo, nemovigeblaj monumentoj deklaritaj jam tiaj kaj protektataj de tato, kiuj nombras je 500, el kiuj 80 estas je defenda karaktero, kiel la pratempaj kaj mezepokaj kasteloj, irka 200 objektoj de kulto (preejoj, monaejoj, bektaiaj preejoj kaj sanktejoj kiel teqe, tyrbe), pli ol 30 arkeologiaj monumentoj, kiel la antikvaj urboj, urbetoj, lolokoj ene de la kasteloj, antikvaj ruinaoj, la pratempe loitaj grotoj, pli ol 120 inenieraj konstruaoj je socia karaktero, kie inkluzivias pontoj kaj akvokondukiloj, turoj kaj banejoj, karakterizaj konstruaoj kc, vico da diversaj monumentoj je historia kaj arta valoro. Certe en tiu nombro de monumentoj inkluzivias tiuj nemovigeblaj monumentoj konataj is hodia en nia lando, kiuj eltenis la tempon kaj tempestojn dum la jarcentoj, tiuj jam malkovritaj de niaj arkeologoj, anka tiuj monumentoj kiuj aperis tute hazarde dum la grandaj laboraoj. Al tiu nombro de la monumentoj aldonendas anka multaj aliaj, kiuj kvankam ekzistas en iuj lokoj de la lando dise, ankora ne estas esploritaj kaj estimitaj de niaj sciencistoj, sekve ankora oni ne deklaris ilin tiaj, same centoj da popolaj loejoj je stilo de popola arkitekturo, kiuj kvankam ankora ne protektatas de la tato kiel kulturaj monumentoj, tamen posedas arkitekturajn valorojn.

164

Prave oni povas starigi la demandon: el kio do konsistas la valoro de tiuj monumentoj, kial la tato protektas ilin kaj investas konsiderindajn monsumojn por ilin teni bonstate, ilin bonkonservi kaj restarigi? Unuavice, oni devas aserti ke iuj tiuj valoroj de la materia kulturo per ilia s ilento parolas kaj atestas pri stabileco, heroeco kaj verkemeco de nia popolo, kiu malgra la jarcentaj tempestoj, sukcesis konservi iliajn tradiciojn kaj verkis tiom grandan riaon de materiaj kaj spiritaj valoraoj, pravigante ke la fremduloj vizitintaj nian landon sin esprimis ke tiu malgranda lando estas ja granda muzeo de la kulturaj monumentoj. La kulturaj monumentoj estas ne nur vivaj dokumentoj, parolantaj pri la ekonomia, socia kaj kulturo arta evoluo ne nur de la epoko kiam ili estas kreitaj sed anka por postaj epokoj, ar uste tempopasante dum jarcentoj, la nemovigeblaj monumentoj pliriias ofte per novaj dimensioj, la la anioj ilin trafintaj de la mano de la postaj generacioj kaj la tempo mem, Tiuj, unuflanke plialtigas a malaltigas ilian valoron, sed aliflanke pliigas sendube ilian historian valoron. Krome, por ekkoni la kulturon kaj historion de iu popolo, grandan helpon donas la studado kaj analizado de la kulturaj monumentoj de tiu popolo iuflanke. Tiuj monumentoj, verkitaj de mano de la popolo, krom la kultura nivelo de la koncerna epoko kiam ili estas konstruitaj a rekonstruitaj, ili provizas nin per historiaj fontoj ilustrantaj kaj dokumentantaj per faktoj kaj evidentantaj gravajn eventojn. por la historio. Ni ekrigardu rapide ekzemple la kastelojn de nia lando, kies historio estas intime ligita kun la okazintaoj kiuj dum la jarcentoj trairintis tiujn lokojn kaj estas respegulitaj klare en la senesaj klopodoj de nia popolo por savi la liberecon, la lingvon, la morojn. Enirant e en la profundecon de la jarcentoj en la unua miljaro anta Kristo, tiam kiam nia lando loatis de iliroj, ni rimarkas ke e la multaj iliraj gentoj tiutempe la socia diferencio estis tre akcentita. Naskiis jam la privata proprietao, sekve la militoj oftiis kaj pro tio, la bezono por sin defendi estis granda. El tiu tempo datias ja la iliraj kasteloj, iel t iu de Gajtan apud Shkodr, de Dorz en la distrikto de Tirana, kc, kiuj estas irkaigitaj per dikaj muregoj, konstruitaj per grandaj tonoj sen ia ligmaterialo, mirigantaj nin per ilia majesteco. Sed iliroj disvolviis pluen, mem la interna disvolviado de la produktaj fortoj kunportis aniojn anka en ilia socia strukturo. Tiun videblan disvolvion, interalie, ilustras tre konvinke anka la disvolvio de konstrutekniko de la muregoj de tiuj urbetoj. Pli majestaj, pli fortaj farias la iliraj kasteloj post la la V jarcento anta Kristo kiam ili estas ne nur strategiaj kaj fortifikitaj lokoj, sed anka gravaj ekonomiaj centroj. Ili estas provizitaj per pordegoj, defendturoj kaj remparoj. Multaj iliraj kasteloj dum la tempo de la militoj kontra romiajn okupantojn fariis centroj de forta rezistado. Aliaj kasteloj stariis dum la Mezepoko kiel tiu de Kruja, Petrela, Elbasan kc. En tiuj kasteloj okazis sangumaj bataloj inter nia popolo kaj fremdaj okupantoj. Estas jam konata la konstrua agado dum la tempo de Ali Pasha Tepelena, kiu klopodante por fondi fedan taton propran, por eskapi de Osmanio, entreprenis la konstruadon a rekonstruadon de vico da kasteloj kiel ti u de Tepelena, Kardhiq, Libohov, Porto - Palermo. Alia genro de la monumentoj estas tiuj de la kulto. Pri la majesteco de ilia
165

arkitekturo oni povas mencii la preejojn de stilo bizanca, je kolosa graveco, kiel tiu de Shn Koll en Mesopotam de Delvina, de Shn Mri en la Malsupra Peshkpi, de Shn Koll en Kurjan de Fier, de Shn Mri Vllaherna en la kastelo de Berat, de Shn Mri de Pojan kc. Konsiderinda plimulto de monumentoj de kulto konservas freskojn kaj ikonojn, arentajn laboraojn, gravuritajn lignajn laboraojn kaj brodaoj plenumitajn fajnece kaj je rara arta gusto. La monumentaj ensembloj samkiel la separataj monumentoj, konsistigantaj la urbo muzeojn kun la iliaj popolaj karakterizaoj havas grandan historian, arkitektonikan kaj urbanisman valoron. Ampleksante la monumentojn de diversaj genroj, ekde la konstruaoj je socia karaktero, objektoj de kulto is la popolaj loejoj, tiuj ensembloj for mas unuecon per kio sin distingas tiuj interesaj urboj pro ilia tipa arkitekturo, urboj nuntempe tre raraj.

166

Se ni ekrigardus Albanion je turisma vidpunkto i reprezentas tutan ensemblon sed tiuj kiuj altiras nian atenton aparte estas tri itineroj.

1. Tiran - Elbasan - Librazhd - Pogradec - Kor

- La urbo de Tirana En la montetoj irkaantaj Tirana - n estas sistemo de kasteloj (Petrel, Prez, Ndroq, Fark). Kiel dato de fondio de la urbo estas la jaro 1614. En la jaro 1794 oni komencis la konstruadon de la moskeo de Et - hem Bej finkonstruita en la jaro 1823. Apud i stariis tuj anka la horloturo. La moskeo kun la prehalego estas kovrita per plomba kupolo. La moskeo sin distingas pro iaj harmoniigitaj proporcioj inter la prehalego, portiko kaj minareto, toninizaoj kaj tradiciaj koloroj de pentraoj. En Tiran apartan intereson prezentas la Arkeologia Muzeo, La Muzeo de la Naturaj Sciencoj kaj aparte la Nacia Historia Muzeo. i lasta estas la plej grava muzea institucio en Albanio. i tie oni prezentas koncize la historion de la albana p opolo ekde la lasta periodo de Meza Paleolito anta Kristo is la jaroj 2000.

- La kastelo de Petrela i datias de la IV jc anta Kristo, starias sur la tonega monteto je 400 m super la marnivelo. La kastelo havas la formon de triangulo je perimetro irka 100 m kaj plifortias de du potencaj cirklaj defendturoj. La sola enirejo konsistas el malvasta kaj malgranda koridoro. En tiu kastelo sin distingas kelkaj konstruaj periodoj. Separata defendturo el la V VI jarcentoj estas konstruita per brikoj.

La kastelo de Preza La kastelo estas konstruita sur la pli alta parto de la montetvico limiganta la kampon de Tirana en;a nordokcidenta flanko. i havas kvarangulan planimetrion je lateroj 80 m x 50 m. Sur la kvar anguloj i plifortias per kvar cirklaj defendturoj. En la enirejo de la kastelo estas moskeo, interne estas granda sfero kaj la horloturo.

La kastelo de Grecen i trovias sur la atovojo Elbasan - Tiran kaj dum la antikvaj tempoj ludis la rolon de kastelo kontrolanta la vojon tra montovicoj de Krraba. i estas malgranda fortifikao irka 0.25 ha kie oni distingas pli praan periodon kun grandaj tonoj iom gravuritaj, el la IV II jc anta Kristo kaj sur i fortifikaoj je tonoj kaj mortero el la IV - VI jarcentoj post Kristo.

167

La kastelo de Bedin i trovias en la vilao Bedin inter Tirana kaj Elbasan. i estas lokita sur tonega monteto. La irkaiga murego el la unua konstruperiodo apartenas al la praa fera epoko (XII - X jarcentoj anta Kristo). i estas konstruita per grandaj tonoj ne gravuritaj kaj ne ligitaj per mortero. Dua konstruperiodo apartenas al la IV - VI jarcentoj post Kristo, oni aldonis duan irkaigon per tonoj kaj mortero en la supra parto de la monteto. La kastelo estis centro de la areo de montaro de Krraba kaj kontrolis unu el la branoj de Via Egnatia.

La urbo de Elbasan i etendias en la kampo samnoma en la alteco je 120 m super la marnivelo. i estis stacio de via Egnatia en la II jarcento post Kristo kaj menciatas per la nomo Scampa. En la urbo de Elbasan apartan intereson prezentas la horloturo. i estas alta kaj malvasta konstruao sur kies supra etao trovias mekanismo, kiu elirigis komence nur sonon kaj poste havis anka horkampon. Tiu turo estas konstruao el la XVII jarcento kaj tiutempe tiaoj okupis gravan lokon en urbanisma traktado de la urbo.

Kuracakvaj banejoj de Bradashesh En la sepa kilometro de la vojo Elbasan - Peqin trovias la kuracakvaj banejoj kaj Nymfeu. Tiuj estas lokitaj evojrande en la piedoj de la monteto de Fikan. La akvofontoj estas rarao en tiu areo. Amba monumentoj estas lokitaj sur la teraso kreita inter du muregoj. Okcidente de Nymfeu estas konstruitaj kuracakvaj banejoj okupantaj surfacon je 130 m. Tie sin distingas la senvestigaj ambroj ligitaj kun la ambro de frea akvo kaj paralele al tiuj, venas la ambro de varma akvo. La konstrutempo estas la dua duono de la II jarcento post Kristo.

La kastelo de Volesh i trovias sude de la vilao Volesh. La pli praa periodo de fortifikado apartenas al la ilira civita periodo en la IV jarcento anta Kristo kaj estas konstruita per grandaj tonoj ne ligitaj per mortero. La dua periodo apartenas al la IV - VI jarcentoj post Kristo kaj estas konstruita sur la muregoj de la unua periodo uzante malgrandajn tonojn ligitaj per mortero. Al tiu periodo apartenas ja du defendturoj en la suda flanko kie estas anka la enirejo samkiel la loejoj konservitaj ene de la muregoj.

La kastelo de Guri en Lleshan i estas fortifikao de la lasta periodo de bronzo kun du vicoj da defendmuregoj. Tiu loloko estis uzata anka dum la ilira periodo. Aparta karakterizao estas la malkovro de moneroj el la III - II jarcentoj anta Kristo.
168

La ponto en Topien En la lito de la rivero Shkumbin, je 2 km for de la ekzistanta ponto trovias la spuroj de la antikva ponto, kies piedoj estas konstruitaj per tonoj ligitaj per mortero. Ili estas ligitaj unu al la alia anka per feraj krostangoj fiksitaj per plombo. La distanco inter la piedoj estas is 14 m. Oni jam konfirmis ke la ponto komence ne estis kun arkoj. Tiu ponto servis por ligi Via Egnatia - n kondukinta al Berat kun tiu kondukinta al Apollonia.

La urbo de Librazhd Estas urbo en la valo de la rivero Shkumbin. i estis praa loloko kaj stacio de Via Egnatia. En tiu areo apartan gravecon je muzea vidpunkto havas Via Egnatia, la plej grava antikva vojo liginta la marbordon de Suda Ilirio kun Oriento kiel kontinuo de la vojo Apia en Italio. Tiu vojo menciitas unuafoje en la II jarcento post Kristo kaj estis entute 395 km. i komenciis de du branoj: de Dyrrah kaj Apollonia kiuj renkontiis en Scampa kaj daris al Manastir de Makedonio. En tiu vojo gravas mencii la Ponton de Kamana, konstruitan je 1715 jaro, je 40 m longa kaj je arka spaco je 23 m kaj lareco 3.5 m. Direkte al Pogradec estas la kastelo de Sknderbej. i trovias en la vilao Dardh kaj starias sur akra tonego neatingebla apud la traseo de Via Egnatia. Danke al konstrutekniko de muregoj kaj ceramiko oni opinias ke i estas konstruita en la VI jarcento post Kristo. La toponimo montras ke tiu kastelo estis uzata de Sknderbej. Dum amba tempoj i celis la kontroladon de via Egnatia.

La urbo de Pogradec i trovias sudoriente de Albanio e la bordo de la lago de Ohrid, lokita sur la alteco 696 m. En tiu urbo sur la monteto apud i estas malkovrita loloko el la V jarcento anta Kristo kiu estas transformiinta en urbeton dum la dua duono de la IV jarcento.

La Gradishta de Sllabinja i trovias apud la vilao Sllabinj de Mokra regiono en la loko nomata "Bregu i Sopotit". i estas fortifikao de la malfrua antikveco je triangula planimetrio lokita sur la nordorienta deklivo de la monteto. Konservias fragmentitaj spuroj de la murego je lareco 2.5 m el tonoj ligitaj per mortero. La la tipo de planimetro kaj konstruo oni distingas klare ke i apartenas al la IV jarcento post Kristo.

La urbo de Kora i trovias sude de Albanio e la piedoj de la monto de Morava je alteco 869 m. Estas praa loloko en la areo de ilira gento de Enkeleoj. La komencoj de la urbo notis la konstruadon de preejo en la IX jarcento kaj la kastelon. Komence de la XVII jarcento la urbo
169

plilariis direkte al Voskopoja. En la jaro 1783 Kora estis forkaptita de Paao de Janino, Ali Pasha Tepelena kaj fariis unu el la efaj ekonomiaj, komercaj kaj kulturaj centroj. Apartan intereson en tiu urbo prezentas la Muzeo de Klerigado, la Muzeo de Mezepoka Arto kaj Voskopoja. Voskopoja trovias 10 km for de la urbo de Kora. i estas lokita sur la ebenao je alteco 1160 m. En la 17 - a kaj 18 - a jarcentoj i estis loata de pli ol 20 000 loantoj kaj tenis komercajn kaj kulturajn ligojn kaj rilatojn kun pluraj fremdaj landoj (Venecio, Vieno, Leipzig - o, kc.). Al tiu periodo apartenas vico de valoraj kulturaj monumentoj kiel la monaejo de Shn Prodhon (1632 - 1634)kaj vico de bazilikoj. Sin distingas pro iliaj arkitekturaj valoroj la bazilikoj de Shn Mria (1712), Shn Koll (1722), Shn Thanas (17240. En la preejoj de Voskopoja apartajn valorojn reprezentas la freskoj , kiuj sin distingas pro ilia inspireco kaj monumenteco. En la areo de Kora, oni nombras 18 preejojn el kiu menciendas tiuj de Voskopoja kaj Vithkuq aparte. Samtiel, apartan intereson prezentas la moskeo de Mirahor. La la surskribo sur la pordego de enirejo, i estas konstruita en 1494 1504 jaroj de Iljaz Bej Mirahori. La la donitaoj, i estas starigita sur la fundamentoj de la malnova preejo de Shn Premte. Intereson altiras anka la groto de Tren, tipa grota loloko lokita eborde de la lago. i estis loata ekde Pratempo is Mezepoko. En tiu groto sin distingas la pentrao de Tren kiu reprezentas asscenon (evalrajdistoj kaj ashundoj postsekvantaj kapreolon). i estas farita per blanka farbo sur la vertikala faco de la tonego. i apartenas al la Fera Epoko.

2. La itinero Tiran - Kruj - Lezh - Shkodr

- La urbo de Kruja i estas la plej menciata urbo en la historio de Albanio. i etendias sur la deklivo de la monto de Kruja je alteco 608 m. La arkeologiaj fosadoj montras ke i estis ilira loloko ekde la III jarcento anta Kristo. En Kruja trovias la kastelo plej fama kaj plej grava en la historio de Albanio, starigita sur tonega monteto sur kruta faco. La kastelo estas konstruita en la V - VI jarcentoj. La sistemo de fortifikado dum Mezepoko estas rekonstruita de fojo al fojo ligita kun Durrs kiel parto de sistemo de kasteloj signalintaj kaj servintaj kiel irmejojn de la arbra kulturo. En la XIII jarcento i aperas kiel fortifikita loloko kaj je la fino de tiu jarcento en i faris riparojn Karlo la Unua Anu. Dum en la XIII - XIV jarcentoj Kruja estas centro de la tato de Arbri kaj Karl Topia farigis in efcentron de liaj terposedaoj. Dum la periodo de militoj de Sknderbjg i fariis effortreso de heroeca rezistado de albanoj kontra Osmanan Imperion. La kastelo havas elipsan formon je perimetro 804 m, ampleksante 2.25 ha. La irkaigaj muregoj estas plifortigitaj de 9 defendturoj. La efa enirejo en sudokcidento trairas malvastan tunelon kaj descendas al la akvofontoj en la fortifikita korto ekster la muregoj kun malgranda irkaio. Sur la plej supra parto de la monteto nordoriente starias
170

la horloturo kiu kompletigas la karakterizan silueton de la kastelo kaj servas por observado, signalado kaj ligado kun la aliaj kasteloj kiel tiu de Petrela. En la efa enirejo de la kastelo adaptiinte plejbone al la stilo de kastelo estas starigita la Muzeo "Gjergj Kastrioti Sknderbej". Tiu muzeo malfermias per skulptagrupo reprezentanta Sknderbej - on. La tri unuaj haloj reprezentas iliran heredaon, ekonomian kaj socian disvolvion en la praa Mezepoko, princlandojn de Arbrio kaj la osmanan invadon. Aparta halo estas dediita al la familio de Kastriotoj. En la dua etao la sistemo de fortifikado kaj la efaj kasteloj de Sknderbej estas laboritaj per alabastro.

La urbo de Lezha i estas unu el la plej praaj urboj de Albanio. Lokita apud la maro, la urbo ilira nomita Lis formiis je la fino de la IV jarcento anta Kristo. i estis grava ekonomia kaj politika centro de la lastaj regantoj de la Ilira relando. La muregoj dividis in en tri partojn: Akropolon, supran urbon kaj kampan parton. is nun estas malkovritaj 12 pordegoj. La supra parto de la urbo Akrolisi starias sur la pinto de monteto. ian pli grandan disvolvion la urbo konis dum la dua duono de la III jarcento kaj komence de la II jarcento anta Kristo. Tiutempe i cirkuligis bronzan moneron kun la nomo de la civita komunumo. En la jaro 213 i okupiis portempe de Filipo de Makedonio dum en la jaro 168 de romianoj. Em la IX jarcento i plifortias per irkaigaj muregoj kaj sur la pinto de la monteto sur la praaj muregoj de Akropolo konstruias la Mezepoka kastelo. Samtiel alia mezepoka kastelo estas konstruita en la kampa parto por ke oni defendu la riveran havenon. En la jaro 1444 i tie okazis la Kunveno de Lezha kaj fondiis la Albana Ligo sub la gvido de Sknderbej. i tie mortis kaj enteriis Sknderbej kaj sur ties tombo nun starias la Memorigilo de Sknderbej. La kastelo kaj memorigilo estas kulturaj monumentoj je aparta graveco.

La urbo de Shkodr i estas praa urbo kaj unu el la plej grandaj. i etendias apud la lago de Shkodr je alteco 16 m. Kiel urbon i estas fondita en la IVa jarcento anta Kristo, sur la montetoj irka la kastelo de Shkodr. i estis centro de la ilira gento de Labeatoj. En tiu periodo estas stampitaj la moneroj kun la nomo de la urbo. En la XVIII jarcento Shkodr fariis centro de la paaolando de Bushatlioj. En Shkodr apartan intereson prezentas la kastelo de Shkodr (Rozafa)konstruita sur tonega monteto, okcidente de la urbo. Sur la oblikvaj facoj de la monteto starias la irkaigaj muregoj ampleksantaj surfacon je 9 ha. La kastelo havas efan enirejon norde kaj kelkajn malgrandajn enirejojn servantaj por manovrado dum la sieoj kaj kiel sekretajn elirejojn. i protektias de cirklaj kaj rektangulaj defendturoj kaj dividias en tri partojn. En la antikva periodo la muregoj estis je stilo pluranguleca kie ankora hodia konservias iliaj spuroj e la enirejo de la kastelo. Dum Mezepoko la kastelo aperas per la nomo Rozafa kiun i eblas estas heredinta ekde la VI jarcento. En la muregoj de la kastelo oni distingas la konstruaojn el kvar efaj okupadoj (de Balshaj en XIV jarcento,
171

de Venecianoj XV jarcento, Osmanoj en XVI - XVII jarcentoj kaj Bushatllioj XVI - XIX jarcentoj). Ene de la muregoj bone konservias la medioj por la gardistaro, deponejoj, administra domo kc. Apud la triaj irkaigaj muregoj estas la Katedralo de Shn Stefan konstruita je la fino de la XIII jarcento. La murstrukturo konsistas el tonoj eskadritaj en regulaj vicoj, la la karakteriza tekniko de konstruaoj tiutempe. Post la osmana okupado i transformiis en moskeon el kiu parte konservias la minareto. En la areo de Shkodr prezentas intereson anka la preejo en Vau i Dejs. i starias sur la piedoj de la mezepoka urbo de Famje. Oni opinias ke la konstruao apartenas al la fino de la XIII jarcento. i estas konstruita per eskadritaj kaj pure gravuritaj tonoj. Blindaj arkoj trapasas anka en la eksterajn muregojn kiuj finias per ornama zono el pendiintaj arkoj. La preejeto je stilo romano - gotika sin distingas pro iaj arkitektonikaj valoroj samkiel pro pentraoj je stilo bizanca interne de i. Apud Shkodr estas anka la Plomba Moskeo en la mezepoka kvartalo de Tabakoj kiu konatias per la nomo Moskeo de Mehmet Pash Plau. i estas konstruita de Bushatllioj en la jaro 1774 la la tipo de la moskeoj de Istanbulo. La centron de la kompozicio konsistigas la prehalego (9.15 m x 9.15 m)kovrita per kupolo sur alta tamburo. En la orienta kaj okcidenta flankoj estas du pordegoj. Je ekstera aspekto, sin distingas pro varieco kaj dinamismo de la volumoj, la multaj kupoloj de la ekstera halo, de korto, flankaj arkadoj kun natura pasejo korto - halo - minareto. Same altiras atenton la ponto de Mes konstruita sur la rivero Kir dum la dua duono de la XVIII jarcento, je apudeco de la urbo de Shkodr. Tiu ponto havas longecon je 108 m kaj larecon je 3.4 m kaj konsistas el 13 tonaj arkoj. En i estas konstruita komence la p lej granda arko je spaco el 21.5 m kaj alteco 12 m, dum poste oni aldonis pliajn 12 arkojn.

172

3. Itinero Tiran - Sarand

La urbo de Durrs

i estas unu el la plej praaj urboj kaj la efa haveno de la lando. i estas fondita kiel urbon en la jaro 627 anta Kristo per la nomo Dyrrah (de kiu venas la hodiaa nomo). Enhavante iliran loantaron kaj interanojn kun la cetera parto de la lando la urbo rapide disvolviis kaj ekde la V jarcento anta Kristo tie konis grandan disvolvion la laborado de ceramiko, metaloj, teksaoj, kc. En tiu periodo Durrs evoluigas la interrilatojn kaj plivastigas ilin kun Azio kaj Suda Italio. En la urbo de Durrs altiras la atenton la kastelo kaj la Baziliko en Arapaj. En la malfrua antikveco la urbo de Durrs irmiis per muregoj kaj potencaj defendturoj kiuj konsistigis la bazon de la fortifikaoj anka dum la frua kaj meza Mezepoko is la osmana okupado. La sistemo de la fortifikado de Durrs estis perpleksita tiamaniere ke krom la kastelo sur la dominantaj punktoj stariis anka la malgrandaj kasteloj kontrolintaj la efajn vojojn kondukintaj al Durrs. La efaj muregoj de la kastelo de Durrs konstruitaj per brikoj apartenas al la periodo de la bizanca imperiestro je loka deveno Anastas la Unua (491 - 518). La kastelo estas konstruita je alteco 490 m, la konservita alteco de la murego estas 9 m dum ties dikeco estas 3.5 m. La murego estas konstruita tute el brikoj ligitaj per mortero. En la oblikvaj lokoj ili postsekvas la terenon je eskaligitaj formoj kaj estas 15 cm pli laraj ol la muregoj. La supraj partoj de la muregoj estas damaitaj, sur ili konservias efe nur la murstratoj kun paffenestretoj apartenantaj al la mezepoka periodo. De la malfrua antikva periodo konservias kvar defendturoj en la sudokcidenta murego. Ili estas lokitaj je distanco 61 - 64 cm sur ebena tereno, dum sur la oblikvaj terenoj la distanco inter ili pligrandias. iuj defendoturoj havas kvinangulan formon. La la spuroj konservitaj en la defendoturoj de la kastelo , oni komprenas klare ke la la II etao dividias disde la unua per tabula planko. La plankaj traboj estas lokitaj je 60 cm for unu de la alia. En la sudokcidenta murego trovias du enirejoj, unu inter la defendoturoj A kaj B, dum la alia inter la defendoturoj D kaj E. La lareco de la enirejoj estas 2.7 m - 3.7 m kaj sur ili oni distingas klare la arkan superpordaon el brikoj je alteco 0.7 m. irka 7 km norde de la urbo de Durrs en la loko nomita "Porto Romano"konservias la postrestaoj de murego kiu fermis la zonon inter la maro kaj la maro. La murego estis provizita per ortaj defendoturoj lokitaj en egalaj distancoj. La murego havas larecon je 1.75 m. i estas konstruita el brikaj zonoj je lareco 35 cm. Inter la brikaj zonoj sur la facoj de la muroj klare sin distingas la tonkonstruaoj kiuj havas mezgrandajn dimensiojn dum inter ne la malgrandaj tonoj ligitaj per mortero. La la grandeco, konstrueco kaj konstrutekniko, la kastelo de Durrs dominantas sur iujn konstruaojn irkae. i staras preter la militistaj verkaoj plej gravaj kaj plej perfektaj tiutempaj, kio montras la altan nivelon kaj la profundan konon de postuloj de la militista arto de iaj konstruintoj. La fortifikaoj de Durrs povas esti

173

klasifikitaj la ilia funkcio kiel muregoj Bariere (la murego de Pordego), observa defendturo (petreloj)kaj la kastelo. La amfitearo de Durrs estas ja la plej granda kaj la plej grava amfiteatro konstruita je la komenco de la I jarcento anta Kristo en Balkanio, je apartaj arkitekturaj kaj artaj valoroj, la sola trovita en Albanio. i estas starigita ene de la urbo kun la tupsidlokoj alokcidente kaj apogita sur la deklivo de la monteto. i havas formon de elipso je diametro 136 m kaj alteco irka 20 m. La tupsidlokoj estas vestitaj per blankaj platoj kaj havas kapaciton el 15 000 20 000 personoj kaj en ia areno okazis la luktadoj inter la gladiatoroj. Por transpasi en la sidlokojn servis sistemo el galereoj kaj kovritaj tupsidlokoj per superpordao. Tiu amfiteatro la iaj dimensioj povas komparati kun la monumentoj de tiutempo de Pompeo kaj Kapua en Italio. i tie oni devas substreki aparte la Mozaikon de la preejeto konstruita en la antikva amfiteatro de Durrs kiu havas tutan ensemblon de mozaikoj. La Mozaiko apartenas al la X jarcento.

