Jzef BOCHESKI

ZARYS
HISTORII
FILOZOFII

Spis rzeczy
Wstp
1. Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2. Historia filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2a. Pojcie filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

I. Staroytno

Copyright by PHILED Krakw 1993

3. Wstp do filozofii staroytnej . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

4. Presokratycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
5. Sokrates i Platon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
6. Arystoteles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
7. Stoicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
8. Epikureizm i sceptycyzm; synkretyzm . . . . . . . . . . . . 76
9. Neoplatonizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

II. redniowiecze
10. Wstp do historii filozofii redniowiecznej . . . . . . . . . . 93
11. Wczesne chrzecijastwo; w. Augustyn . . . . . . . . . . . 98
12. Filozofia we wczesnym redniowieczu . . . . . . . . . . . 107
13. Filozofia w XIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
14. w. Tomasz z Akwinu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
15. w. Tomasz z Akwinu (c.d.) . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
16. Walka o tomizm; Duns Szkot . . . . . . . . . . . . . . . . 139
17. Ockham i upadek scholastyki . . . . . . . . . . . . . . . . 144

ISBN 83-86238-07-0

PRINTEDINPOLAND
Wydawnictwo Philed sp. z o.o.
Skad i opracowanie: Studio FALL
Druk: Oficyna Wydawnicza Dajwr"
Krakw 1993

III. Czasy nowoytne

18. Wstp do historii filozofii nowoytnej . . . . . . . . . . .
19. Filozofia renesansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20. Racjonalici XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21. Empiryci brytyjscy; encyklopedyci . . . . . . . . . . . .
22. Immanuel Kant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23. Niemiecka filozofia idealistyczna . . . . . . . . . . . . . .
24. Pozytywizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25. Wnioski z historii filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26. Najwaniejsze wyraenia filozoficzne . . . . . . . . . . .
Posowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

153
159
165
173
179
191
200
207
212
217

1. Historia
1. Etymologicznie sowo historia" pochodzi z greckiego historia
(latopia), ktre znaczy pierwotnie badanie, dociekanie, wtrnie opisywanie,
opis, a u autorw bizantyjskich nawet obraz, malowido. Std w jeyku
francuskim i angielskim mwi si dotd o histoirenaturelle i naturalhistory
(rozumiejc przez to opis przyrody, tj. nauki przyrodnicze); w jzyku
polskim ten uytek sowa by take znany, dzisiaj jednak znaczenie sowa
zostaozacienione do opisu tego, co si stao. Historia jest wic dyscyplin
naukow, zajmujc si wypadkami przeszymi, zjawiskami, ktre
wystpoway wzgldnie wystpiy w czasie przeszym.
2. Do wane jest rozrnienie przedmiotowego i podmiotowego znaczenia sowa historia" w tym nowoczesnym, cianiejszym rozumieniu. A
mianowicie mwi si niekiedy, e co stao si w toku historii", e
historia si nie powtarza" itp. W tego rodzaju zwrotach nie chodzi nam o
nauk, czyli opis wypadkw, lecz o same wypadki; jest to znaczenie
przedmiotowe sowa historia". Kiedy indziej natomiast mwimy e kto
pisze histori", albo e kto inny ma u siebie histori", majc na myli, e
pisze, wzgldnie przechowuje w swoim mieszkaniu ksik zawierajc
opis wypadkw przeszych. Jest to znaczenie podmiotowe sowa historia.
Chcc by cisym naleaoby zamiast historia" w drugim znaczeniu (podmiotowym) uywa sowa historiografia", albo podobnego.
3. W nowszych czasach przyjte jest dalsze jeszcze zacienienie
znaczenia sowa historia" do dziedziny zjawisk humanistycznych, tj. zwizanych z yciem czowieka. Niektrzy definiuj nawet histori jako nauk

o zjawiskach przeszych wystpujcych w spoeczestwie, ale definicja ta.

cho nie pozbawiona uzasadnienia, jest moe zbytecznie skomplikowana,
jako e czowiek jest istot spoeczn i wszystko, co go dotyczy ma
charakter mniej lub wicej spoeczny.
4. Jes'li chodzi o metod historiografii, a wic i o jej przedmiot
formalny, mona odrni w dziejach tej nauki trzy stopnie rozwoju.
a) W pierwszym okresie historiografia wystpuje jako proste kronikarstwo, tj. stanowi zwyke zbieranie i opisywanie zjawisk. Jest, w wietle
dzisiejszych poj, tylko magazynowaniem materiaw do historii tak
pojtej, jak j rozumie szczebel drugi.
b) W tym drugim okresie powstaje tzw. historia pragmatyczna, nie
zadawalajca si zbieraniem i opisywaniem faktw, ale starajca si
wykry i opisa zachodzce midzy faktami zwizki przyczynowe.
Tak np., podczas gdy kronikarz zadowoli si opisem wyruszenia Batorego
pod Smolesk i przebiegu kampanii, historyk pragmatyczny bdzie si
stara wykry wszystkie przyczyny, ktre spowodoway ten fakt:
bdzie wic docieka, jakie byo wwczas oglne pooenie polityczne,
gospodarcze i kulturalne, jaki by charakter samego Batorego, jego
doradcw, jego przewidywania i plany. Historia w opracowaniu pragmatycznym jest ju kunsztown sieci wspzalenoci przyczynowych,
stanowi nie luny zbir materiaw, lecz zwart jedno, system
podobny do aksjomatycznego.
c) Wreszcie, w miar postpu socjologii staje si coraz janiejszym, e
historia, nawet pragmatyczna, nie moe by nazwana nauk w cisym
sowa znacze iu, e jest ty l ko krokiem wstpnym do prawdziwej nauki, a
mianowicie do nauki o spoeczestwie, zwanej socjologi. Albowiem
wydaje si, e kada nauka ma na celu ustalanie praw oglnych, a drog do
ustalenia tych praw w socjologii jest indukcyjne badanie rozwoju
spoeczestw, ktry opisuje wanie historia. Istnieje ju dzisiaj do
powszechnie wiadomo tego stanu rzeczy, ale fakt, e socjologia jest
cigle jeszcze w powijakach i e przedmiot jej jest tak niesychanie
trudny, sprawi, i mao zaway on na metodzie historiografii.
10

5. Pod jednym wzgldem jednak niewtpliwie wyszlimy poza etap

czysto pragmatycznej historii, a mianowicie rozumiemy dzi jedno
historii ludzkiej. Stanowi ona zwart cao (a) poniekd ju w przestrzeni, wskutek wzajemnego oddziaywania na siebie grup ludzkich osiadych
w rnych czciach wiata; znacznie bardziej (b) w czasie, gdzie nic, co si
dzi dzieje nie jest niezalene od tego, co si dziao przed dalekimi nawet
wiekami, ale gwnie (c) jeli chodzi o wspzaleno rnych dziedzin
ycia spoecznego, a wic politycznego, gospodarczego, intelektualnego,
religijnego i estetycznego. Pod tym wzgldem jest dzisiaj jasnym, e jeli
istnieje np. historia religii, historia gospodarcza, albo historia doktryn
politycznych, to nie w tym znaczeniu, jakoby to byy rne i niezalene od
siebie nauki, ale e te dyscypliny s tylko dziaami jednej wielkiej historii
ludzkoci, e adnej z nich nie mona zrozumie bez znajomoci innych.
6. Na szczegln uwag zasuguje druga z poruszonych jednoci - jedno
rozwoju ludzkoci w czasie. Henryk Bergson, jeden z najwikszych
filozofw naszej epoki, przedstawi t jedno, swoim zwyczajem, w obrazie
poetyckim, ktry pozwol sobie tutaj pastwu powtrzy, jako e jest
niezmiernie uderzajcy i moe posuy do zapamitania doktryny. Nasz
bieg w przyszo bliej nam nieznan (Bergsonowi chodzi w tym miejscu o
mier indywidualn) nie jest samotnym biegiem przez pustynn okolic.
Trzeba go sobie wyobraa jak wielk szar mas kawalerii. Czowiek
wspczesny biegnie na przedzie, ale za nim tocz si miliony jego
poprzednikw na spienionych koniach, prce w tym samym kierunku, nie
pozwalajce mu upa, ani si zatrzyma. Pod uderzeniem tej olbrzymiej
masy padaj przeszkody, ktrych nie potrafilibymy przeama sami. By
moe, e pd potrafi nas przenie nawet poza mier. Nie o to jednak nam w
tej chwili chodzi. Obraz Bergsonowski jest o tyle trafny, e wszystko
niemal czym jestemy, caa tre naszego ycia psychicznego, naszych
pogldw, ideaw, popdw, jest uwarunkowana przez przeszo. Tkwimy w
historii i aden bunt z naszej strony nie potrafi tej prawdy przekreli.
Moemy pochodowi ku przyszoci nada troch zmieniony kierunek, ale na
og, w wielkim zarysie, dzieje si i dzia bdzie to, ku czemu pchna ludzko
jej wasna historia.
11

Nic dziwnego, e zrozumienie tej prawdy stanowi dla wszystkich mylcych ludzi wszystkich czasw wielk pobudk do uczenia si historii, o ktrej
stare aciskie podanie mwi, e jest magistra vitae - mistrzyni ycia.
7. Historia dzieli si tak, jak dzieli si cywilizacja ludzka w najszerszym sowa znaczeniu: mamy wic histori gospodarcz, polityczn, ustrojow, histori religii, histori wychowania, histori sztuki itd. Kady z tych
dziaw historii rozpada si znowu na poddziay: histori faktw i histori
doktryn. Tak np. jes'li chodzi o wychowanie, moemy bada z jednej strony,
jak w danym kraju i danej epoce wychowywano modzie, z drugiej, jakie
panoway wwczas na spraw wychowania pogldy. Dociekanie w drugiej
dziedzinie bdzie histori doktryn (zwan w naszej dziedzinie histori
pedagogiki). Historia filozofii jest typow histori doktryn i dlatego musimy
si ni zaj bliej.
8. Historia doktryn natrafia na specyficzne trudnoci, (a) Podczas gdy
fakty wikszego znaczenia zapisuj si zazwyczaj do trwale w pamici
nastpnych pokole, a fakty powszechne maj przynajmniej szans zosta w
pomnikach - np. sposb w jaki w danej epoce urzdzano szkoy albo to
zboe - doktryny wywierajce wielki wpyw na ycie bywaj nieraz dzieem
ciasnego koa mylicieli, nie zauwaonych przez wspczesnych i atwo
zapomnianych, nawet wwczas, gdy ich pogldy yj i dziaaj szeroko.
Kto np. z wspczesnych inteligentw polskich wie co bliszego o dwch
mylicielach, ktrzy w tak decydujcy sposb zaciyli na naszym yciu i
pojciach, mam na myli w. Augustyna i Spinoz? Niech jaki kataklizm
zniszczy ich dziea, a doszukanie si rda panujcych doktryn i pogldw
bdzie zadaniem niesychanie trudnym, (b) Druga trudno historii doktryn to
jej pozorna przynajmniej, jak mawia Kant, rapsodyczno. Podczas gdy
ycie gospodarcze np. ksztatuje si powoli, wysikiem wielkich mas, w
dziedzinie doktryn powierzchowny obserwator widzi na paskiej nizinie same
tylko niebotyczne szczyty, ktre trudno mu powiza w prawo rozwoju, (c) A
wreszcie ci sami wielcy myliciele, ktrych spotykamy w historii doktryn, s
zwykle tak trudni do zrozumienia, tak niezrozumiaym jzykiem mwi i
myl swoj podaj tak fragmentarycznie, e historia doktryn wymaga z
reguy wicej wysiku twrczego ni jakakolwiek inna.
12

9. Zarazem historia doktryn jest bardzo wan czci historii, ktr

kady pragncy zna dzieje winien pozna dokadnie. Na to twierdzenie
zgadzaj si wszyscy, od Carlysle'a do Bucharina, cho niejednakowo
oceniaj rol doktryn w yciu spoeczestwa. Jedni, hodujcy skrajnemu
spirytualizmowi. skonni s widzie w doktrynach gwny najwaniejszy
czynnik rozwoju; inni. przesadzajc w kierunku materializmu sdz, e
doktryny s zjawiskiem wtrnym, wynikym wycznie, jako rodzaj dziejowego epifenomenu, czy dopisku, na marginesie innych zjawisk, gwnie
ekonomicznych. Dla nich wszelkie doktryny ekonomiczne, pedagogiczne,
filozoficzne itp. s, uywajc wyraenia socjologa woskiego Pareto, dywagacjami: teoriami, dorobionymi post factum, ku zadowoleniu pewnych
potrzeb instynktownych i pozbawionymi wpywu na ycie.
Z tym ostatnim stanowiskiem, czsto reprezentowanym przez marksistw wspczesnych, trudno si zgodzi.
a) Najpierw, jest to pogld na dynamik rozwoju spoecznego, na ktry
obecna nasza znajomo praw rzdzcych spoeczestwem w aden
sposb logicznie nie pozwala: nie zapominajmy, e spoeczestwo jest
przedmiotem, o ktrym wiemy stosunkowo najmniej, i niezmiernie
trudno mwi ju dzisiaj o jedynej sile determinujcej jego rozwj itp.
b) Nastpnie, wiadomo nam z psychologii, zwaszcza nowszej, e czowiek
jest istot niezmiernie zoon i a priori wszelkie usiowanie sprowadze ia wszystkich motyww jego dziaalnoci do jakiego jednego czynnika
jest na pewno nieuzasadnion symplifikacj.
c) Co wicej, w jednym przynajmniej wypadku wiadomo nam o zupenym
fiasku tego rodzaju usiowa, cho na znacznie cianiejszym gruncie: a
mianowicie dzisiejsza ekonomika uznaje za nieuda prb przyjcia
aksjomatu metodycznego, zgodnie z ktrym czowiek w dziedzinie
gospodarczej powoduje si wycznie pobudkami gospodarczymi (tzw.
teoria czowieka ekonomicznego).
d) Wreszcie, jeli o doktryny chodzi, zdaje si nie ulega wtpliwoci, e
niektrzy wielcy myliciele wybiegali swoimi koncepcjami daleko poza
wspczesny stan i nawet mono zrozumienia u wspczesnych, e
byli istotn si twrcz w rozwoju. Wystarczy przypomnie tylko
Sd ostateczny" Michaa Anioa z dziedziny estetyki i koncepcje
13

o samolotach Leonarda da Vinci - najzupeniej nieuzasadnione jakimikolwiek potrzebami wspczesnymi.

e; Najwietniejsze jednak potwierdzenie znaczenia doktryn jako czynnika
dynamizmu spoecznego mamy w rozwoju wspczesnej matematyki i
fizyki. A mianowicie okazao si, e myli i wynalazki uczonych w
tych dziedzinach id z reguy przed potrzebami spoecznymi, co
wicej, e one wanie takie potrzeby bardzo czsto wywouj.
Wydaje si wic. e rola doktryn, a wic i znaczenie historii doktryn jest
bardzo wielkie.

2. Historia filozofii
1. Historia filozofii jest, jak nazwa wskazuje, histori, czyli opisem
rozwoju filozofii. Samo sowo pochodzi od greckiego filosofos, ktre skada si
ze sw <|>iAiv - kocha, i oax))ia mdro - etymologicznie znaczyoby
wic tyle co mio mdroci". Sowo mdro" jest jednak, jak Arystoteles wykaza, wieloznaczne, a mianowicie picioznaczne, i w zwizku z
tym filozofia" miaa w dziejach rne znaczenia, a i dzisiaj rni rnie
tego sowa uywaj.
a) W staroytnoci filozofia" znaczy po prostu tyle, co nauka". Co
prawda pod koniec staroytnoci zaczyna si z niej wydziela medycyna i
prawo, ale rnica jest niewyrana, wybitni lekarze (np. Gallen w II
w. po Chr.) s rwnoczenie wybitnymi filozofami, a o oddzieleniu np.
botaniki albo teorii ustroju pastwowego nikt nie myli. Nie ma rwnie w
tym czasie jasnej rnicy miedzy filozofi a teologi, z tej prostej
przyczyny, e w pierwszych trzech okresach adnej teologii nie ma, podczas
gdy w ostatnim, gdy powstaje teologia zarwno pogaska jak i
chrzecijaska, obie nazywaj si filozofiami". Mona by wic zaryzykowa twierdzenie, e u staroytnych filozofia" to tyle co wiedza" w
ogle.
b) W rednich wiekach nastpuje (u w. Tomasza z Akwinu) ostre przeciwstawienie filozofii teologii, a tym bardziej religii, przy rwnoczesnym
jednak zachowaniu pewnej mtnoci odnonie do jej stosunku do nauk
innych. Wwczas jednak z jednej strony emancypuje si wyranie
medycyna i prawo, z drugiej zaczyna si pojawia rozrnienie per
15

altissimas causas - ..przez najwysze przyczyny", tj. zaczyna si rozpowszechnia mys'1 o podziale wiedzy na trzy czci (i) wiedza oparta na
objawieniu - teologia, (ii) wiedza nie oparta na objawieniu, niszego
stopnia - nauka; (iii) wiedza nie oparta na objawieniu, z wyszego stanowiska - filozofia. Brak jednak, jak powiedzielimy, jasnej granicy
miedzy (ii) a (iii).
c) W czasach nowszych, po ukonstytuowaniu si szeregu nauk w odrbne
dyscypliny, wymagajce daleko posunitej specjalizacji, i pod wpywem
doktryn idealistycznych, nastpuje ostre przeciwstawienie filozofii
naukom. Pod tym wzgldem jednak nie ma zgody midzy mylicielami.
S midzy nimi tacy, ktrzy twierdz, e filozofii w ogle nie ma, s
inni, ktrzy ca nauk mniej lub wicej do niej wczaj. W rodku stoj
myliciele, zacieniajcy znaczenie sowa filozofia" do nastpujcych
grup zagadnie:
- zagadnienie poznania (kantyci)
- oglna metodologia nauk (pozytywici)
- fenomenologia (husserlianie)
- etyka (Balfour i inni) itp.
Wobec niemonoci ustalenia wsplnego kryterium, niektrzy uwaaj za
filozofi wszystko to, co bywa obecnie w Europie na katedrach filozofii
wykadane.
2. W tym stanie rzeczy historyk filozofii mgby si ograniczy do
uwaania za filozofi tego, co w danej epoce za filozofi uwaano. W
praktyce jednak taka metoda nie jest zalecenia godna. W tym wypadku
naleaoby np., omawiajc filozofi Teofrasta albo w. Alberta Wielkiego,
powici znaczn cz wykadu ich pogldom na zagadnienia botaniczne,
ktrym obaj ci wielcy myliciele wiele czasu powiecili, uwaajc je za
cz filozofii, a to byoby sprzeczne z postulatami suchaczy, wzgl. czytelnikw nowoczesnego wykadu historii filozofii. Istnieje wic potrzeba
zdefiniowania, choby szkicowego, przedmiotu filozofii.
3. Ot definicja taka nie jest trudna do znalezienia, jeli przejrzymy
zagadnienia, ktrymi zajmowali si wiksi filozofowie naszego i hinduskiego krgu kulturalnego - u nas np. od Platona do Bergsona i Nikolai Hartmanna. Przy zestawieniu treci ich prac okazuje si natychmiast, e istnieje
16

grupa zagadnie, prawdopodobnie jako zwizanych, ktrymi si oni

wszyscy zajmowali. S nimi mianowicie:
1. zagadnienie poznania (czy moemy pozna prawd?)
2. zagadnienie nauki (co nam nauka daje?)
3. grupa zagadnie ontologicznych (np. zagadnienie powszechnikw,
istnienia wzgl. nieistnienia mnogoci itp.)
4. zagadnienie psychofizyczne i jemu pokrewne
5. zagadnienia aksjologiczne:
- estetyki
- etyki
- religii
6. zagadnienie Absolutu (Bg, wieczna materia itp.)
Zagadnienia te nie tylko nie zostay objte zakresem adnej z nauk, ale, o
ile znamy obecnie struktur metodyczn tych nauk, nie bd one mogy
nigdy podj si ich rozwizania. Tak np. adna nauka nie moe nam odpowiedzie na pytanie, czy zjawiska psychiczne s inn form zjawisk fizjologicznych, czy ich epifenomenem, czy czym zupenie rnym i jaki jest
zwizek zachodzcy midzy obiema seriami, jako e psychologia, nauka o
tego rodzaju zjawiskach, ich istnienie ju zakada, a docieka tylko o relacjach
zjawiskowych (np.: kiedy wystpuje smutek, albo jaki kompleks powstaje
w danych warunkach itp.).
Te zagadnienia stanowi wanie przedmiot filozofii.
4. Mwic o filozofii niepodobna nie wspomnie o stanowisku pewnej,
przed wojn bardzo ruchliwej, a do ju starej grupy filozofw, ktrzy
twierdz, e filozofii zupenie nie ma. S to tzw. neopozytywici, ktrych
gwnym przywdc mona nazwa Rudolfa Carnapa. Podstawow przesank rozumowania neopozy ty wistw jest twierdzenie, e wszystkie zdania
nie dotyczce zjawisk materialnych s pozbawione sensu; poniewa za
zdania zawarte w filozofii niemal bez wyjtku nie dotycz zjawisk materialnych, filozofia pozbawiona jest ich zdaniem sensu. Warto podkreli, e
neopozytywici z wielkim szacunkiem odnosz si do religii, ktr uznaj za
odrbn dziedzin, ale filozofii nie uznaj w ogle.
Stanowisko neopozytywistyczne nie da si jednak utrzyma ani w teorii,
ani w praktyce. Teoretycznie zostao ono w roku 1937 obalone przez
2 Bocheski: Zarys htstoru
17

Romana Ingardena. filozofa lwowskiego, ktry przeciwstawi rozumowaniu

powyszemu nastpujcy sylogizm:
- wszystkie zdania nie dotyczce zjawisk materialnych s pozbawione
sensu: ot zaoenie neopozytywistw nie dotyczy zjawisk materialnych; a wic jest pozbawione sensu. Na ten zarzut (sprowadzenie do
sprzecznoci, jako e kady wygaszajcy jakie twierdzenie musi przynajmniej uznawa jego sensowno) neopozytywici nie potrafili nigdy z
sensem odpowiedzie.
Praktycznie za filozofia potwierdza swoje istnienie przez bardzo
znaczny wpyw wywierany na ludzkie pogldy i pojcia (panteizm wspczesny - Spinoza; marksizm - Hegel; pojcie mstwa - Kant), a i sami
pozytywici, dyskutujc typowe zagadnienia filozoficzne daj przekonywujcy dowd, e bez niej si obej nie mona.
5. Historia filozofii jest dziedzin szczeglnie wan dla wszystkich,
ktrzy zajmuj si wychowaniem. A mianowicie, wyjwszy nielicznych
skrajnych autorw, wszyscy pedagogowie zgadzaj si w tym, e jednym z
zada wychowania i nauczania jest przekazanie nastpnemu pokoleniu
dorobku pokole poprzednich - midzy innymi elementw pogldu na
wiat. Ot pogld na wiat jest w znacznej mierze dzieem filozofii.
Znaczn rol w jego ksztatowaniu odgrywaj oczywicie wierzenia religijne, ale balast, jeli wolno si tak wyrazi, ideowy naszego pokolenia,
nawet gdy ma pochodzenie religijne, jest przepracowany w wietle okrelonych doktryn filozoficznych. Tak jest przynajmniej w katolicyzmie, w
mahajanie - a ju zupenie filozoficzny podkad maj rozpowszechnione
dzisiaj wierzenia marksistowskie i tzw. demokratyczne. Pedagog, bez
wzgldu na to, czy zdaje sobie z tego spraw, najczciej sobie bowiem nie
zdaje, czy nie, przekazuje swoim uczniom wiele dorobku pracy rnych
mylicieli, ktrych pogldy stay si niejako wasnoci wspln i, powtrzone, przeinaczone, czsto wypaczone przez drugo- i trzeciorzdnych
publicystw, s na ustach wszystkich.
Historia filozofii i jej znajomo nie mog oczywicie temu przeszkodzi, ale mog nauczyciela uchroni od jednej z najwstrtniejszych wad
wielu nauczycieli, od wady, ktra we Francji staa si przysowiowa pod
nazw esprit primaire - od ciasnego dogmatyzowania takich czy innych
pogldw na wiat, jakie nauczyciel z podrczniczkw wspczesnych
18

przyj i ktre, w braku gruntowniejszego wyksztacenia, uwaa za jedyn

mdro, godn przekazania potomnoci jako skarb niezastpiony. Jak
tatwo z tym czy si fanatyzm, ciasnota umysowa i brak krytycyzmu dla
siebie i wyrozumienia dla obcych pogldw, kady atwo zgadn moe.
6. Historia filozofii da moe pod tym wzgldem nastpujce korzyci:
a) umoliwi dotarcie do rde; jedn z najniebezpieczniejszych metod jest
czerpanie wszystkiego z drugiej rki, z opracowa, z reguy nie dajcych
naleytego obrazu myli autorw, od ktrych zaleymy;
b) pozwoli pozna gwne zagadnienia filozoficzne, a moe nawet zrozumie, e one s zagadnieniami, co stanowi ogromne podniesienie
czowieka;
c) przez zestawienie wasnych moliwoci z geniuszami, nauczy skromnoci intelektualnej i ostronoci w formowaniu sdw o wielkich
zagadnieniach ycia i bytu - tak niestety pospolitych w naszych czasach;
d) wreszcie, wykazujc sprzecznoci midzy systemami, z ktrych kady
przekracza gbokoci i wszechstronnoci ujcia wszystko, co normalnie zdolny czowiek moe wyprodukowa, nauczy krytycyzmu,
powiedzmy nawet pewnego sceptycyzmu, wobec rnych nowinek,
pomijajc ju okoliczno, e w wyniku studium historii filozofii
okazuje si zwykle, i nowinki nowinkami wcale nie s.
7. Wykad historii filozofii mona porwna do przewodnika dla
podrnikw. Dobry jest do przygotowania podry, moe by take uytecznym drogowskazem podczas zwiedzania kraju, ale samej podry nie
zastpi. Tak, jak czytanie bedekera o Neapolu nie zastpi podry do
Neapolu, tak suchanie wykadu o Platonie, nie zastpi nigdy lektury
samego Platona. Jednym z podstawowych zada takiego wykadu jest
wskaza suchaczom, co jest do czytania w pierwszym rzdzie i jak to
czyta trzeba. Przychodzi mi na myl tutaj pewne porwnanie z inn dziedzin, a mianowicie z literatur religijn, ktra zajmuje bardzo poczesne
miejsce wrd dzie literatury pozarosyjskiej. Okazuje si mianowicie, e
klasycy chrzecijastwa, od ktrych odpisuj z drugiej albo trzeciej rki
poboni zakonnicy i dewotki wspczesne, nie s prawie wcale czytywani;
ludzie wol te nieudolne najczciej twory maych odpisywaczy. Co zupenie
podobnego dzieje si niestety take w dziedzinie filozofii: zamiast wzi
19

si do przeczytania np. Platona, czytamy marne wywody ludzi, ktrzy nie

tylko Platonowi nie s godni rozwiza rzemyka u sandaw, ale nawet
w ogle z filozofi, tj. z powanym namysem nad sprawami podstawowymi,
nigdy kontaktu nie mieli.
8. W wykadzie historii filozofii zachodniej pomija si zwyczajowo
cay dorobek Indii i Chin. Ten ostatni jest mao wany, a i same Indie, mimo e
posiadaj ca plejad mylicieli duej miary i wszystkich niemal kierunkw,
nie zdobyy si jednak na filozofw miary naszych najwikszych. Nasza
zaleno filozoficzna od Indii jest problematyczna, w kadym razie nie
dotyka klasycznego okresu greckiego; nasz wpyw na Indie bodaj
wikszy, ale i ten nie odegra wybitnej roli. Przy tym aparatura pojciowa
uywana w Indiach jest tak dalece odmienna, e wymaga zupenie odrbnego, dugiego studium, ktre w naszych warunkach opaci si moe tylko
filozofom z zawodu, nie ludziom pracujcym w innych dziedzinach.
9. Dzielimy tradycyjnie dzieje europejskie na trzy okresy: staroytny,
redniowieczny i nowoytny. Nie ma powodu, w myl naszych zaoe o
istocie historii, postpowa odmiennie w historii filozofii. W XVIII a
zwaszcza XIX wieku rozpowszechni si wprawdzie pogld, wywoany
przez sekciarstwo, e wieki rednie s ciemn" epok, w ktrej myli ludzkiej
w ogle nie byo. Dzi wiemy, e jest to nieporozumienie: rednie wieki
stanowi okres w oglnym rozwoju myli ludzkiej, bez ktrego obecnego
jej stanu nie mona zrozumie, tak jak nie mona bez staroytnoci. Dzi
liczba naukowcw zajmujcych si redniowieczem jest znakomita, nie
mniejsza, a prawdopodobnie wiksza ni w dziedzinie historii staroytnej, a
wyniki ich pracy potwierdziy w peni to, co mona byo a priori wiedzie:
e mianowicie duch ludzki nigdy nie spoczywa i e epoka, ktra daa nam
oryginalny ustrj spoeczny, katedry gotyckie i Dantego, nie moga by epok
biern w filozofii.
Podzia na trzy epoki ma swoje dalsze uzasadnienie w odmiennym
charakterze kadej z nich.
a) Filozofi staroytn, obejmujc czas od VII wieku przed Chrystusem a do
III wieku po Chrystusie, a wic okoo tysica lat, charakteryzuje fakt, e
jest filozofi greck, a poza tym, e jest w zasadzie wobec religii
obojtna, cho brak w niej na og jasnego odgraniczenia od niej.
20

b) Filozofia redniowieczna, obejmujca wieki IV do XV po Chrystusie, a

wic znowu okoo tysica lat (co prawda z bardzo powan przerw w
wiekach VI-IX), jest filozofi pisan po acinie i odznaczajc si
cisym skojarzeniem z religi. Ten stosunek do religii bywa rozmaity:
niekiedy chodzi o pomieszanie obu dziedzin, kiedy indziej o podporzdkowanie, w innych wypadkach o kolaboracj filozofii z teologi, ale
zawsze u kadego myliciela tej epoki zagadnienie religijne stoi na
jednym z pierwszych miejsc.
c) Filozofia nowoytna jest znowu od religii wiadomie oderwana, problem
religijny schodzi na dalsze plany, wysuwa si natomiast na plan pierwszy
stosunek do nauk przyrodniczych, nieznany w dawnej Grecji. atwo
zauway, e chronologicznie podzia ten nie pokrywa si z podziaem
historii politycznej, ktra koniec staroytnoci umieszcza w pitym
wieku po Chrystusie. Powodem tego przesunicia jest z jednej strony
okoliczno, e konwencjonalnie przyjty rok 476 nie jest na niczym
wikszego znaczenia oparty jako granica, a z drugiej okoliczno, e myl
typowo redniowieczna zaczyna si rozwija ju na dugo przed t dat, po
zupenym ju zamarciu wszelkiej twrczoci w stylu tradycji greckiej.

2a. Pojcie filozofii

1. Termin filozofia" zosta rzekomo wprowadzony przez staroytnych
skromnych mdrcw, ktrzy nie chcc si nazywa mdrcami" uyli tego
wyraenia i kazali si zwa mionikami mdroci". Dzisiaj nazwanie si
filozofem" uchodzi ju za zarozumiao - filozofowie mwi o sobie
zazwyczaj, e s profesorami filozofii" albo e zajmuj si filozofi".
Poniewa jednak mdro" jest wyraeniem wieloznacznym, jak wykaza
Arystoteles, w zwrocie filozofia" uywamy go w znaczeniu wiedzy dotyczcej wielkich spraw bytu i ycia", cilej - podstawowych zagadnie
pogldu na wiat".
2. W historii rni myliciele rozmaicie okrelali przedmiot filozofii. W
staroytnoci Cycero zdefiniowa j jako wiedz o sprawach boskich i
ludzkich", co mniej wicej oddaje staroytny pogld na t spraw, gdy
myliciele tego okresu pod nazw filozofii uprawiali wszystkie nauki; tak
np. Arystoteles omawia w swojej filozofii nie tylko logik, etyk i ontologi, ale take zoologi, meteorologi, psychologi dowiadczaln itp., a
Teofrast botanik. Take religia niewiele rni si od filozofii, w ostatnim
okresie staroytnoci myliciele zupenie wiadomie mieszaj teologi z
filozofi. W redniowieczu (u w. Tomasza z Akwinu) nastpio jasne
rozgraniczenie teologii od filozofii, tj. wiary od rozumu. w. Tomasz
definiuje filozofi sowami wiedza rozumem nabyta"; nie ma wic tu jeszcze
rozrnienia midzy filozofi a naukami dowiadczalnymi. W rzeczy samej
taki np. w. Albert Wielki, znakomity filozof i przyrodnik redniowieczny,
uprawia z zamiowaniem botanik, rwnie jak Teofrast sadzc, e

to jest cz filozofii. W czasach nowoczesnych wysuwa si na plan

pierwszy zagadnienie stosunku filozofii do nauki przyrodniczej i istnieje
pod tym wzgldem znaczna chwiejno poj. Jedni, jak wielu tomistw,
uwaaj cao wiedzy pozateologicznej nadal za filozofi; inni, jak neopozytywici twierdz przeciwnie, e filozofii w ogle nie ma, gdy wszystkie jej
dziedziny zostay przejte przez nauki dowiadczalne wzgl. formalne. Inni
jeszcze sdz, e filozofia powinna si obecnie ograniczy do jednej
dziedziny, np. teorii poznania (kantyci), ontologii (husserlianie), etyki
(Balfour) itp.
3. Z punktu widzenia historii filozofii filozofi jest to, co filozofowie w
danej epoce za filozofi uwaali; przygldajc si jednak ich systemowi
stwierdzamy, e na og zgodni oni s w opracowywaniu trzech wielkich
grup zagadnie, ktre od czasw Sokratesa do chwili obecnej stanowi
niezmiennie przedmiot tej nauki. S to grupy nastpujce:
a) zagadnienia teoriopoznawcze, a wic dotyczce stosunku naszego
poznania do rzeczywistoci. Tutaj naley w pierwszym rzdzie logika i
metodologia nauk, ktrych zadaniem jest wskaza, jak naley postpowa, aby osign prawd. Obok nich wystpuje jednak take epistemologia, stawiajca sobie dwa zagadnienia: (i) Co znaczy sowo rzeczywisto" i poznanie"? Wszystkie nauki, nie wyczajc psychologii
zakadaj, i zakada musz, e poznajemy jak rzeczywisto; (ii)
filozofia zajmuje si zbadaniem, czy np. przedmiot poznania nie jest
wytworem poznajcego i w jakim stopniu, co znaczy sowo prawda",
czy moemy pozna prawd przedmiotow itp.
b) zagadnienia treci poznania, ktre dziel si na ontologiczne i kosmologiczne. Filozofia stara si tutaj odpowiedzie na takie pytanie, jak np.:
Jaki jest stosunek istnienia do istoty? Jaka jest warto przedmiotowa
zasady przyczynowoci? Czy istnieje rzeczywista, czy te pozorna tylko
mnogo bytw? Czy i jakie istnieje prardo bytu (Bg, Przyroda itp.).
Gwnym zagadnieniem w tej dziedzinie byo w czasie caego biegu
historii myli ludzkiej zagadnienie prawa przyrodniczego; skd ono si
bierze, jaka jest jego natura, na czym jest oparte?

c) zagadnienie aksjologiczne (wartoci), ktre dzielimy na zagadnienia

estetyczne, etyczne i religijne. Chodzi tutaj o zagadnienie niejako od22

wrotne wzgldem pierwszych: tam chodzio o poznanie, tu o dziaanie

23

ludzkie, cilej o wartociowanie, ktre to dziaanie motywuje. Filozofowie stawiaj sobie w tej dziedzinie pytania: Czy istnieje niezmienne prawo etyczne i estetyczne? Na czym jest ono oparte? Co
jest jego najbardziej podstawowym nakazem? Jakie wnioski naley
wycign z zaoe etycznych wzgldem spoeczestwa? I wiele
podobnych.
4. Podzia filozofii. Wskutek tego filozofia dzieli si najoglniej na trzy
czci, ustalone ju przez staroytnych stoikw: logik, fizyk i etyk
(wszystkie trzy szeroko pojte). W praktyce stosuje si najczciej nastpujcy
podzia, ktry kady filozof zreszt modyfikuje zwykle zalenie od swoich
potrzeb:
I. Logika:
a) semantyka
b) logika formalna
c) metodologia
II. Epistemologia (teoria poznania):
a) zagadnienie sceptyczne (czy istnieje co pewnego)
b) zagadnienie krytyczne (co to jest prawda i poznanie)
III. Ontologia oglna (zwana take przez niektrych fenomenologi).
Nauka ta zajmuje si analiz takich treci jak byt, ruch, istnienie, forma,
trwanie, przyczyna itp.
IV. Kosmologia, zajmujca si zagadnieniami stosunku materii do rozcigoci, ruchu, czasu i przestrzeni, oglna koncepcja wiata i struktury
cia (np. czy przyrod naley tumaczy tylko przez przyczyny mechaniczne, czy te przyj cele itp.). Dziaem kosmologii jest filozofia ycia,
badajca zagadnienie stosunku ycia do praw fizyko-chemicznych, ewolucji
itp.
V. Psychologia filozoficzna bada gwnie zagadnienie odrbnoci zjawisk
psychicznych i ich stosunku do fizjologicznych (czy duch rni si od
materii, czy materia moe na ducha dziaa i na odwrt, czy duch rni
si od ycia itp.)
VI. Oglna teoria wartoci zajmuje si samym pojciem wartoci i jego pochodzeniem.
24

VII. Etyka poszukuje podstaw prawa etycznego i stara si tworzy system

norm moralnych; jej dzieem jest etyka spoeczna.
VIII. Estetyka zadaje sobie to samo pytanie odnonie do pikna i sztuk
piknych.
I.. Filozofia religii bada samo pojcie religii (czy religia rni si od etyki
i czym, czy i jaki ma przedmiot itp.).
Na uniwersytetach polskich przed wojn wietnie rozwijaa si logika,
kwita take ontologia oglna, ktrej wybitnym przedstawicielem by prof.
Ingarden ze Lwowa; niektrzy filozofowie pracowali take w dziedzinie
kosmologii - natomiast zaniedbana bya etyka, a zwaszcza epistemologia,
do ktrej logicy warszawscy odnosili si z wielk nieufnoci, twierdzc nawet
niekiedy, e takiej nauki w ogle nie ma.
5. Stosunek filozofii do nauki. Stosunek filozofii do nauk zarwno
przyrodniczych, jak i formalnych by historycznie taki zazwyczaj, e nauki te
zapadniay filozofw zwykle nowymi mylami. Tak np. Arystoteles w
swojej filozofii jest wielce zaleny od matematyki, astronomii i biologii;
Leibniz (XVII wiek) - od matematyki (obaj gwnie od wasnych odkry w
tej dziedzinie); Bergson (XX wiek) - od biologii. Platon mia napisa na
drzwiach swojej akademii niech aden, kto nie zna geometrii, nie wchodzi".
Zasada utrzymywania ywego stosunku z nauk obowizuje do dzi dnia
filozofw.
Wielu filozofw prbowao nie tylko korzysta z myli zawartych w
nauce, celem zastosowania ich w swojej dziedzinie, ale take wprost
oprze filozofi na nauce. Prby takie istniay i w staroytnoci (budowa
wiata u Arystotelesa), i w redniowieczu (system polityczny u wielu scholastykw), a zwaszcza w czasach nowszych, gdzie skrajnym mylicielem
pod tym wzgldem by Herbert Spencer. Sdzc z dowiadczenia jest to
przedsiwzicie ryzykowne, gdy po jakim czasie teorie naukowe upadaj, a
razem z nimi wali si system na tak grzskim gruncie zbudowany. Najtrwalsze s te wyniki filozofii, w ktrych nauka przyrodnicza nie jest podstaw, ale przedmiotem badania. W kadym razie istnieje wiele systemw
filozoficznych, ktre z nauk przyrodnicz jako podstaw nie s wcale
zwizane, i te wanie okazay si najtrwalsze (ontologia Arystotelesa i
w. Tomasza, teoria Bstwa Spinozy, krytyka Kanta).
25

6. Stosunek filozofii do religii. Religia odegraa w dziejach filozofii

podobn rol jak nauka, a mianowicie zapodnia umysy filozofw szeregiem
myli (orfizm u Platona, chrzecijastwo u w. Augustyna itp.). Tutaj jednak
jedn z wielkich zdobyczy redniowiecznej filozofii jest dyrektywa,
powszechnie od XIII wieku uznana przez filozofw, e filozofii na religii
budowa nie mona. Obie dziedziny maj jednak punkty styczne, tak np.
jeli chodzi o teorie Bstwa, niemiertelno, wolno woli, a nieraz i etyk. Co
prawda bardzo czsto filozof mwic tymi samymi sowami, mwi o
czym zgoa rnym ni czowiek religijny, tak np. Bg filozofw jest nieraz
bytem niezrozumiaym dla wysoko nawet religijnie stojcego czowieka i na
odwrt. Mimo to, midzy filozofi a religi dochodzi niekiedy do ostrego
starcia, niekiedy do zgodnej symbiozy; starcie wystpuje najczciej
wtedy, kiedy filozofowie wychodz z zaoe pogldu na wiat rnego od
zaoe danej religii, i na odwrt zgodna symbioza wystpuje tam, gdzie
zaoenia (postawa wobec rzeczywistoci) s podobne. Wiek XIX by np.
wiekiem, w ktrym filozofowie na og hodowali zasadom wielce sprzecznym
z podstawowymi zaoeniami chrzecijastwa, podczas gdy np. w wieku
obecnym sytuacja jest ju zupenie odmienna. Bezstronna obserwacja
dziejw pozwala twierdzi, e tarcia wystpuj jedynie midzy pewnymi
typami myli filozoficznej a pewnymi typami religii i nie maj charakteru
oglnego. Najwiksi myliciele naszego krgu religijnego byli na og
ludmi religijnymi (cho nie zawsze typu chrzecijaskiego), wyjtek stanowi bodaj tylko Arystoteles i Kant (cho obaj dowodzili istnienia Boga i
wolnoci woli). Zarwno Platon i Plotyn, jak w. Augustyn i w. Tomasz, jak
Spinoza i Bergson byli ludmi gboko religijnymi. Tak wyglda
problem widziany z punktu widzenia historii.
Pod wzgldem teoretycznym zdania midzy filozofami s take podzielone, zalenie od ich koncepcji Bstwa i religii; ktokolwiek twierdzi, e
takie a takie stanowisko w tej sprawie jest prawdziwe, wygasza ju pewn
okrelon filozofi osobist.
7. Znaczenie historyczne filozofii jest bardzo wielkie. Co prawda inne
czynniki (gospodarcze, estetyczne, polityczne itd.) wywieraj w dziejach
znaczny wpyw na myl filozoficzn, ale na odwrt take myl filozoficzna
jest jednym z waniejszych czynnikw ksztatujcych dzieje ludzkoci. Tak
np. staroytny stoicyzm wywar wielki wpyw na mentalno mas i przy26

czyni si znakomicie do zagodzenia obyczajw. Spinoza (XVII wiek; jest

twrc pogldu na wiat wyznawanego do dzi przez wszystkich niemal
mylcych Europejczykw, ktrzy nie przyznaj si do chrzecijastwa;
Hegel zaciy decydujco na myli socjalistycznej, ktra jego wanie
pogldy w pewnej interpretacji (feuerbachowskiej) gosi. Tzw. ideay demokratyczne nie s niczym innym ni spopularyzowan form pogldw Johna
Locke'a i Jana Rousseau. Kada gwna filozofia epoki potnie oddziaywuje na wychowanie: wychowawcy, sami najczciej nie zdajc sobie z
tego sprawy, wpajaj w modzie zasady goszone przez tzw. nowoczesn
filozofi" (wyraenie wynalezione przez nominalistw XIV wieku); za ich
porednictwem filozofia ksztatuje umysy mas. Inn drog, ktr myl
filozoficzna dociera do nich, jest poezja i literatura. Tak np. Dante podaje
jako kociec swoich pogldw na ycie tomizm, Goethe jest spino-zist, a
popularni pisarze francuscy przedrewolucyjni (Voltaire i inni) popularyzowali
filozofi deistyczn angielsk z XVII wieku.
8. Znaczenie kulturalne filozofii. Czowiek odczuwa potrzeb pewnego
usystematyzowania swoich pogldw zasadniczych, bez wzgldu na to, jakie
byoby ich pochodzenie (tradycja, religia, rzeczy zasyszane w szkole i
przyjte z gazety). Std kady czowiek jak filozofi osobist, fragmentaryczn najczciej, posiada. Niepodobna np. obojtnie przej obok
zagadnienia Boga i przynajmniej dzisiaj w Europie nie znamy ludzi, ktrzy by
nie mieli jakiego wobec tej sprawy stanowiska. Podobnie zagadnienia
etyczne bywaj nieraz bardzo ywo odczuwane. Skoro za kady jak filozofi sobie tworzy, poytecznym jest pozna cho troch dziejw filozofii,
abymy mogli unikn niepotrzebnego wybijania otwartych drzwi. Poza
tym znajomo dziejw filozofii daje nastpujce korzyci:
a) Wzbogaca wiedz czowieka o szczegy, nalece dzi do wyksztacenia oglnego - wypada np. wiedzie dzisiaj inteligentowi, co to jest pozytywizm albo idea, lub przynajmniej w zarysach mc powiedzie, co to jest
kategoria (sowo przez wszystkich dziennikarzy najczciej bezmylnie
powtarzane: myli innymi kategoriami").
b) Umoliwia wydobycie si z ciasnego dogmatyzmu i uczy poszanowania dla pogldw innych, gdy wskazuje, e genialni nawet myliciele
rnili si w pogldach na sprawy najwaniejsze. Ten ciasny dogmatyzm,
ktry niestety panuje nagminnie w czasach ostatnich, by stawiany we
27

Francji jako szczeglny zarzut nauczycielstwu (esprit primaire), przy czym

twierdzono, e nauczycielstwo tamtejsze posiada skonno do dogmatyzowania wszystkiego, co znalazo w ostatnim podrczniku.
c) Przynajmniej niektrym zwyka dawa historia filozofii zrozumienie
pewnych problemw filozoficznych, a to jest ogromnym duchowym wzbogaceniem czowieka.
9. Podzia historii filozofii. Dzieje filozofii dzieli si, tak jak dzieje
polityczne i kultury, na trzy okresy: staroytny, redniowieczny i nowoytny,
przy czym granica midzy pierwszym a drugim wypada okoo koca IV
wieku po Chr., podczas gdy drugi koczy si w wieku XV. Nie s to
oczywicie granice cise - bo filozofia staroytna istnieje jeszcze w r. 529
(uznanym przez niektrych za jej kocow dat), a filozofia redniowieczna
rozwija si wcale pomylnie jeszcze pod koniec XVI wieku, odzyskujc po
czci nawet wietno, utracon w w. XV. Chodzi jednak o to, e pewien
typ mylenia dominuje w wymienionych okresach wyranie.
Rnice midzy tymi okresami s rnorakie - najbardziej podstawow
jest odmienny stosunek do religii: w staroytnoci religia jest na dalszym
planie i problem stosunku wiary do rozumu nie istnieje; w redniowieczu
filozofia rozwija si w cisym kontakcie z religi, problem ich stosunku
zostaje postawiony i rozwizany; w czasach nowoytnych postawa jest
znowu podobna do staroytnej, z zachowaniem jednak osignitego w
redniowieczu rozdziau, wyania si natomiast na plan pierwszy stosunek do
nauk przyrodniczych.
10. Bibliografia. Najlepszym zbiorowym i wszystkie szczegy przedmiotowo omawiajcym opracowaniem dziejw filozofii jest piciotomowy
Grundriss der Geschichte der Philosophie Uberwega (I - staroytno, II
- redniowiecze, III - filozofia nowoytna do XIX w., IV i V - wiek XIX i
XX). Jest ona tumaczona na liczne jzyki i wychodzi w poprawionym
wydaniu co okoo 10 lat. Najlepsze treciwe opracowanie historii filozofii
da bezporednio przed wojn w swojej dwutomowej pracy prof. Wadysaw Tatarkiewicz.