Apollonia Estas antikva urbo inter plej grandaj en la baseno de Adriatiko. i fondiis komence de la VI jarcento anta Kristo, de kololiantoj alvenintaj el Korinto, Durrah kc. kiuj instaliis apud la malnova loloko. En la V jarcento anta Kristo i fariis evoluinta ekonomia kaj kultura centro. La plej praaj arkeologiaj spuroj estas kelkaj objektoj el la Fera Epoko (kotaj ujoj, hakiloj, feraj lancoj kc). El la unuaj jarcentoj de la vivo de la urbo estas konservitaj kelkaj partoj de la defenda murego kaj de la antikva templo dediita al Artemiso, diino plej adorata de apolonianoj. Ene de la defenda murego je perimetro 4000 m estis inkluzivita surfaco el 130 ha. La urbo trairatis de rektaj stratoj efaj kaj duarangaj kiuj interkruciis unu kun la alia limigante apartajn kvartalojn. La rompita tereno reguliis per diversaj terasoj dum reto de defluigaj kanaloj servis por reguligi la akvofluadon. El efaj konstruaoj krom la defendaj muregoj tiutempe estis la Portiko en la centro de la urbo, la teatro, monumenteca akvofonto, gimnazio, kc. En la I - III jarcentoj post Kristo en tiu urbo estiis intensaj konstruadoj el kiuj menciindas la domo de la Urba Konsilio, odeono, biblioteko kaj pluraj loejoj ornamitaj per mozaikaoj. Apollonia kiel kultura centro sin distingas pro iaj skulptaoj havante sian apartan skolon. Gravaj estas la kolekcioj de la moneroj, ceramikaoj kc. La Nekropolo de Apollonia Sudoriente de la urbo Apollonia trovias la efa parto de la nekropolo. La tomboj estas lokitaj en tumoj kaj en la ebena faco de la monteto. Plejparte la tumoj sin distingas facilmaniere, sed okazis ke ili estas ebenigitaj a ne konservis ian komencan altecon. Monaejo de Ardenico Lavoje al la urbo de Fieri, irka 5 km for de la efa vojo, sur la monteto de Ardenica trovias la mezepoka monaejo, kiu konservas pentraojn je granda valoro. La tono e ia enirejo portas surskribon datiinta je la jaro 1417. La plej malnovaj konstruaoj konservitaj estas el la unua duono de la XVIII jarcento. La monaejo konsistas el malfruaj dormejoj,
174

preejo de Shn Mria kaj la kupolo de Shn Triadha. La preejo de Shn Mria estas konstruita en la jaro 1743 kaj pentrita en la jaro 1745. La ikonejo konservas multajn ikonojn pentritajn. La preejo reprezentas bazilikon el traboj kun plata plafono. En la okcidenta murego konservias anka pli malnovaj pentraoj. Tepelena kaj ia kastelo La urbo de Tepelena estas lokita eborde de la rivero Vjosa, en losila nodo apud la goro de Klcyra tra kiu pasis gravaj vojoj ligintaj dum antikveco Orienton kun Okcidento. La antikvaj spuroj trovias malsupe de la kastelo kiu estas ripariinta dum la tempo de la paao de Janino, Ali Pash Tepelena. Post kiam oni pasas la agroteron, vojo kondukas vin al la orienta enirejo. Tepelena menciitas unuafoje en la jaro 1492. Tiutempe Tepelena havis kastelon kie estis enprozinigita la albanaj ribeluloj. Tiun kastelon dum la okupado la osmanoj detruis. El la unua kastelo apena plurestis ia spuro, sed tiu kiun la osmanoj konstruis trovias en bona stato. La kastelo de Ali Pash Tepelena estas traktita depende de la tereno. i havas la formon de plilongigita plurangulo. La zorgema elekto de la tereno igis la kastelon ne atingebla. La kastelo posedas tri defendturojn plurangulajn troviantaj en tri anguloj. Inter la defendoturoj estas fojpostfojaj elirejoj servintaj por kontroladi la flankajn facojn. Tiuj elirejoj estas ekipitaj per paffenestretoj. La kastelo havas tri enirejojn. Deekstere la kastelaj muregoj estas ellaboritaj per fajna gusto, efe el gravuritaj tonoj lokitaj sur horizontalaj vicoj kun iom da mortero. En la internaj partoj la muregoj estas konstruitaj per negravuritaj tonoj kun multe da mortero. Por plialtigi la fortecon estas enmetitaj lignaj zonoj iun 30 - 40 cm en la malsupra parto. Apartan zorgon la konstruinto dediis al la arkitektonika kompozicio de la enirejoj. La efa enirejo estas kovrita per granda arko kaj irkaita per tona karakteriza kadro kie surmetias la plato kun la surskribo "La enirejo de Veziro". La frunto de la enirejo havas kvar paffenestretojn, krome la kastelo havas anka du aliajn enirejojn. La p affenestretoj en la kastelo de Tepelena estas multvariaj la la armiloj kaj la loko okupantaj ili en la sistemo de defendado. La urbo de Gjirokastr Estas i malnova kaj karakteriza urbo, etendianta sur la montetoj de la deklivo de la Lara Monto je alteco 400 m. La spuroj de la praa loloko apartenas al la unuaj jarcentoj anta Kristo. i ricevis la formon de urbana centro en la XIII jarcento. En la jaro 1336 i menciitas per la nomo "urbo de Argjiros". La efajn karakterizaojn kiel urbon i akiris en la XVII jarcento kaj floriis aparte en la jaroj 1800 - 1830 danke al la konstruado de loejblokoj, kiuj estas konservintaj iliajn arkitektonikajn kaj kulturajn valorojn. La kvartaloj Malnova Bazaro kaj Hazmurat sur du paralelaj krespoj farias la unuaj karakterizaj ensembloj. La loejo de Gjirokastr estas unu el la realioj plej distingitaj de la albana loejo. La kvartaloj Manalat kaj Palorto etendiintaj sur la oblikvaj terenoj havas monumentecajn ensemblojn je distingitaj volumoj kaj uniformaj blokoj. La kastelo de Gjirokaster
175

Estas unu el la plej majestaj kasteloj bone konservita en Albanio. i starias sur monteto en la maldekstra brako de la rivero Drino. la unuaj spuroj apartenas al la IV jarcento sed i akiras klarajn formojn je la fino de la VI jarcento. Tiutempe i posedis gravan pozicion sur la vojoj alvenintaj el la interno de la lando direkte al sudo kaj al la Jonia maro. La unuan etapon de la konstruado, i finigas je la fino de la XII jarcento kaj menciitas per la nomo Argjirokastro en la jaro 1336. La muregoj sekvas la regulan linion de la monteto, i havas tri efajn enirejojn kaj unu malgrandan. i irmias de sep defendturoj kiuj atingas la altecon is 30 m, en la supra parto kun 1 - 2 etaoj kaj kun grandaj haloj kiuj havas kanonajn paffenestretojn. Preska la duono de la kastelo estas plenigita per superpordaoj kaj havas multajn ejojn kaj subterajn deponejojn kiuj atestas ke krom la gardistaro i loatis anka de civitanoj en certaj periodoj. La eliroj el la pordegoj tra tuneloj kiuj ne trovias kontra pordegoj evitas la frapojn same dum la atakoj, tiel dum la retirioj. Arkadoj, tuneloj, internaj pordegoj estis konstruitaj kiel daneraj embuskoj. Supertute tiu majesta monumento havas elegantecon kiu harmoniias kiel ununura ensemb lo kun la karakterizaj kvartaloj de Gjirokastr. En tiu urbo apartan gravecon havas tiaj monumentoj kiel Antigoneo, preejo en la Labova e Kryqit, muzeo de armiloj, muzeo de Renesanco kaj aparte la bizancaj preejoj. El la bizancaj preejoj estas substrekinda la preejo de Sh Mria. Tiu preejo estis la iama sidejo de la efepiskopejo de Drinopojo. La preejo estas je tipo kruco enskribita kun kupolo sur tamburo kun kvar internaj envolvaoj. La urbo de Saranda i trovias eborde de la maro irka 65 km for de Gjirokastr. i menciitas unuafoje kiel havenon en la I jarcento anta Kristo kaj servis kiel havenon por transpasi de Epiro en la Italan Duoninsulon. i komencis akiri urbanajn karakterizaojn je la mezo de la I jarcento anta Kristo, sed la plej grandan disvolvion notis en la II - III jarcentoj post Kristo. Tiuperiode renkontias anka kelkaj ruinaoj emarborde. En la IV jarcento la urbo retirias kaj irkaias per defendmuregoj 2m dikaj kaj konstruias paleokristana baziliko en la V - VI jarcentoj, kies planko estas pavimita per bela mozaikao multkolora. En la urbo de Saranda kaj irka i apartan intereson prezentas kiel kulturajn monumentojn tiuj de Butrinti, Suka de Ajtari, Finiqi, Ksamili, Blua Okulo, La Kolo de Muzina kaj la Kolo de Llogara. iuj entute konsistigas kompletan ensemblon kaj kiel monumentojn ili havas elstarajn valorojn, sed plej aparte estas Butrinti. Butrinti estas centro antikva je plano de fortifikaoj. i konsistigas tre klarvidan ekzemplon kie la urbana evoluo akompanatas kun la disvolvio de tekniko de konstruado en la muregoj de la urbo kaj en la kreado de la kompleta defendsistemo en la tuta regiono, kies centro estis ja Butrinti. La monteto sur kiu starias la antikva urbo, krom la protekto certigita per la akvoj de la lago de Vivar, estas anka tonegoj ne alireblaj je sudorienta flanke. La konturoj de la loloko difinias klare la la tuta suda flanko kaj la komencioj de la vivo de Butrinti apartenas al la VI - VII anta Kristo.

176

La antikva fortifikao ampleksas la tutan monteton is ia disdividio de la kolo. La rekonstruado de la irkaigaj muregoj montras ke tiu urbo estis rekomencante la vivon. La konstruao estas farita per blokoj je grandaj dimensioj pli ol 2 m da longeco ka j 1m da alteco. La plua evoluado de la fortifikita loloko en Butrinti ligias kun la civita periodo. La ellaboriinta karaktero de la centro spegulias anka en la kreio de nova sistemo de fortikado. La traseo de iaj muregoj fermas kompletan irkaion de la monteto. En la longeco el 870 m la muregoj ampleksis 4 ha. Ilia linio karakterizias de kontinuaj devojioj je vasta a malvasta angulo kiu aspektigas kiel sedentaro. La defendturoj en tiu fortifikao mankas kaj ties rolon ludas la eliroj je formo de bastiono. La unua pordego de la lago konsistigas varianton de la frunta enirejo. La enirkoridoro estas tre mallara (1.5 m), la longeco (5.25 m)kaj la alteco (5m). La dua pordego konatias per la nomo La Pordo de la Leono, i havas pli ellaboritan skemon kun la kreita koridoro. La plua evoluado de la urbo faris necesan la ekspluation tiucele de la taga surfaco pere de la murego de Akropolo kaj Vivaro kaj starigis la bezonon de nova fortifikao. La malnova linio en tiu parto detruiis. La teatro mem estas konstruao de tiu periodo. La muregoj de Butrinti havas larecon je 2.45 m kaj dikecon je 0.87 m - 0.82 m. Tia sistemo de fortifikao ferminta difinitan teritorion estas sufi[e homogena anka je vidpunkto arkitektonika. La Baziliko de Butrinti i estas monumento el la periodo antakristana konstruita je la fino de la unua duono de la VI jarcento. i trovias apud la pordego kun defendturoj en la nordorienta flanko de la antikva urbo de Butrinti. La murao de Baziliko estas konstruita per tonoj dum la kovraoj per arko de la fenestroj per brikoj. Oni konservas komplete la irkaigajn muregojn kaj la pavimitan plankon per tonaj platoj. En ia komenca stato la parto de la altaro estis pavimita per mozaikoj kaj disdividita de la halego per tona ikonu jo. La urbo de Berat Berat estas urbo 2400 jara, unu el la plej malnovaj en Albanio. i etendias sur la amba bordoj de la rivero Osum. Estas i malnova ilira loloko el la VI - V jarcentoj anta Kristo kaj je la komencio de la III jarcento anta Kristo transformiis en urbo - kastelon. Dum la tempo de la iliro - romiaj militoj i ludis gravan rolon konata per la nomo Antipatrea. Ene de la kastelo pli poste estas konstruita la preejo kun valoraj freskoj kaj komencis loati anka ekster la kastelo. La osmanoj okupis Berat - on en la jaro 1417. La urbon trafis granda falo en la XVI jarcento sed i reakiris sin en la 17 - a jarcento renovigante la kulturan tradicion. Kiel centron de sandako tie komenciis la konstrudado de domoj je muslima kulto (la moskeo de Bajazito la Dua en 15 - a jarcento, la moskeo - reo en 16 - a jarcento, la plomba moskeo en la jaro 1555). Same estas rekonstruitaj la preejoj Onufri, Shn Todhri kaj Shn Mria de Vlahermo.
177

Berat havis kapablajn poetojn kaj sciulojn. En la jaro 1670 i havis 5 muslimajn mezlernejojn, en la jaro 1780 estas konstruita la ponto de Gorica. Komence i estas konstruita el ligno, en la jaro 1780 en la kastelo de Ahmet Kurt Pasha, estas konstruita el tono kaj rekonstruita en la jaroj 1920 - 1930. i havas longecon je 129.3 m, larecon je 5.3 m kaj konsistas el 7 arkoj je spaco 9 - 16 m, estas alta 10 m. Tiu ponto ligas la kvartalon Goric kun la ceteraj partoj de la urbo. Ali Pasha Tepelena forkaptis Berat - on en la jaro 1809. Je eksterordinara graveco por la urbo de Berat akcentendas la harmoniieco inter la kastelo, preejoj, moskeoj kaj la karakterizaj domoj interpleksiintaj kun la pavimitaj stratoj. La fortifikaoj de Berat La kastelo de Berat apartenas al la monteto dekstre de la rivero Osum je alteco 187 m. La irkaigaj muregoj estas adoptitaj al la tereno. La muregoj plifortias per 24 defendturoj kaj unu fortifikita korto. La defendturoj estas je diversaj dimensioj kaj estas disetendiintaj en maniero malsama. En la fortifikita korto trovias la efa enirejo. Krom i estas anka tri sekondaraj enirejoj por komunikiado. La irkaita teritorio havas surfacon je 10 ha kaj ene de i trovias la kastelo plifortifikita per 5 defendturoj. La kastelo dividias en du partojn per plifortifikita murego kun du defendturoj, el kiuj la interna parto estis rezidejo por la kapoj. Krom ili en la suda faco vidias la spuroj de la sistemo de muroj kaj defendturoj kaj de unu galereo kiu unuigis la supran urbon kun la rivero. La fortifikao estis uzata en diversaj periodoj kaj tio videblas klare en la konstrumaniero. La periodoj de la konstruado grupias tiamaniere: 1. La Ilira periodo 2. La bizanca periodo 3. La periodo de la albanaj princlandoj 4. La praa periodo de psmana okupado 5. La periodo de grandaj paaolandoj

1. El la ilira periodo oni distingas kelkajn fragmentojn de muroj kaj defendturoj el tonblokoj je longeco 60 - 250 cm kaj alteco kaj lareco 40 - 50 - 60 cm. La blokoj enerale estas bone laboritaj. Ili estas enmetitaj seke la horizontalaj vicoj kaj bone alfiksitaj kaj nur rare estas uzita la eskalio. Pli klare la antikvaj laboraoj videblias apude de la efa enirejo. 2. Dum la bizanca periodo la konstruaoj trovias reprezentitaj de la malregula murao per kalkaj ne ellaboritaj tonoj. El struktureca vidpunkto, la murego de la defendturo konsistas el du emizoj el antikvaj blokoj reuzitaj inter kiuj estas enverita mortera plenigao. La defendturoj estas konstruitaj per tri tonaj zonoj kaj 5 brikaj vicoj. La blokoj de la muregoj ne bone intertuias unu al la alia kaj kreas malplenaojn.

178

Se oni observas atenteme, povas rimarki ke la konstruaoj estas faritaj en aliaj periodoj, dume la kvalito de la konstruao estas plibonigit a. La muroj havas dikecon je 1.7 m dum la defendturoj estas kvarangulaj kun bazo 5 x 7 m. La fortifikita korto de la urbo Berat La korto trovias en la norda flanko de la fortifikita urbo, la korto havas surfacon je 810 m. i estas konstruita tiamaniere ke kontrastarante la atakon de ekstere, i reprezentas efikan defendon por la efa enirejo. En iuj fortifikaoj faritaj en la urbo de Berat en diversaj periodoj oni rimarkas ke ili harmoniias unu al la alia en la enerala fortifikeco, en la kastelo n kaj la fortifikitan korton. La tereno estas atente elektita por ke i ekspluatiu maksimume por memdefendo. La pluaj konstruaoj estas en plena harmonieco kun la cetera parto de la urbo kaj karakterizaj domoj en si mem estas malgrandaj kasteloj.

179

Konkludoj El la studado de la kulturaj monumentoj en Albanio oni povas dedukti la jenajn konkludoj: 1. La monumentoj en Albanio estas multvariaj, kasteloj, stratoj, pontoj, naturaj monumentoj (grotoj kc), kultaj monumentoj (moskeoj, preejoj kc). 2. La disetendio de la monumentoj okazis en la tutan landon kaj la intereso por viziti ilin farias iam pli granda, ar kiam oni estas vidinta unue ilin la scivolemo farias iam pli alta. 3. Estas urboj kiel Berat kie la monumentoj estas harmoniiintaj unu al la alia (ene de la kastelo estas konstruitaj preejoj, moskeoj, tuneloj kaj malsupre de la kastelo la ponto de Gorica). Samtiel la konstruaoj de la karakterizaj domoj kaj pavimitaj stratoj plifortigas la i supre diriton. 4. La monumentoj enerale estas bone konservitaj, estas malkovrita vera trezorao kiu parolas mem. 5. Kvankam en la diversaj areoj kaj diversaj tempoj, la konstruaoj similas unu al la alia kaj havas multajn komunajn elementojn. 6. La infrastrukturo estas alia elemento kreanta kondiojn por la vizitantoj a grupoj de vizitantoj. 7. Estas kombinao de monumentoj pri historio, kulturo kaj arto, kio altiras pli grandan intereson. 8. La lokoj kie estas la plejparto de la konstruaoj prezentas mirindan vidaon.

Fino

180

Matilda Sokoli Bakalaro de AIS

"LA RIPOZEJOJ DUM SEMAJNFINOJ POR LA LOANTOJ DE TIRANA

LA ENHAVO 1 2 2. 1 3 3. 1 3. 2 3. 3 4 4. 1 4. 2 5 5. 1 5. 2 6 7 8 ENKONDUKO LA HISTORIO DE LA URBO TIRANA KIEL NASKIIS, DISVOLVIIS KAJ ATINGIS LA HODIAON LA URBO DE TIRANA LA SITUO KAJ LA KARKATERIZAOJ DE LA URBO LA GEOGRAFIA SITUO LA LOANTARO KAJ MASTRUMADO"DE LA URBO LA RIPOZEBLECOJ EN LA URBO KION BEZONAS LA LOANTOJ DE TIRANA POR RIPOZI? PREZENTO DE ENKETLISTOJ KAJ KONKLUDOJ. ANALIZO DE REZULTATOJ DE ENKETLISTOJ. RIPOZEJOJ JE DISTANCO 1 - 2 KM FOR DE LA URBO. LA EKZISTANTAJ RIPOZEJOJ. RIPOZAREOJ IRKA TIRANA KUN TURISMA PERSPEKTIVO. RESUMO ANEKSO BIBLIOGRAFIO

181

ENKONDUKO Tirana estas urbo je granda turisma potencialo, estante samtempe anka la efurbo de la lando. La historio de tiu i tiu urbo lasis multe da spuroj is nuntempo. La laboro kaj prizorgo montrita por tiu urbo ekde la komenco de ia ekzistado, kontinuaj anioj alportintaj iam ion novan, igis tiun urbon io aparta kaj sufie vizitinda ne nur por albanoj sed anka por fremduloj. Tirana transformias iutage en modernan urbon, konservante sian originalecon kaj tradiciojn. La vivo en tiu urbo estas dinamika, bruema, tial ofte la ties loantoj deziras eskapi de la iutagaoj, bruaoj, preferante pli trankvilan lokon je frea kaj pura aero, ripoziga kaj amuziga, e dum la semajnfinoj. Tirana ofertas ripozeblecojn, kiel ene de i, same ekster i, en la irkaaoj, kaj tiucele oni laboras iutage. Ekzistas ja deziro kaj bonintenco ke per tiu laboro pliigu la plezureblecojn donacataj de la certaj ripozejoj. Tiel la semajnfino estos plena je plezuraoj, amuzaoj, emocioj, motivante la homojn reviziti la ripozejojn venontajn semajfinojn. Sed pli bone ni vidu kion do ofertas Tirana por la ties civitanoj kaj por iuj tiuj, kiuj ekvolus pasigi belan semajnfinon.

182

La historio

Kompare al la aliaj urboj de Albanio, Tirana ne havas praan historion, tamen la spuroj de ia historio jam postrestis kaj enirintis la historian kaj kulturan riecon de la lando. Dum tiuj tempoj kiam okazis militoj kaj defendoj, oni ne povis pensi pri la fondo de urbo meze de la kampo, kia estis la loko kie Tirana nun situas. Sed tiu loko ofertis ion , kio plibeligus la vivon de iu orientulo. Tirana estas fondita de Sulejman Pasha, deveninta de la vilao Mullet. Sulejman Pasha estis eminenta homo transpasinta jarcentojn kaj fariinta legendo. Li estis klera kaj distingita poeto. Kiel jaron de la fondio oni akceptas la jaron 1614, kiam Sulejman Pasha konstruis moskeon, panbakejon, banejon. Sendube la moskeo, kiu portis la nomon de Sulejman Pasha estis aparta domo kaj rara monumento en si mem. Pli grava estas tio ke i rilatas al la komencio de la urbo. La malnova moskeo estas ludinta la rolon de katalizilo por la disvolvio, fariante la kerno de la futura urbo, urbo kiu fariis poste la efcentro de Albanio. La moskeo de Sulejman Pasha kune kun lia tombo, transformiinta en ia mazeleon estas rezistintaj al la tempestoj de la jarcentoj, estas damaitaj dum la Dua Mondmilito, sed la komunisma reimo estas forviinta in tute, stariginte apud la ties loko en la jaro 1952 la monumenton de la Nekonata Partizano. Rilate la devenon de la nomo de la urbo jam ekzistas kelkaj hipotezoj: a) Tiran - oni pensas ke i devenas de la vorto Theranda, menciita en la praaj grekaj kaj latinaj fontoj, kiun la enlandanoj nomis "T ranat", (alportaoj, enfalaj), ar la kampo estis formita rezulte de inertaj materialoj alportitaj de la akvoj el la montoj irkae. b) Tirana - devenas de vorto "Tirkan", la nomo de iu kastelo sur la deklivoj de la monto Dajt. iaj ruinaoj ankora ekzistas kaj datias ekde la unua jarcento anta la nova erao, pri kiu oni pensas ke estas la sama menciita de la bizanca historiisto Prokop en la la IV jarcento. c) Tiran - devenas de "Teheran", efurbo de Irano, je memoro de la venko rikoltita de Sulejman Pasha ekape de la osmana armeo dum la kampanjo en Persio. d) Unu Tirana budonitao diras ke Sulejman Pasha ricevis la nomon de la urbo de unu maljunulino, kiun li renkontis en la loko kie li starigus la urbon. Al lia demando kion faris tiu maljunulino, li ricevis la respondon: "Po tir an"(mi estas pinante silkon) e) Alia budonitao konservita en Bud, montaro proksime de Tirana , montras ke en la kampo kie estas starigita la nova urbo, ekzistis iam granda urbo nomita Tiran, kie Sknderbej (nia nacia heroo)kutimis tagmani kiomfoje li iris kaj revenis de Kruja al Petrela. La varianto pri la ekzisto de malnova urbo je nomo Tiran estas menciita anka de du malnovaj eropaj historiistoj, von Hahn el Astrio kaj Hecquard el Francio. Do oni pensas ke la Nova Tirana konservas la nomon de la malnova urbo kaj ke ia konstruio en la kampo estas kazita plie sub la influo de la budonitao, de la deziro por renovigi la estingitan urbon.
183

En la jaro 1633 estas konstruita la minareto de la malnova moskeo de Sulejman Pasha far Ahmed Myftar Pasha, la filo de Sulejman. Tirana evoluis notinde dum la regado de Ibrahim Bej kaj fariis subprefekt ejo kune kun Kruja. Por plievoluigi la komercon oni starigis en la jaro 1756 la malnovan foiron Shn Lleshi. Poste, en la jaro 1770 oni konstruis la moskeon de Zaimi, kies minareto sin distingis pro granda eleganteco. Molla Bej, alveninta de Petrela en la jaro 1789 surmetis la fundamentojn de alia pli bela kaj pli artisma moskeo de Tirana kiu hodia nomias la moskeo de Haxhi Et - hem (la filo de Molla Bej, pranepo de Sulejman Pasha), kiu estus finkonstruonta in en la jaro 1823. Estas dirende ke en la jaro 1928 la albana tato estas aetinta en Germanio modernan horloon kaj la turo estas plialtiinta pliajn 5 metrojn por enmeti la ties meanismon. Tiun jaron la turo ricevis la aspekton kiun i havas hodia. La turhorloo estas damaita dum la Dua Mondmilito kaj restariintis en la jaro 1946. Kahraman Bej estis la lasta ido el la fondinta familio de Tirana, mortigita en Kruja estinginte tiel sian dinastion kiu, du jarcentoj antae, estas fondinta la venontan efurbon. Dum la regado de Abdurrahman Bej kaj ties filo Ahmed Bej, estis malaperintaj en Tiran iuj kontrastaroj kaj apartaj abomenoj kaj malrapide komenciis trankvila vivo daranta longe. La osmana jugo en Albanio daris 500 jarojn. La liberio de Tirana disde Osmana Imperio okazis je 26. XI. 1912, du tagojn anta la proklamio pri la sendependeco de Albanio kaj stario de la nacia standardo de Ismail Qemal Bej en Vlora, je 28. XI. 1912. Pli poste Tirana falis sub serban jugon, nur kvin monatoj. Liberiinte de serboj, Tirana fariis denove la kampo de iu politika movado. Esat Toptani, reveninte de Shkodra, establiis en Tirana kiun li faris centron de sia potenco kaj rezidejon, kiel prezidanto de la Provizora Registaro us formiinta centre en Durrs. Tirana estas suferinta dum la unuaj jaroj de la sendependio, la sekvantaj okazintaoj malhelpis ian pluan evoluon. Kiam la lando estis okupita de Astro - Hungario, ajnis ke iaj suferoj finiis, sed ne. La fremdaj armeoj kazis enlande malsaton, novajn suferaojn kaj povraojn pli grandajn. Menciendas ke tiutempe estas mortintaj almena 4000 loantoj. Tia stato daris is la jaro 1920, kiam i fariis efurbo de Albanio. La registaro elektita de Kongreso de Lushnja, je 8 an de februaro 1920, gvidata de Ministro por Internaj Aferoj kiu poste farius la reo de Albanio, lia moto Zog I, establiis en Tirana. Ekde tiu dato komencias por la malgranda Tirana nova epoko. i estis fondita irka 400 jarojn antae kiel modesta centro de interanoj por popolo agrikulturista bezonanta proksiman merkaton, nun kvankam provizore, i estis farianta la centro de la politika kaj socia vivo de la tuta nacio, renaskianta en libero kun siaj novaj institucioj. La demandoj kaj la bezonoj de iu efurbo postulis grandajn transformiojn, transpasigitaj per multaj penoj. Multaj domoj, stratoj, objektoj rilatantaj al la pasinto estis trafitaj de dolorigaj operacioj por ke ili aniu iel a pereu aliloke.
184

En la jaro 1923 oni kompilis la planon por la reguligo de la urbo fare de ininiero Eshref Frashri, danke al kiu la urbo ekiris la vojon de pli bona kaj pristudita transformiado. Tiu plano balda estus rerigardata kaj plibonianta je la vidpunkto de la disvolvio de efurbo kaj apoge de la ekzakta reliefo de la nuntempa stato. La Geografia Instituto de Firenze, efe de subkolonelo Stolf, estas studinta atente la reliefon per perfektaj aparatoj aerofotografiaj je skalo 1:1000. En la jaro 1924 oni konstruis la klubon de oficiroj kiu poste estus elektita kiel rezidejo de la Parlamento, dariganta ankora hodia. Tiu domo enirintus en la vicon de historie gravaj domoj, ar tie oni proklamus la monarion kaj la unuan reon de albanoj Zog I , je 1 an de septembro 1928. Tie estis aprobitaj anka multaj leoj kaj kodoj kiuj estas donintaj formon kaj koloron al la civila vivo. En la jaro 1924, decembro 31, Tirana estis proklamita definitive efurbo de Albanio, kio havis apartan gravecon por sia venonta evoluio. Samjare Tirana fariintus la efcen tro de bektaioj, ar tiuj lastaj tiutempe estis malpermesitaj kaj forpelitaj el Osmanio. La proklamio de Tirana kiel poriama efurbo de Albanio alportus kun si novajn bezonojn kiuj eksplodiis per granda agado kaj rapida ritmo fare de urbodomo kaj privatuloj. Ekde la jaro 1925, is la jaro 1937 en Tiran okazis konstruioj kaj anioj kiuj donis al i la aspekton de eropeca urbo. En la jaro 1937 estis konstruita la unua Nacia Banko tre moderna kiu estas rezistinta al la tempo. Ankora hodia i darigas plenumi la funkciojn de la Nacia Banko de Albanio. Centre de la Bulvaro Zog I, surbaze de plano de la fama itala aritekto Florestano de Fausto estis konstruitaj ses domoj de ministrejoj en la jaro 1931 kaj la urbodomo dum la jaroj 1929 - 1931. Tiuj domoj dare ludas tian rolon. Dum la periodo de diktaturo oni alianis ilian aspekton iel, sed ekde la agusto 2000, iniciative de urbodomo oni estas laborante por returnigi al ili ilian iaman aspekton originalan de la jaroj 30. Tiutempe estas konstruitaj stratoj, domegoj, bulvaroj, parkoj. La evoluio de la urbo larskale motiviis anka de la disvolvio de industrio kiu apena ekzistis antae. Tiel, malfermiis fabrikoj, disvolviis hotelumado, ar Tirana estis la plej vizitinda urbo de la relando. Tio okazas anka hodia sed per paoj kaj teknologio pli evoluinta. Antaecon ricevis anka la konstruado de la lernejoj, ar tiutempe la malalfabeteco estis tre problemeca. Post bilanco farita en la jaro 1937, okaze de la 25 - a datreveno de sendependio, inter la atingoj akiritaj de la albana popolo sendube, Tirana atestis pli brile pri la kapableco de albanoj por ia prospero kaj florio, signo de decidemo de la popolo al kiu neniam elerpias la energioj. Tiel nur la konstruado de kelkaj efaj stratoj kaj bulvaroj bezonis monsumon je 2 868 708 orfrankoj, io konsiderinda por la malgranda tato kaj je multaj ekonomiaj problemoj, sed je kreema kaj decidema spirito por starii spite de kiu ajn malfacilecoj.

185

Sed post la unua kaj dua mondmilitoj, kaj aparte post establio de komunisma diktaturo, Tirana perdintus multon el ia originaleco kaj beleco. Multaj domoj je aritektura kaj historia valoro detruius. La urbo kie interplektiis la praa Oriento kun la modernaj domoj perdintus parton de tio karakterizinta in, por ke neniam rekompenciu.

186

3.