I. Staroytno

3. Wstp do filozofii staroytnej

1. Ograniczenie.
Historia filozofii staroytnej ograniczona jest:
w przestrzeni, zasigiem kultury rdziemnomorskiej, dokadniej helleskiej i hellenistycznej, co odpowiada mniej wicej obszarowi imperium rzymskiego z czasw Chrystusa;
w czasie trwa od wieku VII przed Chr., w ktrym spotykamy pierwsze
jej lady, a do III wieku naszej ery. Ta ostatnia granica jest do
wzgldna, bo znale mona greckich filozofw i par wiekw po niej, a
ju na dwa wieki przed tym budzi si do ycia nowy typ myli
ludzkiej, ktry panowa bdzie w redniowieczu. Niektrzy uczeni id
nawet tak daleko, e nasz czwarty okres filozofii staroytnej przekazuj
do redniowiecza, zaliczajc do niego cao filozofii neoplatoskiej.
2. Charakterystyka.
a) Filozofia staroytna jest przede wszystkim filozofi greck i odbiy si
na niej wszystkie cechy greckiego ducha. Jest ona grecka w jzyku, bo cho
znamy paru filozofw piszcych po acinie (jak Seneka, Cycero i
Lukrecjusz), wszyscy oni s najzupeniej pod wpywem myli i literatury
greckiej. Cyceronowi brak jest niekiedy nawet sw aciskich na oznaczenie poj technicznych, np. z logiki (diedzeugmenon), a cesarz Marek
Aureli, jeden z nielicznych waniejszych Rzymian-filozofw, napisa swj
intymny dziennik filozoficzny w caoci po grecku. Nawiasem mwic
jest to prawd take odnonie do caoci tzw. kultury grecko-rzymskiej,
ktra bya i jest kultur greck, przejt przez Rzymian. Grecja jest nasz
31

macierz kulturaln, z ktrej pochodzi znakomita wikszo naszych

ideaw, pogldw i poj.
b) Filozofia ta scharakteryzowana jest w caym przecigu jej oryginalnych dziejw (wyjwszy obcy jej waciwie okres czwarty) niezalenoci od
myli religijnej, a nawet maym zainteresowaniem zagadnieniami religijnymi,
czym rni si najbardziej od redniowiecza. W orodku zainteresowa
stoi najpierw wiat, wyjanienie zagadki jego istoty, nastpnie czowiek.
c) Zarwno pod tym ostatnim wzgldem, gdy mianowicie chodzi o
etyk, jak i w sprawach kosmologicznych, widoczna jest w caej filozofii
greckiej tendencja do harmonii, tak charakterystyczna dla greckiego ducha.
d) wiat od pocztku do koca pojty jest w tej filozofii jako wieczny,
nieznane jest w ogle pojcie stworzenia. W znakomitej wikszoci wierz
myliciele greccy w wieczny powrt tego samego procesu powstawania i
rozkadu, symbolizowanego przez wa zjadajcego swj ogon.
e) Wreszcie Grecy nie uwiadamiaj sobie caego szeregu zagadnie,
ktre uka si pniej, nie znaj naszego zagadnienia poznania, nie myl o
problemie stosunku rozumu do wiary, nie odrniaj filozofii od nauki.
Natomiast zagadnienia ontologiczne odgrywaj u nich zawsze rol pierwszorzdn.
3. Znaczenie. Niepodobna przeceni znaczenia filozofii staroytnych
Grekw. Jak powiedzielimy, znaczna wikszo poj i kategorii, ktrymi
stale operujemy, jest ich wanie tworem. Oni to stworzyli w ogle pojcie
nauki i nakrelili jej podstawowe prawa. Im zawdziczamy sformuowanie
najbardziej podstawowych poj politycznych - tak np. pojcia demokracji, o
ktrym tyle si mowa dzisiaj - aczkolwiek i cay niemal nietscheanizm,
ktrego praktycznym zastosowaniem jest hitleryzm, znale mona u Platona.
Oni postawili wikszo problemw do dzi dzielcych mylicieli, i oni
znowu dali najbardziej typowe ich rozwizania, ktre nastpcy bd w
mniej lub bardziej oryginalny, bardzo czsto w gorszy, sposb po nich
powtarzali. Wydaje si np., e wielki przedzia midzy idealizmem a pozytywizmem zosta ju wyczerpujco rozbudowany w ich dzieach.
Ponad wszystko jednak postawi trzeba co, co jest nasz wspln wasnoci dzisiaj, a mianowicie wypracowanie przez myl greck istotnych

32

zaoe tzw. kultury europejskiej. Jeli wemiemy takie rzeczy, jak przekonanie o istnieniu nadindywidualnego prawa naukowego i etycznego, takie
pojcie jak rwno, pikno itp. - wszystko to pochodzi w ostatecznej
analizie od Grecji, a w Grecji od jej filozofw
4. Pochodzenie. Rozpowszechniony by swojego czasu pogld, e filozofia grecka jest pochodzenia wschodniego; pogld ten bywa jeszcze dzisiaj
broniony przez osoby niedokadnie poinformowane o obecnym stanie
nauki, a lubice rzeczy tajemnicze, za jakie wszystko co wschodnie jest
uwaane. Dzisiaj wiadomo nam jednak, e przypuszczenie to jest najzupeniej pozbawione podstaw. A mianowicie:
a) Charakter filozofii greckiej jest odmienny od tego, co widzimy wszdzie
na Wschodzie: podczas gdy w Grecji filozofia powstaje w sposb niezaleny
od religii, jako wysiek myli naukowej, Wschd nie zna w ogle adnej
dyscypliny myli nie zwizanej w taki albo inny sposb z religi.
Wiadomo, jak wygldaa np. mdro egipska, uprawiana przez kapanw,
podczas gdy w Grecji owego zwizku nie wida w ogle.
b) Filozofii greckiej obca jest w trzech pierwszych okresach najzupeniej
myl soteriologiczna, ktra dominuje u mylicieli hinduskich, a take
ydowskich. Aby da o tym pojecie, wystarczy powiedzie, e taka np.
Njajasutra, podrcznik logiki hinduskiej brahmanistycznej, o typie zblionym
do arystotelesowskiej, zaczyna si od zdumiewajcego dla nas europej-czykw
twierdzenia, e przez poznanie 16 kategorii logicznych i tylko przez nie
nastpi moe zbawienie duszy. Jeszcze mocniejszy wyraz tej samej
postawy daje inny podrcznik filozofii hinduskiej Sankhjasutra, gdzie znajdujemy m.in. pytanie: Kiedy nauka byaby niepotrzebna? Odpowied
brzmi, e wwczas gdyby (1) nie byo cierpienia (2) czowiek nie pragn si
uwolni od cierpienia (3) nauka nie bya rodkiem do uwolnienia si z
cierpienia (4) istniay atwiejsze rodki po temu. Ktokolwiek zna np.
Platona albo kogokolwiek z dawnych filozofw greckich, zda sobie atwo
spraw, e chodzi tutaj o co najzupeniej rnego.
c) Nie posiadamy adnych danych do przypuszczenia, by istniao w
Egipcie wzgl. Persji cokolwiek przypominajcego filozofi.
d) Wreszcie mamy dowd niemal bezporedni tezy: ani Arystoteles,
ktry z niebywaym nakadem pracy zebra wszystkie pogldy na interesujce go tematy i zbada ich rda, ani wielcy erudyci aleksandryjscy
i Bocheski: Zarys historii
33

z I i II w. po Chrystusie nie wspominaj ani sowem o jakichkolwiek

wschodnich doktrynach filozoficznych, ani o zapoyczeniu ich przez kogokolwiek z mylicieli greckich.
Jeli jakie wpywy dziaaj tutaj, s to wpywy religijne: widzimy je w
pitagoreizmie, dokd dostay si prawdopodobnie drog na orfizm,
nastpnie, na wielk skal w filozofii neoplatoskiej. ale ta ostatnia nie jest
ju filozofi greck w penym sowa znaczeniu i mona by j zaliczy
raczej do redniowiecza.
5. rda. Filozofia grecka pochodzi wic z Grecji. W rzeczy samej w
tym narodzie spotkay si w sposb wyjtkowy warunki sprzyjajce powstaniu niezalenej i miaej myli filozoficznej.
a) Nard grecki odznacza si od pocztku niezwyk ciekawoci intelektualn i zamiowaniem do nauki, a take ogromnymi zdolnociami.
b) Cechy te zostay spotgowane przez ruchliwe ycie kupieckie,
prowadzone przez osady maoazjatyckie, sycylijskie i pniej przez Ateczykw, ktrzy w zetkniciu z rnymi kulturami i cywilizacjami mieli
sposobno zaostrzy swj zmys spostrzegawczy w dziedzinie wielkich
zagadnie.
c) Bardzo wczenie potrafili Grecy wytworzy u siebie harmonijne
poczenie poszanowania dla jednostki z wielk dyscyplin spoeczn, co
umoliwio z jednej strony porzdek i dobrobyt, a z drugiej tak wielk
wolno, o jakiej nikt w krajach Wschodu nie mg marzy.
d) Stan religii przyczyni si te znakomicie do tego, a to przez okoliczno, e mitologia grecka przedstawiaa swoich bogw zawsze jako
istoty obdarzone cechami moralnymi, w przeciwiestwie do bstw Bliskiego Wschodu; zarazem religia nie ingerowaa, w braku dogmatycznego
ujcia wierze, do spraw filozoficznych, cho z drugiej strony trzeba
zanotowa sporadyczne wypadki wyrokw na mylicieli (Anaksagoras,
Protagoras, a zwaszcza Sokrates) i fakt, e w rednich wiekach, gdy religia
chrzecijaska bya cile dogmatyczna, filozofia potrafia rozwin si
wspaniale.
e) Wreszcie, wszystkie te czynniki, razem z pooeniem i pracowitoci
narodu greckiego wyday tak wysoki poziom zamonoci, e kultura moga
osign w wieku klasycznym w Atenach nigdy pniej nie przewyszony
stopie rozwoju, co oczywicie odbi si musiao take na filozofii.
34

O. Podzia. Historia filozofii staroytnej rozpada si na 4 okresy:

a) okresprzedsokratyczny, koniec VII do poowy V wieku. W tym okresie,
zwanym take okresem fizjologw, w orodku zainteresowania stoi wiat
i jego struktura - obce s filozofom myli o psychologii, a
zwaszcza etyce. Filozofia f z jednym moe wyjtkiem) jest materialistyczna. Zagadnienie poznania traktowane jest drugorzdnie i powierzchownie. Okres ten jest wany jednak z paru wzgldw: dlatego, e
zalicza si do niego paru mylicieli, jak Heraklit i Demokryt. ktrzy
wywarli wielki wpyw na pniejsze okresy, a zwaszcza dlatego, e
postawiono wwczas podstawowe zagadnienie, o ktrego rozwizanie
walczy Platon, Arystoteles i wielu filozofw nowoytnych.
b) okres klasyczny, obejmujcy wiek IV, w ktrym yj trzej wielcy
myliciele: Sokrates, Platon i Arystoteles. Filozofia w naszym sowa
znaczeniu osiga wwczas jeden ze swoich szczytw. Zainteresowania
skoncentrowane s na zagadnieniach ontologicznych, materializm
zosta przezwyciony, zagadnienie poznania staje si podstawowym
problemem, powstaje logika i metodologia, ale zarazem budzi si
nieznane poprzednikom zainteresowanie czowiekiem i powstaj
pierwsze systemy etyczne. Mona bez przesady powiedzie, e niemal
caa historia pniejsza bdzie czerpaa z tego okresu.
c) okres praktyczny, obejmujcy czas od IV (koniec) wieku przed Chrystusem) do pocztku naszej ery. W tym czasie zainteresowania ontologiczne upadaj, obok rozwinitej do wielkiej subtelnoci logiki powstaje sceptycyzm, ale najbardziej charakterystyczn cech epoki jest
zerodkowanie zainteresowa wok zagadnie etycznych, pielgnowanych w szkoach stoikw i epikurejczykw. Nie ma w tym okresie
nikogo, kto by mg si rwna znaczeniem z trzema filozofami
poprzednimi, pod wieloma wzgldami notujemy nawet cofnicie si na
poziom I okresu. Ale dorobek etyki, stoickiej zwaszcza, stanowi jedn z
wanych czci aparatu mylowego pniejszych wiekw.
d) okres neoplatoski, od I do IV wieku po Chrystusie. Jest to ju okres
upadku myli specyficznie greckiej, przy rwnoczesnym budzeniu si
motyww nowych, majcych zapanowa w redniowieczu. Na pierwszy
plan wysuwa si zagadnienie soteriologiczne, zbawienia
duszy, filozofia nabiera charakteru religijno-mistycznego. yj jeszcze
35

i pisz wybitni myliciele rnych szk czysto greckich, jak Aleksander z

Afrodyzji i Marek Aureliusz, ale najwikszym filozofem epoki jest neoplatoczyk, cakowicie zajty sprawami stojcymi na pograniczu filozofii i
religii, Plotyn, jeden z tych, ktry obok Platona i Arystotelesa najbardziej ze
staroytnych zawayli na rozwoju myli ludzkiej i dzi jeszcze wrd nas
myl swoj yj. Po nim filozofia staje si jak niestrawn mieszanin mitologii, teologii pogaskiej i eklektycyzmu z rnych szk greckich, ktr
zmie miao z powierzchni nadchodzce chrzecijastwo. Ju w tym okresie
dziaa szkoa Aleksandryjska, a niebawem ukae si czwarty najwikszy
myliciel staroytnoci, ale duchem cakowicie nalecy ju do chrzecijastwa
- w. Augustyn.
Nie mona nie zauway, e filozofia grecka oddala si coraz bardziej
od swoich cech charakterystycznych, staje si coraz mniej grecka, aby wreszcie rozpyn si zupenie. Ale duch grecki przetrwa i potrafi wywoa w
wiele wiekw pniej, w wiekach XII i XIII, wielki renesans swoich
koncepcji i kategorii.

FILOZOFOWIE GRECCY
Wiek

Osobisto
polityczna

VII/VI
VI/V

Okres
filozoficzny

Lata

joscy

k.624-k. 547
640-547 585525

pitagorejczycy
eleaci

v/rv

Talesz Miletu Anaksymander z

Miletu Anaksymenes

570-497
Pitagoras
Ksenofanes Parmenides z Elei
VI/V VI/V
k.490-430 t440 Zenon z Elei Melissos z Samos

VI/V

Heraklit z Efezu

500-428/7
k.490-k.430

Anaksagoras Empedokles

atomici

460-k.370

Demokryt

sofici

480-411 483-375 Protagoras Gorgiasz Sycylijczyk

(469-399) 430- Sokrates z Aten Ksenofon
360

Perykles

Osobisto
polityczna

iv/m

Demostcnes
(t322)

Okres
filozoficzny

L*a

Filozofowie

(384-322)

ARYSTOTELES z Aten

362-287

Tcofrast
Zenon z Citium (Cypr) KJeantes z
Assos Chryzyp z Soloi

336-k.264
331-251 L280k.205
II/I
przed
Chr.

i/n
po Chr.

427-347

36

Filozofowie

Wiek

341-270

Epikur z Aten

REDNIA
STOA

k.l 85- 110/5 k.

135-51

Panecjusz z Rodos Posidionus

REDNI
EPIKUR.

125 k.60 przed

Chr.

Fedrus Fi lodem os

REDNI
SCEPTYCY
(AKADEM.)

Klestomachos Filo z Laryssy

175-110 t50
przed Chr. t60 Antioch z Rodos Eneredimos
przed Chr. I w.
przed Chr.

PNA STOA 0-65 k.50-130

121-180

Seneka Epiktet Marek Aureli

Sekstus Empiryk
GWNI
ARYSTOTELICY

k.!48poChr. Aleksander z Afrodyzji Awerroes z

1126-1198 1226- Kordowy w. Tomasz z Akwinu
1272
k.70 przed Chr. Andronikos z Rodos Plutarch z
Cheronei
k.45-125
k.40 po Chr.
Filo z Aleksandrii Ammonius
175-242 204/5- Plotyn z Lykopolis (Egipt)
270 252/3-301 Porfiriusz z Tyru

PLATON z Aten

37

LITERATURA STAROGRECKA
Wiek
IXMII

Polityka

Poezja
Homer Hezjod

VII
VI

Safo(610) Alkajos(61l-580)

Proza

480/48 napady
perskie

Simonides (556-466)
Pindar(518->446) Aischylos
(525-456) Sofokles (497/6406) Eurypides (480-406)

Herodot (500-426)
Tukidides (47 1-400)

IV

338 Cheronea

Arystofanes (446-k.388)

Izokrates (436-387)
Ksenofon (k.430-k.354)
Demostenes (384-322)

III

38

Ptolemeusz 1
306/285

4. Presokratycy
1. Rozwj i podzia. Historia filozofii tego pierwszego okresu rozpoczyna si od prymitywnego materializmu, ktry za jedyne zadanie stawia
sobie odkrycie, czym bya pramateria, tworzywo wszechrzeczy, a koczy si
okresem wysoce humanistycznym i sceptycznym u sofistw, w ktrym
bogata kultura attycka dosiga szczytw za Peryklesa. Wyrni mona w
tym okresie 5 grup mylicieli, zwanych, moe niesusznie, szkoami":
a) Filozofowie joscy, tzw. fizycy, w VII i VI wieku przed Chrystusem;
zagadnienia czysto kosmogoniczne.
b) Pitagorejczycy (VI wiek) - to samo zagadnienie, rozwizywane jednak w
sposb bardziej transfizyczny, przez powoanie si na matematyk i
pojcie harmonii.
c) Szkoa eleatw i osobno stojcy Heraklit, na przeomie VI i V wieku.
Orodek cikoci przesuwa si na zagadnienie ontologiczne: wieloci i
jednoci, ruchu i bytu, ktre s rozwizywane w sposb skrajny, przez
zaprzeczenie jednej ze stron antytezy.
d) Fizycy V wieku, daj pierwsz prb pogodzenia antytezy poprzednich
szk przez wprowadzenie elementw wzgldnie atomw, u Anaksagorasa prymitywny materializm zostaje przezwyciony przez wprowadzenie
pojcia nous.
e) Sofici w drugiej poowie V wieku s szko dajc wyraz kryzysowi:
popadaj w skrajny sceptycyzm odnonie do monoci poznania prawdy
teoretycznej, gosz natomiast nauki praktyczne. Ich dziaalno stanowi
bezporednie przygotowanie do Sokratesa.
39

2. Filozofowie joscy. Jest ich trzech, wszyscy pochodz i dziaaj w

Milecie, w Azji Mniejszej. Wszyscy s wielkimi uczonymi wspczesnymi.
Pisma ich zaginy prcz nielicznych fragmentw. Najstarszy, Tales z Miletu
(k. 624 - k. 547) twierdzi, e wszystko powstao i skada si z wody co jest prawdopodobnie oparte na obserwacji organizmw ywych.
Jego ucze Anaksymander z Miletu uwaa za pramaterie co nieokrelonego
(ouiipov), z ktrej wszystko powstaje przez podzia. Stworzy
skomplikowan teori kosmogoniczn. Ostatni waniejszy Joczyk, Anaksimenes (588-524) sdzi, e pramateri jest powietrze - co znowu zdaje si
by wynikiem obserwacji ycia, jako e ycie psychiczne (dusza) byo w
tych czasach identyfikowane z powietrzem (pneuma, por. duch - dech).
Uczy ju o wiecznoci wiata i cigym powtarzaniu si dziejw.
3. Pitagoreizm, nastpna szkoa, otoczony zosta przez neopitagorejczykw mnstwem legend, mwicych o egipskim pochodzeniu nauki
Pitagorasa, ascetyzmie jego uczniw, jego cudach itp. Pitagoras sam jest
postaci historyczn; urodzi si w Samos koo r. 58(WO przed Chr., przyby
do poudniowych Woch w 540 r. przed Chr. i zmar pod koniec VI wieku.
Stworzy zwizek pitagorejski, majcy charakter rozpowszechnionych
wwczas zwizkw misterialnych; ale rnicy si od nich tendencj etyczn i
polityczn. Pitagorejczycy wierzyli w wdrwk dusz, tzw. Wielki rok"
(10 000 lat), po ktrym wszystko z powrotem si zaczyna, w demony
unoszce si w powietrzu; politycznie byli obrocami arystokratyzmu
doryckiego. Mimo opanowania rzdw na Sycylii, zostali koo r. 540/530
przed Chr. wygnani (spalenie Crotony, ich siedziby), po czym wybitni
nastpcy Pitagorasa, Filolaos i Lysis, przenieli si do Teb, gdzie ostatni
by nauczycielem Epaminondasa.
Wedug dawnych Pitagorejczykw pramateri rzeczy jest liczba. Zajmowali si oni mianowicie gorliwie matematyk (wobec ktrej maj wielkie
zasugi) i spostrzegli, e stosunki liczbowe mona odnale wszdzie w
przyrodzie, ale rozumujc prymitywnie wywnioskowali std, e liczby
stanowi istot wszystkiego. Przeciwstawienie liczb parzystych i nieparzystych
nasuno im myl o wiecznych przeciwiestwach w przyrodzie, przypisywali
te kadej liczbie (do 10) jakie znaczenie, tworzc w ten sposb pierwszy
znany nam system kategorii, czyli zasadniczych poj. Oto one w dwch
szeregach:
40

Liczba

Para przeciwiestw

ograniczenie i nieograniczenie

2
3
4
5
6
7

parzysto i nieparzysto
jedno i wielo (1+2)
prawe i lewe
mskie i eskie (3+2)
spoczynek i ruch
proste i krzywe

wiato i ciemno

9
10

Pojecie
punkt
prosta
paszczyzna
brya
cechy fizyczne
ycie
inteligencja,
zdrowie, wiato
mio, mdro,
technika

dobro i zo
kwadratowe i podune

Owe liczby wzgldnie elementy przyrody s poczone harmoni, ktra

bodaj jest take liczb. Pitagorejczycy odkryli, e wysoko tonu w oktawie
da si okreli stosunkiem liczbowym, sdzili wiec, e take gwiazdy
wydaj dwik obracajc si na rnych wysokociach. Dusza ludzka jest
rwnie harmoni.
Nauki etyczne Pitagorejczykw nie maj charakteru naukowego; znamy
tylko jedno zdanie filozoficzne z tej dziedziny, a mianowicie, e sprawiedliwo jest kwadratem liczby (4 lub 9), gdy oddaje rwne za rwne.
4. Eleaci i HerakJit
a) Myliciele. Szko eleatyck zaoy mia Ksenofanes z dolnej Italii
(576/2-480), wsawiony jako ostry krytyk politeizmu; jego uczniem by
Parmenides z Elei (VI/V), gwny teoretyk Szkoy, Zenon z Elei (k.490430), znany z tego, e poleg w walce o demokracj przeciw tyranowi
(jest on autorem klasycznych paradoksw w sprawie mnogoci i ruchu)
wreszcie Melissos z Samos admira, ktry w 442 r. przed Chr. pokona
flot atesk, jest pnym obroc tez szkoy.
b) Znaczenie. Szkoa eleatyck rozpoczyna nowy okres; zagadnienie
pramaterii, kosmologiczne, staje si zagadnieniem ontologicznym;
chodzi o to, jak pogodzi jedno wiata z mnogoci bytw i ruch z samym istnieniem. Tak postawione zagadnienie bdzie odtd gwnym
41

problemem filozofii greckiej, a nawet w znacznej czci pniejszej (do

Bergsona wcznie). Poza tym wystpuje tutaj po raz pierwszy przezwycienie naiwnego realizmu, przez zaprzeczenie, e wszystko, co
widzimy, jest realne.
c) Nauka eleatw. Ju Ksenofanes mwi, e wszystko jest jednym i wszystkim. Parmenides za rozumuje nastpujco: to. co jest. jest i nie staje
si: natomiast to. czego nie ma. nie jest. Zatem aden ruch ani adna
zmiana nie jest moliwa, ani adna mnogo. Zatem zjawiska ruchu s
zud - zmysy nas myl. Natomiast myl daje nam prawd, bo jest tym
samym co byt. Tych tez broni Zenon swoimi argumentami, tak kunsztownie zbudowanymi, e Arystoteles nazywa go pierwszym logikiem": s one tak trudne nieraz do przezwycienia, e jeszcze Bergson,
kontynuator Heraklita. uwaa za konieczne rozprawia si z nimi w XX
wieku po Chrystusie.
Oto najwaniejsze z nich: (I) przeciw mnogoci: Gdyby istniaa mnogo
bytw, to byyby one nieskoczenie mae (bo skada by si musiay z
nieskoczonej iloci punktw bezwymiarowych, jako e wwczas byt
byby podzielny w nieskoczono) i zarazem nieskoczenie wielkie, bo
pomidzy kade dwie czstki musiayby wej inne, w nieskoczono.
(II) przeciw ruchowi: (a) Rzecz poruszajca si, zanim przejdzie cay odcinek
A, musi przej p A, np. B; zanim przejdzie B, p B itd., a wic nie ruszy
nigdy z miejsca: (b) Achilles nie moe nigdy dogoni wia, bo w czasie
gdy przebiegnie jaki odcinek drogi, w te przejdzie proporcjonalny jej
kawaek: (c) strzaa w kadej chwili jest w jakim miejscu, a wic w kadej
chwili stoi; (d) jeli odcinek A porusza si w lewo, a odcinek B w prawo z
t sam szybkoci, to poruszajcy si rwnie z t szybkoci po A punkt a
przejdzie rwnoczenie ca dugo A i p dugoci odcinka B (chodzi o
pomieszanie prdkoci wzgldnej i bezwzgldnej).

d) Heraklit z Efezu (VI/V) przeciwstawi tej nauce podobn, ale rozwizujc

to zagadnienie w przeciwny sposb. Typowy filozof w pniejszym sowa
znaczeniu, pogardzajcy tumem i nienawidzcy ludu. pisa
niezmiernie niejasno, zasugujc sobie na nazw ..ciemnego". Razem z
eleatami przyjmuje on. e wiat jest jednoci, ale antynomi ruchu i
bytu rozwizuje przez odrzucenie istnienia bytu: wszystko jest ruchem.
jedyn rzecz sta jest prawo cigej zmiany. ..Wszystko pynie".
Obok tej doktryny ontologicznej. ktra miaa wywrze olbrzymi wpyw na
pniejsze wieki, gosi Heraklit nie mniej wan nauk kosmologiczn:
twierdzi mianowicie, e pramateri, jeli wolno tak si wyrazi, jest ogie,
a najwyszym prawem wiata jest wojna. Harmonia wiata opiera si na
cigym napiciu midzy jego czciami. Z ognia powstaje woda, z wody
ziemia, po czym proces przebiega w odwrotnym porzdku, a do ponownej
poogi, i zaczyna si znowu. Dusza ludzka jest czci boskiego
ognia. Zmysy nas myl, ale myl osiga prawd. Tak jak wiatem
rzdzi prawo boskie, tak prawo ludzkie, oparte na nim, rzdzi
spoeczestwem - wypada mu by posusznym. Heraklit jest rodzajem
prymitywnego totalisty, antyindywidualisty w kadym razie.
5. Fizycy V wieku.
a) Myliciele. W tej grupie wylicza si zwykle (i) Empedoklesa, ma
stanu z Agrigentum, synnego mwc - proroka, cudotwrc, kapana,
lekarza i uczonego, ktry urodziwszy si w 490 r. przed Chr. zmar na
wygnaniu w Peloponezie w r. 430 przed Chr. (ii) Tzw. Szko atomistw,
do ktrej nale zaoyciel Leucyp, wspczesny Empedoklesa, i Demokryt z Abdery (460 - k. 360), jeden z wikszych uczonych staroytnoci o
trwaym wpywie na nastpne epoki, (iii) Anaksagorasa z Klazomeny
(500-428/7) typowego filozofa", pogardzajcego rzeczami tego wiata,
wielkiego matematyka, przyjaciela Peryklesa o rwnie przeomowym
znaczeniu.
b) Wsplne cechy. Fizycy V wieku staj na gruncie antynomii Parmenidesowej, ale w przeciwiestwie do eleatw prbuj jej da rozwizanie naukowe bez odrzucania adnej z pozornie sprzecznych tez, ani bytu, ani
ruchu. Uciekaj si przy tym do rodkw cile fizycznych, czym odrniaj si od mylicieli okresu nastpnego, ontologw, a mianowicie do
przyjcia pewnych elementw niezmiennych, a pewnych zmiennych

42

43

w przyrodzie. Kady z nich jest pierwszym w dugim szeregu mylicieli,

ktrzy bd podtrzymywali przez wieki ich pogldy kosmologiczne.
c) Empedokles. Byt jest wieczny i niezmienny, a pozorna zmiana polega na
kombinacji podstawowych skadnikw tego bytu. ktre Empedokles
nazywa ..korzeniami", a ktre bd wnet nazwane ..elementami" i jako
takie panowa bd do czasw nowoczesnych w filozofii i nauce. Jest
tych elementw 4: ogie, powietrze, woda i ziemia, s one midzy sob
jakociowo rne, a wszystko inne powstaje przez ich skombinowanie.
Dwie siy dziaaj pod tym wzgldem: mio, zwana take harmoni, i
nienawi. Gdy mio przewaa, wiat dy ku staniu si idealn
mieszanin wszystkich elementw w formie kuli. ktr Empedokles
nazywa bogosawionym bogiem" ze wzgldu na nieobecno w nim
nienawici. ycie powstaje tak samo jak inne byty - z nieforemnych
kupek materii; utrzymuje si najsilniejszy (walka o byt). Poznanie
nastpuje w ten sposb, e kady element zostaje poznany przez ten sam
element w poznajcym.
d) Atomici podaj rozwizanie podobne, z t rnic jednak, e ich
niezmienne czynniki, zwane atomami" albo gstymi ciaami, nie rni
si jakociowo, lecz tylko ksztatem i prawdopodobnie wag. Jest wic
jedyna materia podzielona na drobne bryki. Midzy nimi istnieje (przeciw
Parmenidesowi) niebyt, a mianowicie prnia. Jakoci zmysowe, ciepo,
barwa itp. s zudzeniem, powstaym z rnorodnego rozmieszczenia
rnej wielkoci i ksztatu atomw.
Dusza ludzka skada si z najsubtelniejszych, okrgych i gadkich
atomw; mier jest ich rozrzuceniem. Poznanie nastpuje przez wytrysk
atomw z poznanych przedmiotw; owe idce ku zmysom strumyki
atomw nios obraz" rzeczy, z ktrej pochodz, do duszy.
e) Anaksagoras kombinuje stanowisko Empedoklesa i Atomistw, przyjmujc drobne bryki rne jakociowo (jak nasze pierwiastki, drobiny
pierwiastkw), ktre nazywa nasionami. Poza nimi przyjmuje jednak, i
na tym polega jego oryginalno, byt niezmienny w postaci nous
(ducha, myli) i stara si, cho nieudolnie, przeciwstawi go materii. Jest on
niemieszalny z niczym" sam dla siebie", najrzadsz i najczystsz
rzecz". Tutaj po raz pierwszy w dziejach pojawia si wic przeciwstawienie ducha i materii, majce odtd stanowi jeden z gwnych
44

problemw wszelkiej filozofii. Duch jest Anaksagorasowi potrzebny,

aby puci w ruch obrotowy bry materii, doskonale pomieszanej na
pocztku, tak e z niej powstaje wiat w sposb mniej wicej taki jak w
dzisiejszej teorii Kanta i Laplace'a. Anaksagoras twierdzi take, e
zmysy nas myl, tylko rozum daje prawdziwe poznanie. Anaksagoras
zajmowa si take zagadnieniami religijnymi, poddajc krytyce naiwne
wierzenia popularne.

6. Sofici.
a) Powody kryzysu. Na kryzys filozofii, ktrego przejawem jest ukazanie si
tzw. sofistw, zoyo si szereg czynnikw: (i) omwione systemy
filozoficzne doszy do bardzo sprzecznych wynikw, podrywajc tym
samym autorytet nauki; (ii) eleaci, Heraklit i atomici postawili pod znakiem zapytania warto poznania zmysowego, nasuwajc tym samym
wtpliwoci co do jego wartoci w ogle; (iii) olbrzymi rozrost kultury
greckiej po wojnach perskich spowodowa powstanie typowej w takich
okolicznociach mentalnoci krytycznej (wiek owiecenia); (iv) filozofia
dotychczasowa w rezultacie nie daa adnego rodka do przezwycienia
problemw przez ni postawionych, a to dlatego, e nie posiadaa
adnego punktu oparcia transcendentalnego, skoro nawet Anaksagoras nie
uy swojego nous w tym celu; (v) rozrost demokracji helleskiej
sprawi, e zainteresowanie retoryk wzroso, a w zwizku z tym przewiadczenie, e byle kto umia dobrze mwi, moe o wszystkim kadego
przekona.
b) Pojcie i typy sofistw. Sofista" znaczy dosownie mdry czowiek". W
praktyce byli to nauczyciele wdrowni, ktrzy uczyli gwnie wymowy i
erystyki, ubocznie take wszelkiej poytecznej mdroci, za pienidze.
Mona wrd nich wyrni trzy kolejne typy: (i) typ cile retoryczny,
zajmujcy si przygotowaniem do kariery politycznej modziey; (ii) typ
klasyczny, w rodzaju Protagorasa, ktrego zainteresowania zerodkowyway si na zagadnieniach teorii poznania i etyki; (iii) typ
pniejszy w rodzaju Prodikosa, powicajcy si paskiej erystyce, technice chwytw w dyskusji.
c) Gwni sofici: Protagoras z Abdery, 480-410, uczy w Atenach za
Peryklesa, ale oskarony o ateizm zosta wygnany i uton w drodze na
Sycyli; Gorgiasz z Leontinoj (483-375), by nauczycielem wdrownym
45

na Sycylii i w Atenach, pniej osiedli si na Laryssie. Pniejsi od

niego s: Prodikos z Julis (Keos). Hippiasz z Elis. Eutydemus i inni
mniejszego znaczenia, jak Xeniades i Dyonysodorus.
d) Teoria poznania. Protagoras ma by autorem powiedzenia, e ..czowiek jest miar wszystkich rzeczy", przy czym czowiek musi by rozumiany indywidualnie. Nie ma wiec obiektywnej prawdy. Argumenty zaczerpnite s gwnie z nauki Heraklita. Gorgiasz posun si jeszcze
dalej i uczy 3 tez: ( i ) nic nie moe istnie, (ii) gdyby co istniao, nie
moglibymy go pozna, (iii) gdybymy mogli co pozna, nie moglibymy si nasz wiedz podzieli z nikim. Argumenty polegaj na lekkim
przeinaczeniu paradoksw7 Zenona. Xeniades twierdzi, e wszystkie ludzkie pogldy s faszywe, a Eutydemus przeciwnie, e wszystkie s
prawdziwe. Teorie te byy brane na serio. Sofici nie zajmowali si w
ogle adn nauk teoretyczn, a uczyli natomiast nieraz dowodzi na
dwie strony, za i przeciw tej samej tezie.
e) Etyka. W braku przedmiotowej prawdy, nie moe by take przedmiotowego dobra; i sofici pniejsi wycignli t konsekwencj: wedug nich to
jest dobre, co si dobrym by wydaje danemu czowiekowi. W szczeglnoci prawo naturalne jest prawem silniejszego, a sprawiedliwo jest
wynikiem tego, e grupa spoeczna dla swojego dobra narzuca jednostkom, jako silniejsza, pewne normy. Nie obowizuj one czowieka
silnego. Pod tym wzgldem Platon, powtarzajc niewtpliwie za swoim
bohaterem, daje w Protagorasie kompletny zarys nietscheanizmu, na
ktrym, jak wiadomo, opiera si hitleryzm. Podobnie krytyczne jest
podejcie do religii, bogowie s wedug Prodikosa personalizacj cia
niebieskich; Kritias uwaa religie za wymys politykw, sucy do
terroryzowania mas - niemal tak samo, jak wspczeni komunici.

5. Sokrates i Platon
1. Charakterystyka epoki. Pod koniec V wieku wchodzi Grecja w
okres upadku, ale zarazem, jak to nieraz bywa, jest to czas najwikszego
rozkwitu jej myli. Wiek IV przed Chr. jest istotnie nie tylko szczytowym
okresem filozofii greckiej, ale take jednym z najwikszych okresw myli
ludzkiej w ogle. Jeli si wemie pod uwag, e pniejsze wielkie epoki,
jak wiek XIII i XVIII-XIX, buduj ju na zdobyczach greckich, mona bez
przesady powiedzie, e nigdy w swoich dziejach a do dzisiaj myl ludzka nie
dokazaa tyle, ile wwczas. yjemy dotd niemal bez reszty jej dorobkiem.
To, co si mwi o filozofii greckiej jako caoci, naley w znakomitej czci
przypisa mylicielom IV wieku przed Chrystusem.
W tym okresie yje trzech i tylko trzech mylicieli godnych wymienienia,
nie dlatego, by inni nie byli powanymi mylicielami, ale dlatego, e ci trzej
niezmiernie przewyszaj wszystko inne. Sokrates, jego ucze Plato i ucze
tego ostatniego Arystoteles. Wszyscy pracuj w Atenach, przynajmniej przez
wikszo ycia. Wszyscy s typowymi Grekami o wysokiej kulturze, cho
skada si tak, e pierwszy jest synem ludu, drugi arystokrat wielkiej
tradycji, a trzeci potomkiem mieszczastwa. Kady z nich jest zdawaoby
si najzupeniej odmienny, a jednak czy ich wsplna metoda i wsplne
zagadnienia:
a) metoda: wszyscy kad ogromny nacisk na logik (ktr tworz) i na
poprawne ksztatowanie poj; prawd poznaje si tylko za pomoc
poj i to poj oglnych.
47

b) problemy: wszyscy zajmuj si etyk w sposb nowy. naukowy, i tworz t

nauk od razu w bardzo doskonaej postaci: zarazem dwaj najwiksi z
nich zajmuj si tym samym problemem parmenidesowym - wieloci i
jednoci, ruchu i bytu. ktry rozwizuj za pomoc rodkw ontologicznych. nie za fizycznych, jak ich poprzednicy.
c) przezwycienie paskiego sceptycyzmu: wszyscy trzej wierz w mono osignicia prawdy bezwzgldnej i pierwsi tworz naukowy
pogld, ktry bdzie nazwany pniej obiektywizmem idealistycznym.
d) wszyscy s spirytualistami i umiej ostro przeciwstawi ducha materii.
e) wszyscy wreszcie s gboko zainteresowani sprawami spoecznymi,
odnonie do ktrych tworz klasyczne, do dzi ywe teorie ustrojowe i
gospodarcze.

2. Sokrates.
a) ycie. Urodzony w r. 469 przed Chr., syn Sofroniska, rzebiarza, i Farenete, akuszerki, nie by uczniem nikogo ze znanych uczonych. Otrzyma
prawdopodobnie wyksztacenie ludowe, nic wicej. W przekonaniu, e
ma bosk misj uczenia ludzi, z zaniedbaniem pracy, rodziny (Ksantypa) i
wygldu chodzi po ulicach i placach Aten, poddajc wszystkich spotkanych krzyowemu badaniu na tematy etyczne. Zosta stracony w roku
399 przed Chr. na skutek wyroku skazujcego go za wprowadzanie
nowych bstw i psucie modziey" na wniosek przywdcw partii
demokratycznej. Jego stracenie byo typowym mordem sdowym, ale
przyczynio si znakomicie do gloryfikacji myliciela i jego pogldw.
b) Znaczenie. Sokrates by prawdopodobnie, jako czowiek, najwikszym z
trzech mylicieli klasycznych, nie bez susznoci powiedziano, e
kiedy za Juliana Apostaty myl grecka stawaa do ostatniej rozpaczliwej
walki z chrzecijastwem, jej si nie bya ani poezja Platona, ani nauka
Arystotelesa, ale wielki duch Sokratesa. Natomiast jako filozof wany
on jest bodaj tylko dlatego, e nam wychowa Platona i natchn go
mylami, ktre ten wielki filozof mia wspaniale rozwin. Dzie nie
pozostawi adnych, to, co o nim wiemy, musimy opiera na bardzo
niepewnych informacjach Platona, kontrolowanych niekiedy przez niezawodnego zawsze Arystotelesa i przez Ksenofonta, innego jego ucznia.
Wiemy o nim bardzo niewiele.
48

c; Metoda. Najpewniejsz rzecz, jak wiemy o Sokratesie, jest fakt. e

uywa on metody majeutycznej (akuszerskiej). starajc si przez krzyowe pytania wydoby ze suchaczy prawdziwe definicje. Arystoteles,
rdo zawsze pewne, mwi, e jemu przypisa naley odkrycie indukcji i
definicji. A mianowicie postpowa tak. e chcc okreli, czym np. jest
mstwo, stara si zebra jak najwicej czynw, ktre nazywamy
mstwem, porwna je ze sob i w ten sposb wydoby cechy oglne w
kadym mnym czynie wystpujce, a stanowice pojecie mstwa.
Sokrates by niewtpliwie wiadomy, e uywa pewnej okrelonej
metody, i tym rni si on od poprzednikw.
d) Teoria poznania. Prawd mona pozna, a mianowicie za pomoc
tworzenia oglnych poj. Niektrzy sdz, e Sokrates by sceptykiem
wzgldem moliwoci filozofii teoretycznej, ale zdaje si, e przypuszczenie to jest bezpodstawne. Pewnym jest tylko, e stawia on zagadnienia
etyczne na pierwszym miejscu.
e) Etyka. Moemy z pewnoci przypisa Sokratesowi dwie tezy: (i) Cnota
jest wiedz; aby np. by mnym, wystarczy wiedzie, jak naley si w
bitwie zachowa; std grzech jest ignorancj. Zdaje si z tego wynika, e
jest tylko jedna cnota, wiedza, i jedna wada, niewiedza. W rozumieniu tego
skrajnego intelektualizmu etycznego, ktry wywar wielki wpyw na
pedagogik XX wieku, trzeba pamita, e Sokrates mia na myli
prawdopodobnie nie wiedz czysto teoretyczn, ale tzw. rozumienie
wartoci, co osabia ostro jego tezy. (ii) Szczcie jest tym samym co
cnota - jest wic niezalene od adnej rzeczy zewntrznej; std
wystpuje u Sokratesa pewna tendencja ascetyczna (odwrcenie si od
wiata). Poza tym zdaje si, e Sokrates gosi etyk do utylitarystyczn, ale pod tym wzgldem pewnoci nie mamy.
3. ycie Platona. Arystokles (takie byo jego pierwotne imi, zmienione
pniej na Plato" z powodu wyjtkowej barczystoci), syn Arystona i
Peryktiony, ktrzy oboje pochodzili ze staroytnych rodw, urodzi si w
Atenach w r. 427 przed Chr. Otrzyma staranne wychowanie, m.in. by
uczniem niejakiego Kratylosa, pnego herakliteisty, ale decydujcy wpyw
wywar na Sokrates, ktrego Platon by przez 8 lat uczniem i jednym z najbliszych przyjaci. Po mierci Sokratesa uszed do Megary, a stamtd mia
pojecha do Egiptu. Okoo roku 388 przed Chr. udaje si na Sycyli
Bocheski: Zarys historii
49

u zamiarze urzeczywistnienia swojej idei komunizmu przez tyrana Dionizjusza Starszego, ale misja skoczya si zaprzedaniem go w niewol na
rynku w Eginie. Wykupiony przez koleg Anicerysa. powrci do Aten.
gdzie zaoy publiczn szko filozoficzn- tzw. Akademi. Uczy tarn filozofii i matematyki, w ktrej by jednym z najwikszych uczonych wspczesnych. Utworzy koo uczniw, ktre schodzio si regularnie na posiki. Po
mierci Dionizjusza Starszego (368 r. przed Chr.) zosta zaproszony przez
jego syna Diona ponownie do Syrakuz i odwiedzi to miasto dwukrotnie, z
trudem unoszc ycie spord intryg dworskich. Powrciwszy do Aten
uczy dalej a do mierci w 80 roku ycia (347 przed Chr). Caa staroytno
wielbia w nim idea doskonaego Greka. czy w sobie istotnie wietny
intelekt z gbokim artyzmem i gorcoci uczucia.
4. Pisma. Platon jest pierwszym filozofem greckim, ktrego spucizn
literack posiadamy. Tworzy ona duy tom in folio i obejmuje (w wietle
dzisiejszych bada) okoo 35 dialogw autentycznych. Charakter ich jest
rozmaity: wczesne dialogi maj stosunkowo mao treci filozoficznej i s
powicone gwnie wspomnieniu Sokratesa (Apologia", Kryton");
dialogi redniego wieku s na og arcydzieami, czcymi w sobie skoczenie pikn form z gbok treci (najwaniejsze: Uczta" (Sympozjon), Fedon", Fajdros", Hipiasz Wikszy", Gorgiasz", Protagoras");
pniejsze trac pikno i staj si coraz bardziej suchymi rozprawami:
(Sofista", Polityk", Parmenides", Kratylos", Timajos"). Do ostatnich
pism Platona naley obszerna Rzeczpospolita" i najwiksze - Prawa".
Dugi spr o porzdek chronologiczny pism Platona zosta rozstrzygnity
przez nauk nowsz i ujty w syntez po raz pierwszy przez polskiego uczonego Wincentego Lutosawskiego w The Growth ofPlatos Ideas.
Pisma Platona cz w sobie, jak powiedzielimy, wielki artyzm z treci
filozoficzn. W tym stopniu jest to zjawisko zupenie wyjtkowe w dziejach
literatury. Opis mierci Sokratesa w Fedonie jest prawdopodobnie obok
opisu mierci Chrystusa w ewangelii w. Jana najbardziej dramatycznym
rozdziaem historii, jaki kiedykolwiek napisano, a Uczta" stanowi dzieo
godne postawienia obok Hamleta" i Fausta", przy czym przewysza oba te
utwory epokow pod wzgldem znaczenia treci. Moe nie bdzie
przesad twierdzenie, e nie jest bdem dopatrywa si w Uczcie" najwikszego dziea literatury europejskiej.
50

W kadym razie zdaje si nie ulega wtpliwoci, e do pojcia penego

Europejczyka naley znajomo tego genialnego dziea, jeli nie w tekcie, to
przynajmniej w dobrym przekadzie.
5. Rozwj myli Platona i jego znaczenie. Wiemy ju dzisiaj, e w
pismach Platona mona odrni trzy kolejne okresy:
a) W pierwszym okresie, sokratycznym, zainteresowanie myliciela zerodkowane jest okoo zagadnie czysto praktycznych - w tym czasie
kontynuuje po prostu swego mistrza i zajmuje si wycznie etyk, ktr
chce wprowadzi w ycie.
b) W drugim okresie te same zainteresowania etyczne zaczynaj nabiera
charakteru bardziej teoretycznego; Platon tworzy sw oj teori idei, ale te
idee s tylko ideami dodatnich cech moralnych (cnoty, dobra); jako
metoda gruje intuicja.
c) W ostatnim okresie zainteresowanie Platona jest zerodkowane okoo
zagadnie matematycznych i fizycznych, na bramie Akademii widnieje napis:
niech nikt, kto nie zna geometrii, nie wchodzi", i nauka pozytywna odgrywa
znacznie wiksza, rol; metoda jest bardziej rozumowa. Rozrnienie drugiego i
trzeciego okresu jest dlatego wane, e daje ono podstaw dla dwch rnych
interpretacji Platona. Sprawa przedstawia si mianowicie tak, e Platon jest
rdem i pocztkiem wszelkiej filozofii europejskiej w szerokim tego
sowa znaczeniu idealistycznej. Ale idealizm przejawia si w dziejach w
dwojakiej postaci: (l) jako arystotelizm, opierajcy si na drobiazgowym
badaniu przyrody, wierzcy w moc rozumu i logiki; w tym znaczeniu
spadkobiercami Platona s nie tylko Arystoteles, niemal wszyscy stoicy i
scholastycy klasyczni, ale take cao filozofii racjonalistycznej
nowoczesnej, od Kartezjusza, poprzez Kanta, a do pozy-tywistw
wspczesnych, ktrzy przynajmniej logik z niego zachowali. (2) jako
plotynizm, odwracajcy si od nauki przyrodniczej, wierzcy w intuicj i
zainteresowany tylko sprawami moralnymi: w tym znaczeniu znowu
spadkobiercami Platona s w. Augustyn i wczesne chrzecijastwo, tzw.
augustynianizm redniowieczny, a z nowszych szkoa Maine de Birana, z
Bergsonem na czele w ostatnich czasach.
S oczywicie w kadej epoce myliciele nieplatoskiego typu, np.
epikurejczycy, nominalici pnego redniowiecza, atomici i biologici
nowoczeni, ale gwny nurt myli europejskiej pynie jednym z oysk
51

biorcych swj pocztek w Platonie. Jeli wiec chodzi o znaczenie, nie ma

myliciela w dziejach, ktry by Platona przewysza, jeden tylko w. Augustyn
odgrywa, ale tylko w obrbie chrzecijastwa, rol nieco podobn.
W Platonie naley oczywicie odrni rzeczy drugorzdne, umare ju
dawno, od spraw zasadniczych, a mianowicie od jego idealizmu. Postawa
obojtna wobec platoskiego idealizmu jest dla mylcego czowieka niemoliwa, i kady, kto na nazw inteligenta zasuguje, musi si wypowiedzie za nim albo przeciw niemu. W pierwszym wypadku bdzie zawsze
Platona entuzjast, w drugim bdzie czu do niego ywioow niech. A
powodem tego zjawiska jest fakt, e Platon jest twrc pogldu na wiat,
wobec ktrego obojtnym pozosta nikt nie moe.
6. Idealizm (dialektyka). Podstawowe twierdzenie Platona brzmi:
poza wiecznie zmiennym wiatem zjawisk istnieje co niezmiennego - inny
wiat czystych treci, zwanych u niego ideami. Wszystko, co postrzegamy
zmysami, jest mniej lub wicej nieudoln kopi (projekcj) tych idei, ktre w
sposb ponadczasowy istniej same w sobie i same dla siebie, w bezwzgldnej czystoci i bezruchu. Nieprawd jest wic, e czowiek jest miar
wszystkich rzeczy i e poznanie jest niemoliwe, bo jeli moemy pozna
ide, wiemy, jaka jest miara przedmiotowa rzeczy, i moemy si do niej
zastosowa.
Ta myl podstawowa przesza rne koleje u Platona, na pocztku np.
istniay wedug niego tylko idee rzeczy piknych, pniej wszystkich;
pocztkowo miay one charakter etyczny, pniej, prawdopodobnie pod
wpywem pitagoreizmu, stay si liczbami, ale stanowiy zawsze podstaw
jego systemu.
Naley tutaj podkreli co nastpuje:
a) Teoria idei jest prb rozwizania problemu Parmenidesa, a mianowicie w
ten sposb, e mnogo i ruch pozostawia Platon na ziemi, podczas gdy
jedno i byt przenosi w wiat ideau. W rzeczy samej dla kadego np.
konia (cho tu na ziemi jest wiele koni) istnieje ta sama idea konia jako
takiego"; podczas gdy ko yjcy rodzi si, porusza i ginie, idea konia
trwa niezmiennie i pozaczasowo.
b) Teoria ta nie jest, jak si niektrym filozofom zdaje, niepowanym pomysem mitycznym, skoro a do ostatnich czasw, w kadym pokoleniu
pojawiaj si wybitni uczeni, ktrzy w ni wierz. Takim by np. na
52

schyku XIX wieku jeden z najwikszych matematykw nowoczesnych

Cantor, a z nim wielu innych.
c) W idealizmie platoskim trzeba odrni sam zasad, e istnieje idea.
od sposobu, w jaki Platon j przedstawia. Zaraz po nim Arystoteles da
zupenie inn teori idei, a mianowicie powie, e jest ona ukryta
wewntrz materii, a w XVIII wieku naszej ery inny wielki myliciel.
Kant, znajdzie jeszcze inne rozwizanie. Co wicej, wszyscy, ktrzy
stoj na stanowisku istnienia przedmiotowej nauki i etyki, s zawsze
platoczykami w tym znaczeniu, e uznaj jakie idee nie bdce tym
samym co przedmioty materialne.
d) Prcz paru. nielicznych i na og mao wybitnych mylicieli, nie ma filozofa wikszej miary, ktry by si w ten czy inny sposb do idealizmu
platoskiego nie przyznawa. Najciekawszym jest, e najbardziej
przeciw Platonowi powstajcy marksici, sami te s o tyle jego uczniami, e uznaj (i twierdz, e znaj) ide tzw. dialektycznego rozwoju
spoeczestwa i bodaj wiata, co jest typowym pomysem platoskim.
e) Nie trzeba oczywicie miesza idealizmu platoskiego z dwoma innymi
znaczeniami sowa idealizm", a mianowicie ze znaczeniem etycznym
(w przeciwiestwie do utylitaryzmu) i teoriopoznawczym (twierdzenie, e
moemy pozna tylko twory naszej wasnej myli). Plato bardzo stanowczo zaprzeczyby przynajmniej idealizmowi w drugim znaczeniu:
moemy, zgodnie z nim, pozna nie tylko nasz myl, ale take rzeczywisto transcendentn.
7. Psychologia. Drugim niezmiernie wanym skadnikiem filozofii
platoskiej, o olbrzymim rwnie, cho moe nieco mniejszym wpywie,
jest jego teoria ducha ludzkiego. Platon jest w tej dziedzinie autorem nastpujcych teorii:
a) spirytualizmu: u niego po raz pierwszy duch zostaje ostro i jasno przeciwstawiony materii, a mianowicie tak, e jest on czci czowieka,
ktra moe pozna ide. I tu znowu Platon jest ojcem intelektualnym
wiecznego kierunku filozofii, ktry do dzi odgrywa rol pierwszorzdn.
b) mechanicznej teorii poczenia duszy z ciaem; a mianowicie dusza
ma dwie funkcje: poznawa idee i porusza ciao. Jej zwizek z tym ciaem
jest wic nie istotny, ale czysto dynamiczny, aby uy porwnania
Maritaina, czowiek jest maszyn kierowan przez anioa
53

o teorii niemiertelnoci duszy: Platon pierwszy prbowa naukowo t

niemiertelno uzasadni: dziki temu jego pogldy na poczenie dus/A z ciaem zostay tak szybko przyjte przez chrzecijastwo i. mimo
odrodzenia arystotelizmu w XIII i w XX wieku, panuj dotd powszechnie
u chrzecijan, po czci dziki wielkiemu mylicielowi XVII wieku.
Kartezjuszowi. ktry przyj w zupenoci ten pogld. Stosunek duszy
do ciaa pojty jest tak. jak gdyby ciao byo wizieniem duszy. Zarazem
przyjmuje Platon za pitagorejczykami preegzystencj i wdrwk dusz.
8. Kosmologia. Mniejsze znaczenie ma platoska fizyka i kosmologia.
Platon mwi o istnieniu materii, ktra jest niebytem i zdaje si by pojta
jako przestrze. Przyjmuje istnienie piciu pierwiastkw: ognia, powietrza,
wody. ziemi i pitego elementu". Mityczny demiurg" - budowniczy
tworzy z nich wiat patrzc na idee. wiat jest jednak zwierzciem, posiada
dusz: istnieje wic dusza zbiorowa wiata. Ta dusza jest potrzebna Platonowi jako cznik i stopie poredni midzy materi a ide: za jej porednictwem rzeczy maj udzia w idei. W pniejszym stadium same idee s
rwnie uporzdkowane pod naczeln ide Dobra, tak e system platoski
staje si monistycznym idealizmem. wiat jest kul, w rodku ktrej stoi
ziemia nieruchomo; gwiazdy obracaj si wkoo na sferach czy piers'cieniach; gdy wszystkie powrc do punktu wyjcia, bdzie koniec Wielkiego
roku" (l O 000 lat). Same ciaa niebieskie s podobnie jak Ziemia yjcymi
istotami, a mianowicie Bogami.
9. Logika. Take logika platoska ma mniejsze znaczenie, wyjwszy
jako wstp do Arystotelesa. Poza sokratyczn indukcj uywa Platon dychotomii, a mianowicie dzielenia pojcia na dwa zakresy, a dopki si nie
dojdzie do definicji. W ten sposb powstaje pojcie oglne, w ktrym
ujmujemy idee. Teoria poznania Platona rozrnia trzy rodzaje poznania:
eikasia - etKacna, dosigajca tylko zudy, doxa - 5o^a, ktr poznajemy
zmienny wiat, i episteme - emaTri|iT], pojmujca idee.
10. Etyka jest w zasadzie sokratesowska, w pierwszym okresie mwi o
jednoci wiedzy i cnoty, koniecznoci ucieczki od wiata itp. Pniej
pojawia si idea rwnowagi: cho najwyszym dobrem jest dobro rozumu,
odkryte przez dialektyk. kade inne poznanie jest take podane dla peni
czowieczestwa, a nawet umiarkowane przyjemnoci nie s ze. Cnota jest
54

sama jedynym szczciem: s 4 cnoty gwne: mdro, mstwo, panowanie

nad sob. sprawiedliwo. Plato odrzuca maestwo dla mdrcw, pogardza
prac rczn i pochwala niewolnictwo, z drugiej strony wypowiada w
jednym miejscu przewiadczenie, e nawet nieprzyjacioom nie naley
czyni le.
11. Polityka. Waniejsze od poprzednich doktryn s pogldy polityczne Platona. W pierwszym okresie gosi on konieczno ustroju klasowo-arystokratyczno-komunistycznego. A mianowicie celem pastwa jest
zapewnienie szczcia obywateli, gwnie przez wychowanie ich ku cnocie. W
tym celu rzdzi powinni ..mdrcy", obowizani do komunizmu, wsplnoty
kobiet i dzieci (publiczne wychowanie) i poddani surowej dyscyplinie. Obok
nich istnie ma druga klasa - obrocw (zawodowych onierzy) i trzecia
- producentw. Ten ustrj prbowa Platon wprowadzi w Syraku-zach.
bezskutecznie na szczcie. W Prawach" pokazuje si nowy idea: krajem
rzdz jeszcze mdrcy, ale bez komunizmu, bez znoszenia maestwa i nie
stanowicy ju kasty, zniesiona jest take kasta producentw, ktrych
zastpuj metojkowie i niewolnicy. Ideaem ustroju jest ustrj mieszany:
monarchistyczno-oligarchiczno-demokratyczny.
12. Estetyka i filozofia religii. Platon jest pierwszym filozofem, ktry
pozostawi sporo fragmentw o sztuce. Jest ona narzdziem etyki, nie ma
sztuki dla sztuki", ale sztuka winna suy dialektyce (filozofii). Sztuka
polega na naladowaniu, nie idei, ale zmysowych zjawisk, wynika z szau
(mania - (iavta). Platon jest zwolennikiem bardzo surowej kontroli pastwowej nad sztuk; pastwo winno zabroni nie tylko gorszcych poematw
o bogach, ale nawet zniewieciaej muzyki. Odnonie do filozofii religii Plato
jest autorem genialnego dzieka (Eutyfron"), w ktrym poddaje surowej
krytyce popularne (jeszcze dzisiaj nawet) pojcia o religii (sztuka handlowania
z bstwem), i cho nie wypowiedzia w nim wasnego pogldu, stworzy
podstawy naukowej analizy zjawiska religijnego. Jego wasna religia jest do
nieokrelonym spirytualistycznym monoteizmem: istnieje Bg jedyny,
duchowy, ale ten Bg nie zdaje si by osob. Obok tego Boga
filozoficznego istniej take mniejsi bogowie, m.in. gwiazdy. Platon niezmiernie surowo odrzuca niegodne mitologiczne opowiadania o bogach i
da reformy religii greckiej.
55

6. Arystoteles
1. ycie. Arystoteles urodzi si w Stagirze (std Stagiryta") w r. 384
przed Chr., jako syn lekarza dworskiego Amintasa, ktry pochodzi z rodziny
od szeregu pokole powicajcej si medycynie. W 18 roku ycia
przyby do Aten, gdzie wszed do platoskiej Akademii, aby spdzi w niej
niemal 20 lat, do mierci mistrza (347 r. przed Chr.). Te dwa fakty, pochodzenie z rodziny o tradycji empiryczno-naukowej i suchanie przez 20 lat
najwikszego idealisty dziejw, s do zapamitania, bo tumacz w znacznej
mierze charakter myli arystotelesowej. Po mierci Platona Arystoteles
podrowa po wyspach greckich. W r. 342 przed Chr. zosta wezwany na
dwr Filipa II, gdzie do r. 334 przed Chr. by nauczycielem Aleksandra
Wielkiego (ur. 356 r. przed Chr.) i mia wywrze na modociany umys tego
geniusza militarnego wielki wpyw, midzy innymi zapodni go ide podboju
wiata dla kultury greckiej. W 335/4 r. przed Chr. powrci (po objciu tronu
przez Aleksandra) do Aten, gdzie zaoy wasn szko w Liceum, zwan
perypatetyczn" od zwyczaju przechadzania si w trakcie wykadw. W
owym Liceum utworzy Arystoteles pierwsz znan nam bibliotek, a od
swojego krlewskiego ucznia dostawa ciekawe okazy zoologiczne,
mineralogiczne i inne, zebrane w jego wyprawach wojennych. Szkoa Arystotelesowa bya nie tylko szko, ale i instytutem badawczym, w ktrym
szereg wybitnych uczonych musiao wsppracowa, inaczej nie mona
przynajmniej zrozumie, jak Arystoteles mg mie do dyspozycji tak
olbrzymi mas obserwacji, jak ta, ktr zawieraj jego dziea zoologiczne i
polityczne. Aby da pojcie o ich podbudowie dowiadczalnej, wystarczy
przypomnie np., e przed napisaniem swojej Polityki" Arystoteles zebra

nie mniej ni 180 konstytucji rnych miast greckich i wyda je krytycznie

oraz e niemal wszystkie jego dziea s poprzedzone bardzo obszernym
traktatem historii doktryn z danej dziedziny. Dziki temu Arystoteles jest
naszym gwnym rdem, jeli chodzi o filozofi przedsokratesow. Po
mierci Aleksandra Wielkiego w 323 r. przed Chr.. Arystoteles, ktry uchodzi
za macedoskiego agenta, musia uchodzi do Chalkis, gdzie zmar rok
pniej w 322 r. przed Chr.. pozostawiajc pikny i bardzo ludzki testament.
2. Dziea. Wikszo prac Arystotelesa jest zachowana, cho nie
zawsze bez zmian i interpolacji. Nie s to, niemal bez wyjtku, rzeczy
gotowe, lecz notatki do wykadw, wskutek czego Arystoteles, cieszcy si u
wspczesnych opini znakomitego pisarza, jest niezmiernie nucym i
trudnym autorem, gdy go czytamy w obecnie posiadanych pismach. Objto
ich jest dua - okoo 2500 stron. Pisma Arystotelesa dziel si na nastpujce
grupy:
a) Pisma logiczne, nazwane cznie w czasach bizantyjskich Organon":
Kategorie", Hermeneutyka", Analityki pierwsze" (logika formalna),
Analityki Wtre" (metodologia nauk), Topiki". Ostatnia dziewita
ksiga Topik cytowana bywa oddzielnie pod nazw O sofistycznych
sprzgach".
b) Pisma fizyczne (filozofia przyrody): Fizyka", O niebie", O powstawaniu i rozpadzie", Meteorologia", O duszy", Opis zwierzt" (ostatnia
ksiga nieautentyczna), O czciach zwierzt", O poruszaniu si
zwierzt", O rodzeniu zwierzt" i par drobniejszych. Obszerna botanika
Arystotelesa zagina, obecnie posiadana nie jest autentyczna.
c) Pisma metafizyczne, obejmuj zbir rnych notatek, znanych dzi pod
nazw Metafizyki" (po grecku: to, co nastpuje po fizyce") i pochodzcych z rnych dzie i okresw rozwoju Arystotelesa.
d) Pisma etyczne: Znamy trzy etyki Arystotelesa: Nikomachejsk, Eudemejsk i tzw. Wielk (Magna Moralid). Pierwsza jest na pewno autentyczna, druga prawdopodobnie, co do trzeciej sprawa nie jest wyjaniona.
Polityka" zawiera wykad filozofii spoeczestwa i pastwa. Prcz tego
posiadamy odkryt pod koniec XIX wieku Konstytucj Atesk" w

krytycznym opracowaniu myliciela.

56

e) Osobno stoj Retoryka" i Poetyka".

57

3. Znaczenie. Podobnie jak Platon Arystoteles jest geniuszem. Jego

wpyw na potomno mona ocenia jako mniejszy od platoskiego, gdy
Arystoteles jest mimo wszystko jego uczniem i gwne tezy arystotelesowskie s na og pewn interpretacj platonizmu. Ale pod wzgldem potgi
myli twrczej i ogromu poczynionych odkry, jeli chodzi o pooenie
podwalin pod nauk i o racjonalno rozwiza. Arystoteles jest prawdopodobnie najwybitniejszym mylicielem naszego krgu kulturalnego. W
kadym razie dwie rne epoki, o cakowicie odmiennych zaoeniach i
tendencjach, pne redniowiecze i czasy najnowsze, s w bardzo wysokim
stopniu zalene od niego. W rednich wiekach nazywano go wprost
Filozofem (bez dodatku), a wielki uczony wspczesny. Murray. opowiada,
e gdy w gronie modziey mylcej zada kiedy pytanie, kto z wielkich
uczonych ma najsilniejszy wpyw na czasy obecne, odpowiedzieli mu
zgodnie, e Arystoteles ze Stagiry.
W szczeglnoci Arystotelesowi przypisa naley:
a) stworzenie logiki formalnej;
b) stworzenie metodologii nauk dedukcyjnych (system aksjomatyczny):
c) zwrcenie uwagi i pierwsze systematyczne zastosowanie obserwacji
przyrody;
d) stworzenie naukowej psychologii w taki sposb, e cho niektre jego
myli zostay zarzucone, nikt nie zdoby si dotd na wprowadzenie nowej
zasadniczej kategorii psychologicznej;
e) pierwsze obszerne i systematyczne opracowanie etyki;
O stworzenie zoologii naukowej;
g) stworzenie meteorologii;
h) pierwszy cisy traktat prawa konstytucyjnego i teorii pastwa;
i) pierwsz systematyczn estetyk.
Mona wic bez przesady powiedzie, e Arystoteles jest twrc nauki
wspczesnej: wypracowa jej pojcie, odkry podstawowe jej metody,
narzuci nawet swoisty styl naukowy i pierwszy pracowa w sposb, ktry
nazywamy naukowym, w bardzo wielu dziedzinach.

ale nie szuka idei poza wiatem, lecz znajduje j w wiecie, w materii. Jest
spirytualist, ale nie sdzi, by dusza bya w ciele jak w wizieniu, lecz przeciwnie zakada jedno psychofizyczn; stoi na gruncie pierwszestwa ducha,
ale nie da bynajmniej zabicia ciaa, lecz jego harmonijnego rozwoju; stoi na
gruncie spoecznym, ale potrafi broni i zharmonizowa z prawami
spoecznymi prawa jednostki. Ceni wysoko znaczenie rozumu, jest twrc
logiki formalnej, ale nie odrzuca ani wiadectwa zmysw, ani intuicji.
Co wicej, te pozornie sprzeczne elementy nie s w filozofii Arystotelesa
tylko eklektycznie zczone, jak u wielu pniejszych mniejszych mylicieli,
lecz jego system moe by susznie nazwany filozofi jednoci. Jedno
ta jest i strukturalna w systemie, i materialna w tym znaczeniu, e w kadej
dziedzinie Arystoteles ma wzrok zwrcony na to, co czy poszczeglne
fragmenty rzeczywistoci w cao, i e usiuje wszdzie znale jedno:
jedno bytu, wiata, organizmu, duszy i ciaa, rozumu i uczu, wadzy i
obywateli.
Wskutek tych cech filozofia Arystotelesa jest zjawiskiem w swoim
rodzaju jedynym, rwna si z ni moe tylko bodaj tomizm, ale i ten jest
jedynie rozszerzeniem arystotelizmu na dalsz jeszcze dziedzin. Jest to
filozofia trzewa, oparta na dowiadczeniu, postpujca metodycznie i logicznie, ale przeniknita mimo to potnym duchem idealizmu, ktry pozwala
Arystotelesowi wznie si krokami rozumowania od obserwacji robaka do
analizy pojcia Pierwszego Motoru - Boga, a mwi o obu z t sam zimn,
pozbawion zabarwienia uczuciowego i patosu obojtnoci.
Tote, podczas gdy Platon pociga kad dusz, zwaszcza religijn i
artystyczn, szalestwem swoich poryww idealistycznych i piknem
swoich porwna, Arystoteles przemawia tylko do ludzi, ktrzy za jego
przykadem pokochali nauk. Arystoteles bdzie te zawsze filozofem
naukowcw nie tylko jako ten, kto pojcie naszej nauki stworzy, ale i jako
jeden z tych, ktrzy najpeniej urzeczywistnili jej idea. Surowa logika i
trzewo mdrca ze Stagiry przemawia do tych ostatnich z wikszym
moe patosem, ni do mionikw pikna porywy Platona.

4. Charakterystyka filozofii. Filozofia Arystotelesa odznacza si

prawdziwie greckim umiarem i harmonijnym poczeniem w rozwizaniu
kadego zagadnienia wszystkich wchodzcych w rachub czynnikw, czym
Arystoteles rni si zasadniczo od Platona. I tak, Arystoteles jest idealist.

5. Teoria aktu i monoci. Orodkow doktryn Arystotelesa, na

ktrej niemal wszystko, co on gosi, si opiera, jest jego teoria aktu i monoci. W kadym przedmiocie, jaki spotykamy w wiecie, wykry mona
dwa podstawowe, wzajemnie uzupeniajce si skadniki: jeden odgrywaj-

58

59

cy rol materii, tworzywa, czego nieokrelonego, podoa, drugi nadajcy

temu podou tre i okrelono. Pierwszy, bierny i nieokrelony czynnik
nazywa Arystoteles monoci (dynatnis 8wcmi). drugi aktem (energeja
evep7Eia). Rzecz, ktra moe si sta rzecz tak a tak. nazywa si u
Arystotelesa ..tak-a-tak w monoci". Np. dziecko jest matematykiem w
monoci, a biaa ciana jest zielona w monoci, bo moe by pomalowana
na zielono: podobnie brya marmuru jest posgiem Zeusa w monoci, a
kupa kamieni domem w monoci. Owe czynniki podstawowe pozostaj
jednak po nadejciu aktu razem: tak np. w posgu Zeusa istnieje i sama
materia, z ktrej powsta posg (marmur), i akt. ktry Arystoteles nazywa
..form". Pary: akt-mono i forma-materia s wic odpowiednikami.
Analizujc jakikolwiek przedmiot, moemy w nim odkry, e zawiera on
szereg czciowych form: tak np. posg Zeusa ma najpierw form Zeusa, ale
materia, ktra po (mylowym) zdjciu jej zostanie, ma znowu jak tre
(powiedzmy pewien skad mechaniczny rnorakich bryek wapienia), po
zdjciu tej ostatniej formy znajdziemy si znowu wobec dalszej materii itd.
Czy mona i tak w nieskoczono? Nie, odpowiada Arystoteles, w kocu
trzeba nam doj do tzw. materii pierwszej, ktra jest jakim podkadem
zupenie nieokrelonym pod adnym wzgldem. Materia taka jest czyst
monoci i jako taka nie istnieje nigdzie sama, lecz zawsze pod jak
form, ale przyj j trzeba jako realny skadnik kadej rzeczy, bez ktrej
niepodobna zrozumie przedmiotu.
6. Rozwizanie problemu parmenidesowego. Teoria aktu i monoci
suy Arystotelesowi do dania nowego rozwizania problemu Parmenidesa, a
zarazem do przeniesienia idealizmu platoskiego na cakiem inn paszczyzn.
A mianowicie elementem, ktry daje jedno wielos'ci, i jest staym elementem
w zmianie, jest forma, w akt determinujcy rzecz. Natomiast elementem
wieloci i ruchu jest materia, nieokrelona, zmienna, podlega raz tej, raz innej
formie. Ruch (zmiana) jest niczym innym, jak przechodzeniem tej samej
materii z jednego aktu do innego. Wielo jest niejako rozbiciem tej samej
formy na wicej ni jedn materi. Tak wic, bez uciekania si do zawiatowych idei, mona zrozumie, jak moe istnie wielo koni czy ludzi: to
ta sama natura (forma) czowieka przejawia si w wielu materiach.
Nie trzeba sobie jednak wyobraa, by Arystoteles by monist; nie ma
wcale takiej jednej rzeczy jak idea platoska, ona nigdzie nie istnieje, bo
60

prawdziwe istnienie jest zawsze indywidualne. Tylko jedno logiczna, rodzajowa, formy sprawia, e nasz umys moe wyanalizowa j z wieloci i
stworzy sobie pojcie oglne. Powszechniki. jak je nazw pniej scholastycy (unh-ersalia) nie istniej wcale ante rem. przed rzecz, ani nawet nie
istniej jako powszechniki w rzeczy, ktra zawiera tylko co. co stanowi
podstaw do stworzenia samej oglnoci w umyle.
7. Teoria poznania i logika. To rozwizanie pozwala Arystotelesowi na
poczenie dwch sprzecznych pozornie twierdze: ( I ) wszelkie poznanie
zaczyna si od zmysw, jest poznaniem przedmiotw konkretnych na
pocztku; zmysy nas nie myl, jak chcia Plato. ale daj nawet zawsze
pewne spostrzeenia (bdy powstaj jedynie przez kombinacj wadliw);
(2) mimo to przedmiotem nauki i wiedzy (episteme maTr)|jr|) s pojcia
oglne, idee platoskie, ktre za pomoc obserwacji rzeczy tworzymy,
bowiem jedynie one s niezmienne.
Poznanie ma wic nastpujcy przebieg: najpierw obserwujemy przyrod
zmysami i zbieramy obserwacje; z tego tworzy si dowiadczenie empiryczne, na ktrym za pomoc indukcji budujemy oglne prawa; z ich
pomoc osigamy istot rzeczy (to ti en einai TO Tt r\v ewcu), ktra jest te
definicj; z definicji za pomoc rozumowania udowadniamy cechy drugorzdne.
Prcz tych danych zdobytych przez obserwacj zmysow wystpuj w
nauce take pierwsze zasady", np. zasada niesprzecznoci, ktre s po
czci aksjomatami. Zasad tych nie mona udowodni. Arystoteles ma jasny
pogld na charakter systemu aksjomatycznego, ale musimy pozna za pomoc intuicji (nous VOIKT), pojmujcej czym rzecz jest. Nauk naley sobie
wyobraa na ksztat olbrzymiej kaskady sylogizmw, ktrej grn granic s
pierwsze zasady, doln jednostki, o ktrych ju naukowo mwi nie
mona. Midzy tymi dwiema granicami ley dziedzina logiki.
T logik Arystoteles stworzy, i to od razu w bardzo doskonaej formie.
Jego odkryciem jest prawdopodobnie zmienna, pojcie sprawnego sprzgu
logicznego i sylogistyka, opracowana niemal zupenie (prcz czwartej figury) z
wielk cisoci. Obok tej logiki zwykej ma Arystoteles wielk rozpraw o
logice prawdopodobiestwa w postaci tzw. sylogistyki modalnej. Natomiast
nigdzie nie znajdujemy u niego, mimo paru wzmianek, teorii do61

tyczcej logiki zda. Logika dzieli si na naukow, dialektyk i sofistyk,

przy czym naukowa rozpada si na formaln i metodologi.
Dialektyka podaje mnstwo mniej cisych form rozumowania, platoskiego bodaj pochodzenia; sofistyka stanowi pierwsze opracowanie tej gazi
wiedzy.
8. Na pograniczu logiki i ontologii stoi synna teoria kategorii, ktr
Arystoteles zapocztkowa nowy rozdzia w dziejach filozofii. Pojcia (a
wic i rzeczy) mona podzieli na gatunki, te czy w wysze gatunki, a
dojdzie si tak do gatunkw najwyszych. Jest ich 10: substancja foxxna) i 9
przypadoci, tj. cech rzeczywistych (EU(ipr|peicov). Te ostatnie Arystoteles
wymienia w nastpujcym porzdku: ilo, jako, relacja, gdzie, kiedy,
pooenie, posiadanie materialne, czynno, bierno. Owe cechy s czym
rzeczywistym w rzeczy, cho nie maj peni bytu waciwej tylko jednostce
substancjalnej - np. ciepota albo gniew jest czym rzeczywistym, cho
mniej rzeczywistym od kawaka elaza czy czowieka. Przypadoci maj si
do substancji jak akt do monoci: niektre z nich s cile zwizane z istot
rzeczy (waciwoci, idia l8ta). inne s przypadkowe i zmienne. Dzielc kategori czy inny rodzaj na nisze rodzaje wzgldnie gatunki, postpujemy w
ten sposb, e dodajemy do jego treci now rnic gatunkow. Na dole
takiej drabiny stoi gatunek najniszy, poniej ktrego s ju tylko jednostki,
rnice si wycznie cechami przypadkowymi i nieuchwytn materi.
Byt tak zoony z substancji i przypadoci (cech) podlega w caoci
zmianie. Istniej 4 rodzaje zmian: (a) w samej istocie substancji (powstawanie i ginicie substancji); (b) w iloci (wzrost i zmniejszanie si); (c)
w jakoci (zmiana jakociowa); (d) w przestrzeni (ruch lokalny).
Kada zmiana musi by wytumaczona przez cztery przyczyny: cel.
motor, materi i form. A mianowicie motor, czyli przyczyna sprawcza,
dziaa zawsze ze wzgldu na jaki cel i swoim dziaaniem wyciska niejako
form na materii. W wiecie nie ma niczego, co byoby pozbawione tych 4
przyczyn, w szczeglnoci nie ma ruchu adnego, ktry by nie mia celu,
bdcego dla niego aktem ostatnim.
9. Fizyka. Arystoteles zbudowa bardzo obszern (i pod wieloma
wzgldami przewyszajc wspczesne mu teorie) filozofi przyrody, ktra
zawiera niestety cay szereg tez naukowych (niefilozoficznych), zgodnych z
wczesnym stanem nauki, ktre jednak okazay si pniej faszywe.
62

Olbrzymi autorytet Filozofa sprawi, e te faszywe tezy utrzymay si przez

dugi czas i tym samym zahamoway postp nauki.
Czas i przestrze pojmuje Arystoteles jako byty nierealne (mylne). nie
mogce istnie tam. gdzie nie ma cia. Przestrze jest bowiem tylko granic
ciaa, a czas miar (dosownie liczb) ruchu. Nie ma wic pustej przestrzeni
ani pustego czasu.
Sam ruch lokalny nie moe wytumaczy zjawisk i Arystoteles poddaje
niezmiernie wnikliwej krytyce system Demokryta. ktry jego analizie, w
wczesnym stanie nauki, oprze si nie mg. Zmiany zachodzce w
wiecie maj charakter jakociowy. Przy pomieszaniu dwch pierwiastkw powstaje nie tylko mieszanina, ale z reguy nowa substancja.
Ruch nie moe by pojty czysto mechanicznie, kady ruch ma cel. Cel ten
jest okrelony przez tzw. natur, ktra u Arystotelesa jest dynamicznie pojt
istot (treci idealn naturalnego przedmiotu). Zesp wszystkich natur
poszczeglnych daje Natur ogln, czyli przyrod. Przyroda ta dziaa take z
celem i stara si zawsze osign najlepsze wyniki. Przypadku nie ma, wszystko
ma swoj przyczyn (celow) z punktu widzenia oglnego (przyrody).
Nauka nowoczesna obalia w znacznej czci te twierdzenia Arystotelesa. Wydawao si rwnie w tym czasie, e demokrytowe rozwizanie
zagadnienia budowy materii za pomoc pojcia atomw zwyciyo ostatecznie. Jak jednak naley by ostronym w tego rodzaju sprawach, wiadczy
wanie fakt zaamania si demokrytyzmu pod wpywem odkry najnowszych, ktre zdaj si ponownie wskazywa drog ku arystotelesowskiej
teorii materii pierwszej (Biaobrzeski).
10. Budowa wiata. Inn teori Arystotelesa, ktr nauka wspczesna
miaa obali po dugim zmaganiu si z jego autorytetem, jest jego kosmologia.
Jej tezy s dlatego tak wane, e byy podtrzymywane przez wszystkich
niemal mylicieli europejskich a do czasw Kopernika.
wiat jest przede wszystkim wieczny, dla Arystotelesa nie ma wiec
problemu kosmogonicznego (jak i z czego wiat powsta). Interesuj go
tylko zagadnienia opisu i funkcjonowania maszyny wiatowej.
Dzieli si ona niejako na trzy czci. U samego dou. albo raczej w rodku,
bo wiat jest kulisty, stoi nieruchoma Ziemia - wiat tutejszy", teren
wiecznej zmiany; nad ni (naokoo) mamy wiat niebieski, w ktrym wystpuje
tylko jeden rodzaj zmiany, a mianowicie ruch lokalny, i to w najdosko63

nalszej, bo obrotowej formie: wreszcie nad tym wszystkim stoi Pierwszy

Motor, nieruchomy zupenie, nie zoony z materii i formy, a nadajcy ruch
niebu gwiadzistemu i za jego porednictwem wszystkiemu na ziemi.
Ciaa gwiadziste s zbudowane ze specjalnej materii nie podlegajcej
zmianie i umieszczone w sferach, ktrych w rnych miejscach wylicza
Arystoteles rn liczb - a do 52. Sfery te obracaj si naokoo Ziemi,
przy czym sfera bardziej wewntrzna jest poruszana (i to bodaj tak, jak cel
porusza dziaajcego) przez bardziej zewntrzn, ta przez dalsz, a wreszcie
ostatnia - pierwsze niebo" - przez Pierwszy Motor. Midzy sferami
widocznymi obracaj si sfery niewidoczne w przeciwnym ni tamte kierunku. Tarcie tych sfer wywouje wiato i ciepo.
Pierwszy Motor jest rodzajem Boga, ale pamita naley, e u Arystotelesa
jest on (1) pozbawiony cech osobowych (2) nie rzdzi wiatem (3) nie
stworzy wiata. Ten Pierwszy Motor jest jedynym wyjtkiem w przyrodzie, o
tyle, e jest czyst form, pozbawion materii. Mona by wic powiedzie,
e u naszego myliciela wystpuj dwa absoluty: u gry czysta forma,
Pierwszy Motor, u dou czysta materia. Midzy nimi ley wiat widzialny
i wiecznie zmienny.
11. Biologia. Bez porwnania wiksze filozoficzne znaczenie posiada
biologia arystotelesowska, ktrej Filozof powici prawdopodobnie bardzo
wiele czasu i ktra wywara pitno na caoci jego systemu, zwaszcza
poprzez teori celu, ktra powstaa oczywicie z obserwacji biologicznych.
ycie definiuje Arystoteles jako zdolno do ruchu spontanicznego.
Ot kady ruch zakada, zgodnie z teori aktu i monoci, dwa czynniki:
materi poruszan i poruszajcy akt. Ten akt w zwierzciu czy rolinie nazywa
Arystoteles dusz (psyche entelecheia \\rvxr\ evtetexeioc). Dusza nie jest
wic platoskim anioem, kierujcym maszyn cielesn, ale jest form ciaa,
przy czym forma ma oglne arystotelesowskie znaczenie: to, co stanowi
tre i istot danej rzeczy. A e miedzy materi a form zwizek jest
moliwie najcilejszy, Arystoteles broni jednoci organizmu. Wszystko,
czym zwierz czy rolina jest, wszystkie jego tendencje, ycie itd., jest
wynikiem posiadania takiej czy innej duszy.
Zgodnie z rnymi funkcjami biologicznymi rozrnia Arystoteles trzy
rodzaje dusz: rolinn, ktrej funkcje ograniczaj si do wzrostu, rodzenia i
ywienia si, zwierzc, posiadajc poza tym funkcje poznania zmyso64

wego. wreszcie ludzk, odznaczajc si ponad to wszystko jeszcze zdolnoci do rozumowania i intuicji.
Arystoteles zaj si bardzo szczegowo rozmnaaniem zwierzt: zgodnie
ze swoj teori aktu i monoci twierdzi, e samiec odgrywa rol aktu.
podczas gdy samica peni funkcj materii, samiec daje dusz, samica ciao, co
w konsekwencji powoduje niezmiernie poniajcy pogld na kobiet.
Obok rozradzania przez parzenie si, uznaje Arystoteles take samordztwo, i to nawet na bardzo wysokich stosunkowo szczeblach rozwoju, np. u
ryb i owadw.
Arystoteles jest twrc pierwszej systematycznej i porwnawczej zoologii.
Warto wspomnie, e odrnia 9 klas zwierzt: czworonogi yworodne,
czworonogi jajorodne, ptaki, ryby, wieloryby, miczaki, skorupiaki, skorupiaki
z mikk pokryw i owady.
Take botanika jest dzieem Arystotelesa, ale jego dzieo bd zagino,
bd zostao przejte i rozwinite przez (istniejce) obszerne dzieo jego
ucznia, Teofrasta.
12. Psychologia ludzka. Czowiek jest najwyszym ze zwierzt i
odznacza si posiadaniem nous - duszy duchowej, ktra zawiera w sobie
take dusz zwierzc i rolinn. Jako zwierzca, posiada ona pi klasycznych zmysw, ktre z punktu widzenia psychologicznego nie s organami,
ale dyspozycjami do odpowiedniego typu poznania. Poznanie zmysowe
(aistesis caadr|ai<;) jest niezawodne w swoich granicach. Ponad zmysami
zewntrznymi przyjmuje Arystoteles zmysy wewntrzne: zmys wsplny,
ktry z poszczeglnych wrae konstruuje spostrzeenie, wyobrani i pami. Poznaniu zmysowemu odpowiada uczucie (epithumia ercitiunia),
ktre jest u Arystotelesa funkcj zmysow, w przeciwiestwie do woli
(thymos i!H)|K)<;). Caa ta sfera psychiczna jest najzupeniej zalena od sfery
fizjologicznej.
Jako duchowa, dusza wyposaona jest w nous, sprawno intuicji i
mylenia, ktr czowiek za porednictwem zmysw poznaje idealne
treci. Ten nous musi by podwjny. Arystoteles przyjmuje mianowicie, e
przed poznaniem zmysowym dusza nic nie wie i dopiero dziaanie
przedmiotw na zmysy pobudza j do poznania. Ot nie mona przyj, by
zmysowe wraenia mogy si mie do ducha jak akt do materii. W tym celu
trzeba przyj istnienie umysu biernego, ktry jest niejako materi dla
5 Bocheski Zarys historii

65

poznania, i czynnego, ktry bdzie dziaa na wyobraenia, aby z nich niejako

wywabi tre intelektualn i wycisn j na umyle biernym. w umys
czynny opisany jest jako wieczny, zawsze czynny, zawsze w akcie, co sprawia,
e wyglda on jak rodzaj Boga czy cz Boga. Ten ustp psychologii
Arystotelesa da powd do nadzwyczaj interesujcych interpretacji w staroytnoci i redniowieczu.
Nie ma u Arystotelesa ladu nauki o niemiertelnoci duszy, mimo
wzmianek o owym czynnym umyle, wydaje si nawet pewne, e dusza
ludzka, podobnie jak wszystkie inne formy, rozpywa si po mierci w
nico.
Psychologia jest by moe, obok ontologii. metodologii i etyki, najbardziej pomnikowym dzieem Arystotelesa, ktre przetrwao wszystkie burze
intelektualne. Dzisiejsza psychologia nie zajmuje si sam istot duszy, ale
daa mas swoich odkry znakomite potwierdzenie tezy Filozofa o jednoci
psychofizycznej, a obraca si caa w granicach przez niego ju nakrelonych.
13. Etyka. I tu Arystoteles jest pierwszym autorem naukowej doktryny,
ktra jak wiele innych miaa przetrwa do dzisiaj. Oto jej gwny zrb.
Celem kadej dziaalnoci ludzkiej jest eudajmonia, szczcie, jako e
wszystkiego innego poda si dla szczcia, a tylko szczcie jest celem
samo w sobie (celem ostatecznym). Ot najwyszym szczciem nie moe
by mono, lecz sam akt, a wic u czowieka dziaalno, tj. dziaalno
doskonaa. Ale tak doskonao umoliwia tylko cnota (arete opeTT|),
bdca po prostu dyspozycj do sprawnego speniania czynw. Cnota taka
wymaga zdrowia, zamonoci, dobrych stosunkw rodzinnych i z reguy
czy si z przyjemnoci. Arystoteles twierdzi wic, e nonsensem jest tym
wszystkim pogardza. Ale to s tylko warunki niejako negatywne cnoty.
Istota szczcia polega na czynieniu tego, co jest pikne i dobre, powiceniu
wszystkiego innego dla tej czynnoci, a t czynnoci jest w pewnym
wzgldzie kontemplacja naukowa.
Cnota sama dzieli si na intelektualn i moraln. Arystoteles odrnia 5
cnt intelektualnych, dajc tym samym genialn analiz wieloznacznego
sowa mdro": (i) odnonie do wielkich celw yciowych (filozofia);
(ii) nauka (sprawno rozumowania w danej dziedzinie), (iii) inteligencja
(zdolno pojmowania); te trzy s teoretyczne; praktyczne zna Arystoteles
66

dwie: (iv) technika (techne lVf\T\. sztuka), dotyczca rzeczy zewntrznych i

(v) roztropno (odnonie do wasnego ycia).
Cnota moralna nie ley w intelekcie, cnota nie jest tym samym co wiedza: jest sprawnoci woli. Pochodzi z dyspozycji wrodzonych, ale staje si
pen cnot dopiero wwczas, gdy poczona jest ze zrozumieniem i wolnym
wyborem. Cnota kada jest w rodku midzy skrajnociami, wprowadza
umiar do ycia i czynu. Arystoteles omawia w nieprzewyszonych dotd
rozwaaniach kilka cnot gwnych: sprawiedliwo, mstwo, umiarkowanie,
przyja.
14. Polityka. Czowiek jest z natury zwierzciem spoecznym. Std rodzina, gmina i miasto (pastwo) s instytucjami naturalnymi. Pierwsze
miejsce, chronologicznie, zajmuje rodzina, bo przyroda kae przede wszystkim y mczynie z kobiet; rozszerzeniem rodziny jest rodzina z niewolnikami, bo instytucja niewolnictwa jest te naturalna, jako i dla wielu
ludzi lepiej jest by niewolnikami, nie s oni zdolni do niczego innego
prcz pracy fizycznej pod nadzorem. Po rodzinie powstaje pastwo, to jednak
jest z innego punktu widzenia tworem pierwszym, a mianowicie jako
instytucja naturalna, ktrej zadaniem jest zapewnienie szczcia obywatelom.
Pastwo jest wic przede wszystkim wychowawc. Ma si ono do rodziny,
jak cao do czci, a wic jak akt do monoci. Nie wynika std jednak,
by pastwu wolno byo znosi rodzin, ani wasno prywatn, i
Arystoteles w wietnej dyskusji przeciw tezom platoskim da nam jedn z
najlepszych dotd apologetyk czowieka w walce z pastwem totalitarnym.
Pastwa nie trzeba pojmowa jako zbioru jednakowych elementw, ale
niejako organicznie, jako cao zoon z rnych czci dla dobra
wsplnego.
Nie ma idealnego ustroju. Zalenie od okolicznoci jeden albo drugi
moe by najlepszym. Na og mona pomyle 6 i tylko 6 form ustrojowych, z ktrych 3 pierwsze s w zasadzie dobre, a 3 dalsze powstaj przez
korupcj pierwszych:
1. Monarchia
2. Arystokracja
3. Poliieja

4. Tyrania
5. Oligarchia
6. Demokracja

Przy czym pierwsze trzy s dlatego dobre, e w nich rzdzcy dbaj o

dobro caoci, a dalsze trzy dlatego ze, e rzdzcy troszczy si o wasne
67

dobro ze szkod ogu. Teoretycznie najlepiej byoby, gdyby bya monarchia,

ale obecnie trudno znale czowieka, ktry by na tyle przewysza
wspobywateli, aby mg zosta samowadca. Ostatecznie wiec najlepsza
jest arystokracja, podobna do platoskiej, ale mocno ograniczona, z udziaem
wszystkich we wadzy. W Polityce" znajdujemy mnstwo niezmiernie
ciekawych uwag o ustroju. Tak np., ze wadza moe si opiera na kulcie
dla dynastii, poszanowaniu prawa albo na sile; najlepiej jest, gdy na wszystkich trzech, najgorzej, gdy na samej sile.
15. Estetyka. Jest to najsabiej rozbudowana cz olbrzymiego i
niemal wszystko co ludzkie ogarniajcego systemu Stagiryty. Sztuka jest
naladownictwem, podobnie jak u Platona, nie naladuje jednak zjawisk
zewntrznych, lecz to. czym rzeczy by powinny. Formy sztuki s typami
oglnego prawa. Sztuka moe mie cztery cele: (i) zabaw - jest to cel,
ktry nie jest godny sztuki, a w kadym razie nie powinien by jedynym
celem; (ii) kultura moralna, (iii) owiecenie, (iv) oczyszczenie (uwolnienie
od niepokojcych uczu). Trzy ostatnie cele uwarunkowane s tym, e
sztuka daje wyraz oglnemu prawu czasu. Arystoteles daje w swoim dziele
drobiazgowy opis i analiz pojcia komedii, tragedii itd.
Pokrewn nauk do poetyki jest retoryka, ktrej przedmiotem jest sztuka
przekonywania za pomoc prawdopodobiestwa; dzieo o retoryce Arystotelesa zajmuje si teori dowodu retorycznego.
16. Filozofia religii. Jest niezmiernie zdumiewajcym faktem, e
myliciel tej miary co Arystoteles, ktry adnego zdawaoby si dziau wiedzy
nie pomin, by nie stworzy go, albo nie posun ogromnie naprzd, zdaje
si nie widzie zjawiska religijnego, cho jest ono jednym z najbardziej
bijcych w oczy zjawisk ludzkich. W rzeczy samej Plato ma znacznie wicej
filozofii religii ni Arystoteles. Moemy o nim powiedzie tylko tyle, e
jest deist i e z religii greckiej przyjmuje jako prawdziwe tylko wiar w
istnienie bstwa, podczas gdy caa reszta jest mitem". Twierdzi take, e
pastwo powinno zachowa istniejc religi. S to jednak raczej wierzenia i
wskazwki polityczne ni filozofia religii.
Nie ma wikszego paradoksu w dziejach kultury ni fakt, e ten prawdopodobnie religijnie lepy myliciel odegra w yciu zarwno chrystianizmu,
jak judaizmu i islamu, rol wiksz ni jakikolwiek inny, nie wyczajc
moe nawet Platona.
68