La situo kaj la karakterizaoj de la urbo

3. 1

La geografia situo

Tirana, la efurbo de Albanio havas favorajn geografian pozicion kaj klimaton por disvolvio de diversaj formoj de turismo. i estas poziciigita centre de Albanio kaj de sia regiono. La urbo estas konstruita parte sur teraso aluviala de la Rivero de Tirana kaj de Lana kaj parte sur la deklivoj de la malaltaj irkaaj montetoj. Nordokcidente, la kampo de Tirana estas malfermita al la Adriatika Maro kaj de tri aliaj flankoj i estas irkaita de montoj kaj montetoj. Tiuj alt ecoj estas vestitaj per tipa herbaro mediteranea, efe arbustoj kaj parte kun eterna kaj portempa verdeco. Tiu herbaro estas natura kaj kultivita. La urbo okupas surfacon je 31 km2, dum la regiono de Tirana havas surfacon je 1238 km2. La reliefo de la regiono de Tirana estas sufie diverseca. La harmonio inter LA diversaj elementoj de la reliefo samkiel de la klimataj kondioj favorigas la turismon. En la kampara kaj monteta areo etendianta okcidente de Tirana, la klimato estas milda, dum oriente, kie trovias la montara areo, i estas enerale severa. Tirana havas mediteranean klimaton. La averaa jara temperaturo de la urbo estas 15.3o C. La averaa temperaturo de la monato januaro estas 6. 8 o C, dum tiu de julio estas 23.5o C. La plej malaltaj kaj altaj temperaturoj estis respektive - 9. 9o C kaj 41.3o C. Tirana havas konsiderindan kvanton da suntagoj kiuj atingas is 2561 horoj/jare. La maksimumo de la sunhoroj estas en julio, irka 360 horoj kaj la minimumo en decembro je 102 horoj. La pluvofaloj dumjare iras de 1400 - 1500 mm. La neofalo enurbe estas rara, dum en la montara areo ia tavolo longas de 35 - 40 tagoj jare. La dikeco de tiu tavolo diferencas de 20 - 40 cm. Tiuj donitaoj montras ke Tirana estas karakterizata de varmega kaj seka somero kaj milda kaj humida vintro en la malalta okcidenta areo kaj severa en tiu montara. La averaa alteco super la marnivelo estas 521 m. La efaj montaroj kaj montoj estas: montaro de Martanesh 1846 m, Mali me Gropa (La monto kun kavaoj)1828 m, Mali i Dajtit (Monto de Dajt)1612 m, dum la montetoj estas tiuj de Preza, Peza, Krraba kaj La Longa Monteto. Nordokcidente kaj okcidente krom la kampo de Tirana etendias anka la kampo de Yzberisht kaj Vora.

187

En la montoj kaj kampoj de Tirana la flaro kaj la fano estas diversaj kaj riaj. La Flaro La herbaro de la areo konsistas efe de arbustaoj kaj altaj arboj de la kverko, fago kaj pinarboj, etendiantaj ekde la malaltejo is la montaraj areoj de la lando. La plej disvastigataj herboj estas arbuto, kverko, laro, fago, pino, ka. Enurbe estas multaj dekorigaj arboj kiel mimozo, akacio, sturgo, ka samkiel fruktoarboj kiel (hurmaoj), plunoj, granatoj, morusoj, vinarboj, persikoj, abrikotoj, ka. La urbo kaj ties cirkonferenco belias de floroj kiel dianto, rozo, malvo, violo, ka. La Fano La fano de Tirana estas reletive ria. La formoj kaj la specioj loigantaj la vegetacion de la regiono estas interesigintaj kaj interesigantaj plurajn esploristojn kaj amatorojn de la naturo, enlandaj kaj fremdlandaj. En la monto de Dajt kaj en la asparko de Deria, trovias diversaj birdoj, sovaaj porkoj, raraj leporoj, kapreoloj. La akvaj fontoj kaj la riveroj La urbo de Tirana ne estas trairata de grandaj riveroj sed i estas ria je akvofontoj surfacaj kaj subteraj. La urbo erpas trinkakvon el la fontoj de Selita, Sankta Marija kaj Bovilla. La riveroj trairantaj la regionon de Tirana estas: Erzen, Rivero de Tirana, Trkuza, torentoj de Lana kaj Limuth. Same, estas konsiderataj kiel efaj akvoresursoj la artefarita lago de Tirana, la lago de Paskuqan kaj tiu de Farka. La geografia pozicio rilate la komunikiadvojoj Tirana estas la plej grava nodo de la vojtransporto, fervojoj kaj aertransporto de Albanio. Tra la Kolo de Priska kaj Krraba samkiel ladirekto de Ndroq, Vora, kaj Kamza trairas la vojoj ligantaj Tirana kun Durrs, Shkodr, Elbasan kaj Norda Albanio. La vojo trairanta e Kolo de Priska irkaatas de pejzaoj verdiintaj kaj je rara beleco. Tiu vojo ligas la urbon kun la montara parto de Tirana samkiel kun Biza, Martanesh, Golloborda, Klos, Burrel kaj Elbasan, tra Labinot. Tirana estas ligita per fervojreto kun Durrs, Vlora, Elbasan, Pogradec kaj Shkodr. En Tirana trovias la aeroporto de Rinas, la sola kiu ligas Albanion aerlinie kun la ekstera mondo. Aktuale multaj tataj kaj privataj aerkompanioj ekzercas sian agadon, i nter ili menciinda: Ada Air, AlItalia, SwisAir, Malev, Adria, Olimpik, Albanian Airlines, ka. La vojaoj per ipoj kaj tragetoj inter Albanio kaj Italio, tra Durrs estas same gravaj. La interna urba kaj interurba transportoj en Tirana estas konsiderinda. Ene de la urbo movias irka 60 000 personoj tage kaj 30 000 personoj aliaj alvenas iutage en Tiran el aliaj distriktoj.
188

Krom la fervoja transporto, ekde pluraj jaroj, ekzistas la bustransporto kaj busettransporto kiu veturigas la homojn al preska iuj urboj de Albanio plurfoje tage. Reflektioj pri la hipsometriaj parametroj de la regiono Sube estas donita plena kaj ekzakta prezento de la reliefo de la regiono, surbaze de kriterio: la alteco super la marnivelo. La entuta surfaco de la regiono konceptita kio io tuta je turisma vidpunkto estas 579. 4 km Dividite la alteco super la marnivelo i prezentias en la suba tabelo:
2.

La alteco marnivelo

super

la La surfaco en km2 101 270 82. 2 28. 1 21. 6 76. 5

La surfaco en % 17. 5 46. 6 14. 2 4. 8 3. 7 13. 2

is 100 m 100 - 200 200 - 600 600 - 800 800 - 1200 super 1200 Fig. 1

Grafike tiuj donitaoj oni povas prezenti kiel jene:

300 200 100 0 La surfaco en km2 La surfaco en %

200600

La donitaoj montras ke la kampara kaj monteta areo de la regiono okupas surfacon je 371 km2 a egala al 64 % de la entuta surfaco. Demetinte de i la surfacon de la ruralaj centroj kaj de la urbaj lolokoj kiu ampleksas irka 50 km2 rezultias ke tia surfaco estas entute 321 km2. Tiu surfaco, kvankam relative malgranda rilate al la loantaro de Tirana kaj la ekspekta turista flukso, estas ia suporto por disvolvio de la agroturismo de la regiono. La montetaj areoj irka Tirana variantaj de 200 - 600m super la marnivelo estas tagaj je vidpunkto de geografiaj strukturoj por konstruado de la hoteloj, rezidejoj, vilaoj a turismaj kompleksoj. La alteco kaj la verdeco ilia donas optimalan koeficienton de pureco kio estas postulata de homoj.

800120 0

gis 100 m

189

La teritorio je alteco de 600 m kaj pli okupas surfacon je 126. 2 km 2 a 21. 7% de la enerala surfaco de la regiono. Tiuj estas valoraj riecoj de la regiono. Ili donas variecon kaj kreas spacon por la turisma disvolvio estante en harmonio kun la areoj menciitaj supre. Ilia allogeco estas ligita kaj kun la proksimeco al la efurbo kaj kun altecoj kaj formoj reprezentantaj. Al tiuj altecoj apartenas tiaj areoj kiel parto de Natura Parko de Dajt, Monto de Dajt, Kolo de Priska, Kolo de Molla, Feken, Monto kun Kavaoj. 3. 2 La loantaro kaj ekonomio de la urbo

La urbon de Tirana estas trafinta granda kresko de la loantaro. Lastajn dek jarojn oni konstatis migradon de la loantaro el diversaj areoj de Albanio, aparte el Nordo. La urbo de Tirana havas loantaron irka 700 000 loantoj, dum ties regiono irka 850 000. En iaj irkaaoj trovias 4 loataj centroj kiel: Krraba, Vora, Kamza kaj Ndroq. La regiono de Tirana havas 150 vilaojn troviantaj en 4 distingeblaj etnografiaj areoj je vidpunkto de tradicioj de ilia kulturo kiel: Krraba, Peza, Benda kaj Shngjergj (Sankta Gjergj). La loantaro de la urbo je vidpunkto de geografia origino estas tre heterogena. is la jaroj 1990 - 1991 tie estas domininta la loantaro deveninta el la sudaj regionoj de la lando. Sed lastajn dek jarojn oni konstatas kreskon de la flukso el Nordo. La socia psikologio, la vivmaniero, homaj interrilatoj en Tirana estas el la plej moderaj kaj toleremaj. La loka loantaro de la urbo kaj de la vilaoj (urbanoj atoktonaj)karakterizias de kelkaj apartaj ecoj soci - psikologiaj. enerale ili estas trankvilaj homoj, komunikiemaj, atantaj la humoron kaj amuzion, estas humanaj kaj toleremaj kaj respektas sian religian kredon (musliman). Tiuj pozitivaj karakterizaoj permesas al ili integrii senprobleme kun la loantaro alveninta el la aliaj regionoj de la lando. Tirana kiel efurbo jam estas koninta altajn ritmojn de la ekonomia disvolvio. i estas same la plej granda komerca centro de la lando. En i estas multaj komercaj unuoj kiuj vendas varojn por konsumo kaj metiartaojn. Hodia 70 % de la volumo de la venditaj varoj kiuj komercias en Albanio pasas tra la komerca reto de Tirana. En Tirana estas registritaj ekonomiaj kaj komercaj aktivecoj de 14 327 fizikaj personoj kaj 5139 juraj personoj. i tie estas irka 7598 vendejoj, el kiuj 3400 vendas nutraojn, irka 150 industriaojn kaj aliaj 1100 ofertas diversajn servojn. Aliaj unuoj estas rilatantaj kun import - eksporto, transporto, metiarto, sanprotektado ka. iuj tiuj komercaj aktivecoj igas Tirana - n gravan centron de privilegia aferismo rilate al aliaj centroj kiel: Shkodr, Durrs, Kavaj, Elbasan, Kor, Vlor. Tirana havas same favoran pozicion kaj eblecojn por la disvolvio de aferismo kun la aliaj landoj. Aktuale i estas grava centro por disvolvio de komerco, aferismo kun iuj eropaj partneroj aparte kun tiuj mediteraneaj, de Nigra Maro kaj landoj kiel: Francio, Italio, Germanio, Grekio, Makedonio, Osmanio, Bulgario, Rumanio, ka.

190

Kvankam dum la periodo de tranzicio okazintis anka negativaj fenomenoj, kiuj estas detruintaj iom la aktivecon de la urbo, ili estas jam forpasintaj kaj Tirana estas akirante la aspekton de la grandaj urboj, kie la albanaj aferistoj kaj tiuj fremdaj havas sian centron de aktivecoj kaj kie estas disponigebla granda intelektula potencialo kvalifikita kaj kapabla por pluaj transformioj. Por la rapida evoluio de ekonomio kaj ia transpaso en merkatekonomion, grandan rolon ludis anka la privatigado. Estas notinda kresko de la produktado en la publika kaj privata sektoroj. Potencaj privataj firmaoj albanaj, kunlabore kun fremdaj firmaoj estas finigintaj la konstruion kaj rekonstruion de multaj hoteloj, donante al tiuj hoteloj eropecajn standartojn. En Tiran estas faritaj multaj modestaj investaoj por la privata hotelumado kaj familia hotelumado. Estas konstruitaj kaj konstruataj certa konsiderinda nombro da novaj hoteloj. Same, i tie estas multaj rezidejoj kaj apartamentoj uzataj por turismaj celoj kaj vojaagentejoj. La faritaj investaoj efikis ne nur direkte al la ekonomia disvolvio de la regiono sed anka por la plimildio de senlaboreco. Tion pruvas anka ia ekrigardo de procentoj de la nombro de la loantaro dungita en la privata sektoro. 3. 3 La kondioj de ripozo en la urbo

Tirana kiel efurbo kaj efa ekonomia metropolo de Albanio ofertas same ripozejojn kaj amuzejojn. Por multaj homoj estas ripozo anka vizito al muzeo, a kultura aktiveco. Tirana ofertas variecon kaj alternativojn de tia agado. Centre de Tirana trovias la horloturo. La konstruado de tiu turo komenciis irka la jaro 1821 - 1822 kaj longis is la jaro 1830. i estis konstruita per la mono de nobla j urbanoj de Tirana. En certa alteco i estas ekipita per fenestretoj por aerumado, lumigado kaj defendado. Komence, la alteco de la turo estis malpli granda kaj la horloo konsistis el streadmeanismo kaj kampano el bronzo, kies frapnombro montris la ho ron. ia muntio estis farita de familio Tufina. i estas 35 m alta. De ia pinto oni povas rigardi grandan surfacon de Tirana. Apud la horloturo trovias la moskeo nomata "la moskeo de Et - hem Bej"kies konstruado komenciis je 1789 jaro de Molla Bej, alveninta el Petrela kaj estis finkonstruita de lia filo Haxhi Et - hem Bej, pranepo de Sulejman Pasha en la jaro 1823. En i laboris la plej bonaj majstroj de Albanio. La moskeo reprezentas tre puran kazon de la albana tradicio en la aritekturo de moskeoj. i sin distingas pro harmoniigitaj dimensioj inter la alo, pordego kaj minareto, pro ia lara halego, tre eleganta minareto kaj la pentritaj gravuraoj. Krom tiu moskeo, en Tirana trovias anka aliaj kultaj objektoj, kiuj krom intereso rilate la dikredon, posedas anka aritektonikajn kaj turismajn valorojn. Menciindas: La baziliko de Tirana (V - VI jarcentoj), Monaejo de Kadri Tirana (XVII - XVIII jarcentoj), La
191

Moskeo de Kokonoz, de Tabakoj, la preejo de Sankta Vangelio, la preejo de Sankta Prokopo, la kirko de La Koro de Kristo, La kirko de Sankta Antono. Centre de Tirana trovias la monumento de Sknderbej, 11 m alta surmetita sur bazo el kalkaj tonoj. Estas i bronza statuo, ellaborita de la fama skulptisto Odhise Paskali. Tiu monumento estas starigita en la jaro 1968 okaze de 500 datreveno de la morto de nia nacia heroo Gjergj Kastrioti Sknderbej. Alia grava monumento estas la monumento La Patrino Albanio e la tombejo de martiroj de la nacio. En tiu tombejo silentas la ostoj de 900 martiroj de la Dua Mondmilito. La tombejo trovias sur unu el plej belaj montetoj sudoriente de la urbo. Tiu monumento estas 12 m alta kaj estas starigita tie en la jaro 1971. En la urbo estas anka aliaj monumentoj dediitaj al la verkistoj, patriotoj plej eminentaj kaj distingitaj personoj en la historio de Albanio. La muzeoj je historiaj valoroj kaj intereso estas: La Nacia Historia Muzeo, la plej grava tiuspeca starigita je 28 - an de novembro 1981. Centre de ia fasado estas la mozaiko Albanio, la plej granda en Albanio. Danke al multaj aperantaj dokumentoj kaj la materialoj en iaj diversaj pavilonoj oni povas sintezigi la tutan historion de la albana popolo ekde pratempo is nuntempo. Tiu historio estas dokumentita en skribaoj, historiaj eventoj, objektoj de materiala spirita kulturo de albana popolo, fotografioj, grafikoj, mapoj, personaj objektoj kaj aliaj historiaj materialoj. La kolekcio notis kreskion de jaro al jaro. i tie vi povas trovi originalajn metiaojn ekde pratempo, sed anka figurajn kreaojn faritaj intence por la muzeo. La ekstera aritekturo donas la impreson de ia citadelo irkaanta la internan korton. La muzeo de la Popola Kulturo malfermita en la jaro 1981, post la arano de Nacia festivalo de Popola Kulturo enhavas 16 000 objektojn de arto kaj metiarto ekde pratempo is nuntempo. La objektoj estas dividitaj la ilia naturo kiel ligno, fero, koloraj metaloj, fajancoj, teksaoj ka. Estas en i tre suksesaj objektoj kiuj aperigas belecojn kaj valorojn. La Arkeologia Muzeo estas lokita e Instituto pri Arkeologiaj Esploroj. Ti e estas kulturaj objektoj ekde la Pratempo is la Praamezepoko. Ekde la tempo kiam i estis malfermita (la jaro 1948)is hodia la kolekcio de la muzeo estas pliriigita per arkeologiaj fosaoj. Oni nombras en i 1400 objektojn je historiaj kaj arkeologiaj valoroj. Estas same anka la Nacia Biblioteko kiu enhavas librojn kaj eldonaojn iaspecaj. la la demandoj de la legantoj. En Tirana trovias same la Teatro de Opero kaj Baleto, en la sama domo kun la Palaco de Kulturo, eflanke de Bulvaro Zog la Unua. Tie okazas kontinue spektakloj de opero kaj baleto de la atoroj kaj komponistoj fremdaj kaj enlandaj. En Tirana trovias la Nacia Teatro, kies spektakloj estas variaj kaj interpretitaj de la plej bonaj dramaktoroj de la lando. La Gelereo de la Belaj Artoj de fojo al fojo eksponigas pentraojn de tre talentitaj pentristoj de diversaj kurentoj. i enhavas irka 3200 verkojn de enlandaj kaj fremdaj atoroj.
192

Por tiuj kiuj atas la humoron estas Estrada (Teatro de Varieteo)de Tirana kiu same donas multajn spektaklojn. Por infanoj sed anka por adultoj la Cirko de Tirana Ali Xhixha"donas spektaklojn iun vendredon kaj dimanon. Vicon da diversaj aktivecoj aranas la Internacia Kultura Centro inagurita en la jaro 1988. Alie i nomias Piramido"pro ia formo. Estas homoj kiuj la libertempon atus pasigi en verdiintaj medioj. La urbo havas kelkajn parkojn. La plej granda el ili estas la parko Junularo, trovianta kontra hotelo Dajti. La parko estas tute verdiinta, kie estas anka fontano tre gracia. Apud la parko estas kioskoj ofertantaj freigajn diversajn trinkaojn. Alia parko trovias apud la parlamentejo. Apartan plezuron donas la promenado tra la Granda Parko de Tirana, precipe printempe kaj atune, la plej bonaj sezonoj de la jaro. Tiu parko etendias en la suda parto de la urbo kaj estas ligita de multaj direktoj kun i. La entuta surfaco de la parko est as 265 ha. ia arbarigo okazis artefarite. La verda surfaco okupas 24 ha. Tie estas irka 120 arbospecoj, dekorigaj arbustaoj kaj floroj. En la parko trovias la zoologia parko irka 8 ha en kiu estas bestoj kiaj: leono, tigro, simioj, lupoj, vulpoj, lamoj, kaj birdoj kiel fazanoj kaj agloj.Estas anka artefarita lago je surfaco 55 ha. La parko estas ligita anka kun la botanika ardeno, fondita en la jaro 1971 kaj dependita de Universitato de Tirana. i trovias sur la montetoj de la Malgranda Selito, sude de la urbo. En i kreskias 2000 specoj de herboj kaj plantoj, lokitaj en apartaj grupoj kiel karakterizaj herboj de Albanio, dekorigaj herboj, la ardeno de rozoj ka. La ardeno estas sciencesplora, eduka kaj kultura centro, kie estas kolekciitaj kaj studitaj herboj enlandaj kaj diverslandaj. La ardeno servas kiel rezervejo por la raraj kaj minaciintaj herboj. e la enirejo de la parko trovias la naejoj de la urbo. La medio estas tre afabla kaj frekventata aparte dum la semajnfinoj. Dume, por tiu parto de homoj kiu dezirus pasigi la tempon je la sino de muzikaj sonoj, eble temas por junularo, Tirana per siaj diskotekoj ofertas agrablajn vesperojn je akompano de muziko kaj amikoj. Aparta estas anka la prefero de albanoj por la greka muziko, tion ofertas al ili la Buzuk - Kastelo. Dum la infanoj povas pasigi plezurmomentojn e la Ludejo en la Strato de Elbasan. Estas tie nova komplekso, sufie moderna kiu plenumas la dezirojn de la infanoj. Por iuj tiuj alvenanantaj de aliaj urboj por pasigi tagojn en Tirana, la urbo disponigas al ili diversajn hotelojn tre komfortajn, samkiel restoraciojn, picejojn ka kie oni interplektigas la tradician albanan kuirejon kun tiun fremdan. La itala kuirejo estas dominanta, sed ne mankas anka la greka, germana, meksikia, hispana, ina kuirejoj ka.

4. 1

Prezento de la konkudoj de enketado

193

4. 2

Analizo de rezultatoj de enketado

Pere de tiuj enketadoj mi estas klopodinte evidentigi tion, kion bezonas la civitanoj, deziroj, preferoj por ripozi. Estas vidite ke la naturo, pejzao estas ege preferataj. Sube estos anka analizo por iu punkto. Post la enketado de irka 85 personoj de diversaj aoj kaj seksoj, estas atingitaj la jenaj rezultatoj: Komencante de la punkto 4, kie starias la demando: kie la civitanoj ekvolus pasigi la tempon laciinte? - 21 personoj respondis: en la arbaro kaj 20 personoj respondis: en la monto. Nun ni starigas la demandon: Kial? - La enketitoj estas loantoj de la urbo. La urbo estas granda, brua, la aero estas poluita pro la moviado de diversaj transportaj atiloj kaj transportiloj. Post unu semajno tiom bruega, intensa, la homoj deziresprimas ke ili volas esti kiom eble plej fore, en lokoj kie ne trapasas la atiloj, kie la aero estas pura, ne poluita kaj kie oni povas ripozi admirante la naturon kaj kie mankas la aktiveco de la urbo. En la punkto 5 starias la demando: kiam vi sentas vin libera en la pejzao? - 90% respondis: kiam anta ni estas malfermita horizonto. Loanto de la urbo, kiom granda estu la urbo, estas irkaigita de hompleno a pluretaaj domoj kaj ofte sentas la bezonon esti ie kaj rigardu foren, senfinan spacon. Tio povas estii sur la pinto de la monto, a eborde de la maro, kiam anta vi etendias la maro, ajnianta senfina kaj donanta la senton de libero. En la punkto 6 starias la demando: en kia pejzao vi sentas plezuron kaj felion? - 24 personoj estas respondintaj: en la maro. 18 personoj estas respondintaj: en la arbaro. Por multaj homoj el la diversaj lokoj la eesto apud la maro donas plezurecon kaj feliecon. Dum la someraj monatoj la loantoj de Tirana la plejparton de ferioj pasigas e la maro, kiu hodia ne estas tre fore. En la punkto 7 starias la demando: kia pejzao kazas al vi a )enuon b)konfuzon c)timon? En la punkto a)kelkaj alternativoj restis sen respondo kaj irka 2 personoj sin esprimis ke kiam pluvas ili sentas enuon. Dum pluva tago la ielo estas malhela, ties koloro estas malplaa por la okuloj, la koloro de la irkaanta medio perdas sian brilon kaj helecon. La stratoj estas malplenaj. La homoj restas fermitaj enhejme, ajnas ke la deziro por ojii estas paligita. Kaj pensante pri io i, la homo sentas enuon. En punkto b)plejparto estas respondinta ke la konfuzon kazas la atiloj. Tio eble estas eksplicata per la fakto ke la rapideco de la atiloj preterpasantaj senese ne lasas al vi tempon por pensi, tial kreias konfuza stato. En la punkto c)starias la demando: kiaj aspektoj kazas al vi timon? 13 personoj estas respondintaj: la mallumo. Kaj 11 personoj: milito. La respondo rilate la mallumon estas fenomeno por multe da homoj, dum rilate la militon, krom la fakto ke la urnaloj, revuoj, radio kaj TV skribas kaj rakontas sufie multe pri la ties sekvaoj, albanoj mem estas spertintaj tian staton en la jaro 1997, post la civila milito kaj Albanio trovias en kontinua militregiono.
194

En la punkto 8 starias la postulo por priskribi aspekton kiu donus al vi plezuron. La plejparto de la enketitoj estas priskribinta la maron, la sunmallevion, florkampojn kaj herbkampojn. Evidentas ke la maro havas efikon e la loantoj de Tirana, la suna mallevio esprimas melankolian kaj romantikan spiriton dum la florkampoj kaj herboj esprimas la deziron por spekti multkolorajn, ripozigajn aspektojn. En la punkto 9, la demando: kiaj sonoj alportas plezurecon? En tri alternativoj starigitaj la plej plaiga estas la birda pepado. Kial? En la punkto 10 starias la demando: kiaj sonoj vekas al vi bedaron? La plejparto estas respondinta ke estas la funebra muziko. Tio estas memkomprenebla, tia muziko esprimas la tutan doloron, bedaron sentata pri iu kiun vi ne plu vidos en la vivo a rememorigas al vi iujn viajn seniluziiojn en via vivo. En la punkto 11 starias la demando pri la koloroj. Pleje oni preferas la bluon, la blankon kaj la ruon. La blua korespondas al la koloro de la maro, de la ielo kiuj estas menciitaj ofte en la respondoj de la enketitoj. En la punkto 12 starias alia demando, al kiu ankorafoje la respondoj esprimas la deziron por esti kiom eble pli proksime al la maro. Konklude, el la analizo de la enketado mi opinias ke la loantoj de Tirana preferas lokojn akvumitajn de maro, lokojn plenaerumitajn, purajn kaj ripozigaspektajn kiel arbaroj, montoj, parkoj, kampoj. Tial sube mi elvolvigas kelkaj ripozejoj kiuj povus plenumi la demandojn de la loantoj. 5. 1 La ekzistantaj ripozejoj

La geografia pozicio favorigas la urbon de Tirana rilate al tri turismaj areoj: 1)marborda, 2)interna laga kaj kava, 3)tera kaj monta Tirana estas nur 45 km for de la bordo de la Adriatika Maro. Tiu maro akvigas la urbon de Durrs. Tiel la civitanoj de Tirana havas eblecon viziti la praan urbon de Durrs kaj ekui la sunradiojn en la ties plao. Durrs estas unu el la plej pratempaj urboj. i prezentas intereson je historia kaj kultura vidpunkto. La urbo de Durrs ampleksas parton de la etnografio de Meza Albanio. La urbo de Durrs estas fondita en la jaro 627 anta la nova erao de koloniantoj de Korinto kaj Korkiro en la malnova ilira teritorio de Taulantoj. En Pratempo Durrs estis konata per du nomoj Epidamnos kaj Durrakion (Durrakium en la latina), amba iliraj nomoj. Dum la la V jarcento anta la nova erao, Durrs disvolvis la industrion de metaloj, ceramiko, ledo, ipkonstruado. Same floriis la aritekturo. Ekde tiu periodo estas konservita la Bela virino de Durrs. En la jaro 229 anta la nova erao, Durrs transpasis sub la dependeco de Romo. Je la fino de la II jarcento anta la nova erao tiu urbo fariis la centro de la provinco Nova Epiro. Dum la regado de imperiestro Anastasius (491 - 518)i tie estis konstruitaj novaj domoj, 2 irkagaj muregoj, la kastelo de Durrs, baziliko Arapaj, ka.
195

La urbo de Durrs estas unu el urboj kiuj estas ligita kun la historio de Albanio. Tie oni trovas spurojn de la ekzisto de iliroj, niaj antaenintoj. Tiu urbo ofertas objektojn je arkeologia kaj historia intereso. La amfietatro estas unu el la plej grandaj kaj plej gravaj konstruitaj dum la romia periodo dum la Malfrua Pratempo, je grandaj aritekturaj kaj artismaj valoroj. i povas komparati kun la monumentoj de tiu periodo en Pompeo a Capua en Italio. Dum la X jarcento ene de i estis konstruita kupolo per muregoj kovritaj de mozaikoj. La diametro de amfiteatro atingas is 120 m. En tiu urbo trovias 2 mozaikoj sufie belaj. 1. La Belulino de Durrs estas unu el plej malnovaj mozaikoj malkovritaj en Albanio, je raraj artaj valoroj, ellaborita per koloraj tonoj, reprezentanta la kapon de bela virino. Nun i estas eksponita en unu el la aloj de la Nacia Historia Muzeo en Tirana. 2. La mozaiko en la kupolo de amfiteatro, estas la plej aparta malkovrita is nun en Albanio. Estas konservitaj du vertikalaj paraleloj. Kelkaj ekspertoj estas distingintaj la figuron de la bizanca imperiestro Aleksandr (912 - 913), kelkaj aliaj vidas en i diinan figuron vestita kiel imperiestro (VI - VII jarcento) La kastelo de Durrs estas konstruita dum la V - VI jarcentoj en la tempo de Anastasius, kiam la urbo estis irkaigita de tri muregoj, el kiuj est as restinta nur 500 m. En la jaro 1225 estas konstruita la efa turo. En la jaro 1301 la kastelo estis okupita de osmanoj. Dum la XV jarcento la fortoj de Venecio estas rikonstruinta la malsupran parton de la kastelo, kiu ankora ekzistas. irka 25 km norde de Durrs trovias la Kapo de Rodon. Tie estas konstruita en XI jarcento la kirko nomata Santa Ndou kaj la kastelo de Sknderbej. La kastelo estas konstruita por certigi eliron en maron sen la interveno de Venecio. La kirko trovianta apud i estas aparte interesa pro interplektio de la stiloj de ia konstruao. En i miksias la romia stilo kaj tiu bizanca kiuj donas al i apartan belecon. La baziliko de Arapaj (VI jarcento)estas unu el la plej grandaj de la lando, je monumentecaj proporcioj 60 x 26. En ia suda parto estas malkovrita mozaiko (6 x 9)kie estas pentritaj du emblemoj, grimpantaj herboj surkampe kaj en amba ties flankoj estas du drakonoj. Mozaiko sin distingas pro ia komponio, realio de la figuroj kaj koloroj. Sed Durrs estas menciinda aparte pro iaj 3 plaoj: la plao de Durrs, la plao de Curriloj, la plao de Golem. La unua plao estas 4 km longa kaj 150 - 180 m lara. La profundeco de la akvo pli kaj pli grandias kaj i estas taga por naado. La zonoj de arboj okcidente plibeligas in kaj samtempe kreas pli bonajn kondiojn por la ripozo. La plao de Curriloj situas en la norda parto de Durrs. i kuas e la piedoj de la monteto de Durrs kaj estas protektata de la varmaj ventoj el la lando. Tie la akvo estas pli profunda kaj pli hela.