7. Stoicy
1. Charakterystyka epoki. Ju za ycia Arystotelesa, pod Cherone
(338 r. przed Chr.) Grecja traci byt niepodlegy. Ta data zamyka cile helleski
okres historii i rozwoju kultury, a rozpoczyna okres zwany hellenistycznym.
Kultura grecka opanowuje najpierw cay bliski Wschd, pniej, po zdobyciu
go przez Rzymian, przenika do Rzymu i staje si kultur uniwersaln
imperium. Przed myl greck otwieraj si nowe horyzonty -w
szczeglnoci imperialna wsplnota pozwala jej dojrze szersze krgi
etyczne ni pastewko greckie. Z drugiej strony miny bezpowrotnie wietne
pod wzgldem materialnym czasy Peryklesa, mao kto moe pozwoli sobie
na studium naukowe dla samej nauki, i zainteresowanie zaczyna coraz
wyczniej zerodkowy wa si na zagadnieniach etycznych, w ktrych i tylko w
tych, epoka ta jest wielka. Na myl greck dziaaj ju teraz wpywy
wschodnie: Zenon z Elei jest semit z pochodzenia, coraz czciej dochodz nas
echa kontaktw z Indiami. W ostatniej, czwartej epoce myli staroytnej te
wpywy opanuj filozofi tak dalece, e bdzie ona grecka tylko w paru
zaoeniach i jzyku. Tymczasem jednak chodzi o dalszy rozwj myli greckiej.
Przez ni gwnie Hellada nie stracia znaczenia, bo filozofowie mnstwa
szk, cynicy, megarycy, akademicy, perypatetycy, a zwaszcza stoicy nieli
szcztki zotego okresu Grecji w szeroki wiat i potrafili podbi go duchowo
dla Grecji.
Najwaniejszym tworem tych czasw jest stoicyzm. Obok niego, rwnoczenie rozwija si pod wieloma wzgldami do niego podobny epikureizm.
Mniejsze znaczenie maj sceptycy, ktrzy s tutaj, jak zawsze produktem i
oznak upadku kultury. Prcz tych trzech wielkich szk istniao par
69

innych, ktre opiszemy pokrtce na pocztku, dlatego e niektre z nich zasuguj na wzmiank dziki treci swojej nauki, a inne odegray pewien
wpyw jako cznik midzy mylicielami IV wieku a nasz epok.
2. Mniejsze szkoy
a) Megarycy. Euklides z Megary (nie miesza z geometr!;, ucze Sokratesa, by zaoycielem szkoy o skrajnie monistycznych, (eleackichj tendencjach, ktra rozwina synn dialektyk.
b) Cynicy. Szkoa tak zwana od psa (kyon icucov). ktry by etycznym jej
ideaem, zaoona zostaa przez Antistenesa z Aten. starszego od Platona
ucznia Sokratesowego: jego uczniem by synny z ebraczego ycia i
pogardy dla wszystkiego Diogenes z Synopy.
Cynicy nie uznawali poyteczno.ci adnej nauki teoretycznej; tylko cnota
zasugiwaa na badanie i praktyk. Gosili skrajny materializm i nonimalizm
(nie ma idei, nie ma poj oglnych, tylko oglne sowa); byli sceptykami
podobnymi do sofistw, odrzucali nawet logik, (definicja to tyle co duga
nazwa). W etyce gosili, e rzeczy zewntrzne (ycie, zdrowie, majtek, wolno
itp.), a zwaszcza przyjemnoci s bez znaczenia. Antistenes mia powiedzie,
e woli oszale, ni przeywa przyjemno. Cnota to ich zdaniem
niezaleno od potrzeb. Prowadzili ycie ebracze i odnosili si z najwysz
pogard do wierze religijnych i przyjtych obyczajw, do tego stopnia, e
rodzajem pasowania na cynika by publicznie wykonany samogwat.
c) Cyrenaicy. Szkoa ta, zaoona przez innego ucznia Sokratesa, Arystypa z
Cyreny (ktrego crka Arete jest pierwsz znan kobiet zajmujc si
filozofi), godzc si z cynikami w lekcewaeniu nauki teoretycznej,
bronili wrcz odwrotnych pogldw etycznych. Wedug nich pozna
moemy tylko nasze przeycia, nie rzeczywisto, a jedynym dobrem
jest przyjemno. Kada przyjemno jest dobra, a cnota polega na tym,
aby umie wybra najwiksz, co wymaga jednak pewnego ograniczenia
potrzeb i panowania nad sob.
d) Starsza Akademia. Nastpc Platona w Akademii by Speuzyp (f339 r.
przed Chr.). trzecim szefem szkoy Ksenokrates (f313/4 r. przed Chr.),
czwartym Polemon Ateczyk (f270 r. przed Chr.). U wszystkich
widoczne s wpywy pitagoreizmu, idee platoskie pojte s jako liczby.
Take nisz cz duszy uwaaj oni (w przeciwiestwie do Platona) za
niemierteln. Ksenokrates pierwszy przeprowadzi podzia filozofii na
70

trzy dziay; logik, fizyk i etyk. Polemon jest autorem hasa, e y

trzeba zgodnie z natur.
e) Starsze Liceum. Nastpc Arystetelesa w szkole by Teofrast z Lesbos
(362 - 287). twrca pocztkw logiki zda. innej teorii moliwoci
(logiki zda modalnych). pierwszy wydawca (arystotelesowskiej bodaj)
botaniki i autor synnego dzieka pt. ..Charaktery", w ktrym opisuje
dwadziecia kilka typw moralnych (skpiec, gadua itp.). Jego kolega
Eudemos z Rodos, twrca historii nauki cisej, wany jest dlatego, e
jako pierwszy usiowa oprze etyk na myli o Bogu, ktry ma u niego
(w przeciwiestwie do Arystotelesa) charakter moralny. Wizi cnt w
charakterze jest mio ku Bogu. Take nastpca Teofrasta na stanowisku
kierownika Liceum. Straton z Lampsakos, wybitny przyrodnik, zajmowa
si t spraw, ale u niego Bg jest niewiadom dziaalnoci przyrody.
Lykon (1226/4 r. przed Chr.) i dalsi kierownicy szkoy nie odznaczaj si
ju niczym oryginalnym.
3. Myliciele stoiccy. Zaoycielem szkoy stoickiej (tak nazwanej od
Stoa poikile, malowanego kruganku, w ktrym uczyli) by Zenon z Kitios
(Cypru) (k.336-k.264), ucze cynika Kratesa i megaryjczyka Stilpona. Jego
nastpca, Kleantes z Aten (331-251), wprowadzi swoj nauk w ycie w
ten sposb, e majc lat 80 (inni mwi e 99) popeni samobjstwo przez
godwk. Waniejszy od niego jest Chryzyp z Soloi (k. 280-k. 205), o
ktrym powiedziano, e bez niego nie byo stoy; mia by autorem przeszo 700
pism, ktre w kadym razie byy bardzo niejasno pisane. Ci trzej myliciele
stanowi tzw. star sto.
rednich stoikw reprezentuj w II w. przed Chrystusem Boetos i Posejdonios - obaj o tendencjach eklektycznych. Wreszcie ostatnia szkoa, kwitnca
ju w caoci na gruncie rzymskim, obejmuje synnego dworzanina
Neroskiego Senek (0-65 po Chrystusie), niewolnika jednego z wyzwolecw tego Nerona, a mianowicie Epaforyta, Epikteta (k.50 - 130), wreszcie
cesarza Marka Aureliusza, (ur. 121, obj rzdy w 161,1180 po Chr.). Seneka
pozostawi obszern spucizn literack w postaci listw i rozpraw; Epiktet
sam nic nie pisa, ale jego ucze Arian spisa jego wykady, a z nich utworzono
may skrt pt. Podrcznik". Wreszcie Marek Aureliusz napisa swj intymny
dziennik filozoficzno-religijny pt. Do siebie samego"; dziennik ten nie by
przeznaczony do wydania, ale nie wiadomo przez kogo
71

zachowany po mierci cesarza stanowi jedno z najpikniejszych dzie literatur.'

europejskiej, jeli chodzi o wznioso poziomu moralnego. Marek
Aureliusz jest jednak w wysokim ju stopniu eklektykiem. bardziej jeszcze
ni Seneka i Epiktet - cho i oni obaj nie przedstawiaj czystego stoicyzmu. W
osobach Epikteta i Marka Aureliusza mamy. wedug tradycji, ktra co do
ostatniego jest potwierdzona dowodami, uosobienie praktyczne mdrca
stoickiego. Obaj byli. jes'li wolno si tak wyrazi, witymi filozoficznymi,
ktrzy pogard dla wiata umieli czy (zwaszcza Marek) z wielk mioci do ludzi i niezomn wol penienia obowizku. Kiedy si mwi o
spoganieniu" wiata dzisiejszego, naley pamita, e dla wielu chrzecijan
wspczesnych wymienieni myliciele mog stanowi niebotycznie
wzniosy wzr ycia.
4. Charakterystyka i znaczenie filozofii. Celem filozofii jest wiczenie
si w cnocie, ale do tego potrzeba, zdaniem stoikw (czym rni si oni od
cynikw) wiedzy. Tej ostatniej zadaniem jest wywarcie dodatniego
wpywu na postpowanie czowieka. Filozofia skada si (jak u Ksenokratesa) z 3 czci: logiki (obejmujcej teori poznania i semantyk), fizyki
(obejmujcej ontologi i antropologi) oraz najwaniejszej, etyki. Stoicy
porwnuj filozofi do jajka, w ktrym skorup, bronic od szkody zewntrznej, stanowi logika, mniej wane biako - fizyka, a najwaniejsze tko etyka. Pniejsi stoicy (Epiktet) zarzucaj nawet praktycznie zarwno
logik, jak i fizyk, ale stara stoa powicaa jej wiele uwagi i pracy.
Ogromne znaczenie ma logika stoicka: stworzyli oni naukow semantyk i
wspaniale rozwinli teori zda; oba te dziay nauki przetrway (mimo e
byy dwakro w dziejach zupenie zapomniane) a do dzisiaj. Jeszcze wiksze jest ich znaczenie w etyce, w ktrej, mimo wyranie nienaturalnego
charakteru pewnych zaoe, wpyw ich i na rednie wieki, i na czasy nowsze
by olbrzymi. Natomiast fizyka stoicka jest cofniciem si na szczebel
przedsokratesowy, wyjwszy znowu ich pogldy na Bstwo, ktre, zbiegszy si
z nauk Ewangelii, miay odegra bardzo wielk rol w chrzecijastwie.
5. Teoria poznania i logika. Teoria poznania stoikw jest materialistyczna i nominalistyczna. Istniej tylko ciaa i to pozbawione arystotelesowskich treci idealnych. Poznanie jest czysto bierne (typozis TUTKOOK;) -jest
odbijaniem ladw na duszy przez poznany przedmiot. Z odcisku tego
powstaj wyobraenia; spord ktrych najwaniejsze, bo zawsze praw72

dziwe. s wyobraenia powszechne, bdce naturalnymi. Nauka sprawia, e

nie dadz si one obali argumentem. Gdy do wyobraenia dochodzi
wiadomo, powstaj pojcia, bdce u stoikw kryterium prawdy, cho
skdind dowiadczenie jest te takim kryterium.
Semantyka stoikw rozrnia: desygnat, znaczenie i sam znak. Odrniaj tylko 4 kategorie: podmiot, waciwo, jako i relacje. Najwyszym
pojciem jest co".
Logika jest niemal w caoci logik zda. Stoicy najstarsi znajju 5 trybw
sylogizmu hipotetycznego: ponendoponens, tollendn tollens, ponendo tollens,
tollendoponens i tryb czny (jeli nieprawda, e p i q, a przy tym p. to nie q).
Sylogizmy te uoone s w postaci dyrektyw, nie tez, jak u Arystotelesa.
Pniejsi stoicy wynaleli tabele wartoci, zdefiniowali cise wynikanie
(matryca 1011) i doprowadzili logik do takiej subtelnoci, e ani wczeni
scholastycy, ani logicy nowoczeni do XX wieku, w ktrym odkry j
ponownie prof. ukasiewicz, jej nie rozumieli.
6. Fizyka: wiat i Bstwo. Tutaj stoicyzm jest materialistycznym panteizmem, z ktrym czy si do niekonsekwentnie wiara w bezwzgldn
rozumno wiata i opatrzno bosk. Wszystko co istnieje jest ciaem,
stoicy nie umiej sobie tylko poradzi z pust przestrzeni, czasem i znaczeniem. Ciaa te powstay z boskiego ognia (jak u Heraklita), z ktrego
kolejno wyaniaa si para, powietrze, woda i ziemia, przy czym cz przechodzia w subtelniejszy jeszcze ogie. Po ukoczeniu procesu nastpuje
pooga (znowu jak u Heraklita), po czym powstaje nowy wiat, bdcy
dokadn kopi poprzedniego, a do najdrobniejszych szczegw. wiat
jest wic wieczny, albo raczej wiecznym jest ogie boski.
Caym procesem kieruje Bg, zwany take powszechnym rozumem", dusz
wiata" i jego Rozumem. Dziaa on jako ogie artystyczny, przenikajcy
wszystko. W tym ogniu zawarte s zalki wszechrzeczy (tayjOiortepnocTiKOi)
-bardzo wane pojecie, ktre zostanie rozwinite w redniowieczu. Bg kieruje
rozumnie biegiem wiata, w przyrodzie jest wic opatrzno, ktr stoicy pierwsi z
wielkim nakadem pracy usiuj wszdzie wykaza. Nie ma oczywicie w takim
wiecie miejsca na woln wol ani przypadek, wszystko jest z gry okrelone
przez przeznaczenie - wieczne i niezmienne. Prcz niego (Boga) wszystko
nie tylko na ziemi, ale i na niebie (przeciw Arystotelesowi) jest zmienne i
ruchome i wszystko bdzie zmiecione kiedy przez wielk poog.
73

7. Fizyka: czowiek. Rzeczy dziel si na mineray, trzymane w jednoci przez prost dyspozycj, roliny posiadajce natur, zwierzta z dusz i
ludzi, ktrzy posiadaj dusz rozumn. Ta ostatnia jest take ciaem, ale
ciaem subtelniejszego rodzaju, jest mianowicie drobin boskiego ognia.
Dusza przenika cae ciao: jej najwysza cz znajduje si w sercu i stanowi siedzib osobowoci i wolnej woli.
Ta ostatnia nie polega oczywicie na tym. by czowiek mg zmieni
przeznaczenie, ale na tym, e moe on dobrowolnie i wiadomie to przeznaczenie peni. Ten. kto tak postpuje, jest wolny, bo wszystko, co si dzieje,
dzieje si zgodnie z jego wol.
Dusza (kada wg Kleantesa, tylko dostatecznie mocna wg innych) nie
umiera ze mierci, ale pdzi ycie bogosawione, podobne do opisywanego przez Platona i chrzecijan, a do poogi, w ktrej rozpynie si w
boskim ogniu.
8. Etyka: zaoenia. Podstawowa zasada brzmi: y zgodnie z natur".
Ot natura skania do samozachowania i szczcia, a wic tylko to, co temu
suy, jest dobrem, wartoci. Ot szczcie czowiekowi daje tylko to, co
jest zgodne z rozumem; a tym jest cnota, a wic jedynym dobrem jest cnota, a
jedynym zem wada. Wszystko inne jest obojtne, w szczeglnoci
przyjemno, ktra moe wynika z dobrego czynu, ale nie powinna nigdy
by naszym celem. Kleantes sdzi nawet, e jest ona sprzeczna z natur.
Cnota polega pozytywnie na wiedzy o dobru (jak u Sokratesa), z czym
czy si sia woli, negatywnie - wolnos'ci od uczu, ktre u stoikw nazywaj si chorobami duszy. Pniejsi stoicy dopuszczali pewne rozumne
uczucia, zwane u nich dobrymi. Uczucie trzeba wic nie tylko dyscyplinowa, ale wykorzeni. Wwczas mdrzec nabywa zupenej obojtnoci i
spokoju, ktre same jedne daj wolno i szczcie.
Z mdroci wynikaj, jak u Arystotelesa, 4 cnoty gwne: roztropno,
sprawiedliwo, mstwo, umiarkowanie, w przeciwiestwie jednak do
Arystotelesa nie ma stopni w cnotliwoci, albo si cnot posiada w peni,
albo wcale, jest si mdrcem albo szalecem, (czowiekiem gminnym).
Klasa porednia postpujcych" zalicza si jeszcze do szalecw.
Ta ostatnia nauka wywara zowrogi wpyw na pn staroytno - bo
stoicy dziki niej stawiali idea niemoliwy do osignicia i wskutek tego
odstrczali lepsze dusze od postpu moralnego.
74

9. Etyka: spoeczestwo. Mona by sdzi, e z tych zaoe winna

wynika pewna mizantropia i pogarda dla ludzi. Tymczasem w przyrodzie
istnieje wg stoikw powszechna sympatia iox^7tateia). ktra winna take
czy ludzi midzy sob. jako e s oni stworzeni jedni dla drugich. Mdrzec wic po to tylko zdobywa swoj obojtno, aby tym lepiej mc suy
blinim. Stoicy mwi nawet niekiedy o czym podobnym do mioci
bliniego, zawsze z zastrzeeniem, by obywaa si bez uczu: nie wahaj si
nawet z nim (tj. z nieszczsnym) wspjcze, bacz jednak, by i ty wewntrznie nie jcza" - mwi Epiktet.
Wielk zdobycz etyki stoickiej jest rozszerzenie idei spoeczestwa na
cay wiat, ich kosmopolityzm, a urazem podkrelenie braterstwa wszystkich ludzi, bez wzgldu na stan i zamono, cho praktycznie na zagodzenie niewolnictwa (prcz paru szczytowych ludzi w rodzaju Marka
Aureliusza) si nie zdobyli. W tej wielkiej oglnoludzkiej rodzinie zalecaj
stoicy szczeglnie kultywowa przyja w drobniejszych grupach. S te
zwolennikami maestwa pojtego wzniosie i czysto: domagaj si np. zachowania czystoci pciowej a do lubu (nawiasem mwic pojawia si u
nich po raz pierwszy stwierdzenie o koniecznoci celibatu dla kapanw
bstwa", aby wolni od zaj rodzinnych, mogli si powici filozofii).
Mimo tych cech spoecznych stoicyzm broni bardzo silnie osoby ludzkiej
i jej praw. Stoa uwaa nawet, e samobjstwo jest dopuszczalne, o ile
stanowi jedyne wyjcie z bardzo wielkich cierpie, albo gdy mier jest bardziej zgodna z natur od ycia, np. w pnej staroci. Zenon, Kleantes i
wielu innych odeszo w ten sposb w myl zasady Seneki, e drzwi zawsze
s otwarte" (porta semper aperta est).
10. Filozofia religii. Religia jest u stoikw tym samym co filozofia.
By religijnym znaczy mie poprawne pojcia o istnieniu i istocie Bstwa,
wiedzie, e rzdzi ono mdrze wiatem, i pokornie poddawa sijego woli
(przeznaczeniu). Poza tym trzeba czci bstwo wedug zwyczajw ojczystych. Cho stoicy mwi o bogach, uznaj tylko jednego, ktry nazywa si
Zeusem albo inaczej. Mitologie wykadaj w sposb alegoryczny, ktry bdzie
pniej powszechnie przyjty w teologii pogaskiej i wczesnochrzecijaskiej. Uwaaj jednak, e dla prostego ludu trzeba zachowa religi
popularn, jako podtrzymanie etyki.
75

8. Epikureizm i sceptycyzm;
synkretyzm
1. Wstp. W tym rozdziale omwimy szko epikurejsk i rne szkoy
sceptykw - sigajce od koca IV w. przed Chrystusem do III wieku
naszej ery i coraz bardziej nabierajce, razem ze szkoami stoikw, perypatetykw i cynikw, charakteru synkretycznego od czasw Chrystusa mniej
wicej, do tego stopnia, e po I w. po Chrystusie nie ma ju mylicieli, ktrzy
by stali cakowicie na stanowisku jednej szkoy, ale kady z nich czy, w
mniejszym lub wikszym stopniu, fragmenty doktryn rnolitych. Wrd
mnstwa szk, ktre w tym czasie dziaaj, poza pocztkami kierunkw
neoplatoskich, ktrym powicamy nastpny rozdzia, na pierwszy plan
wybijaj si obok stoikw epikurejczycy, ktrzy jednak nigdy nie osignli
znaczenia posiadanego przez stoikw, a pod wzgldem rozbudowy systemu
ustpuj im rwnie. Zarwno jednak oni, jak i sceptycy odegrali powan
rol przez wpyw na pniejsze epoki.
2. Myliciele epikurejscy. Epikur z Samos (syn Ateczyka) ur. 341,
uczy w Atenach od 306 r. przed Chr. By uczniem Nauzyfona, atomisty, i
Pamfila, platoczyka. Stworzy znaczn szko, ktra przetrwaa do IV w. po
Chr., ale, mimo trudnoci, jakie Epikur mia mie z zachowaniem w niej
wiernoci jego pogldom, nie wydaa ona adnego myliciela oryginalnego.
Na uwag zasuguje jedynie Lucretius Caro (Lukrecjusz), yjcy od 94 do
54 roku przed Chrystusem, autor jedynego w caoci zachowanego dziea
epikurejskiego, a mianowicie poematu aciskiego De rerum natura. Dzieo

to wywaro znaczny wpyw na pniejsze czasy (do dzisiaj) i zawiera wiele

ciekawych szczegw. Z niego gwnie czerpiemy nasze wiadomoci o
epikureizmie.
3. Charakterystyka epikureizmu. Epikureizm jest systemem skrajnie
realistycznym, nominalistycznym, materialistycznym, pluralistycznym,
mechanistycznym, w etyce hedonistycznym; od tego ostatniego szczegu
pochodzi potoczne znaczenie sowa epikurejski". Ale znaczenie epikureizmu jest szersze, jest to mianowicie jedyny znany w staroytnoci system
zdecydowanie antyplatoski; wszyscy antyplatoczycy w pniejszych
dziejach bd z niego czerpali i na og niewiele do niego dodadz.
Podobnie jak stoa, epikurejczycy uwaaj etyk za cel filozofii, ale w
przeciwiestwie do niej sdz, e nauka teoretyczna jest najzupeniej
zbdna. Logika jest niepotrzebna w ogle, a zamiast niej wystpuje kanonika", dociekanie o kryterium prawdy^ fizyka ma o tyle znaczenie, e tumaczc
mechanicznie wiat, uwalnia czowieka od obawy przed bogami i
mierci. Etyki samej, stanowicej gwn tre epikureizmu, nie naley
opiera na adnym teoretycznym pogldzie na wiat, ktry w zasadzie jest
obojtny.
4. Kanonika. Mona powiedzie, e u Epikura pojawia si po raz pierwszy w do nowoczesnym sformuowaniu zagadnienie poznania, a mianowicie pytanie, co jest pewne w poznaniu i jak moemy t pewno pozna.
Tym kryterium jest wg Epikura w teorii - wraenia zmysowe, w praktyce
-przeycie przyjemnoci i blu. I jedne i drugie s oczywiste, a oczywisto
jest najwyszym kryterium prawdy. Obok wrae kryterium stanowi take
powstae z nich pojcia. Natomiast pogldy (sdy) s o tyle tylko pewne, o
ile dotycz dowiadczenia. Obok sdw opartych na nich dopuszcza
Epikur take domysy, w ktrych nie naley jednak doszukiwa si naszych
hipotez naukowych, ani pocztku metodologii nauk dowiadczalnych.
5. Fizyka i teodycea. Epikur jest atomist; atomy jego spadaj w
prni prostopadle, ale bdc obdarzone woln wol, mog zbacza nieco z
prostej drogi, co wywouje zaburzenia i w konsekwencji powstanie nie-

skoczonej liczby wiatw, przedzielonych pust przestrzeni (intermundid). Przyrod trzeba tumaczy czysto mechanicznie, nie teologicznie, a
76

odrzuci zwaszcza wszelki rozum wiata" i opatrzno" stoick.

77

Rwnie ycie powstaje przez dziaanie czynnikw mechanicznych, a rozwija

si przez walk o byt. Dusza jest zoona z subtelnych atomw, ktre po
mierci ulegaj rozproszeniu, me jest wic w adnym sowa znaczeniu
niemiertelna: jest to dla Epikura wielka pociecha, bo wskutek tego nie
potrzeba obawia si mierci: gdy my jestemy, nie ma mierci: a gdy jest
mier, nie ma nas". Nawet bogowie s ciaami, cho subtelniejszymi:
mieszkaj w pustych midzywiatach i nie zajmuj si ludmi ani wiatem,
co jest rwnie niema pociech dla epikurejczykw.
6. Etykaepikurejska. Miar dobra i za s przeycia; celem czynu jest
przyjemno, absolutnym dobrem jest tylko przyjemno, absolutnym zem
tylko cierpienie. Celem ycia nie jest jednak przyjemno jednorazowa, ale
przyjemne ycie jako cao, polegajce na unikniciu cierpie. Ot cierpienia moralne s gorsze od fizycznych, a wic ideaem jest spokj umysu.
Tego za nie da si osign bez cnoty. Epikur uznaje wic roztropno, bo ta
uwalnia nas od gupich obaw i uczy mdrego ycia, mstwo, bo ono
uwalnia od obawy mierci, umiarkowanie, gdy bez niego cierpimy od
naduy, nawet sprawiedliwo jest poyteczna, jako e broni nas od obawy
kary.
Idealny epikurejczyk niewiele rni si wic od mdrca stoickiego, cho
uywa przyjemnoci w miar. W szczeglnoci pogardza on przyjemnociami
nienaturalnymi, zwaszcza powaaniem i saw ludzk. Wielk dewiz
Epikura jest, e lepiej jest mniej potrzebowa, ni wicej posiada.
Nawet etyk spoeczn potrafi epikureizm, cho z pewnym trudem,
uzasadni. Trzeba y w spoeczestwie i przestrzega jego praw, bo daje to
wielkie korzyci osobiste. Niedobrze jest zajmowa wybitne stanowiska,
lepiej y w ukryciu. Epikur ma wtpliwoci co do potrzeby i poytecznoci
ycia rodzinnego, zachwala natomiast przyja. Przyjanie epikurejskie
byy w staroytnoci sawne.
7. Sceptycyzm. Rnorodno zwalczajcych si szk, poczona z
objawami dekadencji, widocznymi ju od pocztku istnienia pastw hellenistycznych, spowodoway powstanie jako osobnej szkoy sceptycyzmu.
Mona go podzieli na trzy szkoy, a) Wczesny sceptycyzm, zaoony przez
Pyrona z Elis (fk. 270/5 r. przed
Chr.), ktry bra udzia w wyprawie indyjskiej Aleksandra Wielkiego.
Pyron pism nie zostawi; wiadomo o nim, e stawia 3 pytania: Co jest
78

istot rzeczy? Jaki jest nasz stosunek do nich? Co mog one nam da? I
na pierwsze odpowiada zupenie sceptycznie, e nie wiemy, skoro
poznajemy tylko powierzchowne zjawiska. Nie naey wg Pyrona nigdy
mwi jest tak a tak", lecz: to wydaje mi si by takie-a-takie".
b) Nowa Akademia. Arkezylaos z Eolii (315-241/0). nastpca Kratesa. jako
kierownik szkoy platoskiej wprowadzi j na drog sceptyczn i odtd
akademik" znaczy tyle co sceptyk". Zwalcza on gwnie stoikw. Jeden
z jego nastpcw Karneades z Cyrene (213/4-156 przed Chr.) by
prawdopodobnie najwybitniejszym sceptykiem dziejw. Walczy nie
tylko z pogldami stoickimi, ale ze wszelk wiedz, uywajc metody
bardzo cisej i drobiazgowej: jest on m.in. pierwszym krytykiem pojcia
Boga jako istoty yjcej. Wg Karneadesa moemy osign tylko
prawdopodobiestwo, nigdy pewno; to prawdopodobiestwo ma trzy
stopnie: (i) izolowane, (ii) wsparte przez inne prawdopodobiestwo i
(iii) wsparte przez prawdopodobiestwo, ktre samo jest drugiego
stopnia. Kameades zaleca wobec wszystkich zagadnie wstrzymanie
sdu". Krytykowa ostro take teorie etyczne i zdoby sobie wielk saw
jako nauczyciel.
c) Pny sceptycyzm, zaoony niezalenie od Akademii przez Ptolemeusza z Aleksandrii w I w. przed Chr., mia gwnego przedstawiciela w
Enezydemosie z Knossos, ktry do zasad pyroskich doda cel
etyczny - tym celem sceptycyzmu miaa by mianowicie obojtno.
Jednym z najpniejszych, ale najlepiej znanych sceptykw, by Sextus
Empirikos (Dowiadczeniec), ktrego dzieo Przeciw Teoretykom"
(Adversus Methematicos) zachowao si i jest prawdziw kopalni
informacji o rnych mylicielach.
8. Synkretyzm rzymski. Na przeomie II i I w. przed Chr. filozofia
grecka wszystkich kierunkw zdobywa Rzym, ale rwnoczenie myliciele i
nauczyciele greccy w cigym kontakcie z Rzymianami przystosowuj si do
rzymskiego ducha - pozbawionego zainteresowa teoretycznych, czysto
praktycznego. W zwizku z tym i ze sceptycyzmem we wszystkich szkoach
przejawia si usuwanie na plan dalszy rnicych je twierdze teoretycznych,
a pooenie nacisku na nauki praktyczne. Nawet sceptycyzm wchodzi na
t drog z chwil, gdy Filo z Leryssy (nauczyciel Cycerona koo 88 przed
Chr.), a zwaszcza Antioch z Askalon (f68 przed Chr.), dwaj

79

kierownicy Akademii staj na stanowisku, e istnieje jaka prawda, a mianowicie jest ni to, w czym wszyscy filozofowie si zgadzaj. Nawet ci ze
sceptykw, ktrzy nie zgadzaj si na to stanowisko, zaczynaj wiksz
uwag zwraca na twierdzenia prawdopodobne i rozbudowuj je tak, e
waciwie midzy nimi a nowego typu akademikami rnica jest czysto
sowna. Stoicy przejmuj szereg myli platoskich, podobnie nawet arystotelicy, cho ci na og s wierniejsi od innych zasadom Filozofa. Pojawia si
nowa szkoa cynikw, nowa szkoa pitagorejczykw, yje i dziaa te sporo
uczonych, nie przyznajcych si do adnej szkoy, ale biorcych jedn doktryn z takiej, a inn z innej. Oryginalnoci w tej epoce szuka nie trzeba
-wyjwszy jeli chodzi o pewne przejawy neoplatonizmu, ktre omwimy
w rozdziale nastpnym.
Z filozofw zasuguje na wzmiank, prcz wspomnianych ju
pniejszych stoikw, platonikw i sceptykw, Cycero (103^3), synny
adwokat i m stanu, ktry napisa szereg dzie filozoficznych. czy on
sceptycyzm z wiar, e nauka daje wielkie prawdopodobiestwo, daleko
posunity platoski spirytualizm, obron wolnoci woli i niemiertelnoci
duszy, ze stoick nauk o opatrznoci, ale zarazem z rozwinit monoteistyczn teologi. Rwnoczenie nie potrafi si uwolni od materializmu
stoickiego, cho w etyce jest raczej arystotelikiem.
Obok Cycerona warto zapamita nazwiska Aleksandra z Afrodyzji
(II/III wiek po Chr.) - jednego z najwikszych w dziejach komentatorw
Arystotelesa, i Galena - znakomitego lekarza i synkretycznego filozofa.

9. Neoplatonizm
1. Charakterystyka. Na tle oglnego upadku tradycyjnej myli greckiej, widocznego ju od pocztku I w. przed Chrystusem, gdy najwybitniejsi
myliciele zajmuj si tylko kalejdoskopicznym zbieraniem okruchw po
dawnych filozofach, wyania si powoli zupenie nowa epoka myli ludzkiej,
ktr nazwiemy pniej redniowieczem. Epoka ta jest scharakteryzowana
bardzo cisym stosunkiem filozofii i wiary. Rozpoczyna si ona ju przed
narodzeniem Chrystusa na gruncie czysto pogaskim i jako pogaska, a nawet
wroga najczciej chrzecijastwu, trwa do koca V wieku.
W tym okresie na pierwszy plan wysuwa si myl o Bogu; w przeciwiestwie do okresu klasycznego, w ktrym do idei Boga dochodzio si
mozolnym trudem, od dou, myliciele zaczynaj tutaj od Boga. Narzdziem poznania nie jest dowiadczenie i logika, ale intuicja, wsparta z reguy,
wedug wierze filozofw, owieceniem przez Bstwo. Samo Bstwo
pojte jest skrajnie spirytualistycznie i jako co tak wyniesionego ponad
wiat, e problemem staje si nie, jak dawniej, zbudowanie na zaobserwowanych fragmentach wiata wyjaniajcej go teorii, ale zrozumienie, jak
wiat mg powsta z Boga. wiat ten jest pojty odtd stale jako odpadek,
co niszego, gorszego, wizienie duszy", najniszy szczebel bytu. Celem
filozofii nie jest ju nie tylko badanie przyrody, ale nawet nie etyka pojta jak
u stoikw i epikurejczykw, lecz zbawienie duszy, jej powrt do
Bstwa. Przy tym caa teoria wiata jest dziwnie pomieszana z mnstwem
mitologicznych szczegw, trudno powiedzie, czy jest bardziej filozofi,
czy mitologiczn teologi, pen demonw, si" i bstw mniejszych. Pomieszanie teologii z filozofi rni w sposb najbardziej jaskrawy t epok
i Bocheski: Zarys historii
81

od klasycznej epoki redniowiecza, ktre zdobyo si. po cikich walkach z

tym wanie neoplatonizmem. na jasne odgraniczenie obu dziedzin.
2. rda. Nietrudno jest wskaza na pochodzenie tego zespou
doktryn. Ma on dwa rne rda. Z jednej strony jest tym rdem Platon,
interpretowany w sposb skrajnie intuicjonistyczny i teologiczny. Mamy w
tym wanie okresie wielkiego myliciela, ktry obok Arystotelesa da nam
drugi moliwy wykad zasadniczych tez platonizmu; jest nim Plotyn. Platon
dziaa na neoplatonizm nie tylko swoimi pismami, ale take poprzez
wszystko, co po nim przyszo, w szczeglnoci poprzez sto i eklektycznych filozofw platoskich, tak np. jeli chodzi o samo pojcie Bstwa.
Drugim rdem jest religia Wschodu, stare jakie wierzenia przechowywane w orfizmie, ktre ju wczeniej przejawiy si w pitagoreizmie.
ydostwo, potnie dziaajce w orodku wczesnego ycia umysowego, w
Aleksandrii, wreszcie, porednio co prawda, ale niewtpliwie, dziaaj
take Indie. Sprawa ta nie jest jeszcze dostatecznie zbadana, niepodobna
jednak zrozumie bez wpywu Indii tego nastawienia na zbawienie, ktre
byo nieznane dawnym Grekom, a tak istotne dla kadej filozofii hinduskiej.
Grunt na przyjcie wpyww Wschodu by przygotowany przez zwrcenie
si myli antycznej do samej etyki i sceptycyzmu, ktry znakomicie
poderwa wiar w mono znalezienia rozwizania zagadki wiata za
pomoc wysiku racjonalnego.
3. Znaczenie. Znaczenie neoplatonizmu jest pod paroma wzgldami
bardzo wielkie, znacznie wiksze ni np. stoicyzmu. Najpierw jest to rzeczywicie co nowego, zupenie nowa interpretacja platonizmu. Prd myli
stworzony przez Plotyna nie mia ju nigdy zamrze. Jest on ywotny po
dzie dzisiejszy, do tego stopnia, e prezes komisji intelektualnej najwyszej
instytucji wiata nowoczesnego. Ligi Narodw, wspczesny laureat Nobla,
uchodzcy, i bodaj susznie, za najbardziej nowoczesnego z wielkich
mylicieli wspczesnych, Henryk Bergson, jest tylko uczniem Plotyna.
Z drugiej strony olbrzymie jest znaczenie historyczne neoplatonizmu.
Cae wczesne chrzecijastwo i wczesna scholastyka jest wprost opanowana
przez jego kierunek mylowy. Jeszcze w. Tomasz z Akwinu, czowiek,
ktry mia odwrci bieg myli europejskiej, aby skierowa j ponownie na
tory arystotelesowe, musi na kadym kroku cytowa Pseudo-Dionizego,
neoplatoczyka, tak wielkim by on do XIII wieku autorytetem.
82

Mona powiedzie nawet wicej: do dzi dnia mimo tomizmu i filozofii

nowoczesnej nie uwolnilimy si od neoplatonizmu. albo ujmujc rzecz szerzej, od elementw wschodnich w naszej myli. Europejczyk nowoczesny
yje nie tylko dorobkiem okresu klasycznego, ale nosi w duszy szereg
kategorii i ideaw wschodnich. Pojcie Europy nie da si od tego elementu
oddzieli. Moe si to komu nie podoba - jak nie podoba si np. niemieckim rasistom - ale dla historyka jest to fakt, ktry trzeba umie uzna i
zrozumie.
4. Prekursorzy greccy.
a) Mniej wicej na pocztku I w. przed Chrystusem w Aleksandrii zaczyna
odywa pitagoreizm, ktry, cho wchonity jako filozofia przez Akademi, nie przesta nigdy istnie jako rodzaj zakonu. Neopitagorejczycy
produkuj teraz mnstwo pism rzekomo pitagorejskich. Ich filozofia jest
eklektywizmem, ale wnosz oni ju nowe pomysy, w szczeglnoci
ucz^, e idee platoskie (identyczne z liczbami) s mylami Boga, a
samego Boga pojmuj jako Jedno, goszc tym samym (niekonsekwentny zreszt) panteizm spirytualistyczny. Wielki nacisk pooony jest
take na star nauk pitagorejsk o demonach i innych mniejszych
bstwach.
b) Waniejszy jest platoczyk Plutarch z Cheronei (k.45-125 po Chr.),
znany autor yciorysw rwnolegych", jeden z najlepszych ludzi,
jakich wydao Imperium rzymskie. Jest on w swoich Moralia (zbiorze
rnych prac filozoficznych) gorcym obroc monoteizmu, spirytualizmu, niemiertelnoci duszy, wolnoci woli i opatrznoci stoickiej. Najwaniejsze s jego doktryny teologiczne. Bg jest tak wyniesiony ponad
wiat, e konieczne jest wprowadzenie prcz Niego drugiego, niszego
czynnika, w postaci duszy wiata, zej w zasadzie i rda wszystkiego
za. Wobec czystoci pojcia Boga, Plutarch nie mie Mu przypisywa
cech antropomorficznych, a pragnc zachowa wierzenia narodowe,
wprowadza skrajnie pojt interpretacj alegoryczn. Jego etyka jest w
zasadzie perypatetycka, ale wystpuje u niego take twierdzenie, e
najlepszym rdem wiedzy jest owiecenie przez Bstwo, ktrego
doznajemy w religijnym uniesieniu.
c) Poza tym zapamita warto znaczn mas pism p-pitagorejskiego, pplatoskiego typu, przeniknitych ju nowym duchem. Wrd nich
83

wymienimy ycie Apoloniusza z Tyany". p-mitycznej postaci, czsto

przeciwstawianej pniej Chrystusowi, a zwaszcza zbir pism przypisywanych Hermesowi Trismegistosowi - z koca III wieku.
5. Filo z Aleksandrii. Bogata kolonia ydowska w Aleksandrii do tego
stopnia zgreczaa, e Pismo wite musiao by przeoone na jzyk grecki.
Okoo r. 150 przed Chr. y ju ydowski perypatetyk Arystobulos, ktry
twierdzi, e wszyscy filozofowie greccy uywali tekstu Mojeszowego. W
rzeczy samej punkty styczne midzy filozofi greck w ostatniej fazie a
religi ydowsk byy znaczne. Na tym tle powstaa filozofia czy teologia
Filona (30 przed - 50 po Chr.).
Filon by wierzcym ydem, a rwnoczenie entuzjast filozofii greckiej,
i stworzy z nich amalgamat, nie pozbawiony oryginalnej treci. Bg jest tak
wyniesiony nad wiat, e znamy tylko fakt jego istnienia, nie istot. Nie
moe wic dziaa wprost na wiat, na to potrzebna jest caa drabina bytw
porednich, ktre Filo wzi czciowo z nauki o anioach i demonach,
zarwno ydowskich, jak greckich, czs'ciowo z platoskiej duszy wiata i
jego idei, ale gwnie ze stoickiego pomysu o wypywaniu" z bstwa
si". Nazywa on je potgami" i pojmuje z jednej strony jako
waciwoci Bstwa, z drugiej jako Jego sugi, posy itp. Wszystkie potgi
razem objte s pojciem Logosu", ktry jest nawet drugim Bogiem",
najwyszym z aniow", synem Boga", i wprost Bogiem. Jest on wzorcem
i ide wiata i wszystko stwarza. Jest to jednym sowem Logos stoicki,
uwolniony z cech materiaistycznych. wiat zosta utworzony z chaotycznej
materii, ma wic pocztek i koniec. Bg rzdzi nim opatrznoci, jak u
stoikw, ale znajdujemy u Filona take obron wolnej woli.
Etyka filoska jest mieszanin rnych pogldw, przy tym wystpuje
jednak prymat Bstwa w ten sposb, e cnoty stwarza w duszy waciwie
gwnie Bg. Ciao jest pojte jako rdo za, std wynikaj tendencje
ascetyczne, w rodzaju cynizmu. Waniejsze od cnt jest ich cel - Bstwo,
ktre osiga si nie przez wiadom dziaalno ani wiedz (cho i ta jest
nieodzowna), ale przez ekstaz. W tej ekstazie, w stanie niewiadomym,
dusza otrzymuje najwysze olnienia i natchnienia. Mamy tutaj co
najzupeniej nowego, nieznanego dotd Grecji: przekroczenie sfery intelektualnej.
84

6. Plotyn: ycie i pisma. Waciwym twrc neoplatonizmu jest

Plotyn. Jego nauczycielem i pierwszym neoplatonikiem mia by wprawdzie
Amoniusz Sakkas. ktry uczy w Aleksandrii i zmar okoo 242 po Chr.,
ale pism jego nie posiadamy, a przypisywane mu pogldy s niepewne i
prawdopodobnie znacznie rniy si od plotyskich. Plotyn urodzi si w
Lykopolis w Egipcie. By przez 11 lat uczniem Amoniusza, po czym uczy
w Aleksandrii. W latach 244/5 uda si do Rzymu, gdzie zdoby sobie wielk
saw nie tylko jako nauczyciel, ale jako kierownik duchowny.
Szacunkiem otacza go m.in. cesarz Gallienus i jego ona Salonina. Zmar w
Kampanii Rzymskiej w roku 270 po Chrystusie.
Pisma Plotyna zostay wydane przez Porfiriusza w szeciu zbiorach,
obejmujcych po 9 rozpraw, std enneadami zwanych. Pisma te, podobnie
jak Bergsonowskie w ostatnich czasach, odznaczaj si tym, e autor prbuje
naprowadzi czytelnika na zrozumienie swoich tez nie tylko przez
rozumowanie, ale gwnie przez dobr wyrae, nagromadzenie metafor i
porwna, co jest najzupeniej zgodne z antylogicznym intuitywnym
charakterem jego nauki, w czym nie bd zawsze wierni twrcy szkoy jego
pniejsi uczniowie, zwaszcza ze szkoy Ateskiej.
7. Plotyn: wiat nadzmysowy. Plotyn nie zaczyna, jak Arystoteles (a
nawet Platon), od dowiadczenia, ale od razu od Boga, u ktrego z niezmiern si podkrela transcendencj, tj. fakt, e Bg jest wyniesiony
ponad wszystkie pojcia, i wszystko, co mona by o nim powiedzie, jest
faszywe. Jest On absolutn jednoci, jest najzupeniej nieokrelony, wskutek
braku ogranicze (ajceipov) i jest pocztkiem (TO rcponoY) wszystkiego.
Nawet myli i woli nie wolno Bogu przypisywa, bo wymagaj one jakiego
rozdwojenia w Bogu. Bg nie jest te osob. Nawet gdy mwimy, e Bg jest
jednoci i dobroci, chodzi tylko o czysto negatywne odrzucenie w nim
wieloci i za. Wiemy o nim tylko tyle, e jest czym zupenie innym, ni
wszystko, co znamy.
Jako nieskoczona dobro Bg pragnie wylewa si na zewntrz (slogan
neoplatoski: bonum est diffusivum sui). Ale wskutek transcendencji nie
moe by mowy o jakimkolwiek tworzeniu przez Boga materii, czy nawet
zetkniciu si z ni. Wyania On za to z siebie Umys (nous), na ksztat
promienia wiata albo strumienia wody. Ten Umys odpowiada mniej wicej
pojciu chrzecijaskiego Boga, jest te Logosem, prardlem wiata
85

nadzmysowego. Stosuje si do niego 5 kategorii specjalnych tego wiata,

ktre Plotyn wzi od Platona: byt. ruch. stao, tosamo i rnica. W
nim tkwi idee. wzgldnie liczby, ktre s rwnoczenie pojte, podobnie
jak u Filona. jako siy duchowe".
Z Umysu wyania si, i musi si wyania, wskutek jego dobroci. Dusza
pierwsza, rwnie jak on niemiertelna i nadzmysowa. ale majca ju pewn
skonno ku materii. Ta Dusza wydaje drug dusz, bdc ju zwizan z
materi, a mianowicie poczon ze wiatem, tak jak dusza ludzka poczona
jest z ciaem. Poniej jeszcze jest materia, najniszy odpadek wielkiego
strumienia doskonaoci, pyncego od gry.
Materia jest cieniem doskonaoci Logosu, i wszystko, co w niej jest,
posiada swj prawzr w idei; i to nie tylko tre ogln jak u Platona, lecz
rwnie najbardziej indywidualne szczegy. Dusza druga nie zadawala si
jednak poczeniem z materi. Wyania z siebie kolejno nowe dusze, ktre
staj si duszami rnych czci wiata i mniejszych bytw, z czowiekiem
wcznie.
8. Plotyn: wiat zmysowy. Materia jest nie tylko, jak u Platona,
marnym cieniem Bytu, rodzajem niebytu, ale, i to jest co najzupeniej
nowego, jest czynnikiem zym. Wszelkie zo w wiecie i w duszy z niej pochodzi. Niemniej materia jest koniecznoci, bo jak wiato musi przej w
ciemno, tak duch musi stwarza materi. To stwarzanie materii przez
Dusz jest bezwolne i deterministyczne, jest te czynnoci wieczn, wiat
nie ma pocztku i koca, niemniej Plotyn przyjmuje ze stoikami periodyczne powtarzanie tych samych zjawisk.
wiat zmysowy jest marnym odblaskiem wiata nadzmysowego,
uksztatowanym wedug zalkw" stoickich, std jego pikno jest tak
wielkie, jak tylko w materii wielkim by moe. Tutaj przejawia si u Plotyna duch prawdziwie grecki. Plotyn broni oczywicie niemiertelnoci
dusz. wdrwki dusz, a take wolnoci woli przeciw stoikom, odrzuca take
ich pojcie rozumnej opatrznoci. wiat jest rzdzony deterministycznie
przez Dusz. Antropologia Plotyna jest platoska, z tym jednak, e
wyranie bardzo przeciwstawia dwie dusze w czowieku: wysz duchow i
nisz, ziemsk. Jego teoria reinkarnacji jest o tyle ciekawa, e dusza
wciela si take w roliny i e odpata za zo w nastpnych yciach jest
szczegowym powtrzeniem zadanych krzywd (oko za oko). Teoria wiata
86

zmysowego jest najmniej ciekaw czci filozofii Plotyna, do ktrej on

sam widocznie nie przywizywa wikszej wagi.
9. Plotyn: podniesienie na poziom nadzmysowy. Nalec do nadzmysowego wiata, dusza moe mie za najwyszy cel tylko ycie i powrt do
tego wiata. Szczcie polega w tym wiecie na dziaaniu myli (jak u
Arystotelesa), a wszystko inne jest bez znaczenia, moe bardziej jeszcze ni
u stoikw. Aby dusz uwolni od wizw ziemskich, trzeba j przede
wszystkim oczyci (raTap<n<;). co jej umoliwi podjcie waciwego
zadania. Do owego oczyszczenia nale wszystkie cnoty, przy czym Plotyn
nie wymaga jednak skrajnej ascezy, przyznaje nawet, e pikno cielesne
moe nas doprowadzi do intuicji pikna nadziemskiego (jak u Platona),
niemniej etyka jego rzdzona jest zasad, e materia, a wic i ciao, i wszelki z
nim kontakt jest zem.
Nacisk jest w tej etyce pooony oczywicie na poznanie wiata nadzmysowego. Najniszym szczeblem jest poznanie zmysowe, dajce tylko niejasne lady prawdy. Drugi stopie stanowi myl dyskursywna (rozum).
Wyej stoi intuicja samego siebie, bdca zarazem intuicj Umysu, tak jak
rozum daje zrozumienie Duszy. Wreszcie ponad tym wszystkim stoi stan
niewiadomoci i ekstazy, w ktrym czowiek zostaje olniony boskim
wiatem.
Religia popularna stosunkowo mao interesowaa Plotyna, gdy jego
system jest oczywicie systemem religijnym. Mimo to interpretowa on
bogw mitologicznych tak, aby weszli w jego schemat mniejszych i
wikszych duchw, do ktrych doczy byty p duchowe, p zmysowe (jak
np. gwiazdy). Zajmowa si take proroctwami, magi itp., czym da
podstaw do pniejszej spekulacji mitologicznej Jamblicha.
10. Staroytne szkoy neoplatoskie. Plotyn mia mnstwo uczniw i
nastpcw, ktrzy w pewnym czasie opanowali niemal cao myli
pogaskiej, a wywarli decydujcy wpyw rwnie na myl chrzecijask, a)
Porfiriusz z Tyru, bezporedni ucze Plotyna (232/3 - po 301), znany jako
autor synnego w redniowieczu wstpu do logiki arystotelesowej pt.
Wprowadzenie" i jako zajady przeciwnik chrzecijastwa rozwin myl
Plotyna w kierunku ascetyzmu. Celem etyki jest wycznie zbawienie duszy,
rodkiem ascetyzm, m.in. celibat. Porfiriusz obok cisych wywodw
filozoficznych ma rozwinit demonologi. Z pogldw
87

warto zanotowa, e przyznawa zwierztom rozum i napisa rozpraw o

kuchni jarskiej, jako e by przeciwnikiem zabijania zwierzt.
b) Jamblich z Chalkis (t ok. 330). ucze Porfiriusza. sta si zaoycielem
tzw. szkoy syryjskiej (y i uczy w Syrii). Charakterystyczn cech jego
myli jest nieprawdopodobnie szeroko rozbudowana teoria rnych
emanacji Bstwa, ktre s interpretowane jako bogowie, demony, anioowie i bohaterowie. S np. dwa Umysy: pierwszy z nich wydaje triad,
ktra rozrasta si w ennead. Tak samo drugi daje triad, potem hebdomad. Dalej id rne dusze, z ktrych wyaniaj si najrniejsi bogowie
nadziemni, podziemni i podniebiescy. Tych ostatnich jest np. 72 gatunki,
niebieskich ogem 360. Dopiero po nich id demony i mniejsze stwory
duchowe. Cao jest niestrawn mieszanin mitologii, przesdw i
wierze najrniejszych z plotynizmem. Szkoa syryjska miaa wielu
zwolennikw do pocztku V wieku po Chrystusie. Nalea do niej m.in.
cesarz Julian Apostata, ktry prbowa nawet narzuci Imperium jako
obowizujc wiar neoplatonizm Jamblicha.
c) Proklus (ur. w Konstantynopolu 410, zmar w Atenach 485), jest gwnym
przedstawicielem szkoy ateskiej, z ktrej wymieni naley take
znakomitego komentatora Platona i Arystotelesa Temistiusza (2 p.
IV w.), Plutarcha Ateczyka (f431/2 - nie miesza z Plutarchem Biografem!) i Syriana, jego ucznia, ktry by nauczycielem i poprzednikiem
Proklusa. Proklus by, w przeciwiestwie do Jamblicha, jasnym i systematycznym umysem, dobrze obeznanym z logik. Dziki wielkiej
pracowitoci nada neoplatonizmowi posta zwartego, cho niezmiernie
skomplikowanego systemu, w ktrym niekoczce si triady, enneady i
hebdomady wyaniaj si jedne z drugich i podzielone s na rne
porzdki. Doktryna jego jest pod wieloma wzgldami podobna do scholastycznych systemw XII wieku, rni si jednak od nich niesychan
iloci bstw i niezmiern dowolnoci zaoe. Uczniem Proklusa by
m.in. znany komentator Arystotelesa, Simpliciusz.
d) W Imperium Zachodnim, znacznie zawsze trzewiejszym, spotykamy
spokojniejszy i mniej fantastyczny przejaw neoplatonizmu u Mariusza
Wiktoryna (okoo 350), znanego autora encyklopedii, majcej posuy za
jedno z gwnych rde wiedzy w redniowieczu, Marcjana Capelli
(350-400), wreszcie nawet u Boecjusza (480-525), ktry jest ju chrze88

cijaninem, ale bywa uwaany za ostatniego przedstawiciela filozofii

antycznej.
11. Koniec filozofii staroytnej. W roku 529 cesarz Justynian zabroni
nauczania filozofii i skonfiskowa wasno Akademii platoskiej w Atenach. Ale filozofia antyczna bya ju od dawna umara. To. czego uczyli jej
przedstawiciele, stanowio mieszanin komentarzy do le interpretowanych
wielkich mylicieli okresu klasycznego i moralnego, z fantastyczn mitologi niemoliw do pogodzenia z wczesnym, rozwinitym poziomem
intelektualnym. Filozofia staa si religi, nie religi wznios i intelektualn w
rodzaju stoickiej albo nawet plotyskiej, lecz trudnym do pojcia dla nas
rytualistyczno-magicznym kultem oczywistych mitw. Nie jako filozofia,
ale jako religia stana ona do walki z inn religi - z chrzecijastwem.
Wynik by z gry przesdzony, na terenie religijnym zwyciy musiao
chrzecijastwo.
Ale filozofia antyczna, cho okres antycznej myli si skoczy, nie
umara. yje ona i dziaa potnie w chrzecijastwie, w ktrym da si
nawet zauway ciekawy proces powrotu do coraz bardziej klasycznych
poj i twierdze - od Plotyna do Arystotelesa. Nawet po upadku myli
redniowiecznej Grecja staroytna dziaa na nas dalej poprzez filozofi
nowoczesn.