196

La plao de Golem havas puran akvon kaj sablon. Apud i estas artefarita pinarbaro. Alloga punkto estas Mali i Robit (Golem). Iom pli supre de Golem trovias la Roko de Kavaja, loko ege preferata de plauloj. Lalonge de la areo de plao estas konstruita granda nombro de ripozdomoj kaj restoracioj. Alia urbo tre proksime al Tirana estas Kruja, 30 km nordoriente. Kruja estas malgranda urbo, apogita sur montodeklivo. La aparteco de tiu urbo estas la kastelo kies radikoj estas en la malfrua praeco a praa mezepoko. Kun tiu urbo estas ligita la gloro de la historia periodo dum la osmana okupado. Ege alloga estas la malnova bazaro de Kruja kun iaj malgrandaj butikoj karakterizaj en amba flankoj de la pavimita strato. Direkte de Tirana al la vilao Mullet sur la rivero Erzen trovias tre agrabla ripozloko. La toneta plao kaj la pinarboj kun la rivero trairanta in faras in tre bela. Apude trovias restoracio kun tradiciaj manaoj. irka 40 km for de Tirana estas Mali me Gropa (Monto kun Kavaoj), unu el la plej interesaj aspektoj de la albana naturo. i altias is 1848 m kaj estas unu el la plej karakterizaj en Albanio, ar reprezentas karstajn formojn kiel kavaojn, hinkojn, lapierojn, grotojn, aknionojn. La vidao estas mirakla. "Mali me Gropa"etendias inter Monto de Dajt kaj la Montaro de Martanesh oriente de la regiono de Tirana. La herbaro estas rara, sed lastajn jarojn oni klopodis arbarigi in artefarite. i tie okazas abundaj pluvofaloj kaj neofaloj, kio ebligas al la sporto de skiado. Oriente de Tirana trovias anka la Qafa e Prisks (Kolo de Priska)(irka 22 km). i konsistas el kelkaj rokoj kaj havas erozivan naturon. Trovias i en la alteco 946 m super la marnivelo. i dividas la monton de Dajt disde la monto de Priska kaj ligas la vilaojn de Tirana kun la urbo kaj orientaj regionoj de la lando. irkau 50 km oriente de Tirana trovias la granda kaniono de Biza , je tre granda diametro, pli ol 2 km. La panoramo ofertata de tiu kaniono estas nekredebla kaj oni bezonas nur momenton por ke alkutimiu al tiu miraklo. La kaniono trovias je 1227 m super la marnivelo kaj estas konata pro ia severa klimato. i trairatas de la rivero de Biza kiu elirinte el la kaniono, malperas en la internan parton de la granda groto de Vali. Alia kaniono sed pli mallara estas la Skalo de Tujan (18 km for de la urbo). Tiu kaniono estas 1000 m profunda. Tra in fluas la rivero de Tirana. i dividas la monton de Dajt d isde la monto de Malgranda Prisko (22 km for de la urbo). En tiu kaniono trovias multe da grotoj kaj malgrandaj kanionoj, tagaj por praktiki la montajn sportojn. Je la direkto sudorienta de Tirana estas unu karsta groto nomata Nigra Groto a la Groto de Kolombo. Tiu groto trovias je 18 km for de Tirana direkte al la urbo de Elbasa n kaj ofertas grandan scivolemon por esplori in. La groto trovias sur la monto de Pashkashesh e la goro de Skorana. Tie estas trovitaj ostoj de la urso de grotoj (antahistoriaj ). La groto havas bonan enirejon kaj multe da formoj (stalaktitoj kaj stalaknitoj). Tre alloga loko por la ripozuloj de Tirana estas anka la Monto de Dajt, nur 20 km oriente de la urbo. La natura parko de Dajt etendias en areo je 9 km longa kaj 7 km lara, je surfaco 60 km2. De Tirana oni bezonas veturi nur 6 km por eniri la parkon kaj 30 km por eliri
197

en la alian randon de la parko. La alteco de la parko super la marnivelo varias de 20 m is 1612 m, kiu notas la plej altan pinton de Dajt. Je apartaj valoroj estas la teraso de Dajt trovianta je 1050 m super la marnivelo je lareco 700 m. De tiu teraso oni povas vidi la Adriatikan Maron. Se vi ascendas is la pinto de Dajt anta vi elvolvias majesta panoramo, oriente al la Monto kun Kavaoj kaj la dispecigitaj valoj de la rivero de Tirana kaj rivero Erzen. La natura parko enhavas mediteraneaj arbustaoj de du tipoj, kverkoj kaj fagoj dividitaj unu de la alia per distingita limo. Sur la okcidenta deklivo de la monto de Dajt kreskias varieco de arboj, ekde kverkoj kaj fagoj is abioj kreantaj la belan arbaron de Dajt. iu generacio de herboj havas siajn karakterizajn kolorojn kaj iuj kune kreas gigantan ielarkon de koloroj kiu pleje videblas atune, vintre kaj printempe. Lalonge de la vojo estas multaj freaj kaj malvarmaj akvofluoj, puraj kaj ege bongustaj. Same en Dajt okazas neofaloj kiuj ebligas la skisporton, sed anka la alpinismon oni povas ekzerci sur la ties deklivoj. En la monto de Dajt estas starigita turisma vilao "Paradise"kun dometoj el ligno kaj restoracio kiu ofertas frean kaj tre bongustan manaon.

Petrela Petrela trovias sur roka monteto sudoriente de la kampo de Tirana, tie kie la rivero Erzen, elirinte de depresio de Krraba, disdividias de la kampo de Tirana, nur per facila ondumeto de la tereno, dominante nevralgian punkton de trapasejoj. i tie ekde pratempo estis kreita vojnodo, kie kruiintis vojoj je ekonomia kaj militista graveco. La unua vojo venis de nordo, trapasante en Shkodr, Kruja kaj en la kampo de Tirana, dum la alia, ekirintis en Durrs, lalonge de la malsupra kaj meza fluo de Erzen. Pluen ili darigis internen de la montaro de Krraba, por renkontii en Elbasan kun la vojo lalonge de la valo de Shkumbin. La pli supra montovico sur la vojnodo altias sur du masivaj tonegoj dividitaj per unu kolo, el kiuj la orienta masivo, Monto de Vila, kiu deklivas pli milde kaj havas pli grandan surfacon, portas en si la ruinaojn de la antikva urbo kaj de iu malfrua antikva fortifikao. Petrela okupante losilan pozicion por la kontrolo de parto de movioj inter Norda Albanio kaj tiuj Centra kaj Orienta kaj kontentigajn ekonomiajn cirkonstancojn, havis jam iujn kondiojn por turniu en kastelon kaj urbon. Sekve en antikveco naskias kaj evoluas la urbo sur la monto de Vila, dum en Mezepoko, kiam la cirkonstancoj aniis, tiu centro reduktias je grandeco kaj translokias en Petrela. Pro la pozicio kaj sia rolo en la historio, Petrela allogis la atenton de vojaantoj kaj esploristoj ekde la komenco de XIX jarcento. La unuan noton pri i ni renkontas e Ami Bue, kiu havas la meriton por identigi in kun Petrula de Ana Komnena kaj Petrelae de Barleti. Malmulte da jaroj poste Petrela estas vizitita de astra albanologo J. G. Hahn, kiu donas al ni tre trafan priskribon de ia pozicio kaj nomumas tiun kastelon "mezepoka gardisto". Je la komenco de XX jarcento T. Ipen, ne alportante ion novan pri Petrela, publikigas du fotojn de la kastelo, dum la Unua Mondmilito i estas vizitita de Prashniker kaj Shober, kiuj trovinte en i ceramikon el la romia periodo kaj deirinte de ia planimetria formo, datigas la kastelon en III - IV jarcentoj de nova erao. Poste M. Shuflai, sin apoginte e supraj atoroj kaj en la
198

skribaj dokumentoj identigas Petrela - n kun la fortreso, kie en V jarcento okazis la konversacio de Damanto kun Teodoriko. Sed de supraj atoroj ni ne heredas iun priskribon, e superfican pri la fortifikao. La unua studo rilate tion apartenas al D. Kamata, kiu faris en Petrela anka arkeologiajn fosadojn. Sendube temas pri tre kvalifikita laboro, reprezentinta la unuan provon de serioza laboro. En la jaro 1968, la Instituto de Kulturaj Monumentoj entreprenis en Petrela vicon da konservigaj laboraoj por preventi la pluan malevoluion de la monumento. En la kastelo tiuj laboraoj koncentriis en la konservado de turoj, tuparo kaj restario de la enirejo. En la ekstera irkaigao oni restaris la fenestretojn de la enira medio samkiel la elirejon en la mezo de tiu murego, samtempe oni purigis la mediojn de foretaoj sur ili. Danke al tiuj laboraoj la studo pri la monumento por venontaj restaroj povus plenumii sur pli kompleta bazo kaj imao. Dum tiu studado evidentiis ke Petrela, ludinta gravan rolon en la historio, konservas vicon da unikaj elementoj, je multe da valoro por la historio de aritekturo. La fakto ke Sknderbej irigas por okupi Petrela - n tutan lian armeon, ia nomumio de Barleti oppidum inexpungnabile"(urbo nekonkerebla)samkiel la restado en i de fratino de Sknderbej, Mamica, kune kun familio kaj sekvantaro, montras ke Petrela tiutempe estas akirinta la karakterizaojn de malgranda urbo. (oppidum), sekve i estis ekipita per irkaiga ekstera murego. La malrektan sciion pri la tempo de ia konstruio donas al ni Barleti, skribanta ke Petrela kune kun Kruja estas konstruita de la antaenintoj de Topiaj, kies teroj etendiis tie. Sciinte ke Topiaj estas farintaj rekonstruajn laboraojn en Kruja kaj prikonsiderinte la strategian pozicion de Petrela, la novao de Barleti farias pli kredebla. is la unuaj jarcentoj de la romia okupado, la efa loada centro restas Persqop. Tion pruvigas la multaj eltrovitaoj el tiu periodo en tiu loloko. in atestas anka la akvokondukilo je konsiderinda kapacito kaj longeco, alportinta akvon el la fontoj de monto de Persqop, en la kolon kie trovias la nuntempa vilao. Pro ia strategia pozicio kaj proksimeco je la vojoj, en Petrela, en la malfrua antikva periodo, oni starigas observigan kaj signaligan turon, unu el la plej klasikaj ekzempleroj de tiu kategorio. Videblas ke la turo estis unu el la eneroj de la vico de protektaj fortifikaoj irka Durrs (Dorz, Ndroq, Lalm, Petrela, Dajt, Tujan, Sebastje)kiu kontrolis la pasejon inter Depresio de Krraba al Via Egnatia. La mencio pri Petrela en la jaro 1465, kiel sidejo de Mamica, montras ke i estis unu el la centroj kiu alfrontiis al la osmana okupado is la lastaj jaroj de la vivo de Sknderbej. La osmana okupado senigas Petrela - n je la rolo de urbana centro, turninte in en malgrandan vilaon. La kastelo de Ndroq

199

La vilao Ndroq trovias en la samnoma valo, kiun trapasas la rivero Erzen, je la mezo de la atovojo liganta Tirana kun Durrs. La malnova Ndroq trovias pli sude. iaj kvartaloj altias sur aro da montetoj kun olivarboj. Sur la dominanta monteto, je alteco 387 m super la marnivelo, starias la kastelo. La plej granda kvartalo, la spuroj, estis Varosh, sudoriente de la kastelo. En la montetoj irkae etendias aliaj kvartaloj: kvartalo de Tabakoj, kvartalo Remhill, kvartalo Treg, kvartalo Rekie, kvartalo de egiptoj. Interesaj toponimoj reperezentas la loko Basmaxhi, monteto Nallbanka. La enhavo de tiuj nomoj de la kvartaloj montras pri ia metiarto kaj komerco, donantaj al Ndroq la aspekton de loata centro. Kiom ni scias, la sola studanto vizitinta pasinttempe Ndroq estas la astra albanologo J. G. Hahn. Li sciigas ke 10 jaroj anta lia vizito, sur la kresto supre de la vilao estis elfositaj multaj tomboj, kie troviis multaj traniloj kaj aliaj metalaj aoj, e brikmur oj. Apartan atenton la astra albanologo dediis la la Roko de Karaboja, kiun li rilatigas al pasao de Ana Komnena priskribante la militon okazinta en la jaro 1081 proksime de Durrs, inter normanoj kaj bizancoj. Sin apogante sur iaj priskriboj Hahn dira s ke normanoj sekvas la imperiestron is loko nomata Malbona Roko"apud kiu pasas Erzen. Tie alvenas la malamikoj kaj ili preska kaptis lin, sed la imperiestrio evalrajdis forte kaj transpasis la riveron kaj venis en Shkumbinon. Aleks tie savis sin kaj post du tagoj alvenis en Ohrid. Hahn insistas ke la Malbona Roko estas uste la Roko de Karaboja. La pasao de Ana Komnena gravas anka alidirekte. i montras al ni ke la vojo de Ndroq estis konata por bizancoj de XI jarcento kiel dua varianto, braneto de Via Egnatia, liganta Durrs kun Ohrid kaj pluen kun Kostandinopoja. Pri la kastelo, Hahn diras nur ke "la kastela pordego kaj la domo e i, la asertoj de lokanoj, estis rekonstruitaj de Ali Pasha Tepelena, dum sur la anguleto super la pordego estis konservitaj pentritaj pejzaoj. Hodia iliaj spuroj apena troviantas. La li la malnova urbo devus esti en la kvartalo Varosh. Kiam la tempoj plikvietiis, la loantoj descendis malsupren, tien kie hodia trovias la vilao Ndroq, kiun, la lokanoj oni nomis Ndrrnje"(subradiko), a sub la piedoj de la monto. La skribaj historiaj fontoj ne helpas al ni difini ion irka la ao kaj funkcio de la kastelo. Kiel nomo, Ndroq menciatas unuafoje en la formo de vilao, de Andronikoj Karye i Andronikler, kun 23 domoj en la osmana registro de Sandako de Albanio, kompilita en la jaroj 1431 - 1432. Kiel kastelnomo i aperas unuafoje en XVI jarcento en anonima relacio pri Albanio verkita itale en la jaro 1570, misformigite en Andronello. Kiel nomo, la regiono aperas en XVII jarcento en la formo Androniki (Andronichi)de albana verkisto Pjeter Budi, en lia relacio al la kardinalo Gozzadino en la jaro 1621. Pri la kastelo la sciioj estas pli malprofundaj. En relacio de la jaro 1570 oni diras ke i estis malforta kastelo (quello che si dice Andronello e debole)kompare kun la kastelo de Petrela, kiu la atoro estis forta (quello che si dice Petrellia e forte). El la skribita formo Karye - i Andronikler en la osmana registro de la jaro 1432 ni povas supozi ke la vilao ricevis la nomon de familio de Andronikoj kiuj devus esti a la loantoj a la posedantoj de i. Sekve, lumigvojo restas la studado surloke de la postrestaoj de la objektoj kaj de la medio irkae. La monteto sur kiu estas konstruita la kastelo de Ndroq havas piramidecan formon. Krutaj deklivoj, alternitaj per ebenaj terasoj, estas plenplenaj je praaj olivarboj. Tra ili seepentumias du pavimitaj stratoj, unu oriente kaj la lia okcidente, alkondukantaj supren
200

en la kastelon. La pavimo atingas 1.50 is 1.60 m da lareco kaj estas laborita teknike bone. Komence oni estas surmetintaj la randajn tonojn, kiuj formas la borduron, poste inter ili estas la plenigao per sablaj plataj tonoj (je dimensioj 15 x 30 cm is 25 x 45 cm)erpitaj surloke. Por plifaciligi la ascendon is la kastelpordego, la oblikveco de tiuj stratoj estas skaligita per la samaj tonoj. La orienta vojo, trapasinte la mezon de la monteto enbranias, unu brano ascendas is la enirejo de la kastelo, la alia devojias la la monteto de Varosh kaj kondukas al Kavaja. La pavimoj apartenas al la malnova tempo, ar la vilaanoj scias nenion pri ili. La supra parto de la monteto formas ian ebenaon proksimume je 30 0 m longeco kaj 150 m lareco; tiu ebenao je malpeza oblikveco formas la grundon de la kastelo de Ndroq. La hodiaaj spuroj montras ke la kastelo estas havinta duoblan defendan muregon: eksteran irkaigan muregon kaj internan irkaigan muregon. La ekstera irkaiga murego hodia estas plene ruinigita, kaj la ties spuroj plejparte malaperintis, oni distingas nur kelkajn fragmentojn kovritaj de tero. La materialo por la datio de la kastelo, nunpornun, estas donita de nur kvar elementoj troviantaj ene de i: objektoj el ceramiko. irkaigaj muregoj, du cisternoj kaj la domoj e la enirejo. La objektoj el ceramiko troviis en la ebenao de la kastelo, sen fosado. La plejparto el ili apartenas al ceramiko de konstruado. Unuavice ili estas romiaj solenoj el IV - VI jarcentoj. Poste venas kalipteroj kaj brikoj. Unu estas postrestao de amforo proksimume de I jarcento de nova erao. La alia estas fragmento de amforo laborita per argilo miksita per bone bakita amato, karakteriza por IV jarcento. Estas poste anka aliaj ceramikaj fragmentoj, sed apartenantaj al la Frua Mezepoko. La ekstera irkaiga murego, je ia stato profunde ruinigita kaj kovrita per tero, ne kapablas paroli pri la tempo de ia konstruado. Kontrae la interna irkaiga murego konservita parte, kapablas bone paroli. Se oni observas atente la nordorientan trakton, oni konstatas du kosntruajn diversajn teknikojn. En la malsupra parto de la murego (1 - 1.20 m lareco)estas envicigitaj glataj tonoj je formo kaj grandeco meza (20 x 10 cm, is 20 x 50 cm)je ia reguleco. La tono estas el sabla formacio kaj devus erpii surloke. La ligo estias per kalka mortero miksita per subtila brikpulvoro, karakteriza por la konstruaoj el IV - VI jarcentoj. La supra parto de la murego reprezentas alian teknikon. Tiu parto estas konstruita per malgrandaj tonoj (15 x 25 cm)ligitaj per malforta kalka mortero, kie kiel plenigaon estas uzita la rivera sablo. Karakteriza por tiu tekniko estas la uzado de brikpecoj sen kriterio kaj la kovrado de mursurfaco per lara kaj plata mortera kadro. Por plifortigo kaj plifirmigo de la muraro estas uzitaj la lignaj zonoj konsistantaj el du horizontalaj traboj. Oni povas diri ke almena la interna irkaiga murego devas esti konstruita en IV - VI jarcentoj. Poste in estas trafintaj anioj. ia rekonstrado sur la malnova bazo devus okazi je la komenco de osmana okupado.

201

Amba cisternoj havas similajn aritektonikajn karakterizaojn, sed ilia preciza datio estas multe malfacila anta ol oni faru kompletan purigadon kaj estigi detalajn sondadojn. Oni povas nur diri ke ili similas al la cisternoj de la malfrua bizanca mezepoko, kies tekniko estis adaptita de osmanoj dum la unua jarcento de ilia disvastiado en Balkanion. La domoj apud la enirejo de la kastelo apartenas sendube al la periodo de osmana regado. Sed anka ili ne estas produktaoj de la sama jarcento. Se ni fidus al la aserto ri late la surskribon en la bektaia preejo la Hahn, ni devus agnoski ke tiu preejo estas konstruita tuj post la morto de Sknderbej. La konstruado de la preejo montras ke siaflanke post la morto de Sknderbej la kastelo de Ndroq estas enmanigita al iu osmana gardistaro, pli konkrete al iu tamento de jenieroj. Apud la enirejo samkiel ene de la kastelo ekzistas same domoj konstruitaj en XVIII jarcento. Kiajn konkludojn ni povas elerpi de tiuj i donitaoj? La metalaj objektoj malkovritaj en XIX jarcento en kelkaj tomboj en la kastelo pri kiu sciigas al ni Hahn, kaj la segmetoj el ceramiko trovitaj ene de irkaigaj muregoj montras ke tiu ebenao estas loigita ekde Pratempo. La signoj montras ke tiu loloko estas ekipita per irkaiga murego, almena per interna murego, dum la konstruadoj kaj rekonstruadoj faritaj de imperiestro Justiniano dum la Vi jarcento. Poste, la kastelo de Ndroq kiom tio povas esti komprenebla de la ekzisto de du teknikoj de muregoj, malproksimaj je tempo, estas trafita de kompleta ruinio, eble anka ia forlaso fare de iaj loantoj. i komenciis plifortiadi kiel kastelo dum la XIII - XIV jarcentoj kiam i fariis rezidejo de la albanaj feduloj kontra iliajn enlandajn rivalojn kaj fremdajn regantojn. Al tiu tempo apartenas ia nomo Andronik el kiu devenis la hodiaa formo Ndroq. Ni scias nenion pri la rolo kiun povus ludi tiu kastelo dum la granda milito gvidata de Sknderbej kontra osmanajn okupantojn. Post la morto de nia nacia heroo, la osmanaj regantoj donis gravecon al la kastelo de Ndroq, eble kiel apogpunkto por observadi Durrs, troviinta sub la regado de Venecio. Post la falo de Durrs (1501), Ndroq ajne estas perdinta sian gravecon kiel sidejo de militista gardistaro, kaj nur tiel ni povas kompreni kial la anonima vojaanto, vizitinta Albanion pli ol 70 jarojn antae, kvalifikas in kiel malfortan kastelon. Dum la XVIII jarcento, kiam Albanio estis trafita de feda anarieco, la kastelo de Ndroq regajnis sian iaman gravecon kiel sidejo de la lokaj feduloj. Dum tiu jarcento e iaj muregoj okazis multaj sangumaj bataloj. Poste je la unua duono de XIX jarcento, kiel la plejmulto de la fortifikaoj de Albanio, anka la kastelo de Ndroq, estas perdinta sian gravecon pro la rimedoj entreprenitaj de la osmana registaro. La nuna stato kun ruinigitaj muregoj enerale, atestas pri ne lagrada ruinio kazita de la tempo, se de iu malamika forto. Ni opinias ke la kastelo de Ndroq konsistigas tiun nomliston de la kasteloj de Albanio ruiniintaj dum la jaroj 30 de XIX jarcento de osmanaj armeoj komanditaj de Mehmet Reshit Pasha, kiel antarimedo por apliki la reformoj de Tanzimato en Albanio. Ekde tiu tempo la kastelo de Ndroq estas forlasita ne nur de la lokaj feduloj sed anka de iaj loantoj, kiuj estis komencintaj anka antae descendi malsupren en la valon, tie kie hodia estas la centro de la komunuma administracio. Rilate la funkcion plenuminta la kastelo de Ndroq, oni povas starigi kelkaj eneralajn prikonsiderojn. iaj funkcioj estis je dependeco ne nur de strategia pozicio, sed anka de politika situacio. Eble komence i estis konstruita nur kiel sekura rifuejo por siaj loantoj.
202

Por tio atestas la fakto ke la monteto sur kiun i estas starigita dominantas sur la aliaj montetoj irkae. Tamen ia funkcio estis malvaste ligita kun la strategia pozicio de i okupanta en la valo de Erzen, en tiu natura vojo liganta la marbordon kun la internaj teritorioj. La kastelo de Ndroq estis kapabla kontroli tiun vojon kiom foje estis bezonata. Sed i estas plenuminta en aliaj tempoj alian funkcion, rilatanta al la sistemo de fortifikaoj de t iu parto de Albanio. El la kastelo de Ndroq, la rigardo perdias en fora horizonto, de tie oni povas kontroli detale la tutan zonon irkae. De okcidento vidias la Adriatika Maro. De iuj flankoj de la horizonto vidias vico da kasteloj, kiel tiuj de Rodon, Kruja, Preza, Lalm, Tujan, Petrela, Dorz. Ilia disvastio ne estas hazarda. iuj tiuj estas ja eneroj de unika defendsistemo. Kiu ajn alia kastelo eventuale malkovrote en tiu areo, ekokupos facile sian lokon kiel enero en tiu defendsistemo. Tiu interligiteco militista enkuraigas nin pripensi ke la kastelo de Ndroq kune kun siaj kamaradinoj estas konstruita a rekonsruita en VI jarcento kiel satelito de la granda kastelo de Durrs, kiel avangardo por defendi la efcentron de la provinco pro la invadoj de barbaroj, kiuj envenis amase ne de la maro sed de la internaj teritorioj. Dum la postaj jarcentoj ia rolo pligrandiis a malpligrandiis la la fluo de la politikaj eventoj. Foje i estas servinta kiel rifuejo por defendi siajn loantojn, foje ki el sidejo de la lokaj feduloj, foje kiel gardisto de la natura vojo en la valo de Erzen kaj foje kiel satelito de la marborda kastelo de Durrs. La kastelo de Preza kaj la moskeo en la kastelo Kiam vi vojaas tra la atovojo Vora - Fushkruja e la maldekstra flanko supre en la monteto vi povas vidi la malnovajn muregojn de kastelo kun la horloturo starantaj majeste. Iamfoje apud i staris anka la minareto tre bela kaj eleganta de la kastela moskeo. Amba ili kune kreis kombinaon kiu pliigis la valorojn kaj la majestecon de la irkaa monteta naturo kaj nigriintaj muregoj de tiu kastelo. Tio estas la kastelo de Preza, tiel nomita la la nomo de la vilao kies centro i estas. La kastelo estas konstruita en la plej supra parto de montetvico limiganta la kampon de Tirana en ia okcidenta flanko, tute inkluzivante la malgrandan kaj krutiintan surfacon de ia pinto. La plej malnova fonto kiu parolas pri tiu kastelo estas la noto de Marin Barleti en sia verko Historio de Sknderbej. i estas menciita en iu anonima relacio pri Albanio en la jaro 1570, en relacio de venecia ambasadoro Bernardo, el la jaro 1591 kaj en kolekcio de siilatoj de juejo de Elbasan en la jaro 1605. Inter la unuaj esploristoj vizitintaj la kastelon de Preza estis Hahn, astra studisto, diplomato kaj albanologo. Kiam li estis konsulo de Astrio en Janino li estis vizitinta plurfoje Albanion. Hahn post kiam parolas pri la nombro de domoj de la vilao mencias anka la horloturon. La kastelo menciatas anka en la studoj de Ipen kaj uflai. La kastelo estas funkciinta nur per unu enirejo, lokiinta en la mezo de la longo de la suda murego, en kvadrata turo elstariinta el la murlinio je 0.85 m. La enirejfrunto estas ellaborita dekorativece. La pordego estis kun du partoj, kiuj fermiis per trabo sin apogantesur amba murflankoj. La enirejo en la interna parto daris per koridoro, kovrita
203

per tonplatoj, elirinta en la korton de la kastelo. Sur la surfaco formiinta super la koridoro, devus esti konstruao por la komandantaro de la gardistaro a je administracia karaktero, kiu poste turniis al moskeo. Tiu kastelo estintis malgranda kaj ne potenca por alfronti al longaj bataloj kaj sieoj. La celo de ia konstruado estis la observado sur la vojo je ekonomia kaj militista graveco trapasinta malsupre de i, tie kie renkontias la kampo de Tirana kaj la monteto. Same, la gardistaro de la kastelo povus certigi anka la kolekton de la impostoj kaj tributoj aliaj de la loantaro de la apuda regiono. Barleti (historiisto de Sknderbej)en la parto kie li parolas pri la lokio de la osmana tendaro, dum la sieo de Kruja, mencias la Kampon de Tirana kiun li lokigas inter la urbo de Kruja kaj la urbeto de parthianoj. Pli sube li rakontas ke tiu lasta tiutempe nomiis anka Preza kaj pli poste li diras ke i estas en ruinastato. La limigado kiun li faras al la Kampo de Tirana kaj la difino de la loko de la urbeto de Preza estas tre preciza, tial oni ne povas supozi ke temas pri alia loko ikaze. Same tie pri la lokaj loantoj Barleti diras ke la gento prikonsiderias unu el plej batalemaj inter la aliaj epirotaj gentoj. Tiuj donitaoj de Barleti montras ke la kastelo devus konstruii anta la sieoj de Kruja. Dum la militjaroj por la konkero de Kruja la Barleti i estis je stato de ruinao. Por atingi tian staton i devus esti forlasita delonge, verajne je la komenco de la militoj kun osmanoj, tial kiel plej ebla periodo por ia konstruado ni pensas ke devus esti la komencio de XV jarcento de Topiaj, la regantoj de tiu areo. En la ruinastaton i povas esti transforminta de osmanaj armeoj je la komencio de militoj kontra Kruja. La osmanaj armeoj finiginte la kampanjojn, post kiam ili forigis la sieon, foriris al Osmanio, tiel dum la retirado ili damais tiun kastelon, troviinta tre proksime je Kruja, por ke ili ne havu enojn. La la spuroj kiujn mi vidas nun, ili estas damaintaj grave la pordegon kaj parte la turojn kaj malpli la irkaigan muregon. Dum en Elbasan o kazis alie. La osmana armeo finigante sensukcese la sieon de Kruja, en la jaro 1466, dum reveno al Osmanio, rekonstruas la ruinaojn de la malnova kastelo. Tie instalias parto de la armeo ekape kun Ballaban Pasha. Tio ne povus okazi al la kastelo de Preza ar ia surfaco estis multoble pli malgranda de tiu de Elbasan. Konkerinte Kruja - n je la jaro 1478 kaj la tutan landon, tiam anka la kastelon de Preza oni ekfunkciigas kaj rekonstruas. Tiaj estas la kastela pordego kun la koridoro, la supraj partoj de la turoj kc. La domo super la pordo transformias al moskeo. La horloturo estas unu el la lastaj konstruaoj en la kastelo. i estas konstruita sur la rondforma suda turo. Tiu konstruao estas farita en la tempo kiam la kastelo estis perdinta sian militistan funkcion. i povus esti konstruita dum la periodo 1800 - 1850. En la jaro 1854 menciitas Hahn, kiu nelonge antae estas vizitinta la vilaon Preza. Sur la vango de la turo el la korto de la kastelo vidias du skulptitaj tonoj kun religiaj surskriboj en la osmana kaj araba lingvoj. Sur la unua tono oni legas kvar foje la nomon Ali, dum sur la dua araban preon, sube estas notite la jaro 1275 Hiri ki o signifas la jaro 1859. Sciante ke la turo estas vidita de Hahn anta tiu dato, rezultias ke la surskribo ne montras
204

la daton de la konstruio de la turo, sed verajne estas lokita pli malfrue, eble enkaze de iu rekonstruio de i. 5. 2 Areoj irka Tirana je turisma perpektivo

La regiono de Tirana havas ankora areojn kiuj povas ekspluatati por krei ripozlokojn kiel por la loantoj de Tirana, tiel anka por aliuloj. La homoj preferas trankvilajn, verdiintajn lokojn, apud la plaoj, ktp. Tirana krom la fakto ke i trovias apud la plao de Durrs, posedas anka aliajn eblecojn, kiel la artefaritan lagon, la lagon de Paskuqan (10 km for de la urbo), lagon de Farka (10 km for de la urbo), Lagon de Bovilla (20 km for de la urbo)kaj la riverojn de Tirana. Gravaj verdaj naturoj areoj krom la Parko de Tirana kaj la Natura Parko de Dajt estas anka la areo de Feken (32 km for de la urbo), areo de Shngjergj (40 km for de la urbo, la arbaraj masivoj de Feken, Shngjergj, Biza, Ballenj, Martanesh (60 km for de la urbo), kiuj povas uzati kiel naturaj parkoj je turismaj valoroj. Ruralaj areoj je turisma intereso povas konsiderii areoj kiel: Selita (30 km for de la urbo), Qafmolla (26 km for de la urbo), Priska e Madhe (22 km for de la urbo), Gurra (18 km for de la urbo), Petrela (20 km for de la urbo), Sauk (4 km for de la urbo), Farka e Madhe kaj Farka e Vogel (10 km for de la urbo), Tujan (18 km for de la urbo), Kamza (9 km for de la urbo), Lundra (8 km for de la urbo), Burimas (20 km for de la urbo), Deria (26 km for de la urbo). Oni pensas ke krom tiuj turismaj vilaoj konstruitaj en Dajt, Linz, povas konstruati anka en Petrela, Lanabregas, Qafmoll, Feken, Biz, Tufin, Tujan, Brar (10 km for de la urbo), Ferraj (14 km for de la urbo), Surrel (11 km for de la urbo), Sauk kaj Priska e Madhe, same en Shngjergj, Murth (24 km for de la urbo)kaj Drshen (25 km for de la urbo). Oni povas transformi en protektatajn asrezervejojn la artefaritajn lagojn de Farka kaj Paskuqan samkiel de Deria (26 km for de la urbo), Feken kaj Arbaro de la Urso e Mali me Gropa. Sed tiucele estas bezonata notinda pliboniado de la infrastrukturo je funkcio de turisma disvolvio, donante al la loantoj de Tirana la eblecon pasigi agrablan kaj ripozigan semajnfinon. 6 Resumo

Tirana danke al ia geografia pozicio ofertas ripozeblecojn je multaj direktoj. Mem la urbo disponas pri ripozejoj inkluzive la verdiintajn parkojn centre de Tirana kaj la Grandan Parkon en sia suda parto. Tio eblas por iuj tiuj ripozuloj kiuj plej ata s la verdecon kaj multvariajn pejzaojn. En la parko trovias anka la zoologia ardeno kaj botanika ardeno, samkiel la artefarita lago de Tirana. Apud tiu parko trovias anka la komplekso de naejoj alloganta grandan nombron de civitanoj, aparte dum la someraj semajnfinoj.