II. redniowiecze

10. Wstp do historii filozofii

redniowiecznej
1. Ograniczenie. Historia filozofii redniowiecznej ograniczona jest w
przestrzeni zasigiem kultury aciskiej, z wykluczeniem Wschodu
Chrzecijaskiego, ktry wyjwszy pierwsze wieki naszej ery, yje yciem
odrbnym. Zupenie analogiczne koleje przechodzi w tym czasie kultura
arabska, ale ta bdzie w niniejszym wykadzie wspomniana tylko ubocznie,
jako rdo filozofii aciskiej, a to dlatego, e jej znaczenie dla nas ogranicza
si do wpywu, jaki wywara na nasz filozofi.
W czasie rozciga si okres filozofii redniowiecznej od IV do XV wieku
po Chrystusie. Granice te nie s zupenie cise, w cigu pierwszych
dwch wiekw wspistnieje z ni jeszcze filozofia antyczna, a po powstaniu
filozofii nowoytnej mamy w XVI, a nawet w pocztkach XVII wieku
rodzaj pnej filozofii redniowiecznej, ktra w tym czasie wydaa paru
godnych zanotowania mylicieli. Istnieje midzy historykami filozofii spr
co do okrelenia daty pocztkowej myli redniowiecznej; zaley to od kryterium, ktre przyjto dla definicji tej filozofii; kto staje z nami na stanowisku
definiowania filozofii redniowiecznej przez jej stosunek do religii, musi
zacz nasz okres z III, a najdalej z IV wiekiem po Chrystusie.
2. Charakterystyka. W historii filozofii redniowiecza mona wskaza
na kilka cech bardzo charakterystycznych, ktre razem wzite ostro
odcinaj ten okres zarwno od poprzedniego, jak i od filozofii nowoytnej.
Cechy te dadz si zgrupowa w trzy klasy.
93

I. Filozofia redniowiecza jest bez wyjtku niemal filozofi Kocioa

aciskiego. Wynikaj std cechy zewntrzne takie jak fakt. e tworzy j
niemal wycznie duchowni i e jest pisana po acinie, ale take szereg
cech treciowych, z ktrych najwaniejsze s nastpujce: (l) zagadnienie
religijne stoi na pierwszym miejscu. (2) jest filozofi chrzecijask w
tym znaczeniu, e tezy jej rzadko stoj w sprzecznoci z realizmem
teoriopoznawczym. pluralizmem, spirytualizmem i teizmem, (3) jest
uniwersalistyczna w etyce, (4) jest optymistyczna.
II. Filozofia ta jest niezmiernie cile zwizana z dorobkiem filozofii antycznej, na ktrej ustawicznie si opiera. Wynika std na og (l) szerokie
stosowanie logiki, (2) wielki nacisk pooony na zagadnienia ontologiczne, (3) daleko posunity racjonalizm, wiara w moc rozumu i. w
zwizku z tym, mae zainteresowanie dowiadczeniem, (4) panuje w niej
na og prawdziwie grecka harmonia.
III. Poza tym w filozofii redniowiecza przejawia si kilka cech specyficznych dla epoki. I tak: (1) jest niezwykle bezosobowa, myliciele bez wyjtku pragn jedynie posun dalej osignity ju stopie nauki, (2) jest
niebywale syntetyczna: w klasycznym okresie scholastyki stworzono
syntezy tak po mistrzowsku rozbudowane, e niczego podobnego w
naszym krgu kulturalnym nie znamy.
IV. Jeli chodzi o zagadnienia filozofii, redniowieczna stanowi pod wieloma wzgldami wielki krok naprzd. Zostaj mianowicie ostro postawione i w znacznej czci uzyskuj klasyczne rozwizania nastpujce
problemy: (l) problem stosunku rozumu do wiary, (2) problem historii,
(3) problem teizmu osiga tak ostro, jakiej nigdy nie posiada poprzednio, (4) niemal wszystkie zagadnienia ontologiczne s znakomicie
rozwinite, na og znacznie lepiej nie tylko ni w filozofii antycznej,
lecz rwnie w porwnaniu z filozofi nowoytn, (5) logika dochodzi
ponownie do znakomitego rozkwitu, (6) rozwinita zostaje pod paroma
wzgldami problematyka teorii poznania. Nie ma natomiast jeszcze u
redniowiecznych filozofw nowoczesnego
problemu krytycznego ani nowoczesnego zagadnienia nauk przyrodniczych.
3. Znaczenie. Mniej wicej do poowy XIX wieku panowao do
powszechnie przekonanie, e cae redniowiecze jest ciemnym okresem, w
ktrym nie naley szuka adnych wartociowych elementw kultural94

nych, co wicej, e okres ten jest jakby niebyy, tak, jak gdyby kultura
nowoytna wyonia si wprost z antycznej. Pogld ten. opierajcy si na
zupenej niemal nieznajomoci epoki, a zwaszcza jej myli, a wywoany w
wielkiej mierze sekciarstwem religijnym, zosta obalony najpierw w dziedzinie
sztuki, kiedy grupa artystw przekonaa w pocztkach XIX wieku Europ,
e gotycki" nie jest synonimem barbarzyskiego". Decydujc rol
odegra pod tym wzgldem romantyzm, z Walterem Scottem na czele.
Odnonie do filozofii przesdy trway duej, zostay jednak ostatecznie
obalone przez mnstwo prac monograficznych, podjtych okoo poowy
ubiegego wieku przez Francuzw i innych. Dzi jest ju rzecz powszechnie
uznan, e: (1) Filozofia nowoytna nie moe by zrozumiana bez
zrozumienia filozofii redniowiecznej, z ktrej ona historycznie pochodzi.
(2) redniowiecze nie jest bynajmniej ciemnym" okresem jako cao.
XIII wiek jest np. na pewno lepszym okresem pod kadym niemal wzgldem
(zamono mas, poziom idealizmu etycznego, poszanowanie prawa,
wyczucie artystyczne, gboko myli) od takiego np. wieku obecnego,
(3) Nic wic dziwnego, e w tym okresie istniaa filozofia oryginalna i
bardzo rozbudowana, ktra, pomijajc jej znaczenie historyczne, winna by
znana przez kadego Europejczyka jako cze naszego dorobku kulturalnego.
Rola myli redniowiecznej polega przede wszystkim na tym, e umiaa
przetrawi i zla w zgodn syntez, zwan dzi duchem europejskim, elementy greckie (przewaajce u nas) ze skadnikami wschodnimi, ktre
groziy przez pewien czas zalaniem nas zupenie. W wielu dziedzinach nie
potrafilimy si zdoby dotd na nic lepszego, tak np. nikt nie tylko nie
przecign, ale nawet nie dorwna ani ontologii, ani teorii ludzkiego
charakteru wypracowanej przez mylicieli XIII wieku.
Najwiksze znaczenie ma jednak redniowiecze pod wzgldem filozofii
religii. Cae nasze ustosunkowanie si do tego kapitalnego zagadnienia jest
zajciem stanowiska wobec tego czy innego twierdzenia, w szczegach
wypracowanego przez myl scholastyczn.
4. rda. W przeciwiestwie do myli greckiej filozofia redniowiecza
nie zaczyna w prni, ale ma za sob olbrzymi, cho w pierwszej fazie
niezupenie znany, dorobek mylicieli antycznych, a obok niego z jednej
strony chrzecijastwo, wszczepione w kultur antyczn, a z drugiej nowe
95

formy ycia, przyniesione przez narody barbarzyskie. Mona odrni

tutaj cztery grupy czynnikw oddziaywujcych na filozofi redniowiecza: (1;
Filozofia pnej staroytnoci, w postaci gwnie neoplatonizmu, ktry
dominuje pocztkowo niemal zupenie.
(2) Wierzenia chrzecijaskie, powoli rozbudowywane w teologi, ktre
nasuwaj filozofom szereg zagadnie. Tak np. dogmat Trjcy witej sta
si podniet do synnych sporw o zagadnienie powszechnikw, a dogmat
przeistoczenia spowodowa szczegowe opracowanie teorii struktury bytu.
(3) Filozofia grecka okresu klasycznego pojawia si w redniowieczu z
wyranym wpywem dopiero w XII wieku - do tego czasu przezwycia
wpyw neoplatonizmu.
(4) Wreszcie dziaaj potnie take doktryny prawnicze, wytworzone
przez nowe formy ycia po katastrofie pocztkowej.
Wszystkie te czynniki odgrywaj w redniowieczu rol zdumiewajco
wielk, a to dlatego, e, jak wspomniano, w tej epoce myliciele wiadomie
chcieli tylko kontynuowa dorobek poprzednich czasw. Tak np. Arystoteles
jest od koca XII wieku uwaany za autorytet, a twierdzenia prawnikw
staroytnych s stale brane pod uwag. Byoby jednak bdem sdzi, e
myl redniowiecza jest niewolniczym trzymaniem si rde. Stanowi ona
wysoce oryginalny pod wieloma wzgldami wysiek twrczy.

O Wielka scholastyka - okres dajcy si porwna tylko z IV wiekiem

przed Chrystusem, w ktrym yje rwnoczenie kilku myliae., wielki^
ySCy
(T^JT^
Szkot). " r

Wldkie SyntCZy W ttw

' Gumnach" (sw. lomasz i Duns

d) Dekadencja^ Od XIV wieku zaczyna * rozpad zarwno kultury, jak

. m ys i , redniowiecznej. Logika, suca dotd tylko za naradzie
wychod, na plan pierwszy, staje si niezmiern.e subtelna, filozofowie
trac wszelk.e zainteresowanie przyrod, bardzo jeszcze ywe w XIII w
>' r j
* "-*-FL.7v-.7il11. "uminajizm i ekle_ zm, filozofia oddala si od ycia i religii, traci racj bytu W chwili
g y pojaw, si u Kopernika, Kepplera i Galileusza nauka nowoczesn
filozofia scholastyka ustpi myli nowoytnej. Znane opowiadania
o subtelnosaach scholastycznych" wzite s z tego wanie okresu
e) Kontrreformacja wywoaa pewne odrodzenie myli redniowiecznej
w paru krajach, gwnie w Hiszpanii, Woszech, gLe szereg ufnych
zdobywa sobie wielk saw w XVI, a nawet XVII wieku

'

5. Podzia. Histori filozofii redniowiecznej mona podzieli na nastpujce okresy:

a) Okres patrystyczny, w ktrym pierwszy raz pojawia si zagadnienie stosunku rozumu do wiary i w ktrym yje wielki myliciel, w. Augustyn,
wywierajcy najwikszy wpyw na ca epok.
b) Okres przedscholastyczny, od VII do XII wieku. Po zupenej katastrofie
kultury w wiekach VI-VIII filozofia odywa powoli, pocztkowo w niezmiernie naiwnej formie, gwnie jako zagadnienie powszechnikw,
prymitywnie jeszcze pojte. yje w tym czasie jednak ju dwch wybitnych mylicieli: Szkot Eriugena i w. Anzelm.
W wieku XII pod wpywem ustabilizowania si nowej cywilizacji oraz
napywu dzie filozoficznych greckich poprzez Arabw zaczyna si formowa
tzw. scholastyka, ktrej inicjatorem jest Abelard. Mamy ju do czynienia z
prawdziw filozofi bardzo rozbudowan i nieraz wszechstronn, ale brak
jeszcze wielkich syntez, ktre przyjd w wieku nastpnym.
Zarys n.sto

11. Wczesne chrzecijastwo;

x

Sw. Augustyn
1. Znaczenie chrzecijastwa. Pojawienie si chrzecijastwa, ktre
ju w I wieku po Chrystusie jest znane, a pod koniec II zaczyna wystpowa jako wielka sia, ma olbrzymie znaczenie kulturalne, polityczne i
spoeczne. Pod wzgldem filozoficznym natomiast pocztkowo nie wnosi
ono nic nowego, tj. wnosi szereg doktryn wielkiej wagi, jak np. o mios'ci
uniwersalnej, cisym teizmie, odkupieniu, pewien pogld na cierpienie itp.,
ale te doktryny nie pretenduj do charakteru filozoficznego i podaj si za
wynik objawienia. Autorzy literatury chrzecijaskiej II wieku (Ojcowie
Apostolscy, po nich apologeci, m.in. Arystydes z Aten, Justyn Filozof,
zamczony za panowania Marka Aureliusza, i inni), cho zdradzaj niekiedy dobr znajomo filozofii greckiej (przejawiajca si ju zreszt u
w. Pawa), nie mog by nazwani filozofami, gdy bd podaj tylko teoretycznie tre swojej wiary, bd przeciwstawiaj t tre naukom eklektyzmu wzgldnie mitologii, bez ladu samodzielnego wysiku ku rzeczywistej
filozofii. Ju jednak w II wieku powstaje na gruncie chrzecijaskim prd
intelektualny godny zanotowania, a zwany gnostycyzmem.
2. Gnoza i manicheizm. W II w. po Chrystusie powsta prd umysowy, ktry trudno nazwa filozofi", ale ktry jest wysoce zbliony
do pnego mitologicznego neoplatonizmu. Jest to tzw. gnostycyzm, doktryna, wg ktrej istnieje ezoteryczny, rny od popularnego, wykad chrzecijastwa. Zgodnie z nim istniej dwa wieczne czynniki: Bg i materia.

Z Boga emanuj nisze duchy zwane eonami", a cznie nazywane pleroma" (rc/.pou.a). Najniszy eon. demiurg, jest Jehow; pniej wystpuje
wyszy eon w postaci Jezusa i dopenia jego dziea. Gnostycy dziel ludzi na
pneumatykw (7rvet>ncmicoi) predestynowanych do zbawienia, duchowych
(V|A>xiKOi) tj. zwykych wiernych, i materialnych (DAIKOI). przeznaczonych
na potpienie. Ucz oni powrotu wszystkiego do pierwotnego stanu.
System jest peny fantastycznych teorii o demonach itp. Najwybitniejszymi
przedstawicielami gnostycyzmu byli Basilides (za panowania Hadriana) i
Walentyn (koo 135 r).
W trzecim wieku y twrca manicheizmu. Mani (po grecku Manes).
Zgodnie z jego nauk istnieje jakby dwch bogw: dobry i zy, ktrzy walcz
ze sob. Istniej dwa krlestwa duchowe, oba zoone z eonw. Materia jest
dzieem zego czynnika. System jest, niemal tak jak gnostycyzm, peny
fantastycznych interpretacji Pisma witego, demonw, eonw itp.
Oba systemy zostay bardzo wczenie uznane przez chrzecijastwo za
obce mu, przy czym decyzja ta zawaya ogromnie na dalszym rozwoju kultury
europejskiej, gdy uchronia j od zalewu przez czynniki wschodnie.
3. Szkoa Aleksandryjska. Z pocztkiem III wieku pojawia si w
Aleksandrii pierwsza intelektualistyczna szkoa chrzecijaska, ktra daje
zarazem wyraz pierwszemu doktrynalnemu kryzysowi nowej religii. Po
zdobyciu wielu wyznawcw midzy wyksztaconymi, przebywajcymi w
wczesnym orodku nauk Aleksandrii, chrzecijastwo prbuje niemiao
dostosowa si do otoczenia. Dotd filozofia, ktra co prawda ma w tych
czasach (u stoikw, platoczykw, a zwaszcza u neoplatoczykw) posta
religijn, uwaana jest po prostu za faszywe rozwizanie problemw ycia i
wiata; przeciwstawia si jej wiar prost, wzit z Pisma witego. Teraz
pierwsi myliciele chrzecijastwa (Pantaeus, Klemens z Aleksandrii, i
Orygenes yjcy w Cezarei w Palestynie, 185/6 - 254) zaczynaj uywa
filozofii greckiej, platoskiej przewanie, do wykadu swojej wiary i tworz
pierwsze syntezy o charakterze ju teologicznym. Wedug Klemensa
wszyscy filozofowie greccy zapoyczyli swoje zgodne z chrzecijastwem
doktryny od ydw (jak u Arystobula). Nie ma u aleksandryjczykw jeszcze

mowy o jakimkolwiek przeciwstawieniu wiary rozumowi, sam problem nie

istnieje w ogle, podobnie jak w filozofii neoplatoskiej, a metoda jest
98

zupenie podobna do stosowanej w tej ostatniej. Klemens znany jest take

99

z rozprawia pt. Kto z bogaczy bdzie zbawiony?", w ktrej wypowiada

pogld, e posiadanie majtku nie jest sprzeczne z zaoeniami chrzecijastwa, ale z pewnymi zastrzeeniami. Orygenes gosi m.in. ostateczne zbawienie wszystkich oraz preegzystencj dusz.
4. Spory trynitarne i chrystologiczne. W IV wieku tocz si, gwnie
na Wschodzie, zacieke spory trynitarne (walka ortodoksji z arianizmem.
sobr w Nicei 325). od IV wieku rwnie wane dla teologii spory chrystologiczne (zagadnienie jednej wzgldnie dwch osb w Chrystusie). Spory te
interesuj filozofi o tyle, e w ich toku zostay sprecyzowane niektre pojcia, odgrywajce znaczn rol w ontologii, a mianowicie pojcia istoty i
rzeczy (substancji), z drugiej strony zupenie nowe pojcie osoby (w
zwizku ze sporem o Osoby Boskie i jedno osoby Chrystusa). W sporze tym
zaznaczyli si m.in. w. Anastazy (biskup od 328 w Aleksandrii t373) i
w. Jan Chryzostom (1407), obok nich tzw. Ojcowie kapadoccy, w.
Bazyli, w. Grzegorz z Nyssy (331-394) i w. Grzegorz w Nazjanzu (ur.
330) - ten ostatni o wyranej tendencji arystotelesowskiej. Wszyscy
wymienieni byli ludmi i mylicielami wielkiej miary, ale cay swj wysiek
zwrcili bd ku wykadowi wiary, bd ku polemice z teoriami heretyckimi i
nie stworzyli oryginalnych systemw w dziedzinie zaliczanej zwykle do
filozofii.
Zachd wyda w tym okresie, zwanym patrystycznym", tylko jednego
mogcego si z nimi rwna autora. Ale za to autor ten jest zarazem jednym z
najwikszych mylicieli wszystkich czasw, ktry obok Platona, Arystotelesa i
Plotyna najbardziej zaway na dziejach myli europejskiej. Jest nim w.
Augustyn.
5. w. Augustyn: ycie. w. Augustyn z Hippony (354^430) urodzi
si w Tagacie w pn. Afryce jako syn zamonego, pno ochrzczonego
mieszczanina Patrycjusza i w. Moniki; znany jest z Wyzna" opis uczu,
jakie wizay z nim jego matk. W wieku 12 lat posany zosta do szkoy w
Madaurze (koo Kartaginy), pniej do Kartaginy, w roku 384 wystpuje jako
nauczyciel retoryki (w odpowiedniku naszej szkoy licealnej lub wyszej
w Mediolanie. Z przekona akademik (sceptyk), zosta pozyskany,
prawdopodobnie na skutek niemonoci opanowania si pod wzgldem
pciowym, przez manicheizm, ktrego by wyznawc do 386. W tym roku,
m.in. pod wpywem biskupa mediolaskiego w. Ambroego (jednego
100

z najwybitniejszych ludzi epoki, byego gubernatora miasta i autora dzida De

Officns, wzorowanego na Cyceronie). nawrci si na chrzecijastwo i
zosta w nastpnym roku ochrzczony przez Ambroego. W r. 391 przyj
wicenia kapaskie, a w 395 sakr na biskupa w Hippo (Afryka pnocna)
wskutek czego zosta na reszt ycia zwizany z zapadym portem afrykaskim.
Z tej. zdawaoby si odlegej od wiata prowincji, prowadzi Augustyn
nieustann walk z rnego rodzaju przeciwnikami: z manicheizmem, z
doatystami (schizm antyrzymsk), z akademikami, wreszcie z pelagia-nami
w sprawie wolnoci woli, produkujc jednoczenie olbrzymi ilo pism,
ktre zajmuj obecnie okoo 9 tomw in folio. mier zastaa w.
Augustyna w r. 430 w czasie tragicznym, gdy miasto jego byo oblone przez
barbarzyskich Wandalw i caa cywilizacja antyczna walia si w gruzy.
6. Pisma. Dziea w. Augustyna mona podzieli na komentarze do
Pisma witego, systematyczne dziea teologiczne oraz mniejsze rozprawy o
charakterze bd polemicznym, bd pozytywnie filozoficznym. Osobno
stoi, jako wynaleziony przez niego rodzaj literacki, jego samoobrona pt.
Wyznania", ksika, ktra po Pimie witym miaa w Europie najwicej
wyda i czytelnikw. W samym polskim jzyku istnieje jej kilka
przekadw. Anglicy posiadaj sto kilkadziesit jej wyda.
Wszystkie pisma w. Augustyna s wane dla filozofii bez wzgldu na
przedmiot, gdy we wszystkich porusza on zagadnienia interesujce filozofa.
Na szczegln uwag zasuguj: wspomniane ju Wyznania" (Confessiones) i O pastwie Boym" (De civitate Dei) - obok nich Contra
academicos i De libera arbitrio (O wolnoci woli). Z dzie teologicznych
monumentaln prac jest jego komentarz do ewangelii w. Jana i systematyczne dzieo pt. O Trjcy witej". Oba naday kierunek caej myli redniowiecznej.
w. Augustyn jest, podobnie jak Platon, nie tylko wielkim mylicielem,
ale take wielkim pisarzem. Posiada styl wasny, niezmiernie gorcy, ktry,
nie bdc stylem zotego okresu aciny, jest prawdopodobnie mimo to jednym
z najpikniejszych stylw aciskich. W zupenym przeciwiestwie do
arystotelikw w. Augustyn porusza wszystkie zagadnienia w sposb literacki,
bez uczonej formy i pedantycznoci, mieszajc do wywodw czysto
filozoficznych modlitwy i rozpamitywania o przyjacioach. To, co napisa
101

o swojej matce i Adeodacie. zmarym modym przyjacielu, nie zostao

prawdopodobnie nigdy przewyszone pod wzgldem gbi uczucia i pikna
formy w prozie europejskiej.
7. Charakterystyka. w. Augustyn jest mylicielem chrzecijaskim.
Nie ma u niego mowy o przeciwstawieniu wiary i filozofii. Cho zagadnienie
to porusza on parokrotnie, za kadym razem powtarza, e chce rozumie,
aby wierzy, a wierzy, aby mg zrozumie. W rzeczy samej w jego
>.pucinie cz si oba czynniki w nierozerwaln cao. Mamy u niego
take niezwyke poczenie geniusza myli, ktry jest rwnoczenie geniuszem religijnym. Potne uczucie religijne gna go. mona by powiedzie,
po caej dziedzinie filozofii, w ktrej pragnie zawsze znale Boga poprzez
prawd. Nie trzeba u w. Augustyna szuka zwartej i konsekwentnie przeprowadzonej syntezy, jak u Arystotelesa. Jest on raczej podobny do Platona,
porwnywano go do wiecznie bdcego w ruchu oceanu, w ktrym kbi
si coraz nowe myli, zagadnienia i dowody.
Jeli si przypatrzymy treci jego pogldw, atwo jest stwierdzi, e
w. Augustyn jest platoczykiem w linii Plotyna, tj. interpretujcym Platona
na sposb intuicyjno-religijny. Ale ta interpretacja jest wszdzie podbudowana chrzecijastwem bardzo jasno (janiej ni u kogokolwiek przed nim)
sformuowanym, a mianowicie monoteizmem, przekonaniem o istnieniu
wolnoci woli, stworzeniu wiata z niczego i myl o odkupieniu i zbawieniu. Ponad wszystkim stoi kategoria osobowoci, ktra u Augustyna znalaza swj pierwszy i bodaj najwyszy wyraz; w. Augustyn, bdc
gwnym filozofem monoteizmu, jest zarazem, i bodaj bardziej jeszcze,
filozofem osobowoci.
Jedno pogldom Augustyna nadaje nie tylko przemylane przez niego
chrzecijastwo, ale przede wszystkim sama posta myliciela, ktra jest od
jego nauki nieodczna.
8. Znaczenie. w. Augustyn zajmuje w krgu myli chrzecijaskiej
mniej wicej to samo miejsce, ktre w myli europejskiej w ogle przyznajemy Platonowi: jest pocztkiem wszystkiego, i wszyscy chrzecijascy
myliciele, bez wzgldu na pogldy, bd z niego czerpali, tak samo jak z
Platona, nieraz gorzej wypowiadajc jego twierdzenia. W szczeglnoci dwa
odamy chrzecijastwa, katolicyzm i protestantyzm, z rwn czci odnosz si
do niego i na niego powouj si jako na rdo, cakiem tak samo,
102

jak arystotelicy i plotyczycy powouj si na Platona. W obrbie katolicyzmu znowu istniej dwa wielkie kierunki myli, pierwszy zwany (niezupenie trafnie) augustianizmem. drugi tomizmem. a oba s interpretacjami
myli w. Augustyna, przynajmniej pod wieloma wzgldami. Wreszcie
szereg wspczesnych filozofw twierdzi, e Augustyn wyprzedzajc myl
nie tylko swj czas i redniowiecze, ale take wiek XVI do XIX, jest najbardziej nam bliskim, najbardziej nowoczesnym" z dawnych mylicieli.
Pod wzgldem techniczno-filozoficznym znajdujemy u niego nastpujce
rzeczy zupenie nowe:
a) pierwszy rozbudowany system monoteizmu,
b) pierwszy raz ostro postawione i przezwycione przez introspekcj
zagadnienie poznania,
c) pierwsze sformuowanie i prb rozwizania zagadnienia wolnej woli,
d) oryginalny dowd na fikcyjny charakter czasu,
e) szkice fenomenologiczne o mierci, odkryte i docenione dopiero w
XX wieku,
O oryginaln czciowo i szeroko rozbudowan ontologi poznania,
g) pierwsz w dziejach filozofi historii i historyczne pojmowanie wiata.
9. Epistemologia. W walce z akademickimi sceptykami w. Augustyn
twierdzi, e moemy z pewnoci pozna prawd, a mianowicie przez introspekcj moemy stwierdzi, e skoro wtpimy, to istniejemy, przy czym
wypowiada niemal dosownie twierdzenie, ktre mia wiele wiekw po nim
odkry niezalenie od niego zaoyciel filozofii nowoczesnej - Kartezjusz:
cogito ergo sum - myl, wic jestem. W ten sam sposb moemy stwierdzi
obiektywn prawd zasad logicznych i moralnych; w. Augustyn ma mae
zaufanie do zmysw, ktre nas atwo myl - wierzy za, e intuicja daje
pewno.
10. Istnienie i istota Boga. Istnienie Boga udowadnia w. Augustyn
kilkoma sposobami z dowiadczenia: (a) zmienno wiata wymaga przyjcia
niezmiennego Absolutu, (b) porzdek istniejcy w wiecie wskazuje na
Opatrzno (dowd stoicki), (c) sumienie samo wprost mwi, e Bg istnieje.
Wreszcie (d) najwaniejszym jest wielokrotnie przez niego powtarzany
argument zwany augustiaskim"; skoro istnieje prawda, istnie musi take
103

to, co prawd funduje. Podobnie, skoro istnieje pikno i dobro, musi istnie
Pikno i Dobro absolutne.
Bg jest jeden, przy czym - w przeciwiestwie do plotynizmu - jest
Osob. Bg jest nieskoczenie doskonay, dobry, niezoony, wieczny
-przekracza wszystkie kategorie ; poj go nie moemy (Plotyn). Wszystko,
co istnieje poza Nim, jest Jego dzieem. Augustyn pierwszy wprowadza do
filozofii pojecie stworzenia, najzupeniej nieznane caej filozofii antycznej.
Bg widzi swoj wasn istot, a w niej, jak w prawzorze widzi wszystkie moliwoci skoczone, bo wszystko, co bdzie stworzone, jest tylko
odbiciem doskonaoci Boej (Plato). Jest to nowa w filozofii doktryna,
zwana egzemplaryzmem (od exemplar, wzr); polega ona na tym, e w
przeciwiestwie do Platona, ktry umieci idee-wzorce obok Boga, i
Plotyna, ktry z nich zrobi emanacje boskie, u w. Augustyna sama Istota
Boa jest prawzorem wszystkiego. Samo stworzenie (w przeciwiestwie do
Plotyna) jest wolnym aktem woli Boga, ktry spord nieskoczonej liczby
moliwoci wybiera te, ktre chce, i je stwarza jako niedoskonae naladownictwa Swojej istoty.
11. Filozofia przyrody. W tej, mniej wanej u niego, dziedzinie
Augustyn przyjmuje co w rodzaju arystotelesowskiej materii, pojtej w
wikszoci tekstw na sposb zbliony do perypatetyckiego, jako nieokrelono. Z materii i formy skadaj si wszystkie byty, nawet duchowe,
std nasz wity przyjmuje, w przeciwiestwie do Arystotelesa, materi
duchow". Bg stwarzajc t materi, umieci w niej rodzaj zaczynu
twrczego, w postaci rationes seminales (zalkw stoickich), ktre we
waciwym czasie powoduj powstanie nowych form. Augustyn jest tedy
pierwszym wielkim ewolucjonist. Nie sdzi, by Bg wszystko stworzy od
razu w obecnej postaci, ani by ingerowa przez cige stwarzanie nowych
form, ale zakada immanentne siy, lece w przyrodzie, ktre powoduj jej
rozwj i postp; rozwj wiata jest zarazem postpem. w. Augustyn
jest optymist estetycznym i ontologicznym, jako e nieskoczenie dobra
Opatrzno wszystkim rzdzi.

12. Czowiek. Czowiek skada si z duszy i ciaa, przy czym (a) dusza
jest czysto duchowa i jedyna (przeciw Platonowi), (b) jej duchowo mona
udowodni wskazujc na duchowy charakter poznania, a mianowicie na
mono pojcia niezmiennej Prawdy, (c) dusza jest zupen rzecz (nie
104

form tylko, jak u Arystotelesa) i poczona jest z ciaem dynamicznie, jako

czynnik ruchu i kierowniczy (Plato). w. Augustyn nie umie jasno odpowiedzie, skd si dusza bierze, czy Bg j stwarza, czy te zostaje zrodzona
przez rodzicw razem z ciaem. Natomiast uczy. e dusza posiada trzy wadze:
rozum, wol i pami (obraz Trjcy witej); spord tych trzech wadz
czy funkcji psychicznych na pierwszym miejscu stoi wola. Augustyn jest std
nazywany woluntaryst i woluntarystami s wszyscy jego zwolennicy, nie
bdcy zarazem tomistami.
Poznanie ludzkie wyjanione jest w oryginalny sposb, a mianowicie
nastpujco: Najpierw samo poznanie pojte jest zupenie czynnie, jako
czysta akcja. Nastpnie Augustyn rozrnia ostro midzy poznaniem zmysowym a umysowym, tylko to ostatnie osiga niezmienn prawd. Ale
dusza nie poznaje sama niezmiennej prawdy, a mianowicie idei - dzieje si to
przez interwencj Boga bd dajcego swoje wiato w kadym poznaniu, bd
skadajcego w duszy na pocztku zarodki wszelkiego poznania. Jest to tzw.
iluminacjonizm augustiaski (od illuminare, owieca).
13. Teoria woli. Wola posiada prymat w yciu psychicznym przed
rozumem, bez siy i czystoci woli nie moe istnie nawet prawdziwe
poznanie, wola te ostatecznie czy czowieka z Bogiem. Samo uznanie
prawdy jest wynikiem aktu woli. Wola ta jest wolna i nikt tak jasno dotd i
tak obszernie tego twierdzenia nie rozbudowa. Tutaj natrafi jednak w.
Augustyn na wielk trudno: skoro wszystko na wiecie zaley od Boga,
jak poj istnienie wolnoci? W dugiej polemice z pelagianami da nam
nastpujce rozwizanie: Bg determinuje wol, ale ta pozostaje wolna
dlatego, e owa determinacja nie jest mechaniczna, lecz teleologiczna, a
mianowicie Bg dziaa na dusz jako cel pocigajcy j ku sobie. Z
drugiej strony w. Augustyn broni katolickiej nauki o predestynacji (przeznaczeniu), ktr on pierwszy sformuowa w bardzo ostry sposb.
14. Etyka. Etyka Augustyna jest eudajmonistyczna: celem czowieka
jest szczcie, ktre osignie przez zjednoczenie z Bogiem, ale zjednoczenie
to, w przeciwiestwie do neoplatonizmu, pojte jest nie jako niewiadomo, lecz jako niebywae podniesienie osobowoci. Zjednoczenie osignie si
przez penienie dobra. Istnieje mianowicie dobro pozytywne, bezwzgldne,
oparte na Istocie Boej i istotach rzeczy, natomiast zo nie jest bytem
pozytywnym, lecz brakiem dobra.
105

Polityka w. Augustyna zawarta jest w jego obszernym O pastwie

Boym", w ktrym prcz ciekawej historiozofii, nasz myliciel podaje
nastpujce twierdzenia: zadaniem pastwa jest panowanie pokoju (sprawiedliwo nie jest konieczna): istnie powinno tylko jedno pastwo obejmujce wszystkich chrzecijan: nie ma rnicy midzy rasami; rodzina ma
charakter naturalny: wadza pochodzi od Boga, niewolnictwo natomiast ma
charakter umowny, podobnie wasno prywatna jest oparta na prawie
czysto pozytywnym: caa historia stanowi nierozerwaln jedno.

12. Filozofia we wczesnym

redniowieczu
1. Charakterystyka epoki. Od VI do XI wieku cignie si w Europie
Zachodniej ciemne redniowiecze", kataklizm, ktry zniszczy cywilizacj
antyczn i z ktrego z trudem dwiga si nowa cywilizacja redniowiecza.
Warunki bytowania s niebywale twarde, VI-VIII wiek jest okresem zupenego
niemal barbarzystwa, szkki istniej tylko tu i wdzie przy benedyktyskich klasztorach. W IX wieku nastaje pierwsze odrodzenie" (pod
Karolem Wielkim) i prba stabilizacji politycznej, ale bardzo prdko pastwo
karoliskie rozpada si i Europa pogra si znowu w odmt walk i
niepokoju. Dopiero wiek XII jest wiekiem nowej cywilizacji. System
feudalny rozwinity ju we Francji opanowuje Angli (Hastings 1066),
kwitnie architektura, poezja trubadurw, rozwijaj si klasztory, ktre, odegrawszy wielk rol w najciemniejszym okresie, ulegy rozprzeniu i teraz
znowu, zreformowane, staj si orodkami kultury, majcej rozwin si
wietnie w wieku nastpnym. XIII.
Filozofia poda za tym rozwojem. Naiwna i nieoryginalna zupenie do
wieku VIII wcznie, zaczyna porusza w IX w. znowu wielkie zagadnienie:
problem powszechnikw, co prawda w sposb jeszcze prymitywny. Rwnoczenie yje pierwszy od czasw w. Augustyna wielki myliciel - Szkot
Eriugena; nastpny wiek (X) jest do bezpodny, cho rozwija postawione w
IX w. zagadnienie. W XI stuleciu natrafiamy na drugiego wybitnego
myliciela o wiecznym znaczeniu, w. Anzelma z Canterbury. Nawet jednak
ten ostatni nie umie poda swoich pogldw w postaci zwartej syntezy,
107

odrni jasno filozofii od teologii. Nie jest jeszcze scholastykiem. raczej

ostatnim z Ojcw Kocioa. Niemniej i on, i Eriugena s mylicielami,
ktrzy pozostan prawdopodobnie ywi w kadej epoce.
Lepiej przedstawia si rozwj myli na Wschodzie. Tam Arabowie ju
od IX wieku znaj znacznie wicej dzie epoki klasycznej i na ich podstawie
rozwijaj, wczeniej ni Zachd, oryginaln filozofi, ktrej najwybitniejszymi przedstawicielami s Awicenna (IX - X w.) a zwaszcza Awerroes
(XII w.). Filozofia rozwija si take wrd ydw, ktrych wybitnym
przedstawicielem jest w wieku XII Majmonides.
Ten okres moe by nazwany okresem przedscholastycznym, nie posiada
bowiem jeszcze cech scholastyki, ale przygotowuje dla niej materiay i pojcia.
2. Porednicy. W pierwszym okresie po w. Augustynie mamy na
Zachodzie niemal zupen pustk myli, wystpuj natomiast do liczni
pisarze-zbieracze, ktrzy zestawiaj w naiwny sposb strzpy dorobku
antycznego i jako tacy s wani, gdy przekazuj go nastpcom. Wrd nich
wymieni mona na przeomie IV i V w. Chalcydiusza i Makrobiusza, neoplatoczykw eklektycznych, Marcjana Capell, autora dziwacznej encyklopedii, w. Grzegorza Wielkiego papiea (od 590-604) praktycznego
moralist, Izydora z Sewilli (570-630) autora encyklopedycznych Etymologii", Bd Czcigodnego, irlandzkiego mnicha, pierwszego historyka
Anglii (672-735), Alkuina, ministra owiaty" Karola Wielkiego (730-804),
wreszcie jego ucznia, Habana Maura (784-856), autora dziea pt. De institutione clericorum, bdcego rozwiniciem myli Izydora. O ich poziomie
wiadczy choby definicja czowieka, u Alkuina, jako misa i duszy", albo
etymologia Izydorowska sowa lapis (kamie) wywiedzione od laedere (kaleczy) i pes (noga). Jedno tylko nazwisko na Zachodzie zasuguje na szczeglniejsz uwag: Boecjusz, wspomniany ju przy omawianiu ostatniego
okresu historii filozofii staroytnej, ktry jest rzeczywicie kulturalnym i
oczytanym, cho nieoryginalnym w filozofii mylicielem.
Na Wschodzie chrzecijaskim natomiast spotykamy dwch pisarzy
wikszej miary (l) Pseudo-Dionizy Areopagita (k. 500), neoplatoczyk, duchowy ucze Plotyna i Proklusa, ale o wyranej postawie chrzecijaskiej,
ktry emanacje neoplatonikw interpretuje jako chry anielskie itp., a ktry
odegra ogromn rol w ksztatowaniu si myli zachodnio-europejskiej, bo
brano go za ucznia w. Pawa, mieszajc rwnoczenie z wielce czczonym
108

mczennikiem biskupem paryskim. Neoplatonizm oddziaywa na scholastyk

(obok w. Augustyna gwnie przez Dionizego). ( 2 ) w. Jan Damasceski
(VIIIw.) uchodzcy za ostatniego Ojca Kocioa greckiego, by teologiem
o tendencji cile arystotelesowskiej, jego gwne dzieo poprzedzone byo
wstpem filozoficznym, zawierajcym wykad zasadniczych doktryn
logicznych i ontologicznych Arystotelesa Cz tego dziea, znana w
redniowieczu pod nazw De fide orthodoxa, bya powszechnie znana na
Zachodzie i odegraa wielk rol w przeomie arystotelesowskim XIII
wieku, jako przeciwwaga dla Dionizego.
3. Eriugena i w. Anzelm. Obaj ci myliciele, jedyni godni tej nazwy
od w. Augustyna do pocztku XII wieku, s neoplatoczykami, ale ich
stanowisko jest poza tym zasadniczo rne.
a) Szkot Eriugena (rodem z Erin IX w.) uczy na dworze Karola ysego,
by znawc greki i przeoy Pseudo-Dionizego. W swoim (zachowanym) dziele De divisione naturae gosi spirytualistyczny panteizm;
dzieli mianowicie przyrod na (1) niestworzon i stwarzajc, (2) stworzon i stwarzajc (logos, Syn Boy), (3) stworzon i nie stwarzajc
(wiat), (4) nie stworzon i nie stwarzajc (Bg + wiat jako cao).
Dusza ludzka jest czci Boga, poznaje zmysami zjawiska, zmysami
wewntrznymi istot rzeczy, rozumem ich przyczyny, intuicj Boga.
Eriugena wywar rozstrzygajcy wpyw na monizm redniowieczny.
b) w. Anzelm (1033-1109), arcybiskup z Canterbury, urodzony w Aocie,
autor kilku dzie m.in. Monologium i Proslogium, jest gorcym zwolennikiem i naladowc w. Augustyna, ktrego myli powtarza. Oryginalnym
jego wkadem do dorobku filozoficznego jest tzw. argument anzel-miaski
(ontologiczny) na istnienie Boga, ktry po nim (mimo krytyki w.
Tomasza) przyjli Duns Szkot, Kartezjusz, Leibniz, a ostatnio (mimo
ponownej krytyki Kanta) niektrzy wspczeni (Chevalier). Brzmi on
nastpujco: Bg jest wikszy od wszystkiego innego; a wic musi istnie,
bo w przeciwnym wypadku najmniejsza rzecz istniejca byaby od niego
wiksza; a wic istnieje. Dowd ten zakada oczywicie skrajny realizm
teoriopoznawczy, mianowicie przekonanie, e wszystkim treciom naszej
myli odpowiada rzeczywisto. Niektrzy sdz jednak, e w. Anzelm nie
zamierza da dowodu, lecz jedynie wyrazi przekonanie o istnieniu w
czowieku instynktu religijnego.
109

4. Spr o powszechniki. W IX wieku pojawia si. czciowo pod

wpywem Enugeny. a zwaszcza dla wyjanienia zagadnie teologicznych,
pogld, e treci oglne poj rzeczywicie istniej, a jednostki s rzeczywiste
tylko o tyle. o ile maj udzia" w tych treciach. Tego pogldu zwanego
skrajnym realizmem", broni ju Remigiusz z Auxerre (841-908). wX wieku
Gerbert (pniejszy papie Sylwester II): jest to teza przemylana prymitywnie, jak wiadczy zachowane dzieko Fredegisa (ucznia Alkuina) pt. De
nihilo et tenebris. ktrego autor przyznaje rzeczywisto nicoci i ciemnociom. W XI wieku powstaa przeciw realizmowi opozycja, ktrej gwnym
przedstawicielem by Roscelin z Compiegne (k. 1050 - 1123/25); wedug
niego oglne treci (uim-ersalia, powszechniki) s tylko podmuchem
gosu" (flatits rocis); nie wydaje si jednak, by Roscelin by nominalist, ani
nie trzeba u niego szuka rozwinitej teorii powszechnikw.
Teoria taka powstaa w wieku XII. Realizmu broni wwczas gwnie
neoplatoscy myliciele: Wilhelm z Champaux (k. 1070-1121), autor a 3
teorii w tej sprawie, oraz czonkowie szkoy w Chartres: Bernard z Chartres (t
1130), Teodoryk z Chartres (f przed 1155) i Wilhelm z Conches (t ok.
1154). Bernard stworzy oryginaln przerbk platonizmu; dzieli
rzeczywisto na Boga, wiat i sfer formae nativae, bdcych odbiciem
idei boskich; twierdzi te, e wiat ma dusz. Wilhelm by atomist i pierwszy napisa rozpraw o etyce (Summa Moralium Philosophoruni).
Take i w XII wieku trwa opozycja przeciw realizmowi. Jej przedstawicielami s: Adelard z Bath, Walter z Mortagne i inni. Tumacz oni
powszechnik bd jako inny kt widzenia na jednostk, bd jako inny stan
treci, bd jako zbir treci indywidualnych, wszyscy gosz, e nihil est
omnino praeter individuum - tylko indywiduum istnieje.
5. Abelard. Piotr Abelard (1079-1142), znany ze swojej nieszczliwej
mioci ku Heloizie (jednej z najciekawszych kobiet dziejw) zakoczy na
wiek spr o powszechniki. Jest on zarazem waciwym twrc metody
scholastycznej. Myliciel niezwykle oryginalny i miay, utworzy szereg
teorii teologicznych, za ktre zosta dwukrotnie potpiony, ale mimo to jego
wnioski filozoficzne zostay bardzo szybko przyjte przez wszystkich.
Gwne dziea filozoficzne nosz tytuy: Dialectica, Dialogus inter Philosophum, Judeaum et Christianum oraz Komentarz do Porfiriusza. Z dzie
110

teologicznych wane s dla filozofii gwnie Sic et non oraz Introductio ad

Thenlogiam. Filozofia jego da si streci nastpujco:
a) Abelard jest w teorii poznania arystotelikiem. ale ten arystotelizm potrafi
rozbudowa znakomicie i ucili. Istniej tylko jednostki, ale w
wielu jednostkach tkwi ta sama natura. Umys poznaje ow natur
poprzez zmysy (bo wszelkie poznanie zaczyna si od zmysw), tak jak
poznajemy rysunek pod farbami obrazu (abstrakcja), ten sam umys
nadaje poznanej treci oglno.
b) Abelard usystematyzowa egzemplaryzm w. Augustyna i gwne tezy
ontologii pluralistycznej.
c) Jest on gwnym moralist XII wieku. W jego pracy Scito te ipsum
kadzie, jako pierwszy teoretyk, wielki nacisk na rol sumienia w yciu
moralnym. Sumienie jest etyczn miar czynu.
d) Wreszcie wynalaz on metod nazwan przez siebie sic et non, ktra
miaa si sta metod caej scholastyki: przeciwstawia wywody i teksty
autorytetw, aby pniej da wasn odpowied. By przez cae ycie
gorcym zwolennikiem uycia logiki.
Najwaniejszym nastpc Abelarda by Gilbert z Porree, ktry rozwin
teori abstrakcji i uzupeni arystotelesowskie Kategorie" w dziele pt. Liber
sex principiorum. To dzieo stao si niebawem klasycznym tekstem szkolnym
redniowiecza.
6. Wiktorianie i inni myliciele pluralistyczni XII wieku
a) Wan rol w rozwoju filozofii odegraa poza Abelardem szkoa o zupenie
przeciwnych tendencjach, istniejca w klasztorze w. Wiktora w Paryu.
Bya to szkoa w zasadzie mistyczna i teologiczna, ale zasuya si w
filozofii opracowaniem klasyfikacji nauk, a take przez obszerne
prace psychologiczne w nurcie augustiaskim. Przyczynia si ona
znakomicie do rozpowszechniania Pseudo-Dionizego. Gwnymi wiktorianami byli Hugo od w. Wiktora (tl 141), ktry odrzuci pierwszy argument w. Anzelma, i Szkot Ryszard od w. Wiktora (f 1173).
b) Jan z Salisbury (tli 80), pisarz o uniwersalnym wyksztaceniu, by autorem
pierwszej redniowiecznej historii filozofii. Napisa te obszern
rozpraw o polityce pt. Polycraticus, jest jednym z tych, ktrzy utorowali
drog scholastykom do ich wielkich syntez.
111

c) Alan z Lilie (de Insulis) (t k. 1202). drugi obok Jana podny i oczytany
pisarz XII w. znany jest z 2 twierdze: (i) e naley wszdzie stosowa
cis metod matematyczno-logiczn; (ii) e autorytet ma nos woskowy, mona go nagi rozmaicie".
7. Monici XII wieku. Znacznie mniej znana jest (bo bya tpiona
przez Koci) filozofia monistyczna XII wieku; niemniej znamy nastpujcych jej przedstawicieli:
a) Bernard z Tours. przyjaciel mylicieli z Chartres, napisa koo roku 1150
rzecz pt. De mundi unirersitate. w ktrej gosi emanacj wiata z Boga.
b) w. Hildegarda z Bingen (t 1180) uczona mniszka benedyktyska i
autorka mistyczna bya pod wyranym wpywem Bernarda, w swoich
pismach jest przedstawicielk wielkiego zapewne kierunku panteistycznego w mistyce XII wieku.
c) Almaryk z Bene (t 1206/7) sta na podobnym stanowisku; gosi, e
czowiek jest czci Boga.
d) Dawid z Dinant, o ktrego yciu nic nie wiemy, rozwin w (zaginionym) dziele pt. De tomis system naiwnego panteizmu materiaistycznego: Bg jest materi (w sensie Arystotelesa), przenika wszystko; jest
skoczony; powszechnikw w ogle nie ma.
8. Filozofia Arabw: rda i charakter. Po wydanym przez Justynia-na
zakazie uczenia filozofii w Atenach (529) i zajciu Aleksandrii przez
Arabw (640) filozofowie znaleli schronienie w Bizancjum i Syrii. W tej
ostatniej ju w V wieku nestorianie przeoyli byli cz dzie Arystotelesa na
syryjski. W VI wieku prace te kontynuowali monofizyci (inna sekta
chrzecijaska) z Chalcydy, w VII Jakub z Edessy, w VIII inni nestorianie.
Gdy w roku 750 zapanowaa dynastia Abasydw, filozofowie zostali zaproszeni na dwr do Bagdadu, gdzie przekadali te dziea na arabski, gwnie za
panowania sutanw El-Mansour (753-774) i El-Mamoun. Ten ostatni
utworzy w 832 specjalne kolegium tumaczy, pod kierownictwem Hanaina
ben Izaaka. Dzieo jego kontynuowali uczeni chrzecijascy do X wieku, w
ktrym Arabowie posiadali ju przekady caego Arystotelesa i wielu pism
neoplatoskich, nie liczc medycyny i matematyki. Na tle wielkiego rozwoju
kultury arabskiej w tym czasie powstaa wietna filozofia (znamy 500
komentarzy do samej Isagoge Porfiriusza w jz. arabskim).
112

Filozofia ta jest w zasadzie perypatetyczna, ale zawiera take wiele

elementw neoplatoskich. a przemylane one s w sposb oryginalny. W
szczeglnoci Arabowie uznaj emanacj neoplatorisk, przy czym
arystotelesowski nous uwaaj za najnisz z nich; stoj na (arystotelesowskim) stanowisku wiecznoci materii. Emanacj (inteligencje) uwaaj na
sposb Arystotelesa za motory sfer niebieskich. Interesuje ich wielce
problem stosunku religii do filozofii i usiuj go rozwiza, uprzedzajc w
tym filozofi Zachodu. Jest to typowa filozofia redniowieczna, odznaczajca si wszystkimi niemal cechami omwionymi powyej, o ile one nie
wynikaj z chrzecijastwa.
9. Myliciele wschodnioarabscy. Wielki wpyw na Zachd wywarli
nastpujcy filozofowie, yjcy na Bliskim Wschodzie: Alkindi (t k. 873),
Alfarabi (t950, wybitny logik i neoplatoski metafizyk), Awicenna (Ibn
Szina 11037), ktry rozwin system emanacji, utosamionych z motorami
sfer, wreszcie Algazel (Algazzali. 1059-1111). Ten ostatni by raczej mistycznym teologiem Islamu, przyznajcym si do tzw. suffizmu. Jego system
jest wynikiem poczenia elementw neoplatoskich, hinduskich, a zwaszcza
chrzecijaskich, jest jednak cile monoteistycznym systemem i wskutek tego
wywar znaczny wpyw na Europ Zachodni.
Wszyscy wymienieni myliciele zostali poznani na Zachodzie w XII
wieku, gdy ich dziea przeoono w Hiszpanii (czciowo zajtej przez
Arabw) na jzyk aciski. Przewysza ich jednak wszystkich wpywem
znakomity myliciel zachodnioarabski, yjcy w teje Hiszpanii, Awerroes.
10. Awerroes. (Ibn Roshd) urodzi si w Cordobie w 1126, zmar w
Hiszpanii w r. 1198, naley wic ju do w. XII. Ju przed nim pracowao w
Hiszpanii paru mylicieli arabskich, jak Avenpace (fH38) i Abulacer (t!
185). Sam Avenpace jest jednym z najwybitniejszych arystotelikw
wszystkich czasw i w redniowieczu nazywano go Komentatorem" bez
kwalifikacji. Jego pisma s w wikszoci zachowane, m.in. liczne komentarze
do Arystotelesa i Destructio destructionis (Zniszczenie zniszczenia").
Nauk Awerroesa mona streci nastpujco:
a) Bg (osobowy) emanuje z siebie stopniami inteligencje", motory sfer
niebieskich.
b) Materia jest wieczna i nie jest emanacj ani stworzeniem Boga, ale pod
Jego dziaaniem rozwija si deterministycznie.
8 Bocheski: Zarys histori'

113

c) Dusza ludzka jest inteligencj sfery ksiyca, jest wic jedn dusz we
wszystkich ludziach. W niej zawarte s treci intelektualne, za pomoc
ktrych poznajemy umysowo. Tylko ta jedyna dusza duchowa jest
niemiertelna.
d) Rozum naley godzi z religi przez alegoryczny wykad Koranu w sposb
zgodny z filozofi. Lud pospolity musi mie inn. nisz i literaln
religi.
11. Filozofia ydowska. W XI i X I I wieku podjta zostaa przez
mylicieli ydowskich wielka prba pogodzenia filozofii arabskiej z judaizmem. Spord mylicieli, ktrzy j przeprowadzili, znaczny wpyw wywarli na Zachd nastpujcy: (l) Izaak Izraeli (t940) wybitny logik. Saadja
(892-942) autor Ksigi o wierze i rozumie" (Amanat, napisana w Babilonii), (3) Avencebrol (Salomon Ibn Gebirol 1020-1070?) yjcy w Saragossie, autor dziea pt. Fons vitae (,.rdo ycia"), do wierny ucze
Plotyna, ale kadcy wielki nacisk na istnienie wiecznej materii, ktr pojmuje pluralistycznie (wiele rodzajw materii). Najwaniejszym z nich jest
(4) Mojesz Majmonides (ur. w Kordobie 1135, t w Egipcie 1204) autor
Przewodnika dla wtpicych". By on arystotelikiem i zostawi dowody
na istnienie Boga (osobowego) w sposb podobny do pniejszej teorii
w. Tomasza. Charakterystyczn cech Mojesza jest twierdzenie, e
niczego o Bogu nie moemy powiedzie, rozum wskazuje nam tylko, czym
Bg nie jest (Plotyn). Zagadnienie stosunku rozumu do wiary rozwizuje
podobnie jak Awerroes.

13. Filozofia w XIII wieku

1. Charakterystyka epoki. Wiek XIII jest najwietniejszym okresem
redniowiecza, a zarazem prawdopodobnie jednym z najwietniejszych
okresw kultury europejskiej w ogle. Cywilizacja wydobywszy si ponownie z
upadku po pogromie imperium rzymskiego, przybraa nowe formy. W
wieku XIII powstay najpikniejsze kocioy europejskie, y i pisa
Dante, idea rycerski doszed do szczytu w krucjatach. Cywilizacja ta jest
przeniknita z jednej strony duchem religijnym w sposb trudny dla nas do
pojcia, a z drugiej rwnie mao zrozumiaym dzisiaj zamiowaniem do
porzdku i syntezy. Na tle rozwoju bogatych miast, oglnego podniesienia si
dobrobytu, mno si szkoy i zainteresowania intelektualne, powstaje
mnstwo prdw politycznych, spoecznych (herezje albigensw, ruch
ubogich braci itp.), religijnych (w. Franciszek z Asyu). Nic dziwnego, e i
filozofia kwitnie take wspaniale, tak wspaniae nawet, e tylko jeden
wiek. zoty okres filozofii greckiej, dorwnuje tej epoce gbokoci myli i
rozpowszechnieniem zainteresowa. Wystarczy powiedzie, e w tym
samym XIII wieku yj rwnoczenie niemal w. Albert Wielki, jeden z najwikszych uczonych wszystkich czasw, w. Bonawentura, Roger Bacon,
Duns Szkot i w. Tomasz z Akwinu, z ktrych kady jest mylicielem wielkiej
miary. Gruje nad epok geniusz w. Tomasza z Akwinu i dlatego widzi si
zwykle w XIII wieku wiek tomizmu. W rzeczy samej jednak wspistniej
rwnoczenie najrniejsze kierunki, niektre cile scholastyczne pod
wzgldem metody i zaoe (tomizm i szkotyzm), inne obce scholastyce
(neoplatonizm, szkoa eksperymentalna), inne wrcz jej wrogie (awerroizm
aciski). Na tle tych wszystkich kierunkw wpywem na pniejsze wieki
115

i potg, oraz oryginalnoci myli wybija si w. Tomasz z Akwinu, w ktrego

systemie redniowiecze osigno zarazem swj peny wyraz i szczyt.
2. Przyczyna i rda rozwoju. Trzy czynniki wpyny w sposb
bezporedni na wietno myli filozoficznej w XIII wieku: napyw myli
greckiej, powstanie uniwersytetw i pojawienie si zakonw ebrzcych.
a) Ju na przeomie XII i XIII. a take w cigu caego XIII stulecia w kilku
orodkach wykonywana jest praca przyswojenia wiatu zachodniemu
dzie arabskich i greckich. Taki orodek istnieje w Toledo, gdzie pracuje
Micha Szkot (t przed 1236). a po nim Herman Niemiec, biskup Astorgi
(od 1240). Wszyscy oni przekadaj z arabskiego. Obok nich istnieje
jaki bliej nieznany orodek przekadw z greki, gdy ju na pocztku
XIII wieku spotykamy liczne cytaty z przeoonych (a dotd nieznanych) dzie Arystotelesa. Szczegln rol odegra take Robert Grosseteste O.F.M. (t 1253), arcybiskup Lincolnu, a zwaszcza wsppracownik
w. Tomasza, Wilhelm Moerbecke O.P., ktry przeoy na acin
wikszo dzie Arystotelesa i innych (t 1286). Caa ta literatura, trafiajc
na grunt przygotowany przez filozofi XII wieku, wywara ogromne
wraenie, pod jej wpywem zapanowa w Europie prawdziwy renesans,
nie wiadomo dlaczego rzadko cytowany w historiografiach.
b) Na pocztku XII wieku powstaj te uniwersytety: w Paryu, w Bolonii i
innych miastach. S to zespoy profesorw i uczniw" (universitas
magistrorum et scolarium), podzielone (w Paryu) na 4 wydziay
(artium filozofii, medycyny, prawa, teologii) i 4 narody" (Pikardw,
Galw, Normanw i Anglikw). Nabieraj one od razu znaczenia midzynarodowego i staj si oglnoeuropejskimi orodkami nauki.
c) Wreszcie take na pocztku XIII w. powstaj dwa gwne zakony
ebrzce: dominikanie i franciszkanie. Zakon dominikaski (kaznodziejski), zaoony w 1216 r. postawi sobie wyranie za cel nauczanie.
w. Dominik, ku wielkiemu oburzeniu opinii, poprowadzi pierwszych
swoich uczniw na uniwersytety. W bardzo krtkim czasie ze zwykego
nauczania wiary dominikanie przeszli do studiw (nakazanych przez
najwczeniejsze ich konstytucje) i stworzyli prawdziw szko myli
teologicznej, filozoficznej, lingwistycznej i przyrodniczej. Dominikanie,
wskutek nauki w. Tomasza i w. Alberta, oraz pewnym wasnym zaoeniom ideowym, byli na og arystotelikami. Franciszkanie zaoeni
116

w 1209 przez w. Franciszka z Asyu, ktry nie yczy sobie nauki w zakonie, w niewiele lat po mierci zaoyciela, wskutek konkurencji z
dominikanami, upodobnili si do nich i stworzyli drug zwart szko
myli, tym razem (take dziki pewnym zaoeniom ideowym, a take
dziki opozycji przeciw dominikanom) o tendencjach raczej neoplatoskich. Oba zakony mona porwna tylko do staroytnego zwizku pitagorejskiego. ktry przewyszay swoj midzynarodow organizacj i
mas czonkw (w 1225 liczba dominikanw przekroczya 10000). Za ich
przykadem szy inne zakony mniejszego znaczenia, co znakomicie
przyczynio si do rozwoju filozofii.
3. Technikascholastyczna. Dominujc form literack i dydaktyczn w
XIII wieku jest'scholastyka, cho obok niej istniej take inne style i
metody. Zasadza si ona na tym, e w nauczaniu wykad (lectio) odrniaj od
dyskusji (disputatio), w ktrej prowadzcy wysuchuje argumentw i
odpowiedzi dwch stron, aby po tym da wasne rozwizanie (condusio,
sententia). W literaturze odrni mona nastpujce rodzaje:
a) Quaestiones - utrwalenie na pimie przebiegu dyskusji
b) Summae - wielkie dziea syntetyczne, starannie zbudowane wedug
logicznie obmylanego planu, w poszczeglnych rozdziaach pisane jak
uaestiones
c) Komentarze, poprzedzone zawsze logiczn analiz tekstu
d) Catenae (acuchy), zbiory tekstw i autorytetw.
Do stylu scholastycznego naley ustawiczne cytowanie autorytetw, z
ktrych jednak myliciele robi sobie niezwykle mao i zawsze umiej ich
wyinterpretowa po swojej myli. Styl jest nadzwyczaj suchy, pozbawiony
wszelkiej retoryki, niepotrzebnych sw, wszdzie panuje niezmienna dbao
o poprawne wyraanie si. Nie ma natomiast w tej epoce jeszcze owych
synnych subtelnoci, ktre miay si pojawi w wieku XIV.
4. Tak zwany augustianizm". Augustynianami" zaczli po w.
Tomaszu nazywa si myliciele starszej szkoy scholastycznej, cho tre ich
nauki nie pokrywa si bynajmniej z pogldami w. Augustyna. Szkoa ta,
bardzo liczna i obejmujca kilku wybitnych mylicieli, odznacza si goszeniem nastpujcych tez: jest pluralistyczna, monoteistyczna, spirytualistycz-na
(jak wszyscy scholastycy); twierdzi, e poznanie jest funkcj, w ktrej
117

dusza jest czysto aktywna, broni egzemplaryzmu i iluminacjonizmu w.

Augustyna, przy czym iluminacjonizm pojmuje tak. jak gdyby Bg za
kadym aktem poznania owieca umys ludzki (wpyw arabski;: oryginalnym
jej wynalazkiem jest teoria mnogoci form (arystotelesowskich) w jednej i tej
samej rzeczy, a zwaszcza w czowieku, w ktrym przyjmuje ich cztery.
Wreszcie ci myliciele uwaali filozofi wycznie za podrzdny dzia
teologii i nie potrafili nigdy jasno okreli rnicy midzy nimi. Oczywicie
nie wszyscy starsi scholastycy powtarzaj to samo. wielu z nich wnosi
inne oryginalne myli, ale powysza doktryna jest im wsplna.
Spord mylicieli tej szkoy wymieni naley Wilhelma z Auvergne
( + 1249). ktry by jakby prekursorem tomizmu; Aleksandra z Holes OFM
(t1245). Anglika, autora pierwszej wielkiej Summy" (koo 1231) i jego
ucznia Jana de la Rochelle OFM (t 1254), autora wielkiego dziea pt.
Summa de anima; wspomnianego ju Roberta Grosseteste, innego Anglika,
autora oryginalnej metafizyki wiata (neoplatoskiego kierunku), w ktrej
formy (treci) pojte s jako wiato. Grosseteste mia licznych uczniw w
tzw. Szkole Oksfordzkiej. Nale tu take dwaj dominikanie nietomici: Piotr
z Tarantazji, pniejszy papie Innocenty V (1226-1276), i Robert
Kildardby (t 1279) prymas Anglii i kardyna. Wszystkich przewysza znaczeniem w. Bonawentura OFM (Jan Fidanza 1221/2-1274) zwany doctor
seraphicus, franciszkanin, pniej kardyna, teolog i mistyk, dos' konsekwentny zwolennik w. Augustyna, uznajcy argument anzelmiaski i dzielcy
rozum na niszy, dziaajcy w sposb arystotelesowski (abstrakcja) i
wyszy, poznajcy intuicyjnie sam dusz oraz Boga w niej mieszkajcego.
Uczniami w. Bonawentury byli Mateusz Aquasparta (t 1032), ktry broni
poznawalnoci jednostki jako takiej, Jan Peckham, biskup Canterbury znany z
potpienia tomizmu. Na wzmiank zasuguj wreszcie Jan Olivi. do ostro
przeciwstawiajcy si w. Augustynowi (11298) oraz Wilhelm z Ware OFM.
5. Awerroizm aciski. Obok augustianizmu rozwija si w XIII wieku
potnie, gwnie na wydziaach filozoficznych (facultates artium) - tzw.
awerroizm aciski. Jest on arystotelizmem w ujciu arabskim, zmodyfikowanym pod niejednym wzgldem na Zachodzie, i gosi filozofi heterodoksyjn, stanowic zwarty pogld na wiat. Powodem jego powstania by
wielki autorytet Awerroesa, uwaanego za najlepszego znawc Stagiryty.
118

Awerroizm by szeroko rozpowszechniony i szereg potpie kocielnych

(nie tylko awerroizmu. ale i studium Arystotelesa) nie mogy powstrzyma
jego rozwoju. Dopiero geniusz w. Tomasza zniszczy jego wpywy.
Gwnym mylicielem awerroistycznym jest Siger z Brabantu, ktry uczy w
Paryu i zmar w Orvietto midzy 1281 a 1284 ,.od uderzenia swojego
oszalaego kleryka". Gwnym jego dzieem (zaginionym) byo De anima
intellectiva. prcz niego napisa szereg prac jak: De aeternitate mundi.
Quaestionesnaturales. U t rum hac: sit vera homo est animal, nullo homine
existente. De necissitate et contingentia causarum i zbir 6 Impossibilia.
Wszystko to s dziea czysto filozoficzne. Nauk awerroistw aciskich
mona streci nastpujco:
a) Bg wyania z siebie (emanuje) jeden tylko byt. ten emanuje inne itd.
stopniami; porednimi bytami s: inteligencje", bdce duszami sfer; te
wytwarzaj wiat zmienny (ziemski), o ktrym Bg nic nie wie.
b) Emanacja musi by pomylana nie czasowo, ale logicznie, wszystkie
byty intelektualne s rwnie wieczne jak Bg.
c) Bieg cia niebieskich determinuje bez reszty wszystko, co si dzieje na
Ziemi, wszystkie zjawiska (take spoeczne) bd powtrzone znowu,
gdy liczba moliwych kombinacji niebieskich jest skoczona.
d) Duchowa dusza czowieka jest jedna u wszystkich (Awerroes); dusza
indywidualna umiera razem z czowiekiem.
e) Nie ma wolnoci woli, co wicej czowiek nie odpowiada za swoje
czyny.
O Istniej dwie prawdy rwnoczenie: to, co jest prawdziwe w teologii, jest
faszywe w filozofii i na odwrt. Ten ostatni szczeg (mylnie przypisywany
Awerroesowi) jest oryginalnym pierwszym usiowaniem rozwizania problemu
stosunku wiary do rozumu na gruncie redniowiecznym. Trudno si dziwi, e
awerroizm spotka si z tak ostr reakcj chrzecijastwa, ktre byo przez jego
doktryny zagroone nie tylko w swojej treci ideowej, ale take w yciu
(negacja odpowiedzialnoci).
6. Neoplatonizm XIII wieku. Rwnolegle z awerroizmem i tomistyczn scholastyk rozwija si w XIII wieku myl neoplatoska, stojca w
mniej ostrym kontracie z dominujc-filozofi okresu, ale niemniej
rna od niej pod wieloma wzgldami. KieYunek ten zaley w ostatecznej
119

analizie od Plotyna. i rzecz ciekawa, nie poprzez w. Augustyna, lecz raczej

Dionizego i Liber de causis - dzieo pnego neoplatonizmu greckiego:
wyrane s take wpywy Proklusa i Eriugeny. Do najwaniejszych mylicieli tej grupy naley autor pracy pt. Liber XXIX Philosophorum. inny
anonimowy autor dziea De intelligentiis. wspomniany ju Wilhelm Moerbecke. paru uczniw Alberta Wielkiego (nazywajcych si nawet, cho bezpodstawnie ..albertynami"): Hugo ze Strasburga, Ulrych ze Strasburga,
Teodoryk z Fryburga, a zwaszcza Mistrz Eckhart z Hocheim (1260-1321),
wszyscy dominikanie. Eckhart, ktry wywar najwikszy wpyw na potomno
(uchodzi, niesusznie, za twrc teorii rasistowskiej), moe suy jako
przykad pogldw tej szkoy. Gosi e:
a) Bg jest jedynym bytem, w ktrym istota i istnienie s identyczne; jako
taki Bg nie jest wcale rdem bytu, ale jest samym bytem, a mianowicie istnieniem wszechrzeczy: extraprimam causam nihilest.
b) Wydaje si w konsekwencji, e wiat musi by wieczny.
c) Przez refleksje nad istot duszy, o ile ta dusza jest czysta, moemy
znale Boga, w duszy jest bowiem cz Boga, scintilla animae. Mimo wic
pozorw pluralizmu (ktrego neoplatonicy usiuj na og broni) nie ulega
wtpliwoci, e mamy tu do czynienia, jak u Eriugeny, z spirytualistycznym
monizmem, potnie tym razem przemylanym i rozbudowanym za pomoc
kategorii arystotelesowych.
Do neoplatonikw zalicza si take pierwszy polski filozof Witelo. Urodzony midzy 1220 a 1230 na lsku, studiowa w Paryu, pniej y w
Padwie i Orvieto, wreszcie sta si mnichem w klasztorze w Witowie, w
Polsce. Zmar krtko po r. 1270. Gwnym dzieem Witela jest Perspecti-va.
znakomita praca przyrodnicza, pena ciekawych uwag o metodzie obserwacji i
dowodw. Prcz tego znamy De natura daemonum (neoplatoskie) i De
primaria causa poenitantiae, wreszcie (fragmentaryczna) Solutio
quaestionis. U Witela wane jest psychologiczne podejcie do zagadnie
metodologii, wiadczce o zainteresowaniu tym problemem. W filozofii
broni Witelo metafizyki wiata, bardzo midzy neoplatoczykami rozpowszechnionej.
7. Roger Bacon i szkoa dowiadczalna. Zupenie oddzieln pozycj
zajmuje franciszkanin Roger Bacon, Anglik, ur. 1210/15, uczefi Grosseteste'a, niezmiernie ciekawy, burzliwy czowiek, mieszanina mistyka, refor120

matora, naukowca i filozofa, ktry przez swoje ustawiczne pisanie do najwyszych osobistoci narazi si parokrotnie na przykroci ze strony swojego
zakonu. Pisanina ta jednak zachowaa nam jego myl: s to memoriay pisane
dla jego patrona, Klemensa IV, Opus minus. Opus maius i Opus ter-tium. Nie
pomogy mu one jednak i przey ostatnie lata w wizieniu, do 1292, zmar
krtko po uwolnieniu. Bacon jest w XIII wieku dziwnym anachronizmem, w
pogldach na nauk wybiega o trzy wieki przed swj czas, jako filozof stoi o
dwa wieki zanim, a mianowicie uwaa filozofi za rodzaj apologetyki bez
samodzielnego znaczenia. Jego pogldy s nieoryginalne w tej dziedzinie.
Bardzo wane jest natomiast jego stanowisko w teorii poznania i
metodologii.
a) S trzy sposoby poznania: przez autorytet, rozum i dowiadczenie. Sam
autorytet bez rozumowania nie daje pewnoci, podobnie rozumowanie
bez dowiadczenia; dowiadczenie jest wic najlepszym sposobem
osignicia pewnoci.
b) Dowiadczenie zewntrzne (przez zmysy) winno uywa przyrzdw, a
zwaszcza by przeprowadzone matematycznie, tym rni si dowiadczenie naukowe od pospolitego (to rozrnienie pojawia si tutaj po raz
pierwszy).
c) Natomiast dowiadczenie wewntrzne opiera si na natchnieniu Boym,
iluminacji, opisanej w sposb dziecinnie skomplikowany i naiwny. Do tego
samego kierunku dowiadczalnego nale prcz Bacona take Henryk Bate z
Malin (t k. 1300) i Roger Maston OFM, Anglik (t po 1298). Cay ruch
nie odegra wikszej roli w porwnaniu z wynikami naukowymi Alberta
Wielkiego, ale wany jest jako pierwszy przejaw filozofii nauk przyrodniczych.
8. Rozwj logiki; Lullus. W XIII wieku rozwija si wietnie logika
formalna. Jej gwnym przedstawicielem jest Piotr Hiszpan (pniejszy
papie), autor synnych Summulae logicales. Obok niego Wiliam Shyreswood, u ktrego po raz pierwszy pojawiaj si znane nazwy sylogizmw.
Pojawiaj si te pierwsze zbiory Niemoliwoci", tj. paradoksw logicznych. Logika jest na og logik nazw, wietnie rozwinit, znanych jest
take szereg (stoickich) tez z logik zda. XIII wiek nie osiga pod tym
wzgldem wiele nowego, ale przygotowuje drog dla wiekw nastpnych.
121

W tym okresie kwitn zaczyna rwnie, po raz pierwszy od czasu

dawnych stoikw, semantyka, opracowywana w tzw. ..spekulatywnych
gramatykach". Na wzmiank zasuguj tutaj Jan de Garlande CM252).
Mikoaj z Parya (poowa XIII w.), pniej Siger z Courtrani (t 1341).
Nie mona do logikw zalicza natomiast Rajmunda Lullusa CM315).
autora wielu dzie, z ktrych najbardziej znanym jest Ar.? magna. Sdzi on.
e wynalaz uniwersaln metod logiczn, za pomoc ktrej da si mechanicznie rozwizywa wszystkie zagadnienia teologii i filozofii. W rzeczy
samej niezmiernie trudno jest powiedzie, czy mamy do czynienia z genialnym
fantast. czy z maniakiem. Mimo to zdoby on sobie znaczn saw w
pniejszych czasach.
9. w. Albert Wielki. Szczeglne miejsce zajmuje w filozofii XIII
wieku myliciel mao oryginalny, ale odznaczajcy si olbrzymi erudycj i
stanowicy pomost midzy dawn scholastyk i w. Tomaszem, ktrego by
nauczycielem. Jest nim Albert z Lauingen (Szwabia), dominikanin,
urodzony na przeomie XII i XIII wieku, ktry przey swojego wielkiego
ucznia i zmar w Paryu w 1280. Gwn zasug Alberta Wielkiego jest
przyswojenie wiatu zachodniemu caego niemal Arystotelesa w nieskaonej przez interpretacje arabskie i neoplatoskie formie. Albert w swoich
bardzo licznych i bardzo obszernych dzieach da parafraz i do wierny
komentarz tych dzie, prbowa take sam stworzy system chrzecijaskoarystotelesowy, co mu si jednak nie udao. W jego pogldach pomieszane s
elementy arystotelesowskie (przewaajce) z augustyniaskimi, arabskimi i
neoplatoskimi innego pochodzenia.
Poza przekazaniem Europie Arystotelesa i przygotowaniem drogi w.
Tomaszowi Albert ma wielkie znaczenie jako najwybitniejszy przyrodnik
wiekw rednich. Zamiowany (pod wpywem Arystotelesa) w obserwacji i
zbieraniu okazw, potrafi on m.in. utworzy system botaniczny, dziki
ktremu jest najwikszym botanikiem midzy Teofrastem a Linneuszem.
Jego przyrodnicza tendencja odbia si szczeglnie ostro w psychologii, ktra
jest u niego oparta na dowiadczeniu, i przygotowaa drog psychologii w.
Tomasza. Wana jest take jego logika, bdca komentarzem Arystotelesa tak
wnikliwym i trafnym, e dopiero w drugim wierwieczu XX stulecia
zdobylimy si ponownie na podobne zrozumienie Stagiryty pod tym
wzgldem.
122

Dziki swojej olbrzymiej wiedzy, nowoci przynoszonego przez niego

arystotelizmu w owietleniu chrzecijaskim, a prawdopodobnie take
wielkim zaletom osobistym (dydaktycznym) Albert by ju za ycia cytowany
na rwni z Arystotelesem i otrzyma przydomek Wielkiego". Jego
historyczne znaczenie wyczerpuje sijednak w przygotowaniu materiau dla
w. Tomasza i skutecznym zwalczaniu awerroizmu. ktrego by obok
w. Tomasza najwikszym przeciwnikiem. Uczniowie jego. nieliczni i mao
wybitni, nale, w istocie rzeczy do szkoy neoplatoskiej. wspomnianej
powyej.

14. w. Tomasz z Akwinu

1. ycie. Tomasz syn Landulfa hrabiego Akwinu i Teodory, urodzi si w
zamku Rocca Secca w rodkowych Woszech w r. 1225 lub 1226; wcze-nie
przeznaczony na mnicha benedyktyskiego i wychowywany w opactwie w
Cassino, zosta pniej wysany do Neapolu, gdzie studiowa pod wybitnym
logikiem Piotrem Irlandczykiem. Tam w 1243 wstpi do nowo zaoonego
zakonu dominikanw, ktry go natychmiast wysa do Kolonii na studia u
Alberta Wielkiego; przebywa tam do 1252, po czym uda si na
uniwersytet paryski, na ktrym zdoby kolejno wszystkie stopnie w teologii, a
do Magistra. Po trzech latach nauczania w tym charakterze (1259) zosta
wezwany na dwr papieski, na ktrym uczy do 1269. Posano go nastpnie w
drodze wyjtku ponownie na profesora do Parya; ale w 1272 powrci do
Woch jako rektor. Wezwany na sobr w Lyonie, zmar z wyczerpania w
czasie pieszego marszu, w opactwie cysterskim Fossa Nuova (1274).
w. Tomasz uchodzi za niezwykle milczcego i nietowarzyskiego. W
szkole w. Alberta nazywano go milczcym woem". Obracajc si ustawicznie
na wielkich dworach (papieskim, francuskim, neapolitaskim), zna wszystkie
wybitniejsze osobistoci swojego czasu, ale sam konsekwentnie odrzuca
wielokrotnie mu ofiarowywane stanowiska. cisa przyja czya go z
uczniem Reginaldem Piperino, jego sekretarzem i Albertem Wielkim,
nauczycielem; podobno innym jego przyjacielem mia by w. Bonawentu-ra,
kolega z uniwersytetu paryskiego. ycie prowadzi, jak wczeni dominikanie,
niezwykle proste i surowe. Wszystkie swoje podre odby pieszo. Ju za
ycia otoczony by entuzjastycznym podziwem nie tylko uczniw, ale nawet
przeciwnikw.

2. Czowiek. w. Tomasz z Akwinu pozostanie zapewne na zawsze

klasycznym wzorem myliciela, ktry wszystkie swoje siy skierowa ku
nauce i potrafi elazn wol osign w tej dziedzinie, mimo krtkiego ycia,
ogromne wyniki. Obok tej cechy reprezentuje on niemal w czystej formie
idea naukowej beznamitnoci: w jego pismach nigdzie prawie nie
znajdujemy ladu jakiejkolwiek emocji, podziwu albo oburzenia, tym bardziej poryww religijnych w stylu w. Augustyna albo w. Bonawentury.
Tak np. swoje rozwaania o Bogu potrafi on zakoczy sowami I to wystarczy o Bogu". Praca wykonana przez niego jest gigantyczna, rwna si
moe w niej tylko Arystotelesowi. Pracowa niezmiernie dokadnie, zachowany rkopis Sumy filozoficznej" wykazuje, e niemal kade sowo pierwopisu byo poprawiane, niekiedy do piciu razy. Na usugach tej pracy sta nie
tylko genialny umys, ale take niezwyka pami, ktrej dowodem jest np.
cytowanie niemal caego tekstu Pisma witego z pamici.
Ale uczony nie wyczerpuje caej osobowoci w. Tomasza, ktry rwnoczenie by geniuszem religijnym. Jest on w rzeczy samej autorem poezji
religijnych, ktre samym swoim rozpowszechnieniem w czasie i przestrzeni
wiadcz o gbi jego ducha religijnego (Przed tak wielkim", O Przenajwitsza", Adom te).
Fakt, e ten wity potrafi mwi tak zimno i sucho o najbardziej go pasjonujcych zagadnieniach, jest niezwykym triumfem nowego, europejskiego typu charakteru. Pod tym wzgldem, jak i pod wieloma innymi,
jestemy wszyscy jego uczniami.
3. Pisma. Spucizna w. Tomasza obejmuje okoo trzydziestu tomw
normalnego formatu in octavo. Mona j podzieli na nastpujce grupy:
a) komentarze biblijne (niektre do dzi dnia nie przewyszone pod wzgldem
dokadnoci analizy logicznej),
b) komentarze dzie Arystotelesa obejmujce niemal cao pism Stagiryty;
prcz nich komentowa w. Tomasz take Pseudo-Dionizego i Boecjusza,
c) monografie pisane stylem niescholastycznym, wrd ktrych najwaniejsza jest rozprawka wydana w modoci pt. De ente et essentia, a za-

wierajca zarys ontologii,

124

d) kwestie" w cisej formie scholastycznej (o prawdzie, o zu, o duszy, o

cnotach itp.),
125

e) wielkie dziea systematyczne: (i) komentarz do klasycznego podrcznika

Piotra Lombarda pt. ..Sentencje", dzieo modego jeszcze Tomasza: (ii)
Summa contra gentiles (filozoficzna), rodzaj filozoficznej apologetyki
wiary: dii) Summa Theologiae. najwaniejsze dzieo witego,
f) pisma cile religijne (kazania, poezje, odpowiedzi na pytania), m.m.
ostatnie dzieo autora pt. Skrt teologii".
Niemal kade z tych dzie, nie wyczajc pozornie czysto teologicznych
(poza ostatni grup), jest wane dla filozofii. Najwaniejsza jest Suma
Teologii", (nie ..teologiczna"), zawierajca syntez pogldw autora, co prawda nie dokoczon. Dzieli si ona na 3 czci, z ktrych pierwsza omawia
Boga. stworzenie i natur ludzk, druga etyk, trzecia soteriologi katolick.
Druga cz rozpada si na dwie czci (I-II i II-II). ogln i szczegow.
Jzyk pism w. Tomasza jest zawsze bardzo dokadny i jasny, przy czym
nie zawiera barbaryzmw, wystpujcych ju u Szkota. Ukad jest na
wskro logiczny i bardzo przejrzysty. W szczeglnoci wystpuje to w komentarzach, gdzie w. Tomasz jest wynalazc nowej metody, polegajcej na
literalnym omawianiu poszczeglnych ustpw tekstu, ktry zawsze cytuje
najpierw w caoci.
4. Charakterystyka. Pod wzgldem postawy metodycznej w. Tomasz
naley zdecydowanie do typu arystotelesowskiego, podstawowym rysem
wszystkich jego dzie jest przekonanie o moliwoci i koniecznoci racjonalnego podejcia do rzeczywistoci, nie wyczajc Boga i duszy ludzkiej. Z
rwnym naciskiem gosi on konieczno stosowania surowej, pozbawionej
wszelkiej deklamacji i obrazowego przedstawiania logiki, jak i niezbdno
oparcia si na dowiadczeniu, na czym polega radykalna rnica midzy
nim a wszystkimi niemal mylicielami chrzecijaskimi, ktrzy yli przed nim.
Arystotelesowa jest rwnie u w. Tomasza tendencja do utrzymania
umiaru, ktry potrafi istotnie zachowa we wszystkich niemal swoich tezach: tendencja ta jest oparta oczywicie na przekonaniu, e umiar panuje
rwnie w istocie rzeczy.
Ale w. Tomasz idzie pod tym wzgldem znacznie dalej ni Arystoteles, a
mianowicie jest przekonany, e ta sama harmonia da si utrzyma nie tylko w
wiecie filozofii, lecz rwnie i w wierzeniach, i w pogldzie na wiat jako
caoci, a wiec midzy wiar i rozumem.
126

Wreszcie w. Tomasz jest klasycznym scholastykiem w tym znaczeniu,

e nie uwaa za swoje zadanie tworzenia czego nowego, ale e kontynuuje
jedynie dorobek swoich poprzednikw. Jego myl jest mimo ogromnego
wkadu, jaki wnis do naszego dorobku, bardziej ni czyjakolwiek w dziejach, bezosobowa i niejako anonimowa stanw ic najlepszy wyraz redniowiecza pod tym wzgldem.
5. Przynaleno ideowa. Jedn z najtrudniejszych rzeczy przy ocenie
filozofii w. Tomasza jest okrelenie, do jakiego prdu on naley. Nie
ulega wtpliwoci, e zaleny jest od Platona, jako spirytualista i obiektywista. uznajcy istnienie treci idealnych. Niewtpliwe jest take okrelenie
go jako myliciela chrzecijaskiego, jako e jest pluralist, monoteist. uznaje
niemiertelno duszy, rozwija etyk opart na teorii sumienia itd. Ale ju
w obrbie tych dwch wielkich kierunkw myli bardzo trudno jest
zakwalifikowa go bez reszty. I tak, przewaa w jego filozofii oczywicie
doktryna perypatetycka, ktra stanowi rdze jego pogldw; nie brak
jednak w niej rwnie czynnikw augustyniaskich (egzemplaryzm np.), a
wic neoplatoskich w zasadzie; spotykamy take czynniki neoplatoskie
niezalene od w. Augustyna, a ktre oddziaay na niego poprzez Dionizego i
Liber de causis. Myliby si jednak, kto by sdzi, e nasz myliciel jest
eklektykiem. Wszystko, co otrzyma od innych, jest u niego tak przemylane i
tak zlane w jedn zwart cao, e stanowi waciwie co zupenie
nowego, nowy, oryginalny kierunek myli. Jest to nowa interpretacja
Arystotelesa, ktrego w. Tomasz jest jednym z najwikszych uczniw; jest to
zarazem nowa interpretacja chrzecijastwa, pod wieloma wzgldami
sprzeczna z augustianizmem. I nad Arystotelesem, i nad w. Augustynem
gruje w. Tomasz rozmiarami i zwartoci swojej syntezy - ktra nigdy po
nim nie zostaa pod tymi wzgldami przewyszona.
W tym stanie rzeczy najtrafniej bdzie nie nazywa w. Tomasza arystotelikiem, augustianinem ani niczym innym, lecz uzna go za zjawisko w
swoim rodzaju zupenie odrbne.
6. Znaczenie. Rwnie wielk trudno, jak okrelenie miejsca w. Tomasza wrd prdw intelektualnych, stanowi ocena jego znaczenia. Zagadnienie to nie nasuwa si na terenie teologii, w ktrej zosta on dawno
uznany jako najwyszy wyraz teologii katolickiej i gdzie stanowi on punkt
zwrotny, od ktrego zaczyna si zupenie nowa epoka myli chrzecija127

skiej. oparta ju nie. jak w cigu 12 wiekw poprzednich, na neoplatonizmie. ale w zasadzie na arystotelesowskiej postawie. Natomiast w dziedzinie
filozofii zdania s podzielone. Wszyscy uznaj dzisiaj, po przeamaniu
sekciarskich przesdw XVIII i XIX wieku, e mamy do czynienia z wielkim mylicielem, ktrego naley postawi obok co najmniej Kartezjusza.
Zenona z Elei czy Spinozy. ale nie ma zgody midzy historykami filozofii,
czy naley go uwaa za wielko filozoficzn pierwszej klasy, jak byt
Platon, Arystoteles, Plotyn. w. Augustyn i Kant, przy czym szereg mylicieli
zarwno katolickich, jak i antykatolickich odmawia mu tej roli.
Spr ten jest wywoany nieporozumieniem co do postawy duchowej samego myliciela. Jeli si mianowicie chce ocenia filozofa pod ktem widzenia rzeczy zupenie nowych, ktre powiedzia, bez wzgldu na ich
prawdziwo, myliciele nowsi znajduj si zawsze w gorszym pooeniu
ni dawniejsi, skoro niemal wszystko, co byo do powiedzenia w filozofii,
powiedziano dotd w sprawach zasadniczych. Pod tym wzgldem w. Tomasz nie wprowadzi rewolucji tej miary, jak widzimy np. u Platona czy
Plotyna, a po nim u Kanta, aczkolwiek zawdziczamy mu rozstrzygnicie
paru spraw w sposb zupenie nowy i taki, ktry przetrwa prb dziejw.
Ale tworzenie nowoci nie byo nigdy zamiarem adnego wielkiego
scholastyka, a w szczeglnoci w. Tomasz z Akwinu wyranie postawi sobie
za zadanie naukowe opracowanie dorobku myli ludzkiej zdobytego przed
nim. Jest to pod tym wzgldem posta zupenie wyjtkowa, a mianowicie jest
to jedyny geniusz myli, ktry ca niezwyk potg umysu uy nie na
tworzenie oryginalnych pomysw, lecz na systematyzacj otrzymanego
kapitau. Temu zawdzicza on prawdopodobnie z jednej strony swoj
niszo, a mianowicie stosunkowo niewiele oryginalnych przyczynkw, a
z drugiej swoj olbrzymi rol.
7. Teologia i filozofia. w. Tomasz, ktry janiej od kogokolwiek ze
swoich poprzednikw postawi i rozwiza problem stosunku teologii i filozofii, nie uwaa si sam za filozofa, lecz za teologa; wszystkie niemal zagadnienia filozoficzne, omawia ze wzgldu na zainteresowanie jakim
problemem teologicznym, jego gwne dzieo nosi nazw Suma Teologii", a
nawet tzw. Suma filozoficzna" ma prawdziwy tytu Suma przeciw poganom",
jest wic dzieem teologicznym. Rozgraniczenie midzy jedn a drug nauk
jest u niego zawsze bardzo jasno przeprowadzone; tak np. bronic
128

stworzenia wiata w czasie, ze stanowiska wiary katolickiej, w. Tomasz

rwnoczenie twierdzi, e nie mona tej tezy udowodni filozoficznie. Niemniej sam schemat jego dzie jest teologiczny i to powoduje wielk trudno
w zrozumieniu jego pogldw na poprawny ukad systemu filozoficznego.
Tak np. Suma Teologii" zaczyna si od analizy stosunku rozumu do wiary, po
czym autor przechodzi natychmiast do zagadnienia istnienia Boga, aby dalej
rozwin teori jego istoty i dopiero po tym przej do omawiania wiata. Na
pierwszy rzut oka mona by wic sdzi, e schemat jest neoplatoski. W
rzeczy samej, po bliszym poznaniu jego twierdze w dziedzinie metodologii
nauki, okazuje si. e gdyby w. Tomasz by pisa Sum filozoficzn", byby
konstruowa j zupenie inaczej, w duchu arystotelesowskim. Ten szczeg
metodyczny bywa nieraz przeoczany i prowadzi do zupenego niezrozumienia
postawy autora.
8. Filozofia i nauki przyrodnicze. W przeciwiestwie do wielkiego
przyrodnika, jakim by Albert Wielki, w. Tomasz nie by sam przyrodnikiem, nauk o przyrodzie zna, co prawda bardzo gruntownie jak na wczesny stan nauk, ale z drugiej rki, a mianowicie z prac Alberta,
Arystotelesa, lekarzy itp. Mimo to nie mona zaprzeczy, e jego wspczesna wiedza przyrodnicza, w szczeglnoci astronomia, zostaa przez w.
Tomasza wbudowana w jego system. Doktryny te znakomicie nadaway si
do tego: astronomowie XIII wieku gosili za Ptolemeuszem, e ziemia stoi w
rodku wiata, a naokoo niej obracaj si na sferach gwiazdy, istnieje wic
w wiecie geocentryczna harmonia.
w. Tomasz odnonie do nauk przyrodniczych wypowiedzia pogld,
wyprzedzajcy o sze wiekw swj czas: uzna ich teorie za zmienne. Niemniej wyniki astronomii wydaway si tak mocno ustalone, a zarazem tak
odpowiaday jego potrzebie harmonii, e wczy je do systemu. Temu wbudowaniu elementw obcych do konstrukcji filozoficznej zawdzicza tomizm swj upadek w chwili, gdy redniowieczne koncepcje astronomiczne
upady.
9. Dante. w. Tomasz z Akwinu jest jedynym obok Spinozy wielkim
mylicielem, ktry, nie bdc sam artyst, mia wielkiego poet swoich myli.
Jest nim dla w. Tomasza najwikszy poeta redniowiecza i jeden z najwikszych poetw w dziejach, Dante Alighieri (1265-1321). Gwne dzieo
genialnego florentczyka Divina Comedia jest w kadym niemal rozdziale
9 Bocheski Zarys historii

129

(canto) tak podbudowane koncepcjami tomistycznymi. e nikt nie potrafi go

zrozumie poprawnie bez dokadnej znajomoci doktryn tomistycznych.
Tak np. nie obeznanego z tomizmem dziwi i razi moe okres'lenie potpionych jako tych ..ktrzy stracili dobro rozumu"; rzecz staje si natomiast
jasna, gdy si wie. e dla w. Tomasza szczciem w niebie jest posiadanie
Boga. i to posiadanie Go przez wizj intelektualn, a wic jako dobro rozumu.
Jest oczywicie w Boskiej Komedii" mnstwo elementw innego pochodzenia (np. fantastyczne opisy nieba i pieka, aluzje historyczne itp.), ale w
caoci dzieo stanowi transpozycj na paszczyzn poetyck systemu
tomistycznego. W Dantem, w. Tomaszu z Akwinu i katedrach XIII wieku
osigno redniowiecze swj szczyt kulturalny, ktremu czasy nowsze dugo
nie mogy przeciwstawi nic rwnie zwartego.