205

La urbo havas riajn kulturajn tradiciojn. Tirana disponas pri kelkaj muzeoj kun multaj materialoj por tiuj kiuj atas historion. Menciindas i tie: La Nacia Historia Muzeo, La Arkeologia Muzeo, La Muzeo de la Popola Kulturo. Centre de Tirana trovias la Moskeo de Et - hem bej je ariteturaj kaj historiaj valoroj, la monumento de nia nacia heroo Sknderbej kaj la Palaco de Kulturo, ene de kiu estas la Teatro de Opero kaj Baleto kaj la Nacia Biblioteko. En Tirana trovias anka la Teatro de Humoro (estrado), la Nacia Dramteatro, ofertantaj spektaklojn tre bonajn por la vasta publiko. Sed anka dumnokte Tirana ofertas distrajn eblecojn. La diskotekoj, buzukoj dive rsaj trovias en Tiran kie ajn kaj adigas muzikon por iuj. Vico da hoteloj kaj restoracioj jam konstruitaj kuiras tradiciajn manaojn, sed anka la receptoj italaj, grekaj, inaj, hispanaj, ktp. Tirana ofertas anka ripozeblecojn en siaj irkaajoj. La monto de Dajt kun ia Natura Parko kaj teraso estas ripoziga verdiinta loko, kie vi povas trovi anka restoraciojn je bonega kvalito. Vintre tiu monto same la Monto kun Kavaoj a la montaro de Martanesh povas frekventati por glitado kaj skiado. Tirana trovias tre apude de la plao de Durrs. Tiu urbo estas multe interesa je historia kaj kultura vidpunktoj, sed aparte pro ia plao. La plao estas 4 km longa. Tie oni estas konstruintaj hotelojn, restoraciojn, e la marbordo. Dum la semajnfino i frekventias ne nur de urbanoj de Durrs, sed plejparte de urbanoj de Tirana. Alia apuda urbo estas Kruja, je historiaj kaj kulturaj valoroj. Kiel vidite, Tirana uas pozicion kiu ebligas al iaj loantoj ripozi multdirekte, la deziro kaj propra demando. Anka en multaj areoj irka Tirana estas laborante por transformi ilin la eblece en turimejojn kaj ripozejojn. .

206

Dorina Sadiku Bakalaro de AIS TURISMECA NATAGA VOJAO TRA ALBANIO - GREKIO - ITALIO ALBANIO i inkluzivias en la Balkana Duoninsulo. En sia sudokcidenta parto, i limias kun Jugoslavio, sude kun Grekio, oriente kun Makedonio. Okcidente i akvias de Adriatika kaj Jonia maroj. La surfaco de Albanio estas 28 747 km2, la loantaro 3. 5 milionoj, la efurbo Tirana. Albanio estas parlamenteca respubliko. La valuto estas Lek, la lingvo la Albana, la dikredo - muslima, romkatolika kaj grekortodoksa. La lando plejparte estas montara, dum la kampara parto etendias en la okcidenta malaltebenao, e bordoj la de Adriatika kaj Jonia maroj. Norde de la lando trovias la Alpoj de Albanio, unu el plej belaj perloj de la montara parto. Albanio havas tri efajn naturajn lagojn: Lago de Ohrid, la plej profunda; la lago de Shkoder, la plej granda, lago de Prespa. La riveroj trapasas la landon de oriento al okcidento. La ple j efaj el ili estas: Drini, Semani, Vjosa. La klimato estas tipa mediteranea en la marbordaj provincoj, dum iom kontinenteca en la montara parto. La somero estas seka kaj varmega kaj la vintro humida kaj milda. La popolo de la albanaj teroj originis ekde la neolita epoko dum la vera etneca substrato de la lando estas formianta de la ilira elemento. La lando estas dividita ed du regionoj sin distingantaj pro etnografiaj elementoj, norde la regiono de Gegoj, dum sude la regiono de Toskoj. La efaj urboj krom Tirana estas: Shkodr, Durrs, Elbasan, Vlora, Kora, ka. La lando estas malmulte disvolviinta je industria kaj agrikultura vidpunktoj. Anka la infrastrukturo estas malmulte evoluinta.

207

La unua tago Vizito al la albana efurbo Tirana Ni ekiru de Tirana al la nordo de la lando. Inter Kruja kaj Durrs, eflanke de la vojo, trovias la ruinaoj de loloko nomita Albanopoli, de kie oni pensas ke devenas anka la nomo Albanio (la nomo per kiu la mondo konas albanojn estas Albano). Ni darigu la vojon al Durrs. Durrs estas konata en antikveco per la nomo Dyrrah. Durrs estas la efa marhaveno de Albanio liganta in kun Italio kaj Eropo. Durrs Post vizito al Durrs, vi akomodias en la kvinstela hotelo "Florida". Post la tagmano en i kaj iom da ripozo je la 18 - an horo ni ekveturos al sudo por atingi la urbon de Fier, dekstre de la vojo kondukos vin al Apollonia. Ni haltas tie kaj vizitas tiun malnovan urbon. Tiu urbo apartenas al la unua duono de la VI jarcento anta Kristo. Okulfrapas vin Akropolo, la irkaiga muro je 5 km longa. La akropolo trovias en la orienta parto de la urbo dum la centro de la urbo estas rezervita por konstruaoj je socia karaktero. ian efan parton okupas la teatro kalkulita por 9000 sidlokoj. Ni darigas la vojon al Fier, postlasas in kaj pluveturas al Vlor, konata en antikveco je nomo Aulona. La urbo trovias e la bordo de la golfo de Vlora, famiinta pro ia marborda linio plene de hoteloj el la plej belaj kaj je plej bona konforto. Je la 20 - an horo ni alvenos en la urbon. Centre de la urbo trovias la Placo de la Nacia Flago, kie Ismail Qemali kune kun aliaj albanaj bravuloj levis la flagon de Albanio je 28 - an de novembro 1912, proklamante la sendependecon de Albanio. Centre de la urbo trovias anka hotelo "Turismo"de Vlora kie ni tranoktos. Post la akomodado en la hotelo kvinstela, je 21 - an horo ni havos promenon lalonge de la marbordo, kie okulfrapas la pura akvo de la maro. La beleco de la urbo kaj la belsona muziko adianta el la kafeterioj kaj baroj, same la freeco kaj la aromo de la pinarboj ege allogas vin kaj invitas vespermani en restoracio e la marbordo. Post la vespermano kaj iom da agrabla ripozado ene de la distrejo, je 24 - an horo ni revenos en la hotelon. La dua tago Morgaon post la matenmano je la 9 - a horo ni ekveturos al la urbo de Orikum. De Orikum ni iros al la turisemeca punkto de Llogara, je 1100 super la marnivelo. Ekde tie la okulo kaptas la tutan Jonian marbordon, je montara klimato. Ni darigos la vojon malsuprenirante e la marbordon. Ni trapasos la belajn vilaojn is ni atingos la turisman urbon de Saranda. Saranda estas la plej fabela urbo de Albanio.

208

Grekio Grekio estas tato de sudorienta Eropo. i etendias en la suda parto de la Balkana Duoninsulo, en la insularo de Jonio, Egeo kaj Kreta insulo. i havas surfacon je 131 957 km kaj loantaro je 10 264 156 personoj. i estas unu el la plej pratempaj tatoj de Eropo. La efurbo de Grekio estas Ateno. Grekio estas parlamenteca respubliko; la parolata lingvo estas la greka; la dikredo estas grekortodoksismo, la valuto estas drahmo. La greka teritorio estas montara. Ties 40 % trovias je 500 m super la marnivelo. La montaraj masivoj estas: Pindo, Peloponezo kaj la insulo de Kreta. En la masivo de Pindo trovias la plej alta pinto, la pinto de Olimpo je 2917 m super la marnivelo. (en Antikveco grekoj kredis ke tie lois la dioj de Zeso). Grekio limias: norde kun Respubliko de Makedonio kaj respubliko de Bulgario, nordokcidente kun Albanio kaj nordoriente kun Osmanio. i akvias de Jonia maro, Mediteranea maro, Egea maro. La efaj riveroj estas: Vardar (greke Axios), Stuma (greke Strymon), Mesta (greke Mestos). La klimato enerale estas tipa mediteranea kun varma kaj seka somero kaj mallonga kaj humida vintro. La temperaturo vintre estas 4 C en Selaniko, 9 C en Ateno kaj Korfuo. La temperaturoj somere estas 25C Korfuo, 26C en Selaniko, 27 C en Ateno. i esta s membro de Eropa Unio ekde la jaro 1981. i konatias kiel la plej granda lando je agrikultura vidpunkto (en Eropo). Kiel industrio estas disvolviinta tiu de teksaoj, nutraoj kaj tabako. Grekio sin apartigas kiel tato de Balkanio kie la nutraoj malpli multekostas. Grekio konatias multe anka pro iaj multaj insuloj tre belaj: Pireo, Samos, Santorini, Kreta. (tiuj i insuloj estas la plej menciindaj kaj vizitindaj de enlandaj kaj fremdaj turistoj). La tria tago Matene ni ekveturos de Saranda al Kakavia por eniri Grekion, poste iros al Janina, urbo starigita e la bordo de la lago de Janina. En la maldekstra brako de la vojo al Janina trovias la masivo de Pindo. Ni darigos la vojon de Janina kaj post 22 km for de i, trovias la vojkrucio kondukanta al Dodona kie lois la plej malnova oraklo de Grekio. Pluvojaante rekte ni atingos en la urbon de Arta. (Tiuj teroj estas konataj danke al la angla poeto Byron per lia poemaro "Charles Harold"). Ni ripozos en Arta kaj tagmanos tie, en restoracio. Post la tagmano kaj mallonga ripozo ni pluveturos de Arta al sudo. Irante maldekstren ni alvenos en Amfisa. De Amfisa lalonge de la norda bordo de la golfo de Korinto kaj direkte al oriento ni alvenos en antikvan Delfi. (Delfi estas konata pro la ties oraklo). De Delfi ni iros al Livadhia. De Livadhia irante norden ni atingos Lamia. Survoje al Lamia trapasos Termopilojn, konatajn dumhistorie pro la fama batalo de termopiloj. . De Livadhia irante orienten ni atingos la urbon de Tebe. Teba estas la tria granda urbo de la antikva Grekio kaj Sparta. De Lamia ni pluveturos suden por atingi Atenon. Meznokte

209

ni atingos Atenon, kie ni akomodios en la plej bona hotelo trovianta en la placo Omonia apud Akropolo. Post la vespermano ni tranoktos. Morgaon, post la matenmano, je 9 horo ni promenos tra la urbo de Ateno. La kvara tago La unua nomo de Ateno pratempe estis Krekropia (danke al la nomo de la unua imagita fondinto ia kaj unua reo Krekrops). Post longtempa konkureco inter la diinoj Poseidon kaj Ateno, finfine venkis Ateno kiu donacis al la urbo olivbranon kaj sian nomon. La urbo de Ateno formiis de vilao surpinte de la monto Akrupulis , je 3000 jaroj anta Kristo, el multaj urbo - tatoj potencaj de la Pratempo. Tie aktivis multaj famaj filozofoj, artistoj, verkistoj, jam konataj en la tuta mondo. Dum jarcentoj Ateno estas absorbinta multajn etajn urbojn kaj finfine dominantis la tutan Atikon, kreante unu el la plej potencaj unuioj en la pratempa Grekio. Poste i malpotencigis la aristokrataron fariante la unua demokratio enmonde, kio helpis al i progresi kaj prosperi notinde, kaj sin defendi de fremdaj okupantoj (pratempaj persoj)kaj helpe de la aliaj antikvaj urboj grekaj venki en la famaj bataloj kiel en Maratono kaj Samia. Kiel estas konate, Ateno estas plene de arkeologiaj (preska la tuta Grekio estas tia)muzeoj. La plej konataj estas la muzeo de Akropolo, muzeo de Qeramikos kaj nature la pratempa Akropolo, kie unu el la plej strangaj arkitekturoj de la mondo estas Panteono (Pantheonia), kiun vizitas kaj admiras la tuta mondo. La moderna Ateno estas urbo je tutmonda organizeco ofertanta al fremdaj vizitantoj la turismon kaj diversajn ekskursojn. Ateno ekde la tempo de la sendependeco de Grekio estas evoluinta kiel moderna urbo kie okazos anka la olimpikaj ludoj en la jaro 2004. La olimpikaj ludoj modernaj devenas de la olimpikaj ludoj malnovaj okazintaj en la pratempa Grekio en la loko nomata Olimpia, de kie venis la nomo de ludoj, trovianta inter la urboj Xaka, Qipariso, Pirgos, kie ekde la jaro 776 anta Kristo is la jaro 393 post Kristo estas okazintaj regule la olimpikaj ludoj honore al diino Jupitero. La stadiono kie okazis la olimpikaj ludoj havis 45 000 lokojn. En Olimpia krom la stadiono trovias la templo de Zeso de Vento. Ateno moderna en hodiaaj tagoj havas multaj kafeteriojoj, noktajn klubejojn, restoraciojn kie oni kuiras grekajn specialaojn kaj naciajn manojn, muziko n (je malaltaj prezoj). Ni iros viziti Akropolon. Nature Akropolo kaj Panteono estas konstruitaj anta Kris to en la jaro 447. Panteono estas la plej majesta verkao konstruita de homoj en Antikveco. i estas starigita sur la plej alta punkto de Akropolo. La fama templo de Panteono havas dimensiojn 72. 5 x 34 m, starigita sur tri grandaj bazoj el marmoro. i kon sistas el 8 kolonoj je lareco kaj 17 kolonoj je longeco kiuj estas 10. 43 m altaj. En Akropolo trovias anka la templo de Jupitero Olimpiko. En la suda parto de Akropolo trovias anka la somera teatro malfermita de Dioniso Eneteo. En la jaro 395 anta Kristo la templo de Athinanikaptera estas la efa monumento de la klasika epoko. irka la akropolo estas malkovritaj la plej gravaj monumentoj irkaantaj in. En Akropolo trovias:

210

Muzeo de Akropolo: La dimensioj estas tiuj de Akropolo, la kolekcioj estas famaj je skulptaoj, aparte arkaikaj. Bizanca muzeo. En la plej malalta monteto trovias Apostolopaulo. Oriente trovias la Observatorio de Ateno. Aliaj interesaj punktoj estas la malnovaj tombejoj de Qeramiko. S. O. Okcidente trovias Porto de Adriano. La libraro Adrianos lokita apud la Romana Markto estas donacao por Ateno de imperiestro Adrianos konstruita en la II jarcento. La arkeologia loko estas irkaita, sed iuj iaj ruinaoj estas videblaj de ekstere. Trovias tie anka la nacia arkeologia muzeo kiu ampleksas la plejparton de la arkeologiaj eltrovitaoj. Tie trovias la stadiono Panatenakio kie okazis unuafoje la olimpikaj ludoj. Sub la norda muro de Akropolo trovias Plaka, la plej malnova kvartalo kaj plej pitoreska parto de Ateno. Estas i kun mallaraj stratoj kaj stratetoj, duetaaj domoj soliintaj, neoklasikaj vilaoj, tavernoj, kafeterioj kaj multaj butikoj por turistoj. Manastiraki: estas kvartalo, la dua post Plaka, konata pro ia tradicia "Bazaro de malmultekostaj varoj". En tiu bazaro ni povas trovi anka artiklojn laboritaj permane. Ekster Ateno, bela ekskurso estus vizito al la marborda linio de malgranda golfo. Sur i trovias la templo de Poseidono, konstruita en la jaro 444 anta Kristo (estas restarita nuntempe). Hodia tie estas 15 kolonoj. e la piedoj de la monteto de la kastelo trovias la pordego de Xeos kaj Osmanolimano. Post i la vojo daras norden al la vilaoj de Ateno kaj per i ni atingos Tumulomaratona sur la kampo de la fama batalo je 16 - an de agusto 490 anta Kristo. Postlasante la efcentron de Grekio, Atenon, ni nin direktas al la sudo al la duoninsulo de Peloponezo, trapasante la Kanalon de Korinto. Tie ni akomodios en kvinstela hotelo, vespermanos. La kvina tago Post tranokto morgaon matene je 9 - an horo ni vizitos la Kanalon de Korinto, liganta la golfon de Korinto kun golfo de Egeo. La malnova Korinto etendias e la piedoj de akropolo Akrokorinthos kaj havas historion pli ol 5000 jaran. De Korinto la vojo daras suden al Argo. Anta ol atingi Argo - n je 4 km trovias la antikva urbo de Mikena, la centro de la reo Agamemnon. Poste ni alvenos en Argos. La neirmita teatro de Argos estas la dua la grandeco post tiu de Dodona en Epiro. Post Argos la vojo trapasas apud akropolo de Terinto. En Argos trovias la muzeo kiu enhavas armaturojn ekde la Mikena epoko, la solaj enmonde trovitaj en la jaro 1960. Ni darigos la vojon al Nafkio. Nafkio estas unu el la plej belaj urboj de Peloponezo, je 148 km for de Ateno. Sur la monteto de Palamido trovias la mirakla venecia fortreso el 17 a jarcento kiu preska dominantas la urbon de Argos kaj la mirinda plao Arvanitja. Tiu urbo disponas pri multaj hoteloj je kia ajn kategorio. De Nafkio la vojo kondukas vin al Epidauro. La muzeo de Epidauro enhavas artajn antikvajn verkaojn kaj la antikvan teatron el 14 000 sidlokoj, konstruita en la 6 - a jarcento anta Kristo.

211

Ni denove revenios por darigi la vojon al Tripoli, komerca centro starigita dum XV jarcento. De Tripoli la vojo kondukas vin al Sparta. De Sparta vi iros al la marborda linio en la urbon Yithion (Lakonia). La plejparto de tiu marborda linio disponas pri multaj belaj plaoj. Ni ripozos iom post la tagmano kaj iros okcidenten al la urbo de Kallamata, kaj ekde tie darigos la vojon al la marborda linio de duoninsulo de Peloponezo al ties ekstremo en la urbo de Patra, la plej efa marhaveno greka de la duoninsulo, liganta in kun la urboj de Italio (Brindisi, Ancona, Venecia). En Patra ni akomodios en kvinstela hotelo.

La sesa tago Matene je la horo 9 - 00, post la matenmano, ni ekiros al la marhaveno de Patra. Ni enpramias kune kun la buso kaj je la horo 11 - 00 nin direktas al Italio. Ni tagmanos en la restoracio de la pramo. Je la horo 20 - 00 la servistaro de restoracio pretigos por ni miraklan vespermanon pe tradiciaj italaj kuiraoj. Post la mirinda vespermano pasas anka la sesa tago de nia ekskurso, iel speciale a ni estas dume sur la akvoj de Jonia kaj Adriatika maroj. La sepa tago Post la matenmano, la vojo daras tra Jonia kaj Adriatika maroj is kiam ni atingas marhavenon de Bari je 15 - 00 horo.

212

ITALIO La surfaco: La loantaro: La efurbo:

301 341 km2 57 569 000 personoj. Roma

Italio estas tipa mediteranea lando. i etendias en la suda parto de Eropo kaj en la cen tr parto de Mediteranea Maro, tra kiu pasas gravaj marvojoj ligantaj la landojn de la baseno de Mediterane (Eropo)kun la parto de Azio kaj Afriko. Anka la kontinenteca parto ia ligias per fervojoj kaj atovojoj ku eropaj landoj.

Italio havas formon de pluvboto (gumboto). i okupas la sudan parton de Alpoj, la valon de rivero PO, la Apeninan Duoninsulon kaj, ne for de i, situas du grandaj insuloj (Sicelio kaj Sardenjo)kaj deko da aliaj insuletoj. Norde Italio limias kun Francio, Svisujo, Astrio, Slovenio kaj Kroatio. En la itala reliefo okulfrapas la monta kaj monteta zonoj kiuj kovras kvar kvinonojn de la teritorio. Tiu reliefo dividias klare: en la norda parto etendias Alpoj de Italio, kun altaj pintoj je 3000 - 4000 m, kiuj je formo de duonhuferaao irkaas la kampon de Lombardio, trairata de la rivero PO. La plej alta pinto estas Monte Roza (4634 m).

La duoninsula parto sin distingas pro la monteca dorso de Apeninoj je direkto nordo - sudo Anka la reliefo de la insuloj estas enerale monteca. La plej alta pinto estas la monto Korno (2914 m. En okcidenta parto de Apeninoj etendias la vulkanecaj konusoj, kiel la monto de Vezuvo kaj sude la montoj d Kalabrio.

La reliefo de Sicelio kaj de Sardenjo, enerale estas monteca. ia karakterizao estas la sismec agadoj kaj la vulkanecaj konusoj. La kampoj Krom la kampo de Lombardio estas malmulte da aliaj kampoj. Plie ili trovias lalonge de rivervaloj kaj en la malaltaj partoj de la marbordo. Klimato

En la plejparto de Italio, i estas simple mediteranea, kun tre mildaj vintroj kaj varma somero Norde de la kampo de Lombardio la klimato estas kontinenteca mediteranea. La kvanto de la pluvofalo iras de 700 mm sude, is 1000 mmm norde de la lando. Lalonge de la suda marbordo etendias la ita Riviero, la plej varma regiono de la lando. La riveroj

Ili estas mallongaj kaj rapidemaj. Nur la rivero PO diferencas je grandeco kaj fluo (iom trankvila)kiam i eliras en la malaltebenaon de Lombardio. i elfluas de Alpoj kaj havas multajn branojn Fine i enfluas en Adriatikan maron. La rivero PO estas parte navigebla.

213

La alpinaj lagoj Ili estas multnombraj. Pro beleco je turisma aspekto sin distingas: la lago de Como, la lago d Garda, la lago de Magiore, ka. La herbaro

En la insuloj kaj duoninsuloj i estas mediteranea. Norde trovias multaj arboj kun laraj folio dum en la malaltebenao de Alpoj trovias la alpinaj patejoj. La loantaro

Italio okupas la kvinan lokon en Eropo la la nombro de loantaro, post Rusio, Germanio Britio kaj Francio. La plejparto de la loantaro vivas en la urboj. Pli ol 96 % de la loantaro konsista el italoj. Ekonomio

Italio vicias inter la sep plej industriiintaj landoj de la mondo. Italio estas malria j mineralercoj, sed i posedas potencan ellaboraigan industrion baziinta sur la importit krudmaterialoj. La plej gravaj branoj de la industrio estas: metalurgio, mainkonstruado, em industrio, elektrikaindustrio ktp.

214

Bari

Estas la plej efa marhaveno de Italio, in liganta kun Grekio kaj Albanio. Estas urbo kuant sur la Adriatika marbordo. i aspektas tre bele. Ni tagmanos en restoracio en Bari.

Poste ni darigos la vojon per nia buso al la aliaj urboj de Italio. Unue atingos la efurbon Romon. Tie ni akomodios en hotelo kie ni vespermanos, pasigante tiel la unuan tagon en Italio. La oka tago

Matene, je la horo 9 - 00 post matenmano, ni darigos nian vojaon per bela promenado tr la urbo de Romo.

Ni vizitos tie karakterizajn vizitindaojn historiajn, kie ankora konservias la tradicia k popola uo.

Romo estas la efurbo kaj la koro de iu el plej grandaj imperioj antikvaj. i etendiis ekde centro de origino, de la urbo, en la basenon de Mediteraneo, is Mesopotamio kaj okcidente Britio.

En Romo loas 2 791 000 personoj. i estas ne nur efurbo de Italio sed anka efurbo de regiono de Lacio. Tie rezidas la prezidento, la Registaro, la plejparto de organoj de la justico, k multaj internaciaj organizaoj, multaj artismaj kaj kulturaj institucioj, e suverena urbo - tat memstara, Vatikano. La historio

Fondita la onidirao el latina historio en la jaro 754 - 753 anta Kristo de Romolo kaj Romo lernantoj de la Troja heroo Enea, ekde tiam kaj poste i havis iam pli kreskantan kaj intensa evoluon is kiam fariis la efurbode Romia Imperio dum multaj jarcentoj.

La imperion gvidis jam la imperiestro Agusto (dum la jaroj 27 anta Kristo is 14 po Kristo)is Romolo Agistilo (jaroj 475 - 476). Anka post la falo de Romia Imperio, Romo darigis sia evoluion kiel urbo alvenante is hodia kiel la plej grava centro de la tuta Italio.

En Romo trovias multaj antikvaj konataj verkoj kiel la Templo Konkordo de Foro (jaro 39 anta Kristo), Kemilia (jaro 179 anta Kristo), La Ponto Emilio (sur Tevere, jaro 143 anta Kristo)k Milvio (jaro 109 anta Kristo), Templo de Apolono (jaro 42 anta Kristo). Inter la jaroj 69 - 117 po Kristo estas starigitaj Koloseo, Templo de Paco, La arko TITO, la templo Vaspasiano, templo d Venero (jaro 135 post Kristo), Mazeleo (hodia la kastelo Sankta Angelo) (jaroj 132 - 139 po Kristo), kaj poste, je malebleco mencii iujn, ar kiel dirite Romo travivis impetan evoluion, esta konstruitaj multaj aliaj verkoj (la periodoj kaj diversaj stiloj), kiuj jam atingis nuntenpon k konsistigas rian bazon por esti vizitataj de turistoj multnombraj alvenantaj el iuj partoj de terglobo.

Post irka 1000 jaroj venis aliaj verkoj: La palaco kaj la biblioteko de Vatikano (jaro 1455 same multaj verkoj de Mikelanelo kaj aliaj eminentaj artistoj de la Itala Renesanco en divers internaj ejoj de Vatikano.

215

Postsekvas ilin la kirko de Sankta Ajeja, de Mario, la palaco de Madamo, Montecitorio Kuirinale, Konsulejo, la Fontano de Trevi kaj la Placo Navora, la palaco de Justico, La Galereo de Arto Modernaj ktp.

Estas mencienda ke dum tiuj tempoperiodoj Romo estas subigita al la planoj Nefu Cene farigantaj i tiujn konstruaojn fukciantaj anka nuntempe.

Ni komencu nian promenadon dekstre de la bordo de la rivero Tiber kie ni vizitos Transtevere (la nomo ricevas signifon de la rivero Tiber), la bohema parto de Romo. De la placo Trilusa (dediita al fam romiano lastajn jarcentojn)ni atingos la belan placon kie trovias la kirko de Sankta Maria, multaj antikvao de la malnova Romo pro iliaj mozaikaoj belaj dektrijarcentaj, de Romiano Pietro Cavallini trairante L Decidon Finalan, ni paos tra tipaj malvastaj kaj serpentumigitaj stratetoj de la urbo, kaj t ranspasos la kirko de Sankta Francesco Ripa. Preterpasante grupon de domoj mezepokaj, ni haltos e ka kirko de Sankta Cecilia Romo sin distingas pro iaj multaj antikvaj kirkoj.

Anta ni, aperos alia mirakla vidao kiam ni iros tra la antikva ponto Cestine kiu kondukas nin la insuleto Tiber. Ni ekvidos multajn lokojn en la antikvaj hospitaloj de Romo. Preterpasos ni la kirkon d Sankta Bartolemeo, vizitos la Cheto - n (hebreon)maldekstre de la rivero. Dum pli ol 300 jaroj la malnov hebreoj estas vivintaj tie konservante ankora la tradiciojn kaj morojn antikvajn. Poste ni pasigos la placon Mattei kaj fine la placon Argentina Torre.

216

En antikva urbo de Romo ni apartigos la urbo - taton de Vatikano kiu hodia reprezentas plej malgrandan administracian centron enmonde. i ampleksas teritorion el 0. 44 km2 a 44 ha kie labora kaj loas malpli ol 850 loantoj.

Vatikano simbolizas la spiritan centron de iuj katolikoj de la mondo. ekape staras la spirit gvidanto Papo, nun papo Voitila (Giovani Pao la Dua), je pola deveno. Vatikano ludas gravan rolon po defendi la pacon kaj internacian bonkomprenemon. La influo kaj kontribuo de Vatikano en la solvado de l mondaj problemoj estas tre notinda. Tiun i nokton ni restos en Romo akomodiinte en la hotelo je la centro de la urbo. La naa tago Post la matenmano je 9 - 00 horo ni ekiros de Roma (in postlasante)al la nordo de la lando, al Parma. Ripozinte dumvoje kelkfoje poiome, je la 15 - 00 horo ni atingos la urbon de Parma. Parma

I havas 174 000 loantoj. Pro multaj kialoj i ankora prezentias kiel malgranda centr samkiel i estis dum jarcentoj. Sed vi surprizias kiam trairas iajn stratojn kaj placojn, kiam vi vizitas iaj monumentojn, kiam vi renkontas ian elegantan vivstilon. Tio ania s trans la historia centro de Duk Farnese de Bostonoj kaj Mari Luigi dAustrio, la dua edzino de Napoleono, kaj aliaj riaj kulturoj tradiciaj kiu ankora vivas hodia, pro univeritato, Instituto de Kulturo, des pli pro tradicia muziko de iaj homoj. Ni ne devas forgesi la fakton ke ni trovias en la tero de Giuseppe Verdi!.