15. Sw. Tomasz z Akwinu (c.d.)

1. Rozum i wiara. W pierwszej kwestii Sumy" postawi w. Tomasz po
raz pierwszy z pen jasnoci i rwnoczenie rozwiza zagadnienie stosunku
rozumu do wiary, teologii do filozofii. Problem istnia ju od czasw
aleksandryjskich: Arystoteles nazwa nauk" system aksjomatyczny, oparty na
oczywistych (intuicyjnie lub dowiadczalnie) przesankach; wszystko, co nie
byo tym systemem objte, byo nierozumne, a wic byo mitem.
Chrzecijastwo pojawiajce si jako prd intelektualny w II w. po Chr., nie
wiedziao, co z t tez pocz, i bd odrzucao nauk i rozum, jako bdne,
bd prbowao udowadnia tre swojej wiary, a nawet wykazywa, e
filozofowie greccy z niej czerpali. W rzeczy samej problem nie mg by
rozstrzygnity, jak dugo wszyscy stali na stanowisku arystotelesowskim.
w. Tomasz wprowadzi pod tym wzgldem rewolucyjn zmian. Jego
teoria da si streci nastpujco:
a) Nauka wiecka (ktr nazywa filozofi") jest aksjomatyczny m systemem zda. opartym na intuicji prawd matematycznych i dowiadczeniu,
metodycznie opracowanym za pomoc logiki formalnej.
b) Jeli chodzi o podstawy pogldu na wiat, nie istnieje praktycznie moliwo stworzenia ich t metod, bo tylko niewielu ludzi, po dugim
czasie, i z wieloma bdami, jak uczy historia myli, moe te podstawy
rozumowo wypracowa.
c) Std podstawy pogldu na wiat musz by rzecz wiary, nie rozumu.
d) Zamiast jedynego systemu arystotelesowskiego w. Tomasz wprowadza
dwa, relatywizujc tym samym pojcie systemu aksjomatycznego;
131

z jednej strony buduje si na podstawach objawionych (wiary) system

logiczny, zwany ..teologi" (doctrina sacra), z drugiej na podstawach
zdobytych bez objawienia (wiary) system zwany ..filozofi" (obejmujcy
take nierozgraniczone u niego nauki przyrodnicze i humanistyczne), e)
Midzy systemami nie moe by sprzecznoci, jako e zarwno przyroda, jak
i objawienie s dzieem tego samego prawdomwnego i wszechwiedzcego
Boga: badanie naukowe winno zatem rozwija si jak naj-mielej i
niezalenie od teologii. Wiara nie moe nadawa im kierunku, stanowi
jedynie (jeli chodzi o jej niewtpliw tre) norm negatywn dla naukowca.
2. Budowa bytu. Podstawow doktryn filozofii w. Tomasza jest jego
nauka o strukturze bytu, oparta na arystotelesowskiej myli o stosunku aktu
do monoci, ale oryginalnie rozbudowana przez Akwinat. Da si ona
streci nastpujco:
a) W kadym bycie skoczonym naley odrni istot (to, czym rzecz
jest) od istnienia (faktu, e istnieje), przy czym istnienie jest aktem, a
istota monoci, przyjmujc ten akt. Jedyny wyjtek stanowi tutaj
Bg, ktry jest samym istnieniem.
b) Poza tym w kadym bycie naley odrni (jak u Arystotelesa) w samej
istocie cechy zasadnicze, konstytuujce rzecz (zwane take istot rzeczy:
essentia) od cech przypadociowych (accidentia); znowu jedyny wyjtek
stanowi Bg, ktry nie posiada przypadoci.
c) Jeli chodzi o przedmioty materialne, s one zoone jeszcze z 2 czynnikw: z materii i formy (treci). Materia jest czynnikiem nieokrelonym,
podoem wieloci i zmiany; ona to powoduje mnogo bytw. Natomiast moliwe s i istniej byty czysto formalne, tj. nie posiadajce
adnej materii, takimi s formy duchowe: anioowie. Bg.
d) Wreszcie mona wrd przypadoci wyrni dziaanie, jako majce
szczeglne znaczenie: jest ono ostatnim aktem" i najwysz doskonaoci bytu. Dziaanie wynika z istoty pojtej dynamicznie, ktr w.
Tomasz nazywa natur".
3. Teoria dziaania i zmiany. Zmiana to przejcie z monoci do aktu;
zmianie moe wic podlega tylko to, co zawiera mono, i tylko pod tym
wzgldem, pod ktrym jest w monoci do danego aktu. Do zmiany
132

potrzebny jest czynnik powodujcy zmian, ktry ma si do podmiotu

przechodzcego zmian, jak akt do monoci. Czynnik ten dziaa zawsze
celowo, bd wiadomie, bd niewiadomie, ale stale w okrelonym kierunku, a wic ku jakiemu celowi. Std w. Tomasz przejmuje Arystotelesow teori czterech czynnikw ruchu: ( 1 ) cel. (2) motor (przyczyna
sprawcza). (3) forma (tre), ktra motor chce wycisn na materii, (4)
materia, w ktrej wyciska form. Czynniki te nazywa w. Tomasz za
Arystotelesem przyczynami".
Podstawow zasad w jego teorii ruchu jest twierdzenie, e nic nie
przechodzi z monoci do aktu inaczej ni pod dziaaniem czego, co ju
jest w akcie".
Przyczyna sprawcza (motor) dzieli si wg w. Tomasza na gwn i
narzdn: gwna dziaa wasn moc, narzdna pod wpywem wyszego
rzdu przyczyny - np. piro pod wpywem myli i woli ludzkiej przelewa
na papier twierdzenia filozoficzne. Przyczyna narzdna moe wiec wykonywa
dziea przekraczajce jej wasn natur.
4. Bg. Teoria ruchu i zmiany prowadzi do dowodu na istnienie Boga.
Nie jest ono ani oczywiste, ani nie mona go wykaza z samych poj, ale
konieczne jest oparcie si na dowiadczeniu. w. Tomasz zestawi synnych
5 drg" (uinue viae) prowadzcych do uznania istnienia Boga: (1) z ruchu,
(2) z istnienia skutkw i przyczyn, (3) z istnienia rzeczy niekoniecznych,
(4) z istnienia jakociowych stopni, (5) z istnienia porzdku i celowoci
w wiecie. Bg jest w pierwszym rzdzie aktem pozbawionym wszelkiej
monoci, a wic czym, co zawiera w sobie peni bytu. W dugim i cisym
wywodzie wykazuje w. Tomasz kolejno, e Bg jest samym istnieniem, e
jest jeden, e musimy go poj jako istot osobow, nieskoczon itd.
Bg jest oczywicie bytem pozaczasowym i pozaprzestrzennym; w tym
znaczeniu jest wieczny. Jego wszechobecno znaczy nie tylko (negatywnie),
e nie znajduje si wycznie w danym miejscu, ale (pozytywnie), e jest
obecny w kadym bycie i rzeczy.
Bg aktem wolnej woli stwarza wiat, ale nie mona udowodni rozumowo, e akt ten zosta wykonany w czasie, tj. e wiat nie istnia wiecznie.
wiat jest (za Augustynem) kopi myli boskiej. W Bogu trzeba mianowicie rozrni wiedz prostego rozumienia, ktr Bg pojmuje wszystkie
133

moliwoci, jako odblask swojej nieskoczonej istoty, i wiedz wizji, ktr

Bg widzi we wasnym twrczym dekrecie to. co ma si sta. A wic wszystko, co jest w wiecie i co bdzie, jest me tylko przewidziane przez Boga.
lecz jest rwnie wynikiem mniej lub wicej bezporednim dekretu jego
woli.
wiat w szerokim stwa znaczeniu pomylany jest jak wielka hierarchia
bytw, poczwszy od aniow rnego stopnia, poprzez czowieka, do cia
mineralnych, przy czym byty nisze suy maj wyszym. w. Tomasz
przyj do swojej teorii wspczesn mu astronomi i jego wizja wiata
materialnego pokrywa si mniej wicej z arystotelesowsk.
5. Czowiek. Czowiek jest najniszym z duchw. Skada si z formyduszy duchowej, obejmujcej take wszystkie inne formy, oraz ciaa, pojtego jako materia. Po mierci ciao zmarego jest numerycznie innym
ciaem, gdy poprzednio tre nadawaa mu dusza. Dusza ludzka jest
duchowa, mona to udowodni wskazujc na duchowy charakter rozumu i
woli; a skoro jest duchowa, nie moe podlec rozkadowi jako czysta forma;
jest wic niemiertelna. Zarazem jednak w. Tomasz jest w swojej teorii
czowieka radykalnym arystotelikiem: nie tylko nie uznaje rozrnienia
midzy dusz a duchem, ale twierdzi nawet, e zwizek midzy ciaem a
dusz jest cilejszy ni jakikolwiek inny nam znany: to nie dusza myli, a
ciao trawi, to czowiek myli i czowiek trawi". Tote po mierci dusza nie
jest osob, lecz tylko czci osoby.
W psychologii, obszernej i opartej wycznie na dowiadczeniu, rozrnia w. Tomasz w duszy dwa poziomy: zmysowy (waciwy duszy zwierzcej) i duchowy (was'ciwy tylko czowiekowi). Na kadym poziomie
rozrnia dwa kierunki prdu psychicznego: poznawczy i denia. Poznanie
zmysowe rozpada si na poznanie zmysw zewntrznych (5). zmysw
wewntrznych (4); denia duchowe (uczucia, passiones) mona podzieli na
zwyke (mio i nienawi, podanie i wstrt, rado i smutek) oraz
gniewliwe (odwaga i obawa, nadzieja i zniechcenie, gniew). Poznanie
duchowe jest czynnikiem prostym, lecz odrnia si w nim rozumowanie
(wnioskowanie) i intuicj (proste pojmowanie); rwnie prosta jest wola,
czynnik denia duchowego, bdcy reakcj na poznanie. Kady z tych rodzajw funkcji psychicznych podbudowany jest swoist cech duszy, ktr
w. Tomasz nazywa wadz" (potentia).
134

6. Teoria poznania. Jedn z najradykalniejszych innowacji w. Tomasza

jest jego teoria poznania. Wszelkie poznanie zaczyna si od zmysw. Nie
ma adnej intuicji ani Boga. ani nawet wasnej duszy, ktr pozna
moemy tylko poprzez jej dziaanie. Zmysy tworz wyobraenie, z ktrego
umys abstrahuje tre idealn. Dzieje si to tak. e umys czynny (intellectus agens. jak u Arystotelesa) dziaa na wyobraenia i uywajc ich jako
przyczyny narzdnej powoduje powstanie w umyle biernym obrazu duchowego (species).
U czowieka poznanie to osiga niewiele: w szczeglnoci czowiek nie
dosiga nigdy wprost istoty rzeczy, lecz jedynie jej przypadoci, z ktrych
dopiero mozolnym rozumowaniem moe zebra pewne, zawsze fragmentaryczne wiadomoci o istocie. Tym bardziej nie ma mowy, aby czowiek
mg poj istot Boga. w. Tomasz wyklucza le kategorycznie iluminacjonizm w. Augustyna i Arabw - adne wiato boskie nie przychodzi
czowiekowi z pomoc w porzdku przyrodzonym; poznanie oparte jest
wycznie na abstrakcji. Inn charakterystyczn cech tomistycznej teorii
poznania jest zaprzeczenie, bymy mogli pozna jednostk jako tak: w rzeczy
samej, znamy w jednostkach tylko cechy oglne, wsplne w zasadzie, nigdy
za to, co jest jej wyczn wasnoci.
Jak jednak mona w tym pooeniu mwi o Bogu? w. Tomasz odpowiada na to pytanie, zajmujc porednie stanowisko midzy agnostycyzmem Majmonidesa a naiwnym realizmem wczeniejszych scholastykw. A
mianowicie twierdzi, e sowa nasze uyte w stosunku do Boga maj znaczenie
tylko analogiczne do uywanych w stosunku do stworze, przy czym teoria
analogii jest u niego rozwinita w ten sam sposb jak obecnie teoria tzw.
izomorfii: przenosimy na Boga tylko cechy formalne stosunkw midzy
treciami poj, nigdy same treci.
7. Intelektualizm. Najbardziej moe charakterystyczn cech filozofii
w. Tomasza jest jego intelektualizm, a mianowicie tendencja do przyznawania pierwszego miejsca rozumowi (dokadniej: intuicji duchowej) w kadej
dziedzinie. I tak ju w Bogu pierwszym atrybutem (cech) jest rozum, tak e
Bg moe by nazwany czystym rozumem, pojmujcym intuicyjnie samego
siebie, a przez to wszystko inne. Poznanie Boe jest twrcze, gdy docza si
do niego wola. Bg nie dlatego poznaje rzeczy, e one s, lecz rzeczy s, bo
Bg je poznaje.
135

Podobnie w czowieku rozum jest najwysz wadz. Za pomoc rozumu

czymy si po mierci z Bogiem. Rozum dyktuje prawa konkretnego
postpowania. Samo sumienie jest sylogizmem rozumowym, ktrego
przesankami s prawo oglne i intelektualne stwierdzenie pooenia, a
wnioskiem nakaz dziaania. Roztropno, cnota rozumu, jest najwysz z
cnt naturalnych, a wiara, majca rwnie siedzib w rozumie, jest
pierwsz, jeli nie najwysz cnot teologiczn. Decyzja jest aktem rozumu,
podbudowanym, co prawda, przez wol.
Wola pojta jest u w. Tomasza jako reakcja na poznanie, niejako
odwrotna strona procesu poznawczego. Nie wynika z tego jednak, by
w. Tomasz jej nie docenia. Uznaje on - przeciw Sokratesowi - e cnoty
moralnej nie mona si nauczy, e nie wystarczy wic wiedzie, co jest
dobrem, aby mc je peni. Z drugiej strony, tu na ziemi, mio (cnota
woli) jest najwysz cnot. Wreszcie w. Tomasz w subtelnych rozwaaniach nad poznaniem prawdy etycznej wykaza, jak wielk rol odegra
moe prawa wola dla poznania wartoci.
Bdc wic zdecydowanym intelektualist, w czym rni si zarwno od
wikszoci scholastykw, jak i od wikszoci wspczesnych, w. Tomasz
nie jest intelektualist jednostronnym, na ksztat sokratykw, ale umie
dojrze i oceni rwnie rol woli. Take i uczucie jest u niego nie tylko
docenione, lecz rwnie opracowane w sposb nie przecignity nigdy po
nim przez teoretykw etyki.
8. Etyka. Obszernie rozbudowana jest etyka u w. Tomasza. Celem
czowieka jest Bg, ktrego osignicie daje zarazem najwysze szczcie.
Osignicie Boga naley sobie przedstawia jako akt intelektualnego porywu
wobec wizji Boga. Osigniemy go przez penienie naszego obowizku na
ziemi, a o tym obowizku stanowi prawo. Prawo za ma swoj podstaw w
istocie Boga (nie w Jego woli), nastpnie w naturze ludzkiej, ktra jest
odbiciem tej istoty (prawo naturalne), po czym dochodzi do wiadomoci w
tzw. synderezie. Wszelkie prawo ludzkie jest tylko bd zastosowaniem, bd
interpretacj prawa naturalnego. Ostateczn norm czynu jest sumienie, tj.
rozum dyktujcy, jak naley w danej chwili stosowa prawo moralne.
Penienie obowizku nie polega jedynie na dobrych chciach, lecz
na czynie. Ot aby czyn wypad tak, jak ma wypa, potrzebny jest charakter.
Std gwnym zadaniem etyki jest naszkicowanie ideau ludzkiego
136

charakteru i metod jego szkolenia. W charakterze wyrnia w. Tomasz,

jako teolog, najpierw 3 cnoty teologiczne (wiara, nadzieja i mio;, nastpnie
4 platoskie cnoty ..gwne", ktre s z jednej strony koniecznymi
warunkami dobrego czynu, z drugiej dotycz najwaniejszych przedmiotw.
Cnota sama jest sprawnoci (habitus operativus). nabyta przez prac,
skaniajc do atwego i przyjemnego speniania czynw danego typu.
Wychowuje siej tylko przez wiczenie, cho rni ludzie maj rne dane
wrodzone dla kadej grupy cnt. Z cnt gwnych roztropno (prudentia)
ma siedzib w rozumie, jest bowiem sprawnoci decyzji, ktra naley do
rozumu; sprawiedliwo (iustitia) usprawnia wol; mstwo (fortitudo) i
umiarkowanie (temperantia) maj siedzib w uczuciach. Kada cnota
wnosi umiar do czynu i znajduje si w rodku midzy dwiema wadami
(Arystoteles), ale ten rodek nie zawsze ley rwnie daleko od obu przeciwnych sobie wad. Charakter jest zespoem wszystkich cnt tak zwartym, e
nie mona posiada ani jednej cnoty w peni, jeli si nie posiada wszystkich
(connexio virtutum).
W obszernej rozprawie powiconej uczuciom zajmuje w. Tomasz
stanowisko arystotelesowskie, uznaje mianowicie potrzeb i poyteczno
uczu (przeciw stoikom).
9. Spoeczestwo. Celem wszystkiego na ziemi jest jedyny ziemski
twr niemiertelny, czowiek. Spoeczestwo suy wic take czowiekowi.
Ale ponad dobrem doczesnym jednostki znajduje si dobro wsplne (bonum
commune) i wobec niego w porzdku doczesnym czowiek jest tylko
czci spoeczestwa. Cnot regulujc wszystkie inne jest sprawiedliwo
legalna, okrelajca obowizki wobec spoeczestwa. Wszystkie inne cnoty
nabywamy bowiem po to wanie, aby lepiej suy spoeczestwu. Wadza w
spoeczestwie naley do ludu. tj. do obywateli, ktrzy otrzymuj j (jak
kad wadz) od Boga. Obywatele maj prawo ustanowi wadc, ale take
odwoa go w kadej chwili; rol wadcy jest suba dobru wsplnemu. Sam
ustrj moe by rozmaity, przy czym sympatie w. Tomasza zdaj si lee po
stronie monarchii ograniczonej przez udzia we wadzy arystokracji i ludu.
Ludzko jako taka posiada naturalne prawo posiadania dbr. Jeli chodzi
o jednostki, w obecnym stanie rzeczy bardziej wskazana jest wasno
prywatna, gdy jest ona pobudk do lepszej pracy i wikszego porzdku.

137

Ale wasno jest jedynie prawem nabywania i zarzdzania, a nie uywania

majtku, gdy jego uytek naley do spoeczestwa. Wszelkie ograniczenia
naoone przez prawo wasnoci upadaj rwnie w chwili, gdy kto znajduje
si w ostatecznej potrzebie; wwczas wszystko jest wsplne. Pobieranie
odsetek jest przeciwne prawu moralnemu. Handel traktuje w. Tomasz jako
rodzaj zajcia mniej godny, ktry jednak moe by tolerowany.
10. Filozofia religii. Religi traktuje w. Tomasz jako jedn z cnt,
nalecych do grupy sprawiedliwoci. Jest ona sprawnoci woli (nie
uczu), skaniajc nas do wykonywania naszych obowizkw wobec Boga.
Religia posiada dwa akty: modlitw i ofiar. Modlitwa jest podniesieniem
umysu do Boga, ofiara jest zniszczeniem rzeczy jako znaku ofiary wewntrznej z samego siebie.
Wiara jest u w. Tomasza aktem rozumu wykonanym pod naciskiem woli;
nie mona wierzy w to, co si wie, przedmiot wiary musi by zawsze
czym niemoliwym do stwierdzenia w drodze naukowej. Wiara jest jednak
nieodzownie potrzebna, bo rozumowo niepodobna zbudowa poprawnego
pogldu na wiat.

16. Walka o tomizm; Duns Szkot

1. Potpienie tomizmu. Filozofia w. Tomasza bya nowoci tak rewolucyjn i tak dalece zaskoczya wspczesnych, e wywoaa gwatowne i
dugotrwae protesty, zarwno ze strony mylicieli, jak i wadz kocielnych.
a) Tomizm by atakowany ju przez Mateusza z Aquasparta, a zwaszcza
przez Wilhelma de la Mar, obu franciszkanw. Ten ostatni napisa
specjalne dzieo przeciw tomizmowi pod tytuem Correctoriumfratris
Thomae - Poprawki do brata Tomasza" ok. 1280. Za jego przykadem
ukazay si jeszcze 3 inne korektoria" tego samego typu. Wrd przeciwnikw tomizmu odznaczy si take Ryszard z Middleton, a zwaszcza
John Peckham, obaj Anglicy - Oksford sta si nawet wielkim orodkiem
walki z tomizmem. Wszystkim wymienionym zaley na obaleniu
tomistycznej teorii jednoci formy, oraz (przewanie) zdecydowanego
intelektualizmu, broni oni rwnie teorii iluminacyjnej i innych tez,
tzw. augustynianizmu. Walka z tomizmem staa si podniet do utworzenia
odrbnej szkoy, nie istniejcej dotd, ktra miaa si teraz rozwin
wspaniale.
b) Take wadze kocielne wystpiy ostro przeciw nowej nauce, ktra wydawaa si im zbliona do awerroizmu i sprzeczna z wiar. Odznaczyli
si pod tym wzgldem biskup paryski Stefan Tempier (dekret z 1277),
dominikanin, arcybiskup Canterbury Robert Kilwarby (w tym samym
roku), a zwaszcza jego nastpca, franciszkanin, wspomniany ju
Peckham (1286). Ten ostatni potpi szereg doktryn tomistycznych jako
139

herezje", a samego autora okreli jako majcego wicej pychy ni

inteligencji, miaoci ni gbi, wygadania ni oczytania". Ale dekrety
nie potrafiy zatrzyma wpywu tomizmu, ktry szybko opanowa umysy
wspczesnych.
2. Obrocy tomizmu. Pierwszym krokiem w obronie tomizmu bya
uchwaa kapituy generalnej dominikanw w Mediolanie w 1278, uznajca
nauk w. Tomasza za oficjaln nauk Zakonu; rwnoczenie caa plejada
wybitnych i oryginalnych mylicieli wypowiedziaa si za tomizmem, rozwijajc go pod niejednym wzgldem. Wrd nich najwybitniejsze miejsce
zajmuje Idzi z Rzymu (Egidius Romanus, 11316), czonek zakonu augustianw, zwany doctorfundatissimus; by on uczniem w. Tomasza, zosta wygnany z Parya po potpieniu tomizmu i wrci do pniej wycofawszy si
publicznie z zajmowanego stanowiska. Obok niego na wzmiank zasuguj
Bernard z Treile, Jan Quidort (picy" 11306), prawdopodobnie autor
Correctorium corruptorii (Naprawy popsowania), skierowanego przeciw
atakom na tomizm, Idzi z Lessines, znany z tego, e sprowadzi w. Alberta do
Parya w 1270 celem ratowania zagroonego tomizmu, wreszcie paru
Anglikw, jak Tomasz Sutton i Mikoaj Trivet O.P., yjcy na przeomie
XIII i XIV wieku.
3. Myliciele niezaleni. Obok tych dwch grup, tomistw i antytomistw, wystpuj w XIII wieku po w. Tomaszu take dwaj myliciele nie dajcy
si zaliczy do adnej z nich. (a) Gotfryd z Fontaines (t 1303), ciekawa posta
zajadego publicysty, wielki wrg dominikanw, ale w zasadzie tomista,
interpretujcy tomizm w oryginalny sposb i nie podzielajcy wszystkich
pogldw Akwinaty. Uczy on, e tyle jest bytw, ile treci", a wic odrzuca
tomistyczn teori jednoci formy; innym jego pomysem bya teza o zupenej
biernoci woli, ktra nigdy si sama nie determinuje, (b) Henryk z Gandawy
(t 1293) by bardziej odlegy od tomizmu: uczy m.in., e do poznania treci
potrzebna jest iluminacja boska; zarazem broni do skrajnego woluntaryzmu
(w przeciwiestwie do Gotfryda).
Wszystkich tych posttomistycznych mylicieli koca XIII i pocztku
XIV w. przewysza i znaczeniem historycznym, i potg myli najwikszy
po w. Tomaszu scholastyk, Jan Duns Szkot
140

4. Duns Szkot: ycie i pisma. Jan Duns Scotus urodzi si w Szkocji w

r. 1274 albo 1266; wstpi w 1290 do zakonu franciszkanw, studiowa w
Oksfordzie i wykada tame, udajc si jednak parokrotnie do Parya; w
1307 uda si do Kolonii i tame umar w 1308, majc zaledwie 44
wzgldnie 32 lata. Wrd wielu pism faszywie mu przypisywanych autentyczne s m.in. Opus Oxonense, wykady w Oksfordzie, De primo principio i
Quaestiones in metaphysicam. Tzw. Reportata Parisiensia (notatki z wykadw paryskich) s niewierne. Sprawa autentycznoci pism Szkota bya
przez dugi czas niejasna, wskutek czego istniay z gruntu faszywe pogldy na
jego system, dzi jednak zagadnienie zostao z grubsza wyjanione.
Pisma Szkota odznaczaj si, w przeciwiestwie do pism tomistycznych,
niezmiernie skomplikowan terminologi techniczn oraz trudnym, niejasnym stylem, ktry jest zarazem bardzo zwizy. Wskutek tego przeciwnicy
szkotyzmu wywodzili jego imi od greckiego sowa skotos - OKOTOC;
(ciemny).
Pisma te s przewanie, jak u w. Tomasza, rozprawami teologicznymi,
zawieraj jednak zupeny system filozoficzny, pod wieloma wzgldami
rny od wszystkich poprzednich.
5. Charakterystyka filozofii. Duns Szkot by umysem niezmiernie
krytycznym i atakowa wszystkich wspczesnych, zwaszcza w. Tomasza, ale
take Henryka z Gandawy, Rogera Bacona i innych. Jego wielkim autorytetem
jest w. Bonawentura, obok niego Wilhelm de la Mar. Jeli chodzi o filozofi,
Szkot jest jak w. Tomasz arystotelikiem, niemniej w paru zasadniczych
sprawach kontynuuje tradycje tzw. augustianizmu przedtomis-tycznego.
Przez swoj bardzo wnikliw krytyk tomizmu, a zarazem przez
zamiowanie do subtelnych rozrnie Szkot jest ju prekursorem dekadencji
scholastycznej, cho sam da jeszcze wielki i zwarty system filozoficzny.
Pod wzgldem treci filozofia Szkota kadzie wielki nacisk na rol jednostki i jest w ogle skrajniej pluralistyczna ni filozofia w. Tomasza; w
psychologii broni intuicjonizmu; stoi na stanowisku pierwszestwa woli
przed rozumem i twierdzi, e wyraz byt" jest jednoznaczny, co w wyniku
daje pogld na wiat, cho pod niektrymi wzgldami pokrewny tomistycznemu, to jednak bardzo zasadniczo od niego rny.
6. Duns Szkot: fonnalitates. W przeciwiestwie do w. Tomasza uczy
Szkot, e kadej cesze istotnej (np. zmysowoci, posiadaniu wymiarw,
141

posiadaniu zdolnoci mylenia itp.) odpowiada odrbna rzeczywisto w

przedmiocie. Ta rzeczywisto nie rni si wprawdzie od innych rzeczowo
(jak jeden czowiek od drugiego), ale nie mona rwnie powiedzie, by si
rnia tylko w myli. Rnica zachodzca midzy owymi rzeczywistociami. ktre Szkot nazywa formalilates. nosi u niego nazw rnicy aktualno-formalnej ze strony rzeczy (distinctio actualis formalis a parte rei). Na
pojciu tej rnicy zbudowany jest cay system szkotystyczny. Wszdzie,
gdzie w. Tomasz (za zdrowym rozsdkiem) widzi bd rnic rzeczow,
bd tylko mylow, Szkot wprowadza rnic aktualno-formaln ze strony
rzeczy. W szczeglnoci wynikaj z uznania takiej rnicy nastpujce
twierdzenia ontologiczne:
a) Wyraz ..byt" jest jednoznaczny (wbrew Arystotelesowi). A mianowicie
rnica gatunkowa bytu zawarta jest w samej treci pojcia bytu, a rni
si od niego w sposb omwiony.
b) Istnieje specjalna tre, dziki ktrej dana rzecz jest dan rzecz (u w.
Tomasza indywiduacje daje materia); tre ta (forma) nazywa si u
Szkota haecceitas (towo"); np. w czowieku prcz istoty czowieczestwa tkwi istota bycia-tym-czowiekiem", ktra od czowieczestwa rni si (oczywicie) rnic szkotow, aktualno-formaln ze strony
rzeczy.
c) Istnienie nie rni si od istoty rzeczowo, ale w ten sam sposb.
d) Tre rodzaju i gatunku, bdca u w. Tomasza tylko jedn treci
widzian pod dwoma ktami widzenia (np. istota zwierzca i rozumna
w czowieku), rni si take rnic aktualno-formaln ze strony
rzeczy.
f . wiat i czowiek. Oglna koncepcja wiata jest u Szkota bardzo
podobna do tomistycznej: zasadnicza rnica zachodzi jednak midzy
obydwoma systemami odnonie do struktury cia. A mianowicie Szkot
przeczy jednoci formy i przyjmuje, e np. w czowieku istniej niejako
naoone na siebie kolejno: forma ciaa (forma corporeitatis). forma ycia
rolinnego, ycia zwierzcego i duchowa, przy czym forma ciaa rni si od
pozostaych rzeczowo, a inne wzajemnie tylko aktualnie formalnie ze strony
rzeczy. Niemiertelnoci duszy nie mona udowodni. Mona najwyej
dostarczy prawdopodobnych przekonywa (presuasiones), opartych na moralnoci.

142

8. Psychologia. Szkot jest w przeciwiestwie do w. Tomasza intuicjonist: twierdzi, e umys nasz moe intuicyjnie pozna przedmiot jednostkowy,
co prawda w sposb bardzo mtny, ale wystarczajcy, by wytworzy
intelektualne pojcie jednostki. Przedmiotem naszego umysu nie jest ju.
jak u w. Tomasza, tylko tre rzeczy materialnej, ale wszelki byt jako taki:
std umys moe. bez pomocy Boga. pozna take Jego Samego. Swoj
drog rozum poznaje take przez abstrakcje, jak u w. Tomasza.
Ale rozum nie stoi na pierwszym miejscu, w przeciwiestwie do tomizmu najwysz wadz czowieka jest wola. w. Tomasz uczy, e wola jest
reakcj na poznanie i wobec dobra skoczonego moe si sama determinowa
(wolno). Szkot twierdzi, e wola idzie przed poznaniem, ktre jest
najwyej warunkiem, nie przyczyn decyzji, i e jedyn przyczyn chcenia
jest sama wola. Co wicej, przeczy on, by istnia jakikolwiek przedmiot,
ktry mgby wol zmusi do aktu (w. Tomasz za taki uwaa peni bytu,
np. w postaci dysjunkcji stanowczej, szczcia jako takiego i Boga). Szkot
jest umiarkowanym co prawda, ale klasycznym przedstawicielem woluntaryzmu.
9. Bg. Ten sam woluntaryzm przejawia si w szkotystycznej teorii
Boga. Jego istnienie moemy udowodni, jak u w. Tomasza, przy czym
Szkot twierdzi, e argument anzelmiaski nadaje si do ukoloryzowania" i
staje si sprawny. Natomiast szereg cech boskich nie da si jego zdaniem
udowodni, np., e Bg mgby stworzy wszystko, wszelk rzecz moliw,
albo e jest wszdzie obecny. Nie znajdujemy u Szkota jasnej teorii dotyczcej
stosunku woli Boga do woli ludzkiej, ale w samym Bogu, uznajc rol
rozumu, nacisk kadzie on znowu na wol.
Wynika std oryginalna teza, e znakomita wikszo praw moralnych
zaley nie od natury rzeczy (tj. w ostatniej analizie od boskiej istoty), jak u
Boga. lecz od wolnej woli Boej. Tylko dwa pierwsze przykazania dekalogu
s niezmienne, inne mgby Bg zmienia do woli.
Etyka szkotystyczna, pomijajc cigle przejawiajcy si woluntaryzm, a
take filozofia spoeczestwa, nie rni si zasadniczo od tomistycznej.

17. Ockham i upadek scholastyki

1. Charakterystyka epoki. Wiek XIV, a tym bardziej XV s okresem, w
ktrym rozpoczyna si upadek kultury redniowiecznej. Najpierw okazuje si
nie do urzeczywistnienia idea politycznej jednoci pod cesarzem czy
papieem; powstaj samodzielne pastwa narodowe. Zagroona zostaje
rwnie jedno religijna Europy Zachodniej. Wielka Schizma Zachodnia
(1378-1417) rujnuje autorytet papiestwa; w 1415 koczy si chwilowym
zwycistwem katolicyzmu pierwsza wielka herezja Husa; rwnoczenie
Wicklef dziaa jako prekursor protestantyzmu w Anglii. Rozwija si take
ywioowo mistycyzm, prowadzcy nieraz do zaprzeczenia potrzeby zewntrznej organizacji religijnej. Obok wielkiego dobrobytu na Zachodzie mamy
okresy ndzy, spowodowane m.in. wielk zaraz i wojnami. ycie
komplikuje si znacznie przez zaamanie systemu feudalnego dziki przyjciu
do wadzy krlw autokratycznych i rozwojowi miast. Pary traci stanowisko
monopolistyczne jako orodek nauki, mno si wszdzie uniwersytety
(Wiede 1356, Kolonia 1389, Krakw 1397*, Lipsk 1409, Bazylea 1460 i
in.), a na tych uniwersytetach zaczyna panowa sekciarstwo, bardzo podobne
do tego, ktre istniao w ostatnich wiekach staroytnoci. Statuty
uniwersyteckie przepisuj, rzecz nie do pomylenia w XIII w., jaka nauka ma
by wykadana. Nie lepiej przedstawiaj si zakony, ktre odegrawszy
ogromn rol w budzeniu myli, doznay teraz, gwnie po zarazie,
oglnego upadku, a rwnoczenie coraz bardziej przemieniaj si w ciasne
* Uniwersytet Jagielloski zosta zaoony w roku 1364; data podana przez autora to
data otwarcia fakultetu teologicznego (red.)

szkoy o okrelonym kierunku, tym mniej sympatyczne dla nie uprzedzonego, e ich czonkowie id zawsze za mylicielem wasnego zakonu.
Na tym tle zaczyna upada filozofia. Zainteresowanie naukami przyrodniczymi, tak ywe u Alberta Wielkiego, w. Tomasza i Bacona upada zupenie,
ginie zrozumienie dla religii, a rwnoczenie wystpuj typowi sofici
podajcy w wtpliwo wszystko, co czowiek moe pozna. Filozofia
ogranicza si coraz bardziej do logiki, coraz subtelniejszej, ale obracajcej
si jak pusty myn, w prni, w braku materiau naukowego i teologicznego.
Jest to okres synnych pniej subtelnoci scholastycznych, ktre musiay
doprowadzi do upadku cay system i pogld na wiat redniowiecza.
2. Poprzednicy Ockhama. Do upadku wielkiej scholastyki przyczynili si
niemao czonkowie szkoy szkotystycznej, ktrzy od pocztku lubowali si w
bardzo subtelnych rozrnieniach i dziki swojej teorii formalitotes
stwarzali cay wiat fikcyjnych rzeczywistoci. Reakcj na szkotystowskie
nauczanie byy doktryny tzw. terministw, mylicieli o tendencjach nominalistycznych. Dwch spord nich zasuguje na wzmiank przed Ockhamem,
gwnym twrc nowego kierunku. Durandus de St. Pourcain, dominikanin (t
1332), zwany doctor resolutissimus, jest prawdopodobnie pierwszym
znanym konceptualist, twierdzi, e oglnym treciom poj nic nie odpowiada w rzeczywistoci, i ostro atakowa pod tym wzgldem tomizm. Nie
uznawa rwnie, jak si zdaje, rnicy midzy treci pojcia a samym pojciem. Jego rwienik (t 1322) franciszkanin Piotr Aureoli gosi podobny
konceptualizm, ale ma znaczn zasug wobec filozofii przez stworzenie
terminologii dla treci poj (esse obiectivum). Dorobek obu tych mylicieli
zosta ujty w wielki system o trwaym znaczeniu przez Ockhama.
3. Ockham; ycie i charakterystyka. William Ockham (take Ockam i
Ocham), urodzi si w Ockam w Surrey (Anglia) w r. 1300; wstpiwszy do
franciszkanw, studiowa w Oksfordzie, gdzie zosta bakaarzem (inceptor),
ale nigdy mistrzem; std tytu: venerabilis inceptor. Wezwany w 1324 do
Awinionu, by wytumaczy si ze swych pogldw, zosta zamknity w
klasztorze, co mu nie przeszkodzio broni w 1328 przeciw Janowi XII tzw.

spirytualnych" franciszkanw. Nastpnie uszed do Ludwika Bawarskiego i

rozpocz zajad polemik przeciw papieowi. Po mierci Ludwika pogodzi
144

si z Kocioem i umar spokojnie koo r. 1348.

10 Bocheski: Zarys Historii

145

Ockham bdc niszczycielem scholastyki, zasuguje z oglnego punktu

widzenia na nazw wielkiego myliciela. Wielu nominalistw wspczesnych powtarza jego tezy i to nieraz znacznie gorzej od niego. Pod wzgldem
metody naley on jednak cakowicie do redniowiecza i jego to wanie
pisma, a zwaszcza prace jego uczniw cigny na scholastyk niesprawiedliwe, jeli o cao jej chodzi, zarzuty absurdalnej subtelnoci.
4. Ockham: teoria poznania. Rewolucyjna teoria poznania Ockhama da
si streci w trzech tezach:
a) Istnieje poznanie intuitywne jednostki, ktre poprzedza poznanie
abstrakcyjne i jest od niego bardziej wartociowe. W przeciwiestwie
wic do w. Tomasza, a nawet Szkota, na pierwszym miejscu stoi tutaj
jednostka.
b) Poznanie abstrakcyjne nie dosiga rzeczy zewntrznej, ale tylko tworu
umysu (pojcia), przy czym midzy samym pojciem (podmiotowym) a
jego treci (przedmiotow) nie ma rnicy zasadniczej, skoro pierwsze
tworzy drug.
c) Poznanie abstrakcyjne nie jest zwizane ze zmysowym; umys dziaa
niejako w prni i poznaje tylko swoje wasne twory.
W teorii poznania ockhamizm jest wic zupenym zaprzeczeniem wszystkiego, co gosia filozofia staroytna i redniowieczna przed nim; bywali
wprawdzie i dawniej myliciele, ktrzy podrywali warto poznania zmysw, ale na og (prcz sceptykw) nikt nie wtpi w mono osignicia
prawdy przez umys. Tutaj na odwrt - tylko poznanie zmysowe zachowuje warto realn, umys jest niejako zdeklasowany. Pod tym wzgldem
Ockham jest bardzo nowoczesnym filozofem, mimo swojej metody cile
scholastycznej.
5. Woluntaryzm. Inn nowoczesn" cech filozofii Ockhama jest
jego skrajny woluntaryzm. Istot duszy jest wolna wola, ktrej nic i nikt nie
moe zmusi do niczego. Nie ma take bezwzgldnego dobra, dobrem jest
to, co si Bogu podoba, zem. co Bogu nie odpowiada, zgodnie z Jego
samowolnym dekretem. Etyka Ockhama jest czysto pozytywistyczna, a od
nowoczesnego pozytywizmu rni si jedynie tym, e zamiast woli indywiduum lub spoeczestwa wystpuje jako podstawa prawa moralnego wola
Boga. Badanie natury ludzkiej (jak u w. Tomasza) i prba poznania prawa
146

etycznego na podstawie znajomoci tej natury jest w konsekwencji bezcelowe

dla Ockhama, jego moralno jest skrajnie heteronomiczna. Dopiero Kant
potrafi przezwyciy t doktryn, do dzi jeszcze mocno zakorzenion w
umysach zarwno katolikw, jak i protestantw.
6. Ontologia i teologia. Nic dziwnego, e budujc na takich zaoeniach teoriopoznawczych i etycznych Ockham przeczy, bymy mogli cokolwiek pozna w dziedzinie ontologii. Utworzy on synn regu, zwan do
dzi brzytw Ockhama", ktrej z powodzeniem uywa przeciw formalitates szkotystw. ale rwnie przeciw zasadniczym tezom tomistycznym:
entia non sunt multiplicanda absque necessitate - bytw nie naley
mnoy bez potrzeby". Niepotrzebne s jego zdaniem takie pojcia jak
cechy, cechy nie rni si bowiem od rzeczy; niepotrzebne jest w szczeglnoci pojcie rozcigoci i inne podobne; istnienie nie rni si. ma si
rozumie, od istoty, nie ma formy w zwierzciu ani czowieku, ktry jest
zlepkiem wielu form. Nie mona si te dziwi, e Ockham przeczy, by
mona byo udowodni nie tylko niemiertelno duszy, lecz rwnie istnienie
Boga. Stosunkowo najlepiej mona jeszcze uzasadni, e jeli Bg
istnieje, to posiada woln wol. Szczeglnie ostr krytyk stosuje Ockham do
dowodw szkotystycznych. Zamiast filozofii wystpi powinna teologia
objawiona. Brzytwa Ockhama, w rzeczy samej, cina wszystko niemal,
czym si filozofia dotd zajmowaa, pozostawiajc jedn tylko logik.
Trudno si dziwi, e t logik uprawia i Ockham, i jego uczniowie z niebywaym mistrzostwem, dorwnanym dopiero w XIX wieku przez naszych
logikw matematycznych, ktrzy bdc nieraz nominalistami, jak i on,
mwi o nim zwykle z wielkim uznaniem.
7. Nominalizm. Ockham wywar bardzo wielki wpyw na wspczesnych, a zwaszcza na potomnych. Mona powiedzie bez przesady, e znakomita wikszo wybitniejszych mylicieli XIV i XV wieku wypowiadaa
si za nim, rozwijajc jego tezy i pogbiajc jego subtelno logiczn. Kierunek ten nazywany by nowoczesnym" (via moderna) w przeciwiestwie
do dawnego" (via antiua) szkotystw i tomistw; zwolennicy Ockhama
zwali si te wprost ockhamistami" albo czciej nominalistami" (nominales). Opanowali oni przede wszystkim uniwersytet w Oxfordzie, nastpnie w Paryu, skd ockhamizm promieniowa na inne uniwersytety, m.in. na
uniwersytet krakowski. W tym ostatnim istniaa do silna opozycja
147

szkotystyczna, a zwaszcza tomistyczna (Jan z Gogowa), dziki ktrej

mimo wyranych sympatii nominalistycznych senat pozostawi profesorom
wolno nauczania czego chc, w przeciwiestwie do wielu innych uniwersytetw europejskich. Spord wybitniejszych ockhamistw XIV wieku
mona wymieni Roberta Holcota (+1349). Jana Buridana (t 1358) rektora
paryskiego, wsawionego porwnaniem woli do osa. ktry zdech z godu
miedzy dwoma rwnymi porcjami siana (ktrego zreszt w jego pismach
nie ma), i koncepcj ruchu bardzo zblion do nowoczesnej (impetus);
Marsiliusa z Inghen, ucznia Buridanowego, ktry razem ze swoim mistrzem
broni determinizmu psychologicznego; Grzegorza z Rimini, augustianina (t
1358); pniejszego papiea Aleksandra V, Piotra z Candii (t 1410) i
Alberta z Saksonii (t 1390).
W XIV wieku s do zapamitania zwaszcza trzej oryginalni myliciele
tego kierunku: Mikoaj z Autrecourt, potpiony w 1342 i 1347 m.in. za
twierdzenie, e skoro tylko to, co jest oparte na zasadzie niesprzecznoci
jest pewne, aby zdanie byo pewne, musi by tautologiczne (podmiot musi
znaczy to samo co orzecznik), a wic rozumem niczego pozna nie mona.
Obok niego Jan z Mirecourt (potpiony w 1347) broni tez Mikoaja i twierdzi
take, e nie mona wtpi we wasne istnienie. Wreszcie Tomasz
Bradwardine (t 1349) gosi te ockhamistyczn nauk, zgodnie z ktr Bg
determinuje wol ludzk, tak e wolno" znaczy tylko tyle co niezaleno od czynnikw stworzonych.
Cios nominalizmowi redniowiecznemu zada dekret Ludwika XI, ktry
za podpuszczeniem realistw l marca 1474 zabroni nauczania drogi nowoczesnej" w Paryu i kaza spali dziea niemal wszystkich wymienionych z
Ockhamem wcznie. Ale krl musia skapitulowa wobec nominalistw i w
1481 dekret swj odwoa. Take Hus wystara si w pewnym okresie o
dekret potpiajcy nominalistw w Pradze. Ostatecznie upad nominalizm
redniowieczny pod wpywem odrodzenia i reformacji.
8. Realici. Ataki Ockhama i jego uczniw byy w pierwszym rzdzie
skierowane przeciw szkotystom, ktrzy, mimo przewagi przeciwnikw,
dziki oparciu o zwarty i liczny zakon franciszkaski, nie przestali istnie
do koca redniowiecza. Mimo to, albo moe wanie dlatego, szkotyci nie
wydali w tym czasie adnego wybitniejszego myliciela.
148

Tomici grupowali si przewanie w zakonie dominikanw i byli w XIV

wieku sabsi od szkotystw. mimo e w. Tomasz zyska wiele na znaczeniu po
kanonizacji w 1323. Zakon dominikaski mia mniej solidarnoci doktrynalnej i wyda szereg ludzi typu Duranda. Dopiero oburzenie wywoane
przez nich spowodowao kapitu generaln zakonu do zaostrzenia nakazu
nauczania wycznie tomizmu. Ale nakazami nie mona stworzy myli i
wyjwszy jednego Hervaeusa Natalisa (11323) w XIV wieku nie ma
wybitniejszych tomistw. Natomiast w XV wieku pojawi si znaczny myliciel tego kierunku w osobie Jana Capreolusa (1380-1444) autora monumentalnej Obrony w. Tomasza", w ktrej rozprawia si on z wikszoci
nowoczesnych" zarzutw. Obok niego wymieni mona w. Antonina z
Florencji, autora Sumy teologicznej", zawierajcej zajmujcy i czciowo
oryginalny system etyki gospodarczej. Uniwersytet w Kolonii by wielkim
orodkiem tomizmu.
Pomijajc szkoy mniejszego znaczenia, wymienimy jeszcze nazwisko
Jana Gersona (1363-1429), ktry prbowa stworzy syntez ockhamizmu i
tomizmu, oczywicie bezskutecznie.
9. Koniec redniowiecza. Koniec, dokadniej druga poowa XV wieku,
jest kocem redniowiecza pod kadym wzgldem, a wic take pod
wzgldem filozofii. Prcz przyczyn wymienionych powyej dziaa ju teraz
take potnie literatura grecka, przywieziona czciowo po upadku Konstantynopola. Rozpoczyna si okres odrodzenia. Z ruchu Ockhama wyoni
si ma niebawem protestantyzm (Jestem ze szkoy Ockhama" napisa Luter).
Myl tworzca si w tym okresie naley ju do trzeciej wielkiej epoki
historycznej, zwanej nowoytn. S oczywicie postacie przejciowe, jak
np. kardyna Mikoaj z Kuzy (Cusanus), ale nowa epoka si ju zaczyna.
Scholastyka jednak nie przestaje istnie; nie jest ju gwnym nurtem
myli europejskiej, lecz istnieje i co waniejsze rozwija si wietniej ni na
przeomie XIV i XVI wieku. Tej pnej scholastyce, ktra nie posiada adnego zwizku z filozofi nowoytn, wypada tutaj powici par uwag
kocowych.
10. Scholastyka XV/XVI wieku. Pod koniec XV wieku przy coraz
wikszym wikaniu si nominalistw w ich subtelnoci logiczne podnosi si
powoli szkoa tomistyczna, ktra wydaje ca plejad zdolnych mylicieli.
Znajdujemy ich we wszystkich krajach: Piotr Nigri i Conrad Kollin ucz
149

w Niemczech. Dominik z Flandrii (11500) w Niderlandach. Jan z Lapide w

Paryu i Brukseli (t 1494). ale najwaniejsi wystpuj w Italii i Hiszpanii. S
to w Italii: Sylwester z Ferrary (1474-1528) i Tomasz de Vio. zwany
Kajetanem, najwybitniejszy z uczniw w. Tomasza (1469-1534). kardyna,
umys niezwykej potgi i s'miaoci. autor klasycznego komentarza do
Sumy. W Hiszpanii, gdzie w XV i XVI wieku scholastyka kwita najbardziej
dziki sprzyjajcym warunkom politycznym, y i pracowa Franciszek
Vittoria (1480-1546). zaoyciel szkoy, ktrej najwybitniejszymi
przedstawicielami byli Melchior Cano (1509-1560), Dominik Soto (14961560), Bartomiej Medina (1527-1581) i Dominik Bannes (1528-1604)
-wszyscy ludzie wielkiej wiedzy i bystrzy myliciele; wszyscy czonkowie
zakonu dominikaskiego.
Szkotyci nie maj w tym czasie nikogo, kto by si mg z nimi rwna.
Natomiast nowo powstay zakon jezuitw (1534) wyda od razu kilku
wybitnych pisarzy filozoficznych i mylicieli. Znaczeniem przewysza
wszystkich scholastykw hiszpaskich Franciszek Suarez (1548-1607),
autor wielkich Dysputacji metaficznych", w ktrych usiuje eklektycznie
pogodzi teorie tomistyczne ze szkotystycznymi; wywar on znaczny
wpyw na nowoczesn teori prawa. Obok niego wymieni mona rywala
suarezowego Gabriela Vasqueza (t 1604) i ucznia Solowego Franciszka
Toletusa(1532-1596).
Scholastyka istnieje nawet dzisiaj pod nazw neoscholastyki, ale posiada
ona wszystkie cechy filozofii nowoytnej i genetycznie ze star scholastyk
nie jest zwizana. Wspomnimy o niej, gdy bdziemy omawiali filozofi
najnowsz.