Grava estas la ekonomia kaj industria valoro en diversaj sektoroj, sed pli akcentite en la nutra kampo, reprezentata de ria tradicio de tipaj produktaoj teritoriaj kaj provincaj , el kiuj la fama salamo k kolbaso, por atingi is la produkataoj el lakto, laktaoj ktp.

Sub la regado de Farnese la urbo konis intensan vivon artisman kaj kulturan. Inter la mult monumentoj menciendas: Romia Katedralo (XI jarcento), la renaskita kirko Giovani Evangelisti, palac dukeca, palaco Farnese kun teatro, registara palaco, palaco Pilotta)XVI jarcento), Nacia Galereo kaj Palatin Biblioteko.

Parma estas ria je universitatoj. La muzika vivo havis grandan brilon dum XVI - XVII jarcento sekvanta de konservatorio kaj celebrita poste de regiona teatro (1829). Post vizito al Parma je 20 - 00 horo ni akomodios en hotelo kvinstela en la urbo. Je 22 - 00 vespermanos kaj tiel pasas la naa tago de nia ekskurso.

217

La deka tago

Je 10 - 00 horo post la matenmano ni ekvojaos al Ancona. Ancona estas alia grand marhaveno, krom Bari. i situas norde de Italio. i ligas la nordon de Italio kun Albanio. Je 15 - 00 horo lasos Italion por reveni en Albanion. Tiel finios nia vizito al amba tatoj: Grekio kaj Italio. La dekunua tagon ni atingos Durrs, ekde tie al Tirana aeroporto de kie je 15 - 15 horo ni forflugos al Budapesto k Varsovio. La dekunutaga vojao kostas 1100 USD po persono.

218

Fioralba Ceno (Sadiku)

Kulturaj kaj turismecaj valoroj de la Norda Albanio

1 2 2. 1 2. 2 2. 3 2. 4 3 Enkonduko La karakterizaoj de la tereno La natura medio La karakterizaoj de la klimato La akvaj fontoj Herbaro Historio

3. 1 La historia periodo is la tempo de Filipo la Dua de Makedonio 359 - 336 anta nia erao. 3. 2 3. 3 3. 4 4. 5. 6 7. Historia periodo dum la romia okupado. Historia periodo dum la osmana okupado. Periodo de la komunisma reimo. Kulturaj kaj turismecaj elementoj en norda Albanio Resumo. Anekso. Literaturo Enkonduko La regiono de Norda Albanio kun io kion i ampleksas estas signifoplena parto de la tuta lando. Turismo kaj kulturo estas ligitaj kaj helpas unu la alian. Homoj interesataj por la turismo de iu distrikto a loko, malkovras samtempe multon interesan pri la kulturo de tiu distrikto a loko kaj inverse. Tiu regiono sin distingas pro la montara, severa reliefo influinta e la loantoj kio estas esprimita per poetikaj notoj de verkistoj el la diversaj tempoj. El tiu regiono devenis patriotoj, verkistoj kaj poetoj, kiuj estas spegulintaj en siaj verkoj la historiajn valorojn de la Nordo de Albanio. Urboj kaj areoj kiel Shkodr, Mirdita, Puka, Tropoja estas ja luliloj de la praaj albanaj tradicioj kaj moroj konservataj ankora hodia. En la urboj de tiu regiono trovias vivaj la pasinto, la historio, kulturo, lingvo, etnecaj valoroj albanaj, sed tie ne mankass anka la severa beleco de la montoj, valoj, lagoj. La Norda Montaro menciitas en verkaoj kaj poezio.

219

io ofertanta tiu regiono estas sintezo de pasiuloj por la kulturaj valoroj de tiu albana regiono, sed anka de tiuj kiuj atas la sovaan naturon de la krutaj montoj de kie oni povas vidi la senfinan horizonton. Historio Establinte sian okupion Romo sekvis rilate la ilirojn la politikon de kruela ekonomia ekspluatado kaj etna asimilado. Centoj kaj miloj vilaanoj senproprietiis kaj ensklaviis. La granda pezeco de okupado kaj kruelaoj de la romia armeo, tributoj kaj pezaj impostoj devigis ilirojn denove ribelii kontra romiaj okupantoj. La plej granda ribelo de iliroj estis tiu de la unuaj jaroj de nova erao. La unuaj ribeliis Desidiatoj kaj balda la ribelo disvastigatis anka e Dalmatoj, Brekoj kaj Pirustoj. La armeo de la ribeluloj atingis al 200 000 piedmarantoj kaj 9000 evalrajdantoj kaj estis gvidata de Bato kaj Pini. La iliraj ribeluloj kunordigis siajn agojn kaj sukcesis liberigi la plejparton de Ilirio. Iliroj, viroj kaj virinoj, dum tri jaroj rezistis heroece al la okupantoj. Laste, je la jaro 9 de la nova erao, romianoj, perfide, sukcesis malfortigi kaj poste subpremi la ribelon. La agrara politiko kiun kondukis la Romia Imperio, grave damais la indivi duan ekonomion de kamparanoj. En la I jc Romo komencis konfiski la plej bonajn kaj fertilajn agrojn, deklarante ilin posedao de la Romia tato, same okazis anka anioj en la civitana vivo. La plejparto de urboj estis perdintaj sian ekonomian kaj politikan funkciojn kiel antae kaj transformiis al vilaoj. Nur tiuj urboj eskapis la ruinion, kiuj akiris la statuson de kolonioj kiel Shkodra, Dyrrah, Bylis ka. Dum la tempoperiodo pli ol kvinjarcenta, iliroj troviis sun la kontinua premo de leoj, kulturo, lingvo kaj religio romia. efa kondukanto de proceso de romiio fariis la tata administracio, kiu deklaris la latinan deviga lingvo. Surskribaj dokumentoj montras ke la latina lingvo ne havis kie ajn kaj kiam ajn grandan disvastion. La ilira rezistado evidentias en la konservado de la tradiciaj nomoj lokaj kiel Shkodra. Ili konservis multajn elementojn de la kulturo materia kaj spirita kaj sekve anka ilian etnan apartenecon. La efan kazon de la falo de la Romia Imperio oni devas seri e la profunda krizo kiu trafis la sklavmastran manieron de la produktado, en ekonomia malplibonio de vastaj tavoloj de la loantaro kaj e eksplodio de vico da ribeloj. iuj tiuj influis al la plena malintegrio de imperia administracio kaj sekve al la renversio de la sklavmastra ordo. Osmanoj Post la venko en la Kosovo - Kampo, osmanoj arigis grandajn armeojn en Skopje kaj Manastir. De tie la turmtamentoj sekvis la taktikon de bruligita tero. En la jaro 1393 Shkodra kaj Ulqin falis dum du jaroj en la manojn de osmanoj. En Kruja oni lokigis militistan osmanan gardistaron. La nordaj kaj nordorientaj teroj falis sub la vasaleco de osmanoj. La osmana okupado pliprofundigis la politikan disdividon. En la historia scenejo aperis multaj albanaj fedaj familioj. El la plej konataj estis Kastriotoj. Tiu familio stariis je rango de potencaj familioj de la lando en la tempo de Gjon. Gjon plifortigis siajn poziciojn pere de geedziaj ligoj. La princlando de Kastriotoj havis notindan ekonomian kaj militistan potencialon. Li sekvis aktivan politikon rilate al la osmana danero. Li kunlaboirs kun
220

Venecio, kvankam li ne sukcesis elteni la kunfrontion kun osmanoj. En la jaro 1409 li enmanigis kiel staio al Sultano la pliaan filon kaj akceptis la vasalecon. Dum la milito de pretenduloj por la trono de sultano, Gjon foretis la vasalecon. Kiam Kruja falis en la jaro 1415 li enmanigis al osmanoj kiel staiojn anka tri aliajn filojn liajn. Gjon Kastrioti havis 9 gefiloj. Gjergji naskig;is en la jaro 1405. Na jara li estis enmanigita kiel staio e osmanoj. La saeco kaj lerteco lin distingis de la aliaj fratoj. Pro tio dum dek jaroj li sekvis la lernejon de ioglanoj por sin pretigi kiel osmana registo. Li sin distingis en la lernejo disd e la aliaj, pretiis militaspekte kaj lernis kelkaj fremdlingvojn. Oni alinomis lin Sknder. Balda li akiris la titolon bej, antaenirante is la posteno de sandakbej. Dum la jaroj 1437 - 1438 Sknderbej akiris la postenon de la registo de Kruja. En Dibr oni atendis Sknderbej kiel liberiganton. Li arigis la kapojn de la regiono kaj montris al ili lian planon. Poste li sin direktis al Kruja. Lasinte la samurbanojn ekster la urbo, li sin prezentis e osmanaj atoritatuloj kiel ties registon. Nokte kunla borante kun la urbanoj li pereigis la osmanan gardistaron. Je 28 - an de novembro li deklaris sin "registo de sendependa princlando de Kastriotoj centre la urbon Kruja". Oni starigis la ruan standardon kun aglo nigra dukapa. La akiritajn venkojn oni devus konduki pluen, mobilizante iujn materiajn kaj homajn fortojn. Sknderbej renkontis iujn albanajn nobelojn. Ili konsentis por kunvoki kunvenon tutnacian. Sknderbej elektis urbon Lezha por tiu kunveno. Je 2 marto 1444 la kunveno estis malfermita. Spite de malkonsentoj pro la diskuteblaj problemoj, la kunveno konkludis pri kelkaj gravaj decidoj: 1 Sknderbej. Formio de ia ligo, konata kiel "Albana Ligo de Lezha", ekape kun

2 Formio de armeo de la Ligo kaj difino de Sknderbej kiel ties enerala komandanto. 3 Por elteni la elspezojn por la armeo, fondio de komuna kaso per la kontribuotoj de iuj. La apero de Sknderbej ekape de la Ligo havis kelkajn kazojn: favora pozicio de posedaoj de kastriotoj multnombraj parencaj ligoj apartaj liaj kapablecoj. Post la finio de la Kunveno de Lezha, Sknderbej dediis sufie da atento al la organizado de la armeo kaj defendo. Li pretigis armeon el 8000 evalrajdantoj kaj 7000 piedmarantoj. Li estis sciiinta ke al lia direkto maris jam armeo el 25 000 soldatoj, gvidata de Ali Paao. Tio estus la unua provtono por Sknderbej kaj ties armeon. La kunfrontio okazis je 29 - an de junio 1444. La osmana armeo estis tute frakasita. Je la fino de julio 1450 potenca armeo el 100 000 personoj inundis la liberajn areojn de albanoj. Sultano Murato la Dua maris "bruligante ion kiun li renkontis survoje". Li starigis la kampadejon de la armeo okcidente de Kruja kaj demandis la enmanion de la urbo Kruja senmilite. e la muregoj de Kruja osmanoj lokigis potencajn kanonojn kiuj bategis la kastelon. Parto el la muregoj kaj la
221

efaj pordegoj estis damaitaj. Dume Sknderbej atakis senese la osmanan armeon tien kien i ne povis e imagi. Sultano ordonis la postsekvadon de la armeo de Sknderbej, sed kiam ili atingis en montaraj areoj, Sknderbej kun lia armeo ege damais osmanojn. Sultano finfine senesperiis kaj oktobre 1450 li retiriis el Kruja. Eropo estis interesata ke Sknderbej fariu granda baro por osmanoj kaj ia subtenpunkto por ilia forpelado de Balkanio. Sknderbej komprenis ke li ne povis elteni longtempe la osmanajn atakojn. Tial li demandis la kunlaboron kun aliaj eropaj tatoj kaj pli vaste. Ili donis al li la albana popolo grandajn helpaojn en du direktoj: unue oni agnoskis albanojn kaj Sknderbej en Eropo, propagandante vaste ilin. La alveno de multaj volontuloj en Albanion estas dediita unuavice al la alvokoj de papoj. Due, ili donis konkretan helpon. Mem papoj intervenis en kelkaj kazoj por plifortio de ligoj inter Sknderbej kaj Dukainoj. Maje 1466 sultano pensis ke albanoj estis lacigitaj jam pro militoj kaj decidis militi duafoje por kapti Kruja - n, sed iaj defendantoj alfrontis al potencaj osmanaj atakoj. La batalo daris du monatoj. Sultano estis konvinkita ke anka ifo je oni ne povis kapti Kruja rapide. Aguste 1466 sultano kun la cetera parto de sia armeo forlasis Kruja - n. Aprile 1467 sultano alvenis en Albanion kaj estis decidinta ne plu reveni sen detruante la albanan neston atakante triafoje Kruja - n. Sed Kruja ne subiis anka ifoje. La somero pasis. Konvinkita ke Kruja ne povas subigati per armiloj, li foriris je la fino de somero kun lia elepiinta armeo. En la unuaj tagoj de la jaro 1468 Sknderbej kunvokis novan kunvenon por enerala mobilizado. Dum la laboro de kunveno Sknderbej malsaniis pro febro kaj ne plu ellitiis. Je 17 januaron de la jaro 1468 li mortis. Lia morto kazis profundan animskuon. La popolo ploregis pro li kortremege. Maje 1474 armeo el 80 000 personoj sin direktis al Shkodra. Kontra la kastelo de Rozafa oni uzis pezan artilerion. La defendantoj alfrontis sukcese la osmanan atakon kaj retiriis kelkfoje de tie. Senesperigitaj, osmanoj foriris de Shkodra je la direkto de Kruja. Kruja estis sieita kvarafoje, sed ifoje i estis blokita. Post la falo de Kruja, sultano sin direktis al Shkodra. Alproksimiante la atuno sultano foriris de Shkodra postlasante konsiderindan forton is enmaniado. La sperto de ribeloj de XVI jc montras ke oni bezonegis kunordigadon de la fortoj kaj unikan gvidadon. Pro tio oni kunvokis kelkajn kunvenoj albanaj. En la monaejo de Sankta Marija de Mato je 7 - an de novembro 1594 okazis la unua kunveno por organizi eneralan ribelon. Kvar jaroj poste oni organizis la duan kunvenon interregionan en Bilisht de Zadrimo. i alvokis je helpo al astra imperiestro. Tria kunveno ariis apud la preejo de Shnleshdrite en vilao de Dukain de Mato (1601 1602). Dum 17 - 18 jc en Albanio eksplodiis vico de aliaj ribeloj. En la jaro 1607 eksplodiis ribelo en la regiono de Kruja gvidata de Andrea Manes. i ampleksigis regionojn de Dukain, Kthelle kaj Selite. En la jaroj 1609 - 1610 ribeluloj forpelis spahiojn el la areo de Shkodra, Puka kaj Prizereno. Danke al la perado de katolika klrerikuloj oni atingis interkonsenton, la kiu la montaranoj povis konservi ilian atonomecon. Dum la milito astro - osmana (1683 1690) estiis favoraj cirkonstancoj por la albanaj ribeluloj. La ribelo akiris organizitan formon en Vlor kaj Shkodr. En la jaro 1687 Kuiotoj rompigis la registarajn fortojn. Albanoj kaj
222

montenegranoj interkonsentiis en kunveno. Ribeluloj rompigis du fojoj osmanojn. Kune kun la antaenirado de astraj fortoj je la direkto de Kosovo, miloj da ribeluloj albanaj aliis al ili. Kiam eniris Pritinon (1689) ilin atendis 5000 ribeluloj, dum en Prizereno 6000 aliaj. La nombro de ribeluloj transpasis 20 000 personoj. La astraj fortoj je la komencio de la jaro 1690 rompiis. Kune kun ili foriris anka; multaj ribeluloj. La serba historiografio inventis la translokion de serboj kaj la loigadon de Kosovo fare de albanoj. Ribeloj je ekonomiaj celoj daris en multaj aliaj regionoj de Albanio si la mezo de XVIII jc. La Kastelo "Rozafa La arkeologiaj fosadoj montras ke la kastelo estas unu el la praaj lolokoj de la baseno de Shkodr, loata ekde la tempo de praa Bronzo, irka 4000 jaroj antae. La vizitanto povas konatii kun multaj objektoj kaj monumentoj, apartenantaj al diversaj historiaj periodoj. La kastelo konsistigas la kernon kie estas naskiintaj la unuaj elementoj de la civitana vivo. La romia historiisto Tit Livi alportas atestaojn pri antikva, potenca kaj bone protektata urbo. En la kastelo ni renkontias kun la spuroj de la klasika periodo, de Mezepoko is la fino de la XIX jc. ian fundamentan formon la kastelo akireblis dum la dua duono de XIV jarcento (periodo de regado de Balshaj), por ke atingu is la kompleta formo kun veneciaj konstruaoj dum la jaroj 1407, 1416, 1468 kaj pli poste kun tiuj osmanaj. La mezepokaj muregoj konstruitaj per tonoj ligitaj per mortero, starias sur tiuj iliraj kaj postsekvas la malregulan linion de la reliefo. La interna parto de la kastelo dividias en tri kortoj, komunikiantaj inter si per malgrandaj pordoj. En la unua korto, dum alarmoj, ariis la armeo. En la dua korto, je pli granda surfaco, trovias la domo de kulto, akvocisterno, magazeno, prizono, ka. La tria korto, renkontianta en la plej supra parto, estas ludinta la rolon de kastelo, kie restis anka la militista gardistaro. Ene de la irkaigaj muregoj, i havas surfacon je 4 ha. En la fortifikiga sistemo gravan rolon ludas la sistemo de kaaj pasejoj, subteraj. Dum iuj tempoj "Rozafa"estis starinta kiel potenca gardisto de la urbo. La miljara kastelo en la jaroj 80 estis subigita al restarado. i estas 2 km for de la centro de la urbo. is ia pordego oni povas veturi ate, tra bona vojo, parte asfaltita kaj parte pavimita. La Plumba Moskeo i trovias en la mezepoka kvartalo, apud la kastelo Rozafa"kaj estas konstruita de Mehmet Paa Buati en la jaro 1773, la la ekzemplo de la Granda Moskeo de Sultano en Istanbulo. La muroj de tiu moskeo estas konstruitaj per atente gravuritaj tonoj. La spacoj de la pordoj kaj fenestroj estas profiligitaj. La kapitoloj de la kolonoj en la antakorto havas stiligitajn foliojn. Oni povas distingi de ekstere pro ilia dinameco de la volumoj la multajn kupolojn de la halo de la korto, la flankajn arkadojn kaj la centrajn kupolojn. La moskeo estas ekspluatita is la mezo de XIX jarcento. Post tiu periodo, trenslokiinte la urbo, i postrestis valora kultura monumento.
223

La Ponto de Mes i starias sur la rivero Kir, apud la vilao Mes, irka 6 km for de la urbo de Shkodr. Anka i estas konstruita de Mehmet Paa Buati dum la dua duono de XVIII jarcento. La ponto estas longa 108 m, lara 3.4 m kaj konsistas el 13 tonaj arkoj. La plej granda arko havas spacon je 21.5 m kaj altecon je 12 m. is malfrue la ponto estas servinta por ligi la urbon de Shkodr kun Drisht. La Karakteriza Strato i estas konstruita komence de XX jarcento. i inkluzivias en la muzea parto de la urbo. i konservas gravajn valorojn de la konstruada agado de la fino de XIX jarcento kaj komencio de XX jarcento kaj atestas pri la ekonomia disvolvio de la urbo tiutempe. La strato transformiis en komercan centron kaj estas anstatainta lagrade la tradician centron, Malnovan Bazaron. La konstruaa ensemblo de tiu strato sin distingas pro la akirita arkitektonika realio. Je urbaneca vidpunkto, i sekvas la klasikan skemon, kreante en amba ties flankoj paralelajn domvicojn kun densaj konstruablokoj. La plastiko per kiu ili ornamias, estas realigita per la kombinado de la laboraoj de stukao, toncizado kaj uzado de briko kiel dekoriga funkcio. La karakteriza Domo Je la mezo de XIX jarcento en la urbo de Shkodr komencis la konstruado de la lodomoj kun ardako en kelkaj variantoj (en la tuta frunto a en unu flanko). Ili estas simplaj, duetaaj, kun la surtera etao ne loebla. La planimetrio de amba etaoj estas la sama. La supra etao havas tri a kvar loejoj (kuirejo, dormoambro, sidambro kaj gastoambro). Je aparta intereso estas traktita la gastoambro. En tiuj domoj, samkiel e tiu de Luigj Gurakuqi, Oso Kuka, Pashko Vasa ka, oni estas laborintaj majstrece la plafonojn per rozetoj, la kamenon, rankojn, manotablon, kortan pordon, ktp. Tre riaj estas anka la motivoj per kiuj oni prezentas la lignajn aplikaojn kiel dekoriga elemento. Tiuj domoj havas irkaigajn kortojn per altaj muroj. La domo havas tabulan plankon, kovrita per tapio. Kontra la pordo de la ambro estas la kameno, zorge ellaborita, gravurita, ar surbaze de la valoroj de la kameno, la pordo de la korto, oni difinis anka la tavolon de familio. irka la ambro estas sofo j kaj broditaj per oro kusenoj. Apud la pordo estas ranko gravurita el ligno, kien oni enmetas objektoj n, efe orientdevenaj. Multaj armiloj vestitaj kun arento ornamas la murojn de la ambroj de la domo. Tiaj lodomoj je iuj iliaj variantoj, kiuj ankora konservias en Shkodr, estas valoraj atestaoj, por koni la naturon de la urbo kaj ties sociaj tavoloj, formiintaj dum la XVIII - XIX jarcentoj. Kiu ajn vizitinta tiujn lodomojn estas parolinta altkonsidere pri la arkitektonikaj kaj historiaj valoroj kunportataj de ili, same pri turismaj valoroj ofertantaj de ili. La Historia Muzeo

224

La muzeo estas lokita en karakteriza loejo, konstruita irka la lasta kvarono de XIX jarcento, kiu konservas anka arkitektonikajn kaj historiajn valorojn ar estas ja la hejmo de la Popola Heroo Oso Kuka. i trovias je apudeco de la urbocentro (kelkdekoj da metroj malanta Radio Shkodra). La muzeo estas starigita per la kolekcioj de muzeoj de jezuitoj kaj franceskanoj (el la jaroj 1850 kaj 1890), pliriiinta fojon post fojo aparte de familioj de Shkodr, konservintaj aluzece kaj apartinterese objektojn, dokumentojn kaj artaojn. Tiu konsideranda rieco nombras irka 2700 objektoj kaj originalaj relikvaoj, 5000 dokumentoj plejparte originalaj, 40 000 valoraj dokumentoj pri la disvolviado de la edukado, ktp. i tie oni konservas atestaojn pri la hieraa kaj hodiaa civilizo. La muzeo reprezentas sintezforme la historion de la baseno de Shkodr, ekde paleolito is la jaro 1944. Tie ni iras tra historio, tra historio de shkodranoj, estantaj la eloj de tiu muzeo, lumigitaj periodece de la eldonao Shkodr dum jarcentoj. La Muzeo de la Kastelo En unu el la resatrigitaj medioj de la kastelo "Rozafa, en kapitanejo de XV jarcento, en la jaro 1987 oni starigis ian muzeon. Bazoreliefo spegulanta la enmurion de virino mamnutrante sian bebon, kondukas nin en la praan legendon. En la unua etao estas eksponitaj atestaoj pri la loado de Shkodr en diversaj historiaj periodoj. Per dokumentoj, mapoj, kaj diversaj objektoj estas speguligita la militoj iliro - romiaj (jaro 168 anta la nova erao), la militoj kontra Bizancon kaj slavojn. Tie oni estas prezentinta la agadon de enlandaj feduloj, Balshaj. La halo de la dua etao speguligas la heroecan rezistadon de shkodranoj dum la sieo de Shkodr de osmanoj en la jaro 1474 kaj 1478 - 1479. Per diversaj atestaoj oni donas la kontribuaon de humanistoj el Shkodr, Barleti kaj Biikemi. Aro de armiloj kaj kuglaoj estas ne disigebla parto de la historio de la kastelo. Estas interese por la vizitantoj anka la gravuraoj, artaoj, per kiu estas prezentita la aktiveco de feduloj Buatlioj, kiel politika forto de XVIII jarcento. La Muzea Domo de Luigj Gurakuqi Krom la historia valoro, tiu domo, konstruita je la mezo de XIX jarcento, konservas apartajn valorojn de popola arkitekturo. La muzeo estas starigita en la jaro 1964, en la hejmo de Luigj Gurakuqi, unu el la plej distingitaj figuroj de nia Nacia renesanco. La domo - muzeo havas tri ambrojn, kuirejon, dormoambron kaj la ardakon, komuniantaj inter si. Anta la domo estas korto irkaita per altaj muroj. . La objektoj, relikvaoj, multaj fotoj, kiuj la patrino, la kamaradoj kaj la kunlaborantoj de Luigj estas konservintaj fanatikece kaj kiujn la vizitanto spektas sur la standoj de la muzeo, portretigas la multfacan figuron de tiu heroo, parolas pri li kiel poeto, publicisto, politikisto, ekonomiisto, esploristo de la albana lingvo, pioniro de la libereco kaj sendependeco. Li estis la unua ministro pri edukado en la unua albana registaro, ministro pri financoj en la

225

demokratia registaro de Fan Noli kaj deputito de Shkodr. La statuo de Luigj Gurakuqi je la mezo de Shkodr, atestas ke li tutan sian vivon dediis al Shkodr kaj al la patrio. Aktuale la domo - muzeo estas restariganta. La fototeko "Marubi La urbo de Shkodr estas la naskiloko de firureca arto en Albanio. En la jaro 1858 tie oni stampigis la unuan fotografion, ligita kun la nomo de Marubi. En la jaro 1971, per la riaj fondaoj donacitaj de familio de fotografistoj Marubi, Pici, Jakova, Rraboshta kaj Nnshati estis kreita monumenteca kaj surpriziga arivo de fototeko "Marubi. En ia fokuso estas la urbo de Shkodr, kun historiaj valoroj kunportanta. Tie trovias portretoj, komponaoj, pejzaoj, reportaoj, ka kie oni fokusigas simplajn homojn, politikistojn, popolajn ribelulojn, pentristojn, partoj de urbanistiko, arkitekturon, monumentojn de kulturo, ktp. La spuroj surmetitaj en tiuj vitroj, elsendas lumon pri la realeco de la socio tiutempe, admirinda rieco anka por la landoj plej kulturemaj de la mondo. Hodia tiu muzeo estas grava centro je esplorstudaj valoroj kaj apena ekzistas kampo de la intelektuala pensado kiu ne bezonus ian helpon. Per la fondaoj de la fototeko estas malfermitaj kelkaj fotoekspozicioj, ene kaj ekster la lando (Francio, Italio, kc), estas eldonitaj faldfolioj kaj albumoj bonvenigitaj de la enlanda kaj fremdlanda opinio. La Arta Galereo Unu vizito al Galereo de Artoj proksimigas vin al la kulturo de tiu urbo. i, per siaj fondaoj ampleksas verkaojn de atoroj el Shkodr kaj de tiuj bone konataj el Albanio, ekde la Nacia Renesanco is nuntempo. Ekde la jaro 1970 la galereo konservas kaj ekspozicias 700 pentraojn, skulptaojn kaj grafikaojn kc. Je aparta intereso prezentas la verkoj de pentristoj tradiciaj kiel tiuj de Kole Idromeno, Ndoc Martini, Simon Rrota, Zef Kolombo, ka. Shkodr je praaj tradicioj scipovis apreci la figurecajn artojn. Multaj familioj el Shkodr estas konservintaj fanatece malnovajn artaojn, de niaj kaj fremdaj atoroj, int er kiuj sin distingas tiu de Sknderbej (de . Belini) ellaborita per ligno, kiu restinte tri jarcentoj en la Muzeo de Vieno, estas alportita en Albanion en la jaro 1914. Tie, en Shkodr, dum kelkaj jardekoj estas konservita unu Rembrandt (kiu nun trovias en la Galereo de artoj en Tirana)kaj aliaj pentraoj. La Galereo de artoj estas organizinta dare sukcesplenajn ekspoziciojn, estas malferminta jarajn kaj personajn ekspoziciojn por talentemaj pentristoj, skulptistoj, karikaturistoj kaj grafistoj de tiu urbo. La Horloturo Tiu turo estas la plej malnova inter tiuj konservitaj hodia, konstruita dum XI - XII jarcentoj, ec, pli antae, kiel observadpunkto. Diversaj atoroj kvalifikas in kiel turo por kampanoj, dum la funkcion por horloo i akiris dum XVII jarcento. Per la stato prezentinta kaj per la loko kie i estis poziciigita i plenumis plej bone la kondion kiel horloturo serve al la merkato kaj al la urbo. ia alteco ekde la fundamento estas 16 m, komencias kiel
226

piramideca kaj kontinuas prizmateca je kvadrata bazo. tonaj kolonoj portantaj desupre ian tegmenton el ligno fermigas tiun kompozicion. La tiu modelo i estas restarigita. La horloturo kiel arkitektura kategorio, reflektanta la ekonomiajn kaj sociajn kondiojn de la epoko, materialiginte ilin kiel konceptao, samtiel la teknikon kaj la uzitan materialon, konsistigas por la historio de nia mezepoka arkitekturo apartan a pitron. En tiu kultura memorigilo ni vidas la kreativajn kapablecojn de niaj majstroj popolaj, kiuj scipovis unuigi elementojn de diversaj stiloj enkondukante multon novan el sia propro kaj tiurilate ili estas tre riaj kaj je multaj konigaj valoroj. Agnoskante ke iu el ili sin prezentas unika kiel artao, kultura atestao kaj historia memorigilo, samtempe objektoj de funkcia kontinueco, ni agnoskos tiujn bazajn kriteriojn anka por trakti la restaran konservan prizorgadon disvolvianta de Instituto sen ese. Hamamo (Banejo) Inter la sociaj konstruaoj de la mezepokaj urboj, la banejoj okupas gravan lokon. Tia estas ja la hamamo de la urbo, tuj apude je ia centro, publika banejo starigita en la jaro 1793, kun kompleta funkcia skemo. La plej efa parto estas tiu kun la kupolo, konsistanta el la medio por sin malvesti, tiu de vitado, du aliaj por banii kaj la akvodeponejo, kie estas lokita la forno. La restarigaj laboraoj estigitaj antae de Ateliejo de Shkodr, redonis jam al i la iaman vizaon, farante in vizitinda. La Moskeo "Ebu Bekr i estas la plej granda is nun pro iaj dimensioj kaj same plej majesta. i longas 28 m, laras 28 m, altas 25 m, havas du minaretojn po 48 m je alteco, 12 kuboj. La interna surfaco estas 900 m2.. Ene de i samtempe povas prei 1200 personoj. Tiu moskeo estas konstruita far la fondaoj de familio Zamil Al Zamil el Suda Arabio.

La distrikto de Puka La distrikto de Puka etendias en la Centran Montaran Regionon, en ia norda parto, ekde la rivero Drin norde, en la valo de Srriqe kaj Malgranda Fan oriente kaj sudoriente. Je administracia vidpunkto i limias kun la distrikto de Tropoja; en nordoriento kaj oriento kun la distriktoj de Has kaj Kuks; sude kun la distrikto de Mirdita; sudokcidente kun la distrikto de Lezha kaj okcidente kun la distrikto de Shkodra. Ene de i tiuj limoj, la distrikto de Puka havas surfacon je 1034 kvadrataj kilometroj. i trovias en tranzita pozicio de la efaj vojoj trapasantaj de Shkodra - Kuks je direkto al Tropoja samkiel de vojo venanta el Tirana. Puka estas montara distrikto, je averaa alteco 787 m sur la marnivelo. La teritorio de la distrikto konatias alie kiel la montaro de Puka. i povas komparati kun giganta amfiteatro alloga natura plena je surprizoj. Sin distingas Monto de Munella (1991m), la plej alta de la distrikto, Bjeshkt e Trbunit kaj Kushnetit (1400 - 1500 m), Kunora e Dardhs (1668 m). La montaro de Puka estas karakterizata de klimato pleje je tipo mediteranea montara, je averaa temperaturo jara 10 gradusoj Celsius. La averao de januaro atingas de 0 - 3 gradusoj dum tiu de julio 20. 4 gradusoj. Puka eniras en zonojn je plej multe da
227

humiditeco de la lando, kun pli ol 2000 mm pluvofaloj jare. Je turismeca aspekto estas notenda ke tiu teritorio karakterizias je somero mallonga kaj frea kaj vintro severa, kun fortaj ventoj kaj abundaj pluvoj kaj neo. En la distrikto de Puka oni rimarkas grandan variecon hidrografian. La akvaro de Drin nun enfluas en la lagojn de Koman kaj Fierza formiintaj pro konstruo de hidrocentraloj samnomaj. La artefaritaj lagoj, kvankam estas "manintaj" jam multe da kultivebla agro al la distrikto de Puka, konsistigas la plej grandajn hidroenergiajn fontojn en Albanio kaj estas kreintaj bluan koridoron okcidente kaj norde de la distrikto kaj mikroklimaton je mildiga efiko vintre kaj freiga somere. Ili estas vaste uzataj por navigado kaj fikaptado. La ria kaj varieca herbaro de la montaro de Puka videblas je fakto ke en i kreskias irka 160 specoj de arboj, el kiuj la plej disvastigataj estas: nigra pino, blanka abio, fago, kverko, arbustaoj, kc. Rezultias ke la arbara herbaro kovras irka 80 % de la surfaco de la distrikto, tiel i estas unu el plej riaj regionoj en Albanio, tial prave la arbaro estis kaj plurestas simbolo por Puka. En la arbaroj de Puka havas sian neston ria fano, kie oni renkontas: lupon, vulpon, leporon, kuniklon, baldoson, sovaan porkon, urson kaj tiajn birdojn kiel montan perdrikon, sovaan kolombon, sovaan kokon, ka. Puka estas pura urbo, verdiinta. i reprezentas turismecan oferton je kontentiga nivelo, sed estante teritorio interne de la lando, nature, ne konsistigas turisman zonon je unuaranga nek de la amasa turismo, kiel povas esti la marbordo. En la disvolvio de la specoj de turismo en Puka, estas traktinda kaj mastruminda unue la verda turismo. En la natura medio de Puka estas miraklaj lokoj, puraj kaj "virgaj" fore de la bruo de urboj, poluoj industriaj kaj urbaj, fore de iutaga laciga laboro. La montara klimato de ia Bjeshk, per sia verdeco de arbaroj de fago kaj pino, havas kuracigajn valorojn tagajn por rekreiado, estas sufie aktiva por la plibonio de la nerva sistemo, por la kormalsanoj kaj aktivigas la procesojn de metabolismo, kc. La verda turismo rilatas al monteta kaj montara reliefo, interrompita ofte de goroj, abismoj kaj mirindaj kanionoj, densaj arbaroj kaj patejoj, sovaaj bestoj kaj birdoj, torentoj, akvofaloj kaj lagoj je rara beleco, kiel ekzemple en Trbuno kaj Livadh - Kabash, al kiu estas jam donita la statuso de privilegia zono por la disvolvio de turismo, sed je relative malgranda surfaco. Tiuj i turismaj medioj povas esti ekspluatataj dum la periodo majo - oktobro kiu koincidas al la seka periodo. Tia turismo ampleksigas en si la promenigan turismon je mallongtempa restado, 1 - 2 semajnoj, sportan turismon (alpinismo, asado, remado, per malgrandaj barkoj en lagoj), turismon "aventuro" aplikebla kun malgrandaj grupoj. La naturaj kondioj de Puka estas tre tagaj por la disvolvio de la blanka turismo, ar la neo havas restadtempon de oktobro is marto kaj atingas ofte altecon super unu metro. Pli tagaj por la skisporto kaj ent ute por la blanka turismo estas: la intermonta kampo de Iballa (800 m), Qerreti, ka. Nun por nun oni povas ekspluati por turistoj en la kondioj tute normalaj la hotelon en urbon de Puka je kapacito 60 lokoj, lokita en belaspekta natura medio. La restado en tiu hotelo kreas eblecojn por ekspluati iujn turismajn punktojn. En la okcidenta deklivo de Trbun oni povas arani belan distrion per asado de la sovaaj birdoj kunlabore kun la lokaj asistoj. Oni povas sekvi same la itineron de Komano, kie oni povas konatii kun la antikva ties kulturo, turon de Dalmatio el VI - VIII jc, episkopan preejon de Sankta Kolo, kun la kastelo de Sarda Mezepoka. Same oni povas konatii kun Shqel en la Malsupra Kric, kastelo el la romia periodo je II - IV jc, atinginta faman ekonomian kaj kulturan evoluion tiutempe. Kastelo 228

urbeto havas kelkajn placojn kaj groton ene de la roko. La descendo en Kabash - on konatigas nin kun la turo de Leka kaj la monaejon Abaci floriintaj kaj famiintaj, sub la princlando de Dukainoj. En la distrikto de Puka harmoniias nature la verda kaj blanka turismoj kun la promeniga laga turismo, kiu estias navige per tragetoj kaj malgrandaj barkoj tra la lago de Komano kaj Fierza, je entuta longeco el 98 km, admirante tiel la allogajn belecojn de la lagoj. La koloro inter la blua kaj la verda de tiuj akvoj speguligas la arbaran herbaron de la deklivoj. Survoje vi estas akompanata same de majesta j goroj kaj grotoj. Dum tiuj vojaoj smatempe oni povas realigi anka la fikaptadon. La kruteco de reliefo, la arbaroj kaj enerale la natura komplekso reprezentita de Puka kun iaj variaoj kaj kontrastoj, ebligas la turismon aventuro kaj intiman. Centre de la urbo de Fushe - Arrez okulfrapas Hotel - Turismo kun 50 litoj kaj Kafeterio - restoracio je necesa komforto. Ne mankas anka aliaj ejoj starigitaj lastatempe. Tiu centro danke al tranzita pozicio sia, certigas aliajn turismajn itinerojn. Tiel lal onge de la nacia vojo Tirane - Fush Arrz - Kuks en la vilao Lajthiz, 154 km for de Tirana kaj 20 km for de Fushe Arrz, apud la loko nomata Malvarma Akvo, estas hotel - restoracio kun 20 litoj, irkua kiu estas belaj pinarboj, fagoj kaj abioj, samkiel abunda kaj frea akvo. Ekde tie vi povas ligii kun la turismaj punktoj de Laku i Thiut, Lavr Dardh kaj Gosk kun la lago de Fierza. ekape de la vilao Qebik, apud la vojo Tiran - Bajram Curr, 171 km for de Tirana, starias hotel - restoracio je tipo alpina kun karakteriza arkitekturo (ambro kun kameno). De hotelo en Qebik, atovoje a pae, irka 50 minutoj vi atingas al la lago de Fierza, en Negel. Lastatempe en Qaf Mali (Vasiaj), 6 km for de Fush Arrz, erande de la nacia vojo Tiran - Kuks estas konstruita nova objekto, kiu servos kvalite al turistoj enlandaj kaj fremdaj. La ejo havas restoracion kaj dormoambrojn je nuntempa komforto. Preter la hotelumada urba kaj rurala servo, pli da graveco estas akirante anka la familia turismo, kiu aparte en la kondioj de la montaro estas tre oportuna. Tia speco de la turismo konsistas el eblecoj por gastigi turistojn disponigante al ili la tutan a la parton de la domo. Tiaj eblecoj ekzistas nuntempe anka en la distrikto de Puka, kaj en la urbo kaj en la vilaoj, kie estas dekoj da novaj domoj, kiuj pli kaj pli estas aldonante siajn spacojn kaj necesajn turismajn funkciojn. Estas multe da ekzemploj nun anka en al iaj montaraj regionoj de nia lando kie tiu tipo de turismo estas jam aplikita. Menciindas tiuj en Valbona, Theth, Bog ka. Per tia speco de turismo oni certigas ligojn kaj kontaktojn pli firmajn inter la homoj, plifortias la amikeco kun familioj de Puka, tiom gastamaj, afablaj kaj malavaraj kaj tiom sinceraj kaj bravaj. Bujan Estas vilao proksime de Bajram Curr. Estas menciita kiel loloko en XIV jarcento. Tie trovias la nobelturo de la popola heroo Mic Sokoli, tipa montara nobelturo.

229

La itinero Bajram Curr - Valbona konatigos vin kun unu el la plej belaj kaj ensoraj perloj kaj lokoj de Albanio. La Valo de Valbona penetras profunden is la centro de albanaj Alpoj. Komence sekvante la atovojon Bajram Curr - Valbona vi renkontios kun la kaniono de Shoshen je lareco 2 - 3 m kaj profundeco pli ol 50 m. La supra parto de la valo havas formon de granda bankuvo estigita de la agado de glacioj. En amba flankoj de la valo altias deklivoj vestitaj per herbaro, malnovaj pinarboj kaj aliaj arboj kiuj kreas miraklan kolorecon. La rivero de Valbona estas la plej bela rivero de Albanio. iaj akvoj estas puraj kaj travideblaj kiel kristalo. Trapasante la vilaon Valbona (Selimaj) direkte al Ragam, iaj akvoj estas tiom travideblaj kiom e kudrilo povus vidii en ili. En tiuj akvoj kreskias la fama tiuloka truto. Tie falas konsiderindaj pluvo kaj neo je dikeco je 100 cm ekde la dua duono de novembro is majo. Multaj estas la deklivoj je lagrada oblikveco kiuj kune kun la neo ofertas kondioj por skisporto. La promenadoj piedmarante a evalrajdante en la irkaaoj estos tre allogaj. Ekzemple oni povas sekvi itinerojn Valbona - Ragam - Kolo de Valbona daranta lalonge de la supra fluo de la rivero. Samtiel estus la itinero Ragam - Jezerco por alpinistoj. Turismecaj punktoj en la distrikto de Dibra Lagoj de Lura Ili trovias en la nordorienta Albanio, en la distrikto de Dibra. Fakte plej facile por atingi is tiuj lagoj estas la okcidenta brako, do el Kurbnesh trovianta en la distrik to de Mirdita. Trapasinte en Krej - Lura kaj Fush - Lura la vojo supreniras malrapide tra la suprenirejon de la deklivo de Kunora e Lur.s La vojo poste trapasas densan arbaron kun altaj pinarboj. La glaieraj lagoj de Lura okupas entutan surfacon je 100 ha kaj trovias pli ol 1600 m super la marnivelo. Sin distingas la plej granda lago el 32 ha, la lago de pinarboj, la Nigra Lago el 8 ha kaj la Lago de Floroj el 4 ha. Vintre tiuj lago frostias ajniante kiel naturaj glitkurejoj. Somere ili ravigas vin per sia beleco je blua koloro kontrastanta al la verdeco de pinarboj. Apartmaniere surprizigas vin la lago de Floroj kiu somere kovrias de grandaj akvaj blankaj lilioj. Tiel i impresigas al vi ian florardenon. . La tuta areo de Lura konsistigas nacian parkon, kiu estas etalono de la arbara herbaro de altaj montoj de la lando (nigra pinarbo, abio, fago, , ka.) Lura same ofertas multon al amatoroj de skioj kaj alpinismo.

Lezha kaj ia perspektivo en la tria miljaro Lezha trovias en la nordokcidenta parto de Albanio, e Adriatika marbordo. Lezha (Lissus) konsistigas la grupon de praaj urboj de nia lando. i estas fondita en la jaro 385

230

anta la nova erao. La konturoj de la urbo, konstruita je formo de bela amfiteatro vidanta al Adriatika maro, estas konservitaj hodia per la irkaigaj muregoj kaj legendeca kastelo. Tre priviligiita pro ia geografia pozicio kaj belecoj raraj: pro la maro akvumanta in lalonge de 28 km da marbordo kaj marhaveno kiu estas malfermionta balda, la marhaveno de Shn Gjin; pro la rivero Drin trairanta in de norda is la suda parto de la urbo; pro fertilaj agrokampoj kiel tiu de Bregu i Matit kaj Zadrima; pro multaj naturaj riecoj subteraj kaj aliaj resursoj kiuj atendas ilian ekspluation; pro belaj montetoj kiel kameloj, ajnigantaj karavanon en eterna vojao kaj pro fiera Vela. i estas nomita de venecianoj 570 jaroj antae kiel "la dekstra okulo de Durrs" (dexter oculus Durrachi). Lezha estas unu el la plej interesaj distriktoj de Albanio. Hodia la distrikto de Lezha nombras loantaron je 90 000 personoj, el kiuj 25 000 30 000 loas en la urbo de Lezha, irka 4000 en Shn Gjin kaj la cetero en kamparo. Post la demokratiecaj anioj Lezha estas travivinta eksterordinaran flukson de alvenantoj, efe de nordorientaj areoj, kiuj tiel ekuis la liberan movion de la homoj, sed ne la eblecon de normala establio. Unuafoje i estas menciita en la jaro 833 anta la nova erao. ian plej altan evoluon estas atingita dum la dua duono de III jarcento kaj komencio de II jarcento anta la nova erao kiam i ekcirkuladis la monerojn el bronzo. Estis nomita Lissus kaj komencis sian civitanan vivon en la praa mezepoko (XIII jarcento). is la jaro 1398 Lissus estis posedao de familio de Dukagjinoj kiuj poste enmanigis in al venecianoj. En Lissus estas okazinta la fama Kunveno de Lezh, kaj tie mortis kaj entombiis Sknderbej. La urbo estas trafita multfoje de tertremoj, inter kiuj la plej forta estis tiu de la jaro 1979, detruinta la malnovajn kvartalojn. Hodia Lezh estas industria centro (nutra kaj malpeza industrio). Lezha estas tre grava nodo de atomobilista kaj fervoja komunikacio. Hodia i similas al granda konstruejo. La memorigilo dediita al nia nacia heroo, la legendeca kastelo kaj la obelisko de la urligo pligravigas tiun urbon. i havas reton komercan kaj komunecan pli kaj pli kreskianta kaj disvolvianta. i havas kvar eldonejojn, du TV centrojn, objektojn de kulto kiel kirkojn kaj moskeojn, sportklubon, kulturcentrojn, regionan hospitalon ktp. La insulo de Lezha Malmulte da fremduloj ripozas en tiu hotelo ar en i ne estas multe da ambroj kun duejo kaj necesejo. La ambroj estas ekipitaj per malnovaj mebloj, kvankam fascinaj. La hotelo estas frekventata de fremduloj pro la mano kiu enerale estas tre bongusta. La hotelo havas du manejojn kie estas eksponitaj diversaj specoj de asbirdoj. La pli malnova alo estas pli komforta kaj kun pli bonstataj mebloj. La kuirejo de la restoracio pretigas fion, asviandon samkiel karakterizajn manaojn el Lezha. Post ripozo en la hotelo vi povas promeni piedmarante a parte ate is la marbordo de kie vi ekuos vidaon tre belan de la maro, herbaro kaj multaj birdoj kaj bestoj.

231

La insulo de Lezha sin distingas pro ia historio. Dum mezepoko i nomiis la insulo de Mede. En la jaro 1501 Gjergj Kastrioti la Juna, nepo de Sknderbej revenis el Italio kaj starigis sian tendaron i tie por komenci ribelon. Dum la osmana jugo tiu zono estis forlasita de loantaro, sed reloiis en XVIII - XIX jarcentoj danke al la alveno de montaranoj el regiono pli norde de Shkodr (Mbishkodra). La plao de Shn Gjin Trovias nordokcidente de Lezh. Plejparte dumvoje vi estas akompanata de lagunoj (plej granda el kiuj estas Knadha, pli ol 20 m profunda), aliflanke la krutaj deklivoj de la monteto de Renc. En Shn Gjin okulfrapas la vastaj surfacoj kovritaj per sablo konsistigantaj grandan plaon je lareco je 150 - 200 m kaj kelkaj kilometroj longa. La plao konsistas el subtila kaj pura sablo ne ekspluatita en ia plejparto. Tie 140 - 150 tagoj havas averaan temperaturon pli ol 20 C. Trans la marhaveno de Shn Gjin la strando anstataias de tonega marbordo plene de intimaj kaanguloj kaj medioj. . La urbo de Shn Gjin konsistas el 4000 loantoj kaj estas lokita e la piedoj de de monteto. i estas marhavena kaj fikaptada centro. Estas praa loloko je nomo Nimfeum samtempa kun Lissus. Unu el la plej belaj surprizoj de la marbordo de Lezha estas la sabla insulo de Kuna je 125 ha, etendianta dekstre de la delto de Drin. Sude la insulo limias kun la laguno de Merxhan (Merdan) kaj la marejo ligita per naturaj kanaloj. La insulo de Kuna mem estas kovrita de bela mediteranea arbaro kun makioj kaj altaj arboj. Inter ili interplektias lianoj kiuj malfaciligas la pasion. Tiu insulo estas deklarita nacia rezervejo kaj natura monumento. Estas en i tre disvastigataj la akvaj birdoj, reptiloj kaj kelkaj mamuloj. Sude de la insulo de Kuna etendias tute virgaj plaoj irkaitaj de herbaro kaj riaj fano kaj flaro.

232

Faela Mezini Bakalaro de AIS

La turismeca potencialo de la suda Albanio

ENKONDUKO Interne de la Suda regiono de Albanio dominantas la montoj je averaa alteco is 2400 m, dividitaj inter si de la rivervaloj. En tiu regiono fluantas multaj riveroj, interalie Vjosa, la plej granda je longeco 272 km, kiu trapasas en tri efajn urbojn de Suda Albanio. Tie estas arbaroj kaj parkoj kovritaj per pinarboj kaj abioj. La plej bela el ili estas La Nacia Parko de Llogara - 1010 ha, bela turisma parko kun klimateca aero. Tie oni povas ekzerci la sportojn sub malfermita ielo. La plej alloga turismeca parto de Suda Albanio estas la Riviero, kun siaj longaj kaj laraj parkoj je blanka sablo kaj tre pura akvo. En marbordaj areoj komencante de Vlora is Saranda oni povas ekzercadi multajn akvajn sportojn kiel Windsurf, fikaptado, drivado en subakvajn arkeologiajn lokojn kiel la duoninsulo de Karaburun, insulo de Sazan kaj insuletoj de Ksamil. La efa celo de tiu i laborao estas evidentigi la turismecajn kaj kulturajn valorojn de Suda Albanio. La laborao estas prezentita en tri apitroj: En la unua apitro oni parolas pri la situo kaj karakterizaoj de la tereno de Suda Albanio. Dum en la dua apitro oni priskribos kurte lavice iujn tempojn de fremd aj okupadoj en Albanio dum la jarcentoj. En la tria apitro oni prezentos la urbojn kun iliaj turismecaj kaj kulturaj valoroj, karakterizaj albanaj domoj ekzistintaj ekde la romia, bizanca kaj turka periodoj. La Suda Regiono de Albanio etendias proksimume ekde la granda kubuto de Devoll (norde) is la limtato (sude), je longeco el 130 km kaj de Leskovik (oriente) is la bordo de Jonia kaj Adriatika Maroj (la golfo de Vlora) okcidente, je maksimala longeco el irka 100 km. Ene de tiuj limoj i ampleksas surfacon je 6500 km. Norde, nordoriente kaj oriente i limias de la Centra Montara Regiono, dum okcidente kun Marborda Malaltejo. Sude kaj sudoriente i limias kun Grekio. Okcidente i havas laran elirejon en Jonian Maron kaj parte en Adriatikan Maron. La Suda regiono havas regulan reliefon. En i dominantas la grupigitaj montoj je vicoj kun averaa alteco kaj ebenaj krestoj, dividitaj inter si de rivervaloj kiuj lokloke akiras la aspekton de kanionoj. De Oriento al okcidento envicias ses montoenoj kaj efaj valoj: La montoeno Tomorr - Kulmak kun la valo de Osum, montoeno Postenan - Melesin kun la valo de Vjosa, montoeno Shndlli - Lunxhri - Bureto kaj Trebeshin - Dhmbel Nmrk kun la valo de Drino, montaro de Kurvelesh kaj la Lara Monto kun la Valo de Shushic, montoeno ik - Lungar kun la Valo de Dukat. Vico da transversalaj goroj kaj koloj disfendas la montojn donante al la reliefo severan kaj dispecigitan karakteron.
233

Karakteriza eco de la morfologio de la regiono estas la oblikvaj deklivoj kaj ebenaj dorsoj. Tiuj surfacoj bone konservias en la montaro de la Supra Kurvelesh je alteco 1000 1100 m, en la Joniaj marbordaj montoenoj, en la monton de Lunxhri, ka. La regiono pli kaj pli altiantas rekte de la marnivelo atingante la plej altan pinton, tiun de Nmrk - 2485 m. Aliaj efaj montoj de la suda regiono je alteco super 1800 m estas: Monto de Tomorr Monto uka Partizane Monto de Kulmak Monto Grib Monto Lunxhri Monto Dhmbel Monto de ika 2416 m 2379 m 2173 m 2122 m 2090 m 2050 m 2045 m

La klimato de tiu regiono estas la plej varma en Albanio kaj je akcentitaj karakterizaoj mediteraneaj. Sed ar tie dominantas la montoj, i ricevas anka karakterizaojn de la montara klimato. La mediteranea montara klimato karakterizias de grandaj anioj kaj de okcidento al oriento kaj de nordo al sudo. La averaa jara temperaturo malaltias de 17. 6 C (Saranda) is 11. 4 C (Leskovik). La averaoj de januaro malaltias respektive de 10. 2 C is 2. 1 C kaj tiuj de agusto, la plej varma monato, malaltias de 25. 8 C is 21. 4 C. La plej alta temperaturo atingita estas 43 C, dum la minimala - 16. 2 C (Leskovik). La pluvofaloj estas super la averao de la lando. La kvanto de pluvofaloj movias de 10 - 47 mm monate. La monatoj plej abunde je pluvofaloj estas marto kaj novembro. La klimato estas relative je kurta vintro, milda kaj tre humida kaj je somero varma kaj tre seka. . La areoj plej humidaj estas tiuj de Kurvelesh, Pogon, la valo de Dukat, Borsh ka. La plej varma areo estas la kampo de Delvina kaj Bregdet (Bordo de Maro) kie la neo kaj la frosto estas rara fenomeno. En la suda regiono fluas multaj riveroj. La plej granda rivero estas Vjosa (kun siaj branoj Drino kaj Shushic). Tiu rivero elfluas de la montoeno de Pind en Grekio kaj eniras Sudan Albanion (en Perat) kie plilarias sia lito is kiam eniras en la majestan goron de Kelcyr. Elirinte de tiu goro, Vjosa ricevas ian plej grandan branon, riveron Drino. Darigante i malvastias denove kelkfoje is kiam eliras definitive en la kampon, kie i fluas serpentumiante multfoje. Tie i ricevas anka alian grandan branon, Shushic. En la norda kaj nordorienta ekstremoj de la regiono fluas la malsupra parto de Devoll kaj ties brano Tomorric.
234

En la plej suda parto de la regiono trovias la riveroj de Kalasa, Bistrica kaj Pavlo, kiuj elfluas, fluas kaj enfluas ene de la baseno de Delvina. Krom tiuj efaj riveroj estas anka granda nombro de torentoj je sendependa fluo: La rivereto de Borsh, de Dukat ka kiuj enfluas rekte en la maron, samkiel tiuj kun elfluo en la efajn riverojn de la regiono kiel rivereto de Bn, Deshnic, Lengaric kaj Luftinje enfluantaj en Vjosa - n. La reimo de tiuj riveroj tiel kiel tiu de la tutaj riveroj de Albanio estas je tipo mediteranea, tio signifas kun grandaj balancioj dumjare. La rolo de nutrado per pluvoj estas granda ar la neo ludas malgrandan rolon kompare kun la aliaj regionoj de la lando. La riveroj: Riveroj Vjosa Bistrica Pavlo Kalasa Longeco Surfaco (km) de akvujo (km) 272 32 50 34 6706 477 295 258 Averaa alteco (m) 855 464 521 531

La marbordaj (salecaj) lagoj La Suda regiono estas malria je lagoj. Tie trovias kelkaj malgrandaj marbordaj lagoj formiintaj pro fermio de maraj golfoj fare de sablaj zonoj. Kiel tiaj, menciindas la lagunoj en la Adriatika maro kiel laguno de Narta - 45 km, laguno de Karavasta - 41. 8 km kaj la laguno Butrint. La marbordaj lagunoj estas ekspluatataj por la kultivado de kraboj (Butrint) kaj por elerpi la salon. Je vidpunkto de horizontala etendio, la Suda Regiono formas apartam flaran areon. La dominanta herbaro estas tiu de Suda Eropo kaj Okcidenta Eropo. La herbaj mezeropecaj formoj kiel montaj pinarboj, arneno ka estas malmulte disvastigataj tie kaj trovias efe en la plej supra parto de la montoj, en ties norda kaj orienta flank oj. La herba zono plej disvastigata estas tiu de mediteraneaj arbustaoj kiuj tie etendiantas is 800 - 900 m je alteco. Inter la plej karakterizaj makioj estas laro, mirto, arbuto, alfo, ka. , dum la arboj kreskiantaj en tiu areo estas: ilekso, putoro kaj aumaco, kiu en la marbordaj montoenoj okupas konsiderindan surfacon.

235

La dua herba zono estas tiu de kverko kiu ascen das is la alteco 1200 m kaj havas disvastecon relative grandan aparte en la orienta parto de la regiono. i estas reprezentata de specoj de blanka kverko, asparago, kaj multaj aliaj. Anka la katanarbo kreskias pomalmulte, same la evala katano, acero, frakseno, tilio, , ks. La trian zonon konsistigas la mediteraneaj pinarboj kiel la abio de Grekio, nigra pino, ks okupantaj malgrandan surfacon en la plej supraj partoj de la regiono. Ili etendias 1100 1200 m is 1800 - 1900 m. La abio de Grekio preferante la mildan klimaton, kreskias efe okcidente de la Valo de Vjosa (Nmrk, Kurvelesh, Llogara, ka). En unu tre malgranda areo de tiu zono kreskias anka la fago kiu apena eltenas la longigitan someran sekecon, tial in oni renkontas nur en Tomorr, Kulmak, Dobrush, ka. La zono de la alpinaj patejoj okupas malmultajn teritoriojn en la alteco super 2000 2200 m (Tomorr, Grib, ike, Nmrk, Monto de Lunxhri, ka). Samere la suda regiono estas ria je kuracaj, aromaj kaj mielaj herboj, konsistigantaj grandan riecon por nia lando. 2. Historio

Albanoj estas rektaj posteuloj de iliroj. Dum la epoko de bronzo kaj fero, en teritorio de Balkanio estas lointaj tri grandaj popoloj: grekoj sude, iliroj okcidente kaj trakoj oriente de la duoninsulo. Iliroj formiis kiel atoktona etneco surbaze de praa loantaro, kiun oni povas identigi kun pelazgoj, kiuj estas solvitaj kun la indoeropeca loantaro alveninta en Balkanan duoninsulon je la fino de III a miljaro, anta la nova erao. La plej gravaj iliraj gentoj estis: taulantoj, ardianoj, enkeleoj, dardanoj, dalmatoj, penestoj, molosoj, kaonoj, tesprotoj, ka. En la ekonomia kaj socia disvolvio de iliroj kaj en la elvolvio de intergentaj rilatoj influis anka la favora geografia pozicio. La sudaj iliraj regionoj estis malvaste ligitaj kun Grekio kaj Egeo. Je la mezo de V jarcento anta la nova erao, iliroj eniris la vojon de sklavomastra evoluio, dum en IV - II jarcentoj anta la nova erao, estis establitaj jam tiaj sklavomastraj rilatoj kaj estis formigita la ilira tato. En la sudaj regionoj formiis la tato de Epiro, kiu dum la tempo de ia disvastigado ampleksis teritoriojn kiel Vjosa norde is la golfo de Arta sude. La Ilira relando formiis en la lasta kvarono de V jarcento anta la nova erao, sub la gvidado de reeca disnastio de Taulantoj. Dum la tempo de ia plifortiado i okupis teritorion kun suda limo - Ligon de Molosoj (rivero de Vjosa) kaj nordan limon - Liburnan Federacion (rivero Narona). Oriente i limiis kun la Makedona tato kaj Dardana Federacio. En la okcidenta flanko troviis du plej gravaj urbo - tatoj de Adriatiko: Dyrrah kaj Apolonia. La ilira aristokracio strebis inkluzivi en la limoj de sia tato anka Dyrrahon. La reo de Taulantoj miksiis en la civilan militon en Dyrrah en la jaro 436 anta la nova erao. Tiel estis komenciinta la longa konflikto konata en historio per la nomo "La Milito de
236

Peloponezo", inter amba grandaj grekaj koalicioj estrataj de Ateno kaj Sparto (431 - 411). La efan pezon de tiu milito portis Enkeleoj. Tial e la kapo de ilira tato oni enpostenigis la reojn de enkelea dinastio. En la jaroj 393 - 350 anta la nova erao, e la kapo de la tato d e enkeleoj venis Bardhyl. Li deiris de Makedonio sufie multe da teroj kaj devigis ties reojn pagi impostojn. Intervenante militiste li subigis anka la Molosan relandon. Je la fino de lia vivo la raporto de fortoj aniis malfavore al Ilirio. La posteuloj de Bardhyl ne kapablis rekapti siajn fortojn, des pli kiam surtrone de Makedonio eksidis Aleksandro la Granda (335 jaro anta la nova erao). Post la tria iliro - romia milito (168 jaro) kiu finiis per kompleta frakasio de la ilira armeo, la Suda Ilirio dispecigitis kaj detruiis ekonomie. Komenciis longa periodo de la romia jugo darinta pli ol kvin kaj duono jarcentoj. Establinte sian regadon, Romo sekvis sian politikon de kruela ekonomia ekspluatado kaj etna similado. Centoj da vilaoj senproprietiis kaj turniis en sklavojn. En Ilirio instaliis diversaj romiaj loantoj alportintaj la lingvon, morojn, kulturon kaj romian religion. Iliroj kelkfoje ribeliis, meciindas la ribelo de jaroj 6 - 7 anta la nova erao (la ribelula armeo atingis is 200 000 piedmarantoj kaj 9000 evalrajdantoj), kiu liberigis la plejparton de Ilirio. Tiu ribelo skuadis notinde la Romian Imperion, kiu je la fino de la jaro 9 anta la nova erao sukcesis premi in perfide. La agrara politiko sekvita de Romia Imperio ege damais la individuecan ekonomion de vilaanoj. En I jarcento Romo komencis konfiski la plej bonajn kaj fertilajn agrojn proklamante ilin proprietao de romia tato. Dum tiu jarcento, okazis anioj anka en la civitana vivo. La plejparto de la urboj estis perdintaj sian ekonomian kaj politikan funkciojn, kiujn ili havis antae kaj transformiis en vilaojn a militistajn gardistarojn. Dum periodo pli ol kvinjarcenta, iliroj troviis sub la kontinua premo de la leoj, kulturo, lingvo kaj religio de romianoj. La Latina fariis deviga. Romianoj klopodis tra ilia religio romiigi la lokan loantaron, sed sensukcese, ar la nova kristana religio, kvankam komence estis kontrastarigita fare de la tatpotenco, disvastiis en Ilirion ekde I jarcento. Por tio influis anka la fakto ke la kristanismo komence estis konsiderita kiel protesta movado kontra paganismo protektanta la sklavomastran ordon. Poste la imperiestro Kostandino (jaro 332) estis proklaminta la kristanismon oficiala religio por la romia imperio. Albanio en XIV jarcento je vidpunkto de ekonomia - socia disvolvio pais preter la aliaj adriatikaj - balkanaj landoj. La osmana okupado interrompis tiun evoluon; ekde la jaro 1419 - 1421, oni starigis la pezan fedo - militistan sistemon de timaroj. Kontra tia sistemo ekplodiis ribeloj gvidataj de albanaj feduloj Gjon Kastrioti, Gjergj Arianiti ka. Sed la unuion de iuj enlandaj fortoj certigis nur Gjergj Kastrioti Sknderbej (1405 - 1468). Staio ekde infanao e Sultano, li estis servinta en la osmana armeo. Revenis en Albanion en la jaro 1443 kaj liberigis la plejparton de la lando. En Nacia Kunveno okazinta en Albanio, li fondis politiko - militistan ligon kun komuna armeo. Sub la gvdado de Sknderbej (nacia
237

heroo), albanoj venkis sur osmanoj dum 25 jaroj dare. Sknderbej fondis centralizitan taton, ties standardo fariis poste la nacia standardo de Albanio. Post la morto de Sknderbej la milito daris kun la falo de multaj urboj (1478 - 1511). La rezistado de la albana popolo ne esis iamfoje dum la kvin jarcentoj da osmana jugo. La ribeloj e la jaroj 1481 - 1485 estis gvidataj de la filo de Sknderbej Gjon Kastrioti, poste en la jaroj 1494 - 1506 de lia nepo Gjergj Kastrioti. Parto de albanoj elmigris al Grekio kaj aparte al Italio. Por organizi la militon estis okazigitaj kelkaj kunvenoj kiuj ligis la militon de albanoj kun tiun de la aliaj popoloj de Balkanio kaj Eropo. La osmana okupado estis detruinta la landon kaj turninta in malantaen je vidpunkto de aspektoj sociaj kaj kulturaj. Komenciis la islamio de loantaro kaj la disvastio de la orienta muslima kulturo. Je la fino de XVI jarcento la ekonomio de la lando komencis rekpati sin, la disvolvio de la produktado por la merkato estis florigante la urbojn. Dum la jarcentoj XVII - XVIII startis la falo de Osmana Imperio kaj la malmuntio de la sistemo de timaroj. La albanaj feduloj plifortiis, plivastigis siajn bienojn kaj sin transformis en duonatonomajn regantojn. La socialisma sistemo regis en Albanio de 1949 - 1990. La unua kongreso de la kompartio okazis je 8 - an de oktobro 1948 kie oni alianis la nomon de Antifaista Fronto Naciliberiga al Partio de Laboro de Albanio. (PLA) Sur la fundamento de ekonomia disvolvio oni surmetis la sovetian modelon, aplikiinta severe de Enver Hoxha. Tiu politika forto estis transformiinta al partio - tato. iu ago fariis la instrukcioj de Partio kaj nenio sen ia sciio. Kiu ajn ne estis aprobinta ian politikan linion, estis proklamita kontraulo. En la jaroj 1945 - 1946 komenciis la tatio de la privata proprietao. Kiel efan vojon oni elektis komence la jugoslavan modelon kaj poste tiun sovetian. Rilate al la edukaj kaj kulturaj problemoj Partio de Laboro de Albanio adaptigis vicon da rimedoj por plialtigi la edukan kaj kulturan nivelojn de la loantaro; kiel unua tasko estis la malaperigo de malalfabeteco. Dum la periodo 1949 - 1960 oni starigis la unuajn edukajn, kulturajn kaj sciencajn instituciojn. En la kampo de beletro kaj artoj oni estigis videblan vojturnion. La orientio de la gvidantaro de Partio de Laboro de Albanio estis la disvolvio de beletro kaj artoj surbaze de socialisma realismo. Je la fino de jaroj 50 la metodo de socialisma realismo estis aplikata komplete en la beletro kaj artoj de Albanio, la ideologio de maksismo - leninismo. Post la interrompio de interrilatoj kun Jugoslavio en la jaro 1948 kaj Sovetunia en la jaro 1960, Partio de Laboro de Albanio kreis malvastajn ligojn kun inio. La gvidantaro de inio estis proklaminta militon kontra iun, kiun kontrastaris marksismo - leninismon kaj ties ideologion elfluinta de i.
238

Enkadre de la milito "kontra ion fremda" aparta maltrankvileco por la gvidantaro de Partio de Laboro de Albanio (PLA) estis la ekzisto de religio kiu kontrautarigis ian ideologion. . Post la parolado kiun la gvidanto de PLA Enver Hoxha estis okazinta je 6 - an de februaro 1967, oni malferme alvokis por milito kontra religion. . En tiaj cirkonstancoj naskiis kaj disvolviis senprecendenta batalo kontra religion. Ene de mallonga tempo oni estis detruinta iujn religiajn instituciojn, inkluzive la moskeojn, kirkojn kaj preejojn. Parto el ili estis transformita en magazenojn a sportajn objektojn. Je la jaro 1968 la religio en Albanio esis funkcii. Albanio fariis tiamaniere la unusola lando enmonde sen religio, kio notis la limion de la libero je parolo kaj konscio. La komunisma gvidantaro de Albanio darigis resti lojala al la socialista totalisma sistemo. i ne sukcesis a ne havis la volon adaptii al la anioj kiuj estis okazintaj enmonde kaj en oriento kaj en okcidento (je la fino de jaroj 70). Post la ekonomia falo (1977 - 1978) kazita de erara politiko anka la interrompio de interrilatoj kun inio influis notinde en la enlandan politikan staton. Je 11an de aprilo 1985 mortis Enver Hoxha kaj lin anstatais Ramiz Alia. En la jaro 1987 la albana registaro partoprenis la Kunvenon de ministroj pri la eksteraj aferoj de la landoj de Balkanio por kunlaboro kaj paco en la regiono, okazinta en Belgrado. La kunveno aprobis la platformon de balkana bonkomprenemo kaj la albana registaro estis devigita rezigni de kelkaj malnovaj normoj en sia ekstera politiko. Jaron poste i fariis organizanto de Konferenco por balkana bonkomprenemo. Komencante de la jaro 1988, la sekvaoj de krizo en Albanio fariis pli videblaj. Post la renvesio de totalismaj sistemoj en la landoj de Oriento, la gvidantaro de PLA estis klopodante adaptii al la novaj kondioj estigante kelkaj malrapidaj paoj por demokratiio de la vivo de la lando, is kiam en la jaro 1990 i rezignis je tatpotenco. La regiono de Vlora La ekzisto de tiu urbo komencias kun Aulono en pratempo, marborda urbo ilira. La nomon Vlora ricevis uste je la jaro 1081. Vlora estas tre bela turisma urbo kaj la efa marhaveno de la Suda Albanio La plaoj de la urbo etendias norde kaj sude de la marhaveno. La golfo de Vlora iras de la urbo de Vlora (oriente) is la kapo de GHollovice (okcidente) La bordo estas efe tonega kun malgrandaj plaoj je tonetoj. La orienta parto estas sableca dum la centra surfaco estas kovrata je sablo kaj koto. La Moskeo de Muradie (1538 - 1542)

239

Estas i moskeo kun kupolo, kie oni estas uzinta teknikon kaj konatajn elementojn en la enlanda arkitekturo el XI - XV jarcentoj. Temas pri la tekniko de konstruado per tonoj kaj brikoj de la eksteraj muroj (desegnita de fama turka arkitekto albandevena Mimar Sinani) "La Monumento de Sendependio" (1972) Estas bronza monumento, sur kies pinto staras la standardo tenita de distingitaj figuroj de la movado por la sendependio de Albanio. Pro tiu monumento situanta en la centro de la urbo, mem la placo estas ricevinta la nomon "La Placo de sendependio". (Memorigilo pri la Proklamio de Sendependa Albanio je 1912 jaro) "La Muzeo de sendependio" En i spegulias la severa batalo de albanoj por libereco kaj sendependeco, la okazintaoj alportintaj la starion de la standardo en Vlora je 28 an de novembro 1912 kiam Albanio estsis proklamita sendependa tato. "La Tombejo de martiroj" Supre de i estas alta obelisko. Estas ja tombejo de albanaj martiroj mortigitaj dum la Dua Mondmilito kontra germanoj (1944 jaro). " Kus Baba" Estas turismeca monteto, dominanta la urbon, irkaita de olivarboj. i estas nomita alie kiel " La Balkono de Vlora" ar de tie videblas la tuta urbo. Estas do mirakla loko por drinki bieron kaj ui la mirindan panoramon de la sunmallevio. " La Preejo de Sankta Marija" (XIV jarcento) Estas konstruao je bizanca stilo. (i konservias en la insuleto de monaejo en la vilao Zvernec de Vlora).

Iliraj urboj "La Kastelo de Janino" - estas en la samnoma vilao, 7 km for de Vlora. La arkeologiaj fosadoj (1971 - 1977) atestas ke kiel lolokon i ekzistas ekde la unua duono de la lasta miljaro anta la nova erao. La kastelo ampleksas surfacon je 3. 625 ha kaj iaj muregoj havas 18 turoj. Ene de la kastelo oni estas malkovrinta ruinaojn de loejoj, pavimitajn stratojn. " La Ruinaoj de la urbo de Olimpia" (Mavrovo) Estas fondita dum la IV jarcento anta Kristo en surfaco je 75 ha. .

240

i etendias sur la deklivo de la monteto kaj havas linion je formo de segildentaro. ia planimetrio estas la sama al tiu de Finiq (saranda). La konstrutekniko estas same simila al la murstrukturo el plurangulaj kaj trapezoidaj blokoj. " La ruinaoj de la urbo de Amantia" (Plloe) Je 35 km for de Vlora, fondita je la fino de V jarcento anta la nova erao. . Lokita sur tonega ebenao je surfaco 20 ha, i estas havinte fortifikita nur la akropolon je cirkonferenco 1 200 m kiu havis 3 enirejoj. Tiu murego estas realigita per la plurangula trekniko. Krom la irkaigaj muregoj de akropolo, en i trovias anka: la stadiono de Amantia, la templo de Afroviti, la spuroj de teatro, nekropolo kun monumentecaj tomboj je formo de ambretoj kovritaj per plataj tonoj. Amantia menciitas kiel urbo ekde V jarcento kiel episkopeja centro. Tiutempaj estas anka: murfragmento restarigita kaj ria baziliko je dekoriga arkitektonika plastiko. " La Ruinaoj de la urbo de Orikumo" - VI jarcento anta la nova erao 30 km for de Vlora. i trovias sur la konata monteto je nomo Paleokastro. El la antikvaj ruinaoj de la urbo estas konservitaj spuroj de loejoj kaj stratoj gravuritaj sur 'stonego. La plej grava monumento estas la teatro el I jarcento anta la nova erao, por 500 spektantoj. En II jarcento de nova erao la urbo estis damaita pro tertremego, estas rekonstruita kaj refortifigita dum V - VI jarcentoj. Apud i anta XII jarcento estas konstruita La Kirko de Marmiroi, je tipo "kruco kun kupolo", kiu hodia estas ruinigita. En ia silueto dominantas la alta tamburo cilindreca, karakteriza por la konstruaoj de la meza mezepoko. "Llogara" La alteco super la marnivelo estas 1027 m La surfaco estas 1010 ha. La Kolo de Llogara estas lokita sur marbordaj montoj sudokcidente de la golfo de Vlora, je 40 km for de i. Estas i turisma parko, je klimata aero ofertanta malfermitan kaj miraklan vidaon masupren en la virga marborda plao de Jonio. La nacia Parko de Llogara estas tre kvieta arbaro kun mirindaj pinarboj. Malsupre de logarao trovias granda nombro de plaoj kaj vilaoj. i estas same ideala loko por la sportoj sub malfermita ielo. "Palasa" Estas la unua vilao, kun dislokiintaj domoj kaj la plao e la piedoj de la monto abunde je sablo. " Dhrmi" Je 20 km for de Llogara, estas unu el la plej belaj vilaoj de nia Riviero, konstruita inter la marbordo kaj la monto de ika. Dhrmi estas konata pro la ia pura maro. La plao estas tre bela, kun blanka sablo kaj tonegoj. Tie oni povas ekzerci la akvajn sportojn. Pro la sablo, maro kaj suno i reprezentas miraklan lokon.
241

En Dhrmi trovias anka du praaj preejoj el XII - XIV jarcentoj, la preejo de Sankta Stefano kaj la Preejo de Sankta Mitro. "Vuno" Je 5 km for de Dhrmi, tipa vilao en Riviero de Suda Albanio, tre ensoriga kaj fascina kaj gastama kun malnovaj karakterizaj albanaj domoj. "Himara" Je 10 km for de Vuno estas praa loloko ilira el V jarcento anta la nova erao. Kelkaj kilometroj sude, en malgranda insulo de la golfo trovias la Malgranda Kastelo de Ali Pasha Tepelena (XIX jarcento) irkaita de tipa mediteranea herbaro. . La plao de Himara estas mirinda. "Qeparo" Je 15 km for de Himara; i situas sur monteto norde de i, je 400 m super la marnivelo trovias la Kastelo de Karos. Tiu kastelo estas ilira kun tri irkaigaj muregoj kaj du antadefendaj muregoj (komencio de la unua miljaro anta la nova erao - IV jarcento anta nova erao). Qeparo konsistas el du vilaoj: Malsupra Qeparo limigita de longa sabla, toneta plao kaj domaro el novaj kaj malnovaj miksite domoj. La Supra Qeparo (bezonas irka duonhoron por grimpi sur in) per tonaj stratoj estas harmonieca ario de vilaoj kun ruaj tegoloj, dividita per malvastaj stratetoj. La vidaoj de la malsupra Qeparo kaj la maro de Korfuo estas surprizigaj. "Borsh" Je 40 km for de Saranda, estas same praa ilira vilao. En IV jarcento anta la nova erao estis fondita la kastelo kiu dum mezepoko konatiis je nomo " Kastelo de Sopoto " (hodia kultura monumento) La kastelo konsistas el muregoj je 3 m dikaj ellaboritaj per grandaj blokoj da tonoj kaj okupas surfacon je 5 ha. La vilao de Borsh konatias pro la pura maro kaj aero. "Piqeras kaj Lukova" Estas du turismecaj vilaoj enviciintaj tuj post Borsh, kies plaoj estas je alta kvalito. En Lukova trovias ilira kastelo el I - IV jarcentoj anta la nova erao. La muregoj de la kastelo sekvas la terenon kaj fermigas la monteton de nordo kaj de okcidento. La orienta flanko kaj la suda flanko havas naturan protekton, La muregoj estas konstruitaj per la tekniko aplikata en Qeparo kaj Borsh. La dikeco de muregoj atingas 3 - 5 m. " La insulo de Sazan" Longeco 4. 8 km

242

Lareco

2 km 10 km

Marborda linio

i havas formon de elipso kaj estas direktita Nordo - Nordokcidenten kaj sudo sudorienten. La okcidenta flanko de la insulo estas karakterizita de altaj vertikalaj tonegoj, eniintaj profunde en la maron, kun kanionoj kaj subakvaj grotoj. La kanionoj plej interesaj estas " La Kapo de Kolomboj" kaj " La Goro de infero". La subakva medio havas fanon kaj flaron multvariecan. La okcidenta parto de la insulo kaj la pasejo dividanta in de la duoninsulo de Karaburun estas tre bona por fikaptado.

Regiono de Saranda Saranda estas malgranda urbo lokita inter la altaj montoj kaj Jonia Maro je 61 km sudokcidente de Gjirokaster. La nomo Saranda devenas de praa preejo - monaejo dediita al "Santi quaranta" (40 sanktuloj). Pro ia situo kaj varma klimato Saranda estas unu el la plej fascinaj allogaj urboj de Suda Albanio, kie aparte la geparoj atas pasigi ilian "mielan monaton". Saranda estas mirinda ripozloko kaj ege frekventata de turistoj. La stratoj lalonge de la marbordo estas plenplenaj je palmoj kaj hoteloj. La marbordo de Saranda estas ideala por akvaj sportoj kaj ofertas eblecojn por fikapatada sporto. " La Kristana Baziliko" el V - VI jarcentoj En la ruinaoj de tiu baziliko tre valora trovias la planko plena je belaj multkoloraj mozaikoj. " La ruinaoj de la Preejo - Monaejo" de " 40 sanktuloj" Estas alia vidindao. De tiu baziliko ja nomiis anka la urbo mem. " La Historia Muzeo" Enhavas aron de multaj objektoj uzitaj kaj utiligitaj de praaj iliraj loantoj de Butrinto, ka. "Finiq" Estas praa loloko el V jarcento anta la nova erao. La urbo havis surfacon je 75 ha kie apartiis la agorao lokita surdorse de la monteto kun videbleco al la maro kaj insulo de Korfuo. Agorao dividiis per muro, de la cetera areo loata de la urbo Butrinto (IV jarcento anta la nova erao). La fortifikao etendiis sur la deklivon de la monteto kun defendmuroj je formo de segildentaro. Agorao havis malgrandan surfacon je 5. 5 ha kaj la urbo havis 5 pordegoj. "Butrinto

243

Tien kondukas pitoreska vojo vidanta al la maro, trapasanta inter olivarboj kaj oranarboj. Butrinto estas praa urbo de Epiro lokita sur monteto de la duoninsulo de Ksamil, eborde de la lago, 15 km sude de saranda. i nomiis tiel pro la mortigita virbovo Buthrotos kiun la princo Aeneas de Troja estis oferinta okaze de lia eniro en Epiron. i estis loloko de iliraj gentoj (VI jarcento anta Kristo) kaj poste sekvis la sorton de Romia Imperio kaj tiu Bizanca, kaj ankora poste falis sub la jugon de Ali Pasha Tepelena. Inter la ruinaoj la plej interesaj je arkeologia vidpunkto estas: "La irkaigaj muregoj de la urbo" (VI jarcento anta Kristo) Konstruitaj je plurangula stilo, descendantaj al iliaj pordegoj is la lagobordo de Butrinto. "La Pordego kun Turoj" III jarcento anta Kristo "La Cefa Pordego", " Skea" (je vidao al la lago) "La Pordegode la Leono" i nomiis tiel ar en i trovias majesta gravurao de leono mananta la kapon de virbovo (simboleca por la protektiga forto venkanta sur la atakantoj). "La Portiko" Estis ja la loko kie loiis la malsanuloj. "Jeatri" - II jarcento anta Kristo En kies muroj estas gravuritaj dekoj da surskriboj (irka 1500). Estis uzita anka dum la romia periodo (II jarcento anta Kristo) kaj subiis al radikala rekonstruado. "Gimnazio" - I jarcento anta Kristo Estis domo kie oni edukis la infanojn kaj la junulojn. "Publikaj Banejoj" - I jarcento anta Kristo Je geometria mozaikoj kaj la piedoj de akvokondukilo. "Nymfeo" - I jarcento anta Kristo. "La Templo de Eskulapo" Estas starigita sur romia betona strukturo (dediita al Eskulapo - dio de sano) "Trikonka" - tiu monumento estas kvalifikta komence kiel preejo. La arkeologiaj fosadoj atestis ke i reprezentis ceremoniecan alon e la enirejo de granda palaco kiu probable apartenis al alta personeco de Butrinto (VI - VII jarcento anta la nova erao). Tia personeco povus esti ekzemple la episkopo. La enirejo de Trikonka malfermiis tra koridoro.
244

"Baptisfero" Grava monumento el la, paleokristana periodo je la fino de VI jarcento de nova erao. i konsistas el bapta alo kaj helpalo, amba pavimitaj je mozaikoj. La unua alo estas rondforma je diametro 13, 50 m enskribita en kvadraton kun du cirkloj da granitaj kolonoj. i estas dekorigita per multkoloraj mozaikoj kun bestoj kaj birdoj, je apartaj artismaj valoroj. Baziliko" Estas monumento ekde paleokristana periodo en VI jarcento de nova erao. i trovias apud la Pordego kun Turoj je nordorienta flanko de Butrinto. Estas i baziliko kun dividita tramscepto en tri anijatoj per arkadoj sur pilastroj. La murstrukturo estas konstruita el tonoj, dum la arkaj kovraoj de la fenestroj per brikoj. El i estas plene konservitaj la irkaigaj muregoj kaj la planko pavimita per tonaj platoj. "La Kastelo de Ali Pasha Tepelena" - (XIX jarcento) i kune kun la vico de turoj estas unu el plej malfruaj monumentoj konservitaj de la antikva urbo de Butrinto. i estas triangula fortreso konstruita de la reo de militoj Ali Pasha Tepelena, konsistanta el du turoj starigitaj en amba flankoj de la lago de Butrinto " La Muzeo de Butrinto" Ene de i trovias multaj statuoj kaj skulptaoj ekde la praa romia kaj bizanca tempoj. " Ksamilo" Estas insuleto tre bela turismeca iom pli fore ol Butrinto. Ekde la pratempo i estis kvalifikita kiel la perlo de Albanio, irkaita de olivarboj apud la lago de Butrinto unuflanke kaj maro aliflanke. La insulo estas aprecita pro ekologiaj valoroj ar enhavas raran fanon kaj flaron. "La Blua Okulo" kaj ties legendo. Estas ja magika loko multe vizitata, je 18 km norde de la urbo de Saranda. Estas i kvieta kaj agrabla loko, ombriinta de tre praaj jarcentaj kverkoarboj. La legendo dekdukapa drakono savis aluzece helan kaj frean akvofonton, forigante de i la loanto jn irkae.

Regiono de Gjirokastr Estas malnova bela urbo, je praa historio, kun domoj konstruitaj ekde la tempo de osmanoj (estas kvalifikita kiel urbo - muzeo). "La preejo de Sopik" XVII jarcento, estas domo de kristana kulto. " La Moskeo de Bazaro" - 1757 jaro
245

moskeo kun kupolo, je tipo monumenteca de islama arkitekturo. " La Moskeo Mecate" la restaoj de tiu moskeo kaj la Turkaj banejoj (hamamoj) el XVII jarcento trovias ie apud hotelo "ajupi" en la urbo. "Monument Mammoth ABC" estas memorigilo pri la renaskio de albana klerigado dum jarcentoj, ekde tie oni povas ui miraklan vidaon de la urbo.

La kvartaloj kun domoj je grandaj arkitektonikaj kaj artismaj valoroj " La Kvartalo Malnova Bazaro" kaj la Kvartalo" Hazmurat" lokitaj sur du krestoj paralelaj unu al la alia estas lokoj kie estas plejmulte konstruitaj karakterizaj domoj de la urbo. La nuna bazaro je la centro de la urbo estas konstruita dum XVII jarcento. i estis bruligita je la mezo de XIX jarcento kaj rekonstruita tute per skulptitaj tonoj adaptigitaj al la naturo de domoj. " La kvartalo Palorto" kaj La Kvartalo " Manalat" estas etendiantaj oblikve kaj konsistas el monumentecaj krakterizaj domoj, kun distigeblaj volumoj kaj homogenaj blokoj. La Kvartalo " Dunavat" - iaj domoj estas majstrece ligitaj kun tiuj de kvartaloj " Palorto" kaj " Manalat". La kvartalo " Cfaka" - la formoj de la domoj de tiu kvartalo estas traktitaj pli libere kaj harmonie kun la verdeco.

La Karakterizaj Domoj de Gjirokastr La domoj de tiuj kvartaloj estas trairintaj longan vojon de evoluo kaj aperas en tri efaj variantoj: La ekstera aspekto kunigas la severecon kun graciecon de la fenestroj, ardakoj, malpezaj kolonoj por la laraj tegmentvizieroj kaj foje kun pentraoj sub ili. En multaj kazoj la internaj medioj havas laboraoj je lignogravuraoj. iuj loejoj havas la formon de mezepokaj nobelturoj konstruitaj e unu la alia kaj komunan elementon - tonon, kiu estis ellaborita de majstroj, konforme al la irkaa medio. "La Kastelo de Gjirokaster" - XIV jarcento - estas unu el la plej majestaj kasteloj bone konservitaj en Suda Albanio. i havas tri efaj enirejoj kaj malgrandan enirejon. i estas defendebla de 7 turoj atingantaj is 30 m je alteco, en la supra parto kun 1 - 2 etaoj kaj kun grandaj aloj. Preska la duono de la kastelo estas kovrita per plata tono kaj estas havinta multajn ejojn kaj subterajn deponejojn. La interna parto de la kastelo estas
246

konstruita per granda kapableco je militista vidpunkto kiel ekzemple la elirejoj el la pordegoj tra tuneloj. Dum 1920 jaro la fortreso estis tranformita en prizonon kaj nazioj same uzi s in tia dum ilia restado 1943 - 1944. " La Nacia Muzeo de Armiloj" trovias ene de la kastelo de Gjirokaster, en la grandaj aloj de la efa enirejo. Tiu muzeo enhavas iujn specojn de la armiloj, produktitaj kaj uzitaj de Albanio pratempe. i same estas kolekcio de malnovaj kanonoj kaj aeroplano dusidloka de Usono haltigita en Albanio en la jaro 1957. " La Etnografia Muzeo" - tiu muzeo donas la eblecon por vidi de interne la malnovajn domojn de Gjirokaster konstruitaj en la jaro 1820. La gastoambro e n tiu domo, kiu komence apartenis al la familio Skenduli, havas plafonon kun gravuraoj, kamenon dekorigitan kaj ornamitan, samkiel aliajn ekipaojn de la ambro, sofon kaj tapiojn. "Antigonea" - III jarcento anta la nova erao. - praa urbo en Epiro sur la ruinaoj de la kastelo de Jerma (apud Gjirokastr). i estis konstruita sur la ebenao de monteto je alteco 700 m super la marnivelo kaj okupas surfacon je 45 ha. La irkaigaj muregoj realigitaj per la tekniko tipa al Suda Ilirio estas longaj irka 2000 m kal laraj 3. 5 m, konistas el tonblokoj rektangulaj kaj plurangulaj, plifortigitaj per 13 rektangulaj turoj kaj havas tri pordegoj. La domoj de tiu praa urbo estis de stilo peristil. Estas trovita anka malgranda trikonko el VI jarcento, je planko kun multkoloraj mozaikoj. " La Fonto de Viroi" - estas kvieta loko kun mirakla pejzao, irkaita de montoj kaj arboj. Estas taga loko por ripozi. Resumo La regiono de Suda Albanio estas regiono je grandaj turismecaj valoroj. La plaoj de Vlora kaj Saranda estas idealaj por akvaj sportoj. La marborda areo ofertas escelentajn eblecojn por subakvioj en arkeologiajn lokojn, kun flaro kaj fano tre ria, kiu povus estis interesa por adorantoj de la naturo. En kelkaj malgrandaj vilaoj kiel Qeparo, Borsh, Piqeras ka vi povas ui la plezuron nai en la pura akvo de la maro, povas kui sur la sablon kaj dormeti sub la ombro de la olivarboj. Same vi povas promeni en la belaj montetoj kiuj starias majeste lalonge de la marbordo. En Saranda vi havos la eblecon por viziti la ruinaojn de la antikva urbo Butrinto, praa ilira loloko, kaj poste greka kaj romia. En la urbo - muzeo de Gjirokastr estas konservitaj ankora la etoso de la mezepoka periodo danke al siaj karakterizaj domoj konstruitaj kiel malgrandaj fortresoj, plene je originaleco kaj metiartaj ornamaoj je ligno kaj tono.
247

La efcelo de tiu i laborao estis prezenti la turismecajn kaj kulturajn valorojn de Suda Albanio. Venu kaj ekuu tiun unikan medion, la sunon kaj la maron de la lasta ankora sufie virga, netuita mediteranea marbordo!

248

Terminologia vortareto

Agora Akropolo Trikonko Amfiteatro Amforo Baptisfero Baziliko Forumo Gimnazio Kapelo Metropolo Nymfeo Odeono Palisade Pergameno Peristilo Poligonalo

la efa placo de la urbo, kie troviis la publikaj domoj. la plej alta parto fortifikita de la urbo. fina parto arkigita de la preejo orientitigita al oriento. domo je formo de elipso kie okazis la interluktaoj de gladiatoroj. granda ujo el ceramiko por teni kaj transporti la vinon. aparta medio de la preejo kie okazis la baptado. tipa preejopaleokristana kun centra alo dividita en tri partoj. publika placo. domo kie okazis la edukado de junuloj. malgranda preejo aliinta al la efa preejo, efe por entombioj. la urbo de kie ekirintis la koloniantoj. kulta domo dediita al nimfoj. publika domo por muzikaj kaj beletraj spektakloj. protektado de loloko per traboj fiksitaj al la tero. pretigita papero per bovida hato. Kolonaro cirkulanta tra la korto a la templo. konstrutekniko per tonblokoj plurangulaj.

Portiko malfermita kolonaro al la placo a al la korto. Prostilo Temenos Termo Prytan templo kun kolonaro nur en la fasado la irkaita spaco kie troviis la efa templo kaj la altaroj. publika banejo. la plej altranga oficisto elektita iujare en la urbo.

249

250