III. Czasy
nowoytne

18. Wstp do historii filozofii

nowoytnej
1. Ograniczenie. Historia filozofii nowoytnej ograniczona jest:
w przestrzeni, granicami zachodniej Europy, przy maym udziale
Hiszpanii i Polski; wyjwszy czasy najnowsze, nie odgrywa w niej jeszcze
prawie adnej roli Ameryka;
w czasie trwa od drugiej poowy XV wieku do pocztku wieku XX. Ta
ostatnia granica jest problematyczna, niezmiernie bowiem trudno okreli
wspczesnym wako zjawisk w czasach, w ktrych yj; niemniej
wydaje si, e pierwsza wojna wiatowa stanowi zamkniecie okresu nowoytnego pod tyloma wzgldami, i rwnie moe by przyjta jako granica
naszego okresu w dziejach filozofii.
2. Charakterystyka. W przeciwiestwie do okresu staroytnego i
redniowiecznego nieatwo jest wskaza na jedn cech istotn, charakteryzujc czasy nowsze, i wydaje si, e takiej cechy pozytywnej nie ma.
Mona natomiast okres'li oglne tendencje tej filozofii negatywnie, przez
powoanie si na fakt, e jest ona od pocztku do koca negacj niemal
wszystkiego, co byo istotne w myli redniowiecznej. Pod tym wzgldem
filozofia nowoytna jest tylko jednym z przejaww kultury nowoytnej, nie
dajcej si take zdefiniowa inaczej jak przez jej protestantyzm (protest
przeciw redniowieczu).
Z cech pozytywnych najgbsz jest moe odwrcenie si od religii, tj.
powrt do stanowiska greckiego. Obok tego wystpuje w coraz wyszym
153

stopniu, w miar rozwoju myli nowoczesnej, problem nauki, nie znany

redniowieczu i staroytnoci. Wreszcie, w wikszoci przynajmniej wypadkw, filozofowie nowoytni zajmuj si ywo zagadnieniem teoriopoznawczym. adna z tych cech nie jest jednak oglna: myliciele wysokiej
klasy i znaczenia, jak Leibniz, maj postaw bardzo religijn; problem
nauki nie istnieje bardziej, ale raczej mniej, dla Spinozy czy Hegla ni dla
mylicieli redniowiecznych: wreszcie zagadnienie teoriopoznawcze w
nowoczesnym sowa znaczeniu pojawia si dopiero w toku rozwoju filozofii
nowoczesnej. Zupenie bdne jest natomiast uwaanie filozofii nowoczesnej
jako cao za materialistyczn, subiektywistyczn, spoeczn itp.
Rozwaajc kolejno cechy filozofii redniowiecznej, znajdujemy niemal
pod kadym wzgldem zaprzeczenie ich w filozofii nowoytnej.
I. Filozofia ta nie jest ju filozofi Kocioa; jest pisana przewanie przez
wieckich i przewanie w jzykach narodowych, nie po acinie. Pod
wzgldem treci (1) zagadnienie religijne stoi, jak wspomniano, na
dalszym planie; (2) w znacznej wikszoci myliciele nowoytni gosz
tezy wprost lub porednio sprzeczne z katolicyzmem, a nawet w ogle
chrzecijastwem; wystpuje natomiast zarazem ciekawe zjawisko, e w
znakomitej wikszoci prbuj chrzecijastwo interpretowa w nowy,
filozoficzny" sposb.
II. Zwizek myli nowoytnej z antyczn jest znacznie sabszy ni w redniowieczu. Wynika std (1) upadek logiki, (2) zmniejszenie zainteresowania problemami ontologicznymi, (3) osabienie racjonalizmu u
wikszoci mylicieli, a za to znacznie wiksze zainteresowanie
dowiadczeniem, (4) zanika wreszcie tak typowa dla Grekw i ludzi
redniowiecza tendencja do harmonii, czasy nowoytne s okresem
wszystkich skrajnoci.
Niektrzy wysuwaj jako typowe cechy myli nowoytnej jej niezawiso i zwizek z nauk. Jest to bdem: myl bya niezawisa w staroytnoci i w okresie wielkiego redniowiecza: w redniowieczu, a take w
zotym okresie ateskim bya ona przynajmniej rwnie zalena od nauki jak w
czasach nowszych.
3. Geneza. Aby zrozumie powstanie okresu nowoytnego, wypada
najpierw zastanowi si nad przyczynami upadku myli redniowiecznej.
Blisze zbadanie tego zjawiska przekonywuje, e, pomijajc pewne cechy
154

wasne myli filozoficznej w XV wieku, filozofia scholastyczna upada

wskutek upadku kultury redniowiecznej, poderwanej rwnoczenie pod
kilku wzgldami:
a) Koci katolicki, ktry by twrc i nosicielem kultury redniowiecznej,
przeszed w wieku XV bardzo ciki kryzys: rozmach i ideowo. tak
widoczne jeszcze w w. XIII. wygasy: poziom kleru (w szczeglnoci
zakonw; upad niebywale: Wielka Schizma poderwaa autorytet i mono kontroli kocioa przez papiestwo; teologia, podminowana przez
ockhamizm, przestaa by nauk yw.
b) Rwnoczenie zaama si system prawny panujcy w redniowieczu
-feudalizm: ju wielkie miasta stanowiy w nim wyom, a powstanie
narodowych pastw autokratycznych miao zupenie zwichn ca
struktur polityczno-spoeczn redniowiecza, wprowadzajc ustrj
cakowicie nowy.
c) Rwnoczenie pojawia si nauka nowoytna, ktra w bardzo krtkim
czasie obalia ustalone od wiekw fizyko-astronomiczne pogldy. Ot te
pogldy wydaway si pnym scholastykom tak cile zwizane z
filozofi i religi, e ich zaamanie si pocigno w opinii bankructwo
caego dorobku redniowiecznego i odwrcenie si ludzkoci ku nowym
prdom.
d) Wreszcie niemao przyczyni si do upadku myli redniowiecznej jej
wasny stan kocowy, kiedy to pod wpywem ockhamizmu zawodowi
filozofowie zajmowali si niemal wycznie logik bardzo subteln, ale
obracajc si w prni, i podzieleni byli na ciasne sekciarskie szkoy.
4. Protestantyzm. Na tym tle dopiero zrozumiaym jest pojawienie si
protestantyzmu, ktre to sowo rozumiemy tutaj w szerokim etymologicznym
znaczeniu, tj. jako postaw protestujc przeciw redniowieczu, ktra jest
typow postaw nowoczesnoci. Protestantyzm ten przejawia si: a) W
dziedzinie religijnej jako reformacja, w ktrej przywdcy (na og ksia
katoliccy) usiuj, w wikszoci wypadkw skutecznie, zburzy wszystko, co
redniowiecze zdziaao w dziedzinie religijnej, przekreli ca tradycj.
Typowym ich przedstawicielem jest John Knox (f!572), reformator Szkocji,
ktry tak dalece oczyci ten kraj z naleciaoci redniowiecznych", e
sprzed reformacji pozostao w caoci zaledwie kilkanacie kociow, a z
religii redniowiecznej tylko Biblia.
155

b) W dziedzinie spoecznej ten sam protestantyzm przejawia si jako bunt

czowieka przeciw spoeczestwu. redniowiecze byo opanowane w
sposb dla nas dzi niezrozumiay myl spoeczn: czowiek jako
jednostka, jakkolwiek wysoce ceniony in foro interno (sprawa duszy),
nie istnia po prostu in foro ezterno. wobec organizacji spoecznej,
cechu, miasta korporacji, stanu czy pastwa feudalnego. Obecnie jednostka buntuje si przeciw temu stosunkowi i usiuje zdoby sobie peni
wolnoci. Proces ten bdzie trwa dugo, ale jest jednym z istotnych
motorw nowoytnoci.
c) W dziedzinie naukowej nastpuje protest przeciw nauce typu arystotelesowskiego, wsparty nowymi odkryciami. Protest ten rozciga si jednak
take i na filozofi Stagiryty; typowym przedstawicielem tego ruchu jest
Piotr z Ramee, ktry podj si broni w Paryu tezy, e wszystko, co
Arystoteles napisa, jest faszem.
Protestantyzm ten jest ruchem emocjonalnym o rewolucyjnej sile, przeraajcym najbardziej nawet antykatolickich mylicieli, jak Giordano
Bruno. Mona go porwna do ywioowego wybuchu, ktry nie oglda si na
prawd i sprawiedliwo, ale z motyww religijnych, estetycznych i
spoecznych niszczy wszystko, co byo przed nim. Dopiero tak zrozumiany protestantyzm pozwala poj, jak si to stao, e olbrzymi dorobek
myli ludzkiej zebrany w cigu tysiclecia, zosta nagle uznany za niebyy i
e zaczto wszystko budowa na nowo.
5. Nauka nowoczesna. Ale sam fanatyzm protestancki nie potrafiby
dokona przeomu, gdyby nie okoliczno, e jedna z odmian protestu,
zwrcona przeciw Arystotelesowi, zostaa przypadkowo w tym samym
czasie poparta przez wspaniay rozwj nauki nowoytnej. Podstawowa
rnica midzy t nauk a dawniejsz polega na tym, e podczas gdy staroytni i redniowieczni naukowcy szukali istoty rzeczy, nowsza nauka szuka
zalenoci funkcjonalnych miedzy zjawiskami. Ogromne wyniki, jakie daa ta
metoda, ujta w teori po raz pierwszy przez Galileusza, zdaway si
wiadczy o faszywoci caego redniowiecznego podejcia. Stao si
nawet tak, e gdy protestantyzm religijny wygas i sta si martw liter,
nauka dostarczaa cigle nowych odkry, podtrzymujc pogldy, ktre nie
miay ju oparcia w wierze religijnej. Dopiero krytyka nauki dowiadczalnej
rozpoczta w wieku XIX, a zarazem zaamanie si snu o raju na ziemi,
156

obiecywanego nie przez sam nauk, ale przez jej filozoficznych wielbicieli, odebray nauce nowoytnej charakter broni filozoficznej.
6. Znaczenie filozofii nowoytnej. Z tego stanowiska filozofii nowoytnej nie mona uzna za zbir niezmiennych prawd, ani nawet za ostateczny wynik wysiku ludzkiego ku poznaniu prawdy. Jest to okres myli
ludzkiej, jak kady inny. Pod wieloma wzgldami czowiek wspczesny
signie chtniej i z wikszym poytkiem do redniowiecza, a zwaszcza do
staroytnoci. Po odrzuceniu jednak tego nieporozumienia znaczenie filozofii
nowoytnej pozostaje bardzo znaczne. yo w tym okresie przynajmniej paru
mylicieli wielkiej miary (Spinoza, Kant), ktrzy s godni porwnania z
najwikszymi filozofami staroytnoci i redniowiecza. Zarazem myliciele
ci. a obok nich szereg filozofw mniejszej miary, ale nieraz bardziej
wpywowych (zwyka rzecz w dziedzinie myli), dostarczyli nam bezporednio naszej aparatury mylowej, a take terminologii, ktrej wszyscy
uywamy. Wielkie prdy spoeczne, potnie oddziaywujce na nas obecnie
jeszcze, wywodz si w prostej linii od mylicieli tej epoki. Tak np. tzw.
nowoczesny pogld na wiat", rozpowszechniony zwaszcza w Niemczech
przedwojennych, zosta wypracowany w szczegach przez Spinoz i dziaa na
nas poprzez Goethego; podobnie bolszewizm jest interpretacj filozofii
Feuerbacha, ktry by uczniem Hegla.
Nowa epoka, ktra zdaje si rozpoczyna, nie zacznie si, jak i redniowieczna nie zacza si, w prni: mimo zniszczenia, jakie prawdopodobnie
na jej pocztku nastanie, ludzko zdoa uratowa przynajmniej strzpy
swojego dorobku.
7. Podzia. Filozofia nowoytna nie jest tworem jednolitym i jednolicie
si rozwijajcym, a to wskutek rozbicia Europy w tym okresie na pastwa
narodowe i wielkiej anarchii myli, jaka go charakteryzuje; z grubsza
mona jednak podzieli jej dzieje na nastpujce 4 okresy:
a) Okres renesansowy. Jest to okres buntu przeciw redniowieczu, ktry
przejawia si w tzw. humanizmie i nowszych teoriach naukowych, pochodzcych od rewolucyjnego odkrycia Kopernika. Wielkie systemy w
tym czasie nie powstaj (XVI w.).
b) Okresprzedkantowski. W tym okresie dziaaj dwie grupy mylicieli: f na
kontynencie kilku wybitnych filozofw (Kartezjusz, Spinoza,
Leibniz) tworzy wielkie systemy racjonalistyczne, w duchu grecko157

scholastycznym: w Anglii rozwija si sceptyczny empiryzm (Hume).

W obu grupach postawione zostaje ostro zagadnienie poznania (XVIIXVIII w j.
c) Okres kaniowski. Pod koniec XVIII wieku Immanuel Kant tworzy
syntez tych prdw; ale jego myl jest zaraz po nim kontynuowana w
dwch rnych kierunkach, z jednej strony przez idealistw, z drugiej
(nieco pniej) przez pozytywistw (XIX w.).
d) Okres kocowy. Na przeomie XIX i XX wieku stan filozofii przypomina koniec staroytnoci i redniowiecza: istnieje rnorodno kierunkw i zainteresowa, przy czym oglnie mona stwierdzi cofanie si
wpyww Kanta na rzecz koncepcji bardziej zblionych do dawniejszych. Najwybitniejszymi mylicielami dokonywujcymi przewrotu s
Bergson. Hussel i Moore.

19. Filozofia renesansu

1. Charakterystyka. Pierwszy okres historii filozofii nowoytnej jest
okresem buntu przeciw wiekom rednim i zaamania gwnych pogldw
redniowiecznych. Trzy czynniki odegray gwn rol w tym procesie:
najpierw przybycie do Woch wielu uczonych greckich po zajciu Konstantynopola przez Turkw (1453), a w zwizku z tym ywe zainteresowanie
bezporednim studium staroytnoci i entuzjazm dla staroytnych ideaw
etycznych i estetycznych. Nastpnie nauka nowoytna, wywodzca si od
epokowego odkrycia Kopernika. Wreszcie, cho w znacznie mniejszym
stopniu, reformacja religijna. Ta ostatnia bya ciasna, bardziej jeszcze fanatyczna od pnego redniowiecza, jej to np. zawdziczamy znakomit wikszo procesw czarownic), wywoaa jednak powstanie pewnych prdw w
filozofii prawa.
Okres renesansu nie wyda ani jednego myliciela pierwszej miary, cho
yo w nim kilku filozofw znacznych, ktrzy wywarli pewien wpyw na
pniejsze, a nawet dzisiejsze czasy.
2. Filozofowie humanici. Pierwszym mylicielem nowego typu
dziaajcym pod wyranym wpywem pism starogreckich jest Pitro
Pomponazzi z Mantuy (1462-1524). erudyta, entuzjasta arystotelizmu.
ktry uwaa si za czystego perypatetyka, a zajmowa si take magi.
Twierdzi, e problem niemiertelnoci duszy jest ,jieutrum" tj. nie da si
roztrzygn. Kad wielki nacisk na autonomi etyki (cnota dla cnoty).
Znacznie wiksze znaczenie ma do dzisiaj Mikoaj Machiavelli. florentczyk (1469-1527), autor synnego dziea // Principe, ktre zawiera
159

skrajnie amoraln teori polityki. Celem Machiavellego byo zjednoczenie

Italii. Jego filozofia jest niejasna. Wydaje si, e pragn przekroczy antynomi dobra i za za pomoc kategorii estetycznych (podziw dla sprawnoci i
siy politycznej); by entuzjast religii antycznej, doczesnej i opartej na pojciu honoru, w przeciwiestwie do chrzecijaskiej, stawiajcej cel zaziemski i dajcej pokory. Przez t postaw i nauki goszone w Ksiciu"
Machiavelli jest prekursorem filozofii hitleryzmu.
Hiszpan Juan L. Vives z Walencji, (1492-1540), autor dziea O duszy i
yciu", w zasadzie arystotelik, kad nacisk na trudno poznania istoty
duszy i da zajcia si jej dziaalnoci; jest te pierwszym teoretykiem
pedagogiki nowoczesnej, gosi potrzeb tolerancji.
Micha Montaigne (1533-1592) naley ju do nastpnego pokolenia;
jest on autorem dziea Essais (Szkice"), w ktrym w bardzo piknej formie
uczy lekkiego sceptycyzmu; czy z nim niezbyt logicznie przekonanie, e
wszystkim rzdzi Przyroda, przejawiajca si jednak w jednostce. Jego
ucze Piotr Charron by gorliwym obroc katolicyzmu, z czym godzi
twierdzenie, e etyka jest od religii niezalena.
Na skutek reformacji powsta w krajach niemieckiego i holenderskiego
obszarn jzykowego znaczny ruch w filozofii prawa, w ktrym zaznaczyli
si Filip Melanchton (znakomity humanista protestancki), Niels Hemmingsen (pastor), a zwaszcza Jan Althusius (1557-1638), tzw. twrca teorii
prawa naturalnego, i Hugo Grotius (de Groot) z Delft (1583-1645). Ten
ostatni wyoy w swoim dziele Politica, a zwaszcza w synnym De iure
belli et pacis (1625), do rewolucyjn na wczesne czasy teori etyki spoecznej. Uczy on teorii prawa naturalnego niemal dokadnie pokrywajcej
si z tomistyczn; poza tym uwaa pastwo za wynik umowy, by moe
cichej"; umowa ta nie moe odebra jednostce wszystkich praw; kara powinna mie na celu wycznie dobro spoeczne (nie sprawiedliwo, jak
uczy w. Tomasz); wojna powinna by prowadzona humanitarnie; tolerancja
jest wskazana, ale ateistw naley kara bezwzgldnie. Grotius wywar wielki
wpyw na cay okres nowoytny.
W tym samym kontekcie mona wspomnie o twrcy teorii religii naturalnej lordzie Herbercie z Cherbury (1583-1648), ktry gosi, e istnieje
wsplna, naturalna religia zoona z 5 zda: istnieje jeden Bg, naley Go
czci, ta cze polega gwnie na praktyce cnt, przestpstwa trzeba odpokutowa, nagroda i kara czekaj nas po mierci. Wszystko inne w religiach
160

pozytywnych, co jest z tym niesprzeczne, suy do wzmocnienia religii

naturalnej.

Wreszcie naley tutaj take Jakub Boehme (1575-1624) mistyczny

panteista typu dynamicznego.
3. Teoretycy nowej wizji wiata. Mylicielem stojcym na pograniczu
redniowiecza i nowoczesnoci jest kardyna Mikoaj Kuzaczyk (Cusanus. z
Kuzy) (1401-1464), autor dzie pt. Coincidentia oppositorum i Doda
ignorantia. Jego myl przewodni jest, e rzeczywisto skada si ze
sprzecznoci, ktrych najwysz, niezrozumia dla nas syntez jest Bg.
Wizi wiata jest cigy ruch ewolucyjny. Kuzaczyk uczy ju czego
podobnego do prawa zachowania energii. Jego znaczenie polega jednak
gwnie na tym, e przeczy, by mona byo stwierdzi prawdziwo pogldu
Ptolemejskiego na nieruchomo ziemi: jestemy jak eglarze we mgle,
ktrzy nie widz brzegu.
Woch Bernardino Telesio (1508-1588), zaoyciel akademii w Cosen-za,
stworzy system oparty na twierdzeniu e nie rozumem, lecz zmysami"
naley poznawa rzeczywisto. Przeczy istnieniu miejsca naturalnego"
Arystotelesa, uczy panpsychizmu: wszystkie rzeczy maj wiadomo;
dusza jest u niego materi, a materi pojmuje jako niezniszczaln. Za
gwn cnot uwaa honor (sublimitas).
Giordano B runo OP (1548-1600), zbieg z klasztoru, spalony na stosie za
herezj w Rzymie, jest najwybitniejszym filozofem tej grupy. Bka si po
caej niemal Europie, wszdzie zraony wszystkim (bardziej nawet
protestantyzmem ni katolicyzmem). W jego rozwoju mona odrni trzy
fazy. (1) W pierwszej jest neoplatonikiem, z tym, e idee pojmuje niejako
tre, ale jako zwizek rzeczy (funkcjonalne podejcie, w De umbris
idearum); (2) Nastpnie rozwija monistyczn teori wiata; Bg jest istot
przyrody, dusz wiata, ktry zreszt rozwija si mechanicznie wedug
prawa walki o byt, co Bruno czy z Opatrznoci. Uczy w tym czasie
prawa zachowania materii i panpsychizmu. (3) W ostatnim okresie wytworzy
Bruno (De Monade) teori monad, bdcych zwizkami atomw
rnych stopni, a do Boga, ktrego nazywa Monad Monad. Gorliwiej ni
ktokolwiek inny broni on teorii Kopernika i prbowa na niej oprze swoj
filozofi.
Bocheski' Zarys hisloni

161

Tomasz Campanella OP (1568-1639) autor synnego dziea Civitas

snlia. ktry spdzi 27 lat w wizieniu na skutek podejrzenia o agitacj
przeciw Hiszpanii, uczy rwnie panpsychizmu i niewyranego monizmu.
Rozbudowa etyk, w ktrej podstaw jest denie do zachowania jednostki. Z tym indywidualizmem trudno pogodzi polityk Campanelli, szkicujc idea pastwa teokratycznego. bez wasnoci prywatnej. Campanella
podkreli pierwszy w dziejach godno pracy fizycznej i uczy koniecznoci stosowania eugeniki (maestwa dobierane przez pastwo).
4. Metodologia nauk. Drugim obok humanizmu wielkim zdarzeniem
na przeomie XV i XVI wieku bya rewolucja przeprowadzona w astronomii
przez kanonika toruskiego Mikoaja Kopernika (1473-1543). Wielki
uczony oddal skrypt swojego epokowego dziea De revolutionibus orbium
coelestium - 1543) do druku przyjacielowi, ktry w obawie przed konsekwencjami dla niego, doda przedmow, przedstawiajc rzecz jako rodzaj
zabawy matematycznej bez znaczenia. wiat dowiedzia si zreszt o okryciu
ju wczeniej przez Joachima Rheticusa z Witembergii (1539/40), ale
dopiero Bruno wywoa wiksze zainteresowanie odkryciem. Sam Kopernik
poza teori astronomiczn gosi pogld metafizyczny, zgodnie z ktrym
natura osiga swoje cele zawsze najprostsz drog"; jego wizja wiata
obejmowaa sta sfer gwiazd, ktra dawaa podstaw do absolutnego pojcia
miejsca. Ale jego teoria zadaa decydujcy cios arystotelesowskiej wizji wiata
i jest pocztkiem wielkiego ruchu metodologicznego, ktrego renesans by
wiadkiem.
Ju znacznie wczeniej Leonardo da Vinci (1452-1529), genialny artysta i
naukowiec, gosi e mdro jest crk dowiadczenia i e wiedza powinna
by cakowicie dowiadczalna; utrzymywa take, e jej zadaniem jest
badanie koniecznych praw przyrody. Krok naprzd zosta wykonany przez
Jana Keplera (1571-1630), ale decydujce znaczenie ma tutaj Galileo Galilei
(1564-1642), znany z procesu inkwizycyjnego, w ktrym zosta
uwolniony po odwoaniu swoich tez o ksidze Jozuego i zaprzeczeniu teorii
Kopernika. Galileusz jest z jednej strony najywszym propagatorem kopernikanizmu, z drugiej najwybitniejszym obok Bacona teoretykiem metody
nowej nauki. Uczy, e gwn rzecz jest metoda syntetyczna (compositi-va)
nie analityczna, tj. dedukcyjna (resolutoria); wyklucza podejcie teologiczne i
tak pospolity w jego czasach panpsychizm, kaza zamiast treci
162

szuka praw przyrody: sformuowa prawo zachowania energii; interesujce

jest poza tym rozrnienie, jakie przeprowadza midzy cechami pierwszo-i
drugorzdnymi, czyli wtrnymi: tylko pierwszorzdne tacadentiprimi et
reali). a mianowicie rozcigo i ruch s realne, inne maj charakter
subiektywny.
Obok Galileusza wspomnie naley o Piotrze z Ramee (Ramus. 15151572) zajadym przeciwniku arystotelizmu. ktry, jak wspomniano, chcia w
1536 broni tezy, e wszystko, co Stagiryta powiedzia, byo faszywe.
Rozrnia on indukcj (via inventinnia) i dedukcj (via iudicii) tak samo jak
wszyscy scholastycy i kadzie nacisk na pierwsz - ale w swojej synnej logice
(Institutiones dialecticae). zajmuje si niemal wycznie drug, i wbrew temu
co gosi, powtarza arystotelesowsk teori sylogizmu kategorycznego;
oryginalnym jest tylko podkrelenie roli dychotomii platoskiej. Znacznie
wiksz rol przypisuje si w dziejach myli nowoytnej Baconowi, ktry
zasuguje na dusze omwienie.
5. Francis Bacon z Verulam (1561-1626), przez jaki czas kanclerz
angielski, skazany sdownie za wzicie 1200 funtw apwki (sum na
wczesne stosunki olbrzymi), uchodzi za gwnego teoretyka nowoczesnej
metody, przy czym zosta znacznie przereklamowany. Jego gwnym dzieem
jest Novum Organum (Nowa logika); obok tego napisa rodzaj encyklopedii
naukowej pt. De dignitate et augmento scientiarum. Zamiarem Bacona byo
stworzenie zupenie nowej metody logicznej, zgodnie z zasad inlerpretatio,
nonanticipationaturae. Ludzie ulegaj bdom na skutek hodowania czterem
rodzajom bokw (idola): (1) idola tribus, ugruntowane skonnoci natury
ludzkiej, ktra rozumuje z analogii do siebie (antropo-morfizm); (2) idola
specus (jaskiniowe), wynike z nastawie podmiotowych, w ktrych wiato
zaamuje si, jak w jaskini; (3) idola fori (rynku) najniebezpieczniejsze,
pochodzce z przywizania do sw; (4) idola theatri. wynike z tradycji
(teorie przekazane nam przez innych). Teoria ta jest prb systemu
krytycznego, majcego na celu odrnienie faszu od prawdy. Skdind
Bacon by przekonany, e gdy zmysy pokazuj nam co innego, ni mwi
nauka (np. e Soce obraca si dookoa Ziemi), chodzi o zudzenia zmysowe.
Pozytywna teoria metody polega u Bacona na stwierdzeniu, e sama indukcja przez proste wyliczenie nie wystarcza, ale e trzeba j uzupeni
163

przez dobr odpowiednich przykadw (instantiae). Tych wylicza Bacon

wiksz ilo: instantiaesolitariae (dopowiednik metody zgodnoci Milla),
instantiae viae (obserwacja zjawiska w toku powstawania), instantiae irregulares (zjawiska nienormalne), instantiaelimitaneae (zjawiska graniczne),
wreszcie take, aczkolwiek bez zrozumienia roli pomiaru i matematyki w
nauce, instantiae uanli (doses naturae).
Celem tego procesu jest odkrycie form, pojtych rwnoczenie jako
tres'ci arystotelesowskie i jako prawa (co zreszt zgadza si z ujciem Stagiryty). Nauka stara si winna odkry schematismusnaturae. ktry ley poza
zasigiem zmysw. Przyroda rozwija si per minima: Bacon pierwszy wygosi zasad cigoci zmiany w przyrodzie; ilo materii jest niezmienna.
Obok metodologii poda Bacon take zarys ontologii. Filozofia jest
nauk o pierwszych zasadach; charakteru i pochodzenia ich bliej nie omawia.
Przestrzega przed mieszaniem filozofii z teologi, jak w. Tomasz;
twierdzi rwnie, e moliwa jest teologia naturalna. Bacon by w pismach
wielkim przeciwnikiem ateizmu, ale uwaa, e przesdy (katolicyzm) s
jeszcze gorsze. Odnonie do etyki wyrazi przekonanie o potrzebie studium
etyki antycznej.
Nowsi historycy filozofii sdz, e kariera polityczna bya dla Bacona
wielkim nieszczciem, bo uniemoliwia mu rozbudow wielu oryginalnych myli, ktre powzi. W posiadanej postaci system jego nie zasuguje na
podziw, ktrym go otaczano: jego instantiae byy ju stosowane przez
Platona, a Galileusz przewysza Bacona pod kadym niemal wzgldem jako
metodolog.

20. Raqonalici XVII wieku

1. Charakterystyka. Po okresie rewolucji renesansowej rozpoczyna
si praca nad systematyzacj nowych pogldw i zdobyczy, ktrej tem jest
pokj, jaki zapanowa obecnie wewntrz spoeczestw. Ludzie, zmczeni
buntem, zaczli pragn powrotu do porzdku i staoci, co w poczeniu z
ywymi jeszcze siami redniowiecznymi (wpywem scholastyki, katolicyzmem) dao typowy dla XVII wieku obraz pozornej rwnowagi. W tym
okresie yo i pracowao 3 wybitnych mylicieli: Kartezjusz, Spinoza i
Leibniz, spord ktrych Spinoza jest jednym z najwikszych mylicieli
wszystkich czasw. Wszyscy oni s racjonalistami w tym znaczeniu, e
wierz w mono zdobycia absolutnej prawdy przez rozum; wszyscy stoj w
filozofii przyrody na gruncie nauki nowoczesnej; u wszystkich na pierwszym
planie stoi zagadnienie Boga; wreszcie tworz oni wielkie zwarte syntezy,
pod wieloma wzgldami podobne do scholastycznych zotego okresu; ich
jzykiem jest nawet na og acina.
Zupenie w innym kierunku idzie rozwj myli filozoficznej w Anglii i
Szkocji w tym czasie; omwimy go w nastpnym rozdziale.
2. Kartezjusz (Ren Descartes) (1596-1650), urodzony i wychowany w
atmosferze powierzchownego synkretyzmu pnoscholastycznego we
Francji, po kilku latach spdzonych na wojnie, powici si wycznie studium filozofii w ukryciu (w Holandii); zaproszony przez krlow szwedzk
Krystyn do Sztokholmu, zmar tame w r. 1650. Jego dziea (Discours de la
methode, Meditationes de prima philosopia, Principia philosophiae)
pisane s przepiknym i niezwykle jasnym jzykiem, przebija w nich
165

wszdzie programowa dno do precyzji. Kartezjusz by rwnie wybitnym matematykiem i przyrodnikiem.

Filozofia Kartezjusza jest idealizmem typu platoskiego, jest te teistyczna i skrajnie spirytualistyczna, z czym Kartezjusz czy mechanistyczny
pogld na przyrod. Zupen nowoci natomiast jest u niego punkt wyjcia
systemu, opartego na pierwszej w dziejach krytycznej teorii poznania.
Kartezjusz postanowi przeprowadzi systematyczne wtpienie o wszystkim, zburzy cay dotychczasowy dorobek filozoficzny, celem zbudowania
czego nowego i pewniejszego. W dniu 10X11619 na postoju w Neuberg
nad Dunajem w kampanii przeciw Czechom odkry niewzruszon jego
zdaniem podstaw pewnoci: moemy wtpi we wszystko, ale nie moemy
wtpi, e mylimy, a wic istniejemy: Cogito, ergo sum. Badajc powd
pewnoci tego twierdzenia, przychodzi Kartezjusz do przekonania, e ley
on w jego zupenej jasnoci, oczywistoci; to jest wic kryterium prawdy.
W dalszym cigu stwierdza, e posiada jasne pojcie nieskoczonego
Boga; a e jasnym jest, i to pojcie musi mie przyczyn nieskoczon,
Bg istnieje. Skdind dowodzi Kartezjusz istnienia Boga sposobem
anzelmiaskim. Ot Bg nie moe wprowadza czowieka w bd,
odpada wic hipoteza, e jaki zoliwy demon (genius malignus) nas myli.
Poza tym, kryterium jasnoci pozwala stwierdzi, e nasze wraenia s
spowodowane przez wiat zewntrzny, i w ten sposb realizm zostaje
ponownie uzasadniony.
W wiecie rozrnia Kartezjusz bardzo ostro substancj mylc (ducha) i
rozcig (materi). Istot pierwszej jest mylenie (pojte bardzo szeroko),
drugiej rozcigo. Jakoci zmysowe (barwy, wonie itd.) s czysto podmiotowe, w rzeczywistoci istnieje tylko rozcigo i ruch, jeli o materi
chodzi. Rozwj wiata naley pojmowa czysto mechanistycznie (bez celw), wiat jest wielk maszyn (atomizm). Take zwierzta s maszynami,
podobnie ciao ludzkie. Dusza siedzi w pewnej okrelonej czci mzgu
(glandula pinealis) i poruszajc j zamyka wzgldnie otwiera otworki, ktrymi przechodz prdy subtelnej materii (esprits animaux), wprawiajce w
ruch ciao. Uczucia, wyobraenia itp. nale do ciaa i s pojte jako ruchy w
maszynie-ciele. Myl jest czym najzupeniej rnym. Nigdy dualizm platoski
nie osign takiej skrajnoci jak u Kartezjusza.
Etyka kartezjaska (Les passions de l 'orne) jest do niesystematycznym
powtrzeniem doktryn pnej stoy (Seneka). Kartezjusz by gorliwym

166

katolikiem (po odkryciu swojego Cogito lubowa pielgrzymk do Loretto; i

usiowa stworzy zgodn ze swoj filozofi teologi.
3. Kartezjanizm; Hobbes. Kartezjanizm opanowa bardzo szybko
szerokie koa we Francji. Jedn z jego odmian by okazjonalizm (Nicolas
Malebranche 1635-1715) goszcy, e jedyn przyczyn wszystkiego jest
Bg. podczas gdy stworzenia daj Bogu tylko okazj do dziaania. Innym
wybitnym pkartezjaninem by Blaise Pascal (1623-62). myliciel wielce
oryginalny, ktry w swoich ..Mylach" (Pensees) stworzy teori religii
opartej na uczuciu; twierdzi on, e serce ma dowody, ktrych rozum nie
rozumie" (le coeur a des raisons ue la raison ne comprends pas) i by
przeciwnikiem racjonalizmu, cho zarazem znakomitym matematykiem.
Nie by natomiast kartezjaninem, cho z Kartezjuszem dzieli mechanistyczny pogld na wiat, Tomasz Hobbes (1588-1679), Anglik, jeden z
najkonsekwentniejszych materialistw w dziejach, wsawiony tym, e w
swojej pracy pt. Leviathan da teori pastwa, pojtego jako zbir
atomw ludzkich, ktre wbrew naturalnym skonnociom (przeciw Arystotelesowi) ze stanu pierwotnego wojny wszystkich przeciw wszystkim",
przechodz w stan spoeczny, a to na mocy cichej lub formalnej umowy.
Hobbes gosi te konwencjonalizm w nauce i by skrajnym wrogiem
zarwno kociow, jak i demokracji.
4. Spinoza; ycie i charakterystyka. Baruch Spinoza (1632-1677),
yd hiszpaski, urodzi si w Amsterdamie; wyrsszy szybko ponad ciasn
religijno otoczenia, zosta wyklty i ycie spdzi samotnie, w pndzy,
utrzymujc si ze szlifowania szka, z czego mia ostatecznie umrze na
suchoty.
Spinoza odgrywa w czasach nowoczesnych podobn rol jak w. Augustyn w redniowieczu i moe si z nim rwna take potg geniuszu. Z
jednej strony daje on pierwszy (i jedyny) peny wyraz rozproszonym elementom nowoytnego pogldu na wiat i ycie, a zarazem wbudowuje w
swj system cz dorobku redniowiecznego. Z drugiej Spinoza dziaa
potnie na wszystkich mylicieli, a przez nich na kultur a do dnia dzisiejszego. Mona bez przesady powiedzie, e wszyscy Europejczycy, nie przyznajcy si do chrzecijastwa, a wic zwolennicy tzw. naturalistycznego
pogldu na wiat, a take marksici itp. s mniej lub wicej, od XIX wieku
poczwszy, pod jego wpywami.
167

Spinoza pisa swoj Etyk udowodnion sposobem geometrycznym"

pod wpywem kartezjanizmu i ubra j wskutek tego w form cile sylogistyczn (niemal zawsze zreszt wadliw), ale w istocie rzeczy jest typowym
mylicielem neoplatoskim. operujcym przede wszystkim mistyczn intuicj i
dochodzcym, jak Plotyn. do pozalogicznego pojcia Boga. Ten neoplatonizm jest jednak u niego oryginalnie rozwinity, podobnie jak u w.
Augustyna, cho w zupenie innym kierunku, bo tak jak w. Augustyn jest
najwikszym mylicielem teizmu, tak Spinoza nie zosta nigdy przecignity jako panteista. W teorii poznania i metodzie, a take w wierze w moc
rozumu Spinoza jest typowym racjonalist XVII wieku - problem poznania
zajmuje go znacznie mniej ni Kartezjusza.
5. Spinoza: Bg. Istnieje tylko jedna substancja, tj. rzecz nie wymagajca adnej innej rzeczy do istnienia; jest ona identyczna z przyrod i
Bogiem. Ta Rzecz jedyna jest wieczna i nieskoczona. Posiada ona nieskoczon ilo atrybutw, ale my znamy z nich tylko dwa, a mianowicie
rozcigo i myl (Kartezjusz). Nieskoczona Istota przejawia si nam w
postaci tzw. modi, ktrymi s wszystkie zjawiska. Z naszego punktu
widzenia moemy je obserwowa bd od wewntrz i wtedy s to modi
mylenia, bd od zewntrz i wwczas s to modi rozcigoci i ruchu. W
ten sposb wiat przejawia si jako zupena jedno, wieczna i niezmienna, w
ktrej zachodz tylko powierzchowne (fenomenalne) zmiany modal-ne,
zwane zjawiskami. Boga wzgldnie przyrod moemy pojmowa
niejako z dwch stron: jako natura naturata i wwczas jest ona zmiennym
wiatem i jako natura naturans, a wtedy mamy niezmienn Jedno. Bg
nie jest osob, (Plotyn), cho przysuguje Mu nieskoczona myl, a take
nieskoczona mio, ktr On miuje Sam Siebie, wreszcie dziaalno,
ktr, jako natura naturans dziaa w natura naturata.
6. Spinoza: wiat. Natura naturata jest jednym olbrzymim (nieskoczonym) zbiorem jednakowych istot (nie ma rnicy istotnej miedzy
rzeczami jak u Arystotelesa). Materia jest niezniszczalna. Podobnie niezniszczalna jest energia ruchu, do ktrego sprowadza si wszelkie zjawisko.
Rzdzi rozwojem wiata niezmienne deterministyczne prawo przyrodnicze,
bdce przejawem Boga. wolno jest fikcj. Fikcj jest take indywidualno: jednostka jest tylko zlepkiem elementw materialno-psychicznych,
ktre cz si w jednostki pierwszego, drugiego, trzeciego i n-tego rzdu.
168

Czowiek nie stanowi wyjtku w wiecie: jest takim samym zlepkiem

niszych indywiduw jak i wszystko inne. Ciao i dusza s tym samym,
tylko widzianym z rnej strony: czowiek jest od wewntrz myl, od zewntrz ciaem. W psychice czowieka przeprowadza Spinoza t sam atomizacj. ktr wprowadzi do materii, bo psychika jest tylko wewntrzn
stron materii: nie ma cile mwic duszy ludzkiej, s tylko zjawiska psychiczne, ktre zgodnie z prawami psychologii, cz si, dziel, przebiegaj i
gin, dokadnie tak samo, jak zjawiska materialne. Spinoza ma wielkie
znaczenie jako pierwszy psycholog, ktry zastosowa do duszy ludzkiej
pojecie prawa przyrodniczego.
7. Spinoza: Etyka. Z punktu widzenia Boga (sub specie aeterni,
natura naturans) nie ma rnicy midzy dobrem a zem i wszelkie wartociowanie jest niemoliwe. Ale ze stanowiska naturae naturatae etyka jest
moliwa, a mianowicie, im co jest peniejszym bytem, tym jest lepsze (w.
Tomasz), bo tym wicej jest w nim Boga. Std podstawowym popdem
czowieka jest popd samozachowawczy, a cnota, bdca moc (fortitudo)
stanowi si pozwalajc na utrzymanie siew bycie. Poniewa jednak sami nie
moemy si rozwin, konieczne jest ycie spoeczne, i im czowiek jest
mocniejszy, tym lepszym bdzie spoeczestwo. Skdind Spinoza kadzie w
czysto grecki sposb (bardziej jeszcze ni w. Tomasz) nacisk na rol
poznania w etyce: im poznanie gbsze, tym czowiek lepszy. A mianowicie
intelekt daje nam poznanie jedynej prawdziwej rzeczywistoci, Boga, a z
tego poznania wynika jego mio intelektualna, bdca mioci samego Boga
do siebie. Wielki poryw mioci ku Bogu, urzeczywistnionemu w ludziach i
wiecie widzianym sub specie aeterni przenika ca Etyk" Spinozy. Ale
aby zdoby spokj, ktry to poznanie daje, trzeba walczy ze swoimi
namitnociami, z nienawici. Osiga si zwycistwo tylko w
spoeczestwie, ktrego teoria u Spinozy stoi pod wpywem Hobbesa, ale
odrzuca jego antydemokratyczne stanowisko. Mdrzec doskonay jest
rodzajem czystego intelektu, yjcym wedug maksymy: non flere, non
ridere, sed intelligere.

8. Spinoza: filozofia religii. Teoria Boga i etyki jest take pozytywn

filozofi religii Spinozy, ktry uczy mistycznego zjednoczenia z BogiemPrzyrod przez mio. Czowiek ma zapewnion niemiertelno, a mianowicie w ten sposb, e w Bogu pozostaje wiecznie idea kadego czowieka.
169

Ale Bg nie dziaa i nie moe dziaa na wiat w sposb inny ni poprzez
prawa przyrodnicze. W szczeglnoci niemoliwe jest wcielenie Boga.
Spmoza owiadcza, e nie moe zrozumie, co to sowo znaczy. Wszelka
religia objawiona jest take nonsensem- Bg objawia si tylko przez wiat.
Spinoza podda pierwszy w swoim Tractatustheologico-politicus krytyce
racjonalistycznej Bibli, starajc si wykaza pniejsze ni przyjto w
tradycji powstanie poszczeglnych ksig i wykadajc swoj teori racjonalistyczn. Spinoza kadzie wielki nacisk, zgodnie ze swoimi koncepcjami
demokratycznymi, na wolno religijn: rzd ma prawo zakazy wa czynw, ale
nie kierowa myl czowieka.
9. Leibniz. Trzeci z wielkich filozofw racjonal i stycznych XVII
wieku, Gotfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), pochodzenia czeskiego a
kultury francuskiej (gwne dzieo: Monadologie, a take inne pisa po
francusku) zajmuje stanowisko pod kadym niemal wzgldem sprzeczne ze
spinozyzmem, a rnice si wielce take od kartezjanizmu. Leibniz naley
raczej do arystotelesowskiej linii; jest skrajnym pluralist, broni teologii i
monoteizmu; jest take filozofem dynamizmu, tj. uwaa si za istot
rzeczy. Niemal w kadej dziedzinie da si przeprowadzi porwnanie jego
filozofii z perypatetyck, ale mnstwo w niej nowych i oryginalnych myli.
Leibniz jest odkrywc rachunku rniczkowego, tj. teorii nieskoczenie
maych wielkoci; odkrycie to decydujco zawayo na jego filozofii. I tak,
twierdzi on przede wszystkim, e rzeczywisto jest nie jednoci, ale wieloci, skoro cao musi si skada z czci, i w analizie trzeba doj do
jakich czci najmniejszych. Owe najmniejsze czci nazywa Leibniz
monadami". S one znikomo mae, niewidoczne. Ich istot nie jest bynajmniej, jak chcia Kartezjusz, rozcigo, ale co jakociowego: bo co musi
ju by, zanim stanie si rozcige. Podobnie jak Spinoza w Bogu, tak Leibniz
w monadzie widzi od zewntrz rozcigo, od wewntrz myl, dokadniej
psychik: ciao i dusza to dwie strony tej samej rzeczy. Wszystko ma wic
dusz. Na zewntrz dziaanie rzeczy wyglda mechanistycznie i tak
powinno by tumaczone: ale od wewntrz widziane jest ono teleologicze; w
kadej rzeczy jest denie do celu.
Co wicej, owo denie (sia) stanowi istot monad. Leibniz odrnia za
Arystotelesem materi pierwsz, ktra stanowi pasywno (inercja), poczon z entelechi" (psychika), oraz materi wtra, powsta z dodania
170

rozcigoci do pierwszej, abstrakcyjnej materii. wiat jest jednym wielkim

zespoem dynamicznym, urzdzonym w ten sposb, e midzy jedn
monada. a drug istniej nieskoczenie mae odstpy, tak. e wiat ten jest
peny", stanowi kontinuum: nie ma dwch monad rwnych.
Monady nie maj okien", jedna nie moe dziaa na drug. Ale zarazem
kada monada jest potencjalnie caym wiatem - odzwierciedla wszechwiat w
sobie w sposb mniej lub wicej jasny, jest jakby lusterkiem, w ktrym
odbijaj si inne monady. Dziaanie jednej monady na drug i poznanie tumaczy Leibniz za pomoc teorii z gry ustanowionej harmonii": s one jak
rwno idce zegary, ktre wskazuj t sam godzin, albo jak rne czci
chru, oddzielone kotarami, ale piewajce melodie z nut. ktre stanowi
razem harmonijn cao.
Psychika, wystpujca w kadej monadzie, jest w najniszych (materialnych) niewiadoma; Leibniz wanie wprowadzi pojcie psychiki (perception) niewiadomej; u wyszych (zwierzta) staje si apercepcj - zjawiska
psychiczne zostaj zerodkowane koo podmiotu, jani; u czowieka wystpuje
wreszcie samowiadomo. W kadej rzeczy empirycznie dostrzegalnej
mamy zesp monad, z ktrych jedna musi by najwysz; ta monada jest
dusz zespou. Monada jest niemiertelna, podlega jednak procesowi
ewolucji i inwolucji (mier), ten ostatni jest utrat wiadomoci. Natomiast
dusza ludzka nie moe ulec zupenej inwolucji i zawsze zachowa wiadomo. Wolno identyfikuje Leibniz z determinacj spontaniczn (od wewntrz). Najwysz z monad (monada monad) jest Bg, sam jeden bdcy
czystym aktem (Arystoteles).
Istnienie Boga udowadnia Leibniz sposobem zblionym do anzelmiaskiego, wysuwajc take wynalezione przez siebie prawo wystarczajcej
racji. wiat zosta stworzony przez Boga i to tak, e nie moe by lepszym
ni jest.
Etyka Leibniza stoi na stanowisku, e celem czowieka jest szczcie,
ktre daje tylko penia dziaania (Arystoteles), przy czym wymagana jest
harmonia i mdro. Czowiek jest z natury zwierzciem spoecznym
(Arystoteles); gwn cnot jest sprawiedliwo. Celem prawa i moralnoci jest
zbiorowe dobro.
W przeciwiestwie do Spinozy Leibniz by wierzcym chrzecijaninem i
przez cae ycie prbowa pogodzi protestantyzm (ktrego by wyznawc) z
katolicyzmem. W jego filozofii religii wiat pojty jest jako spoeczeri171

stwo Boe (civitas Dei). w ktrym w peni si przejawia podstawowa cecha

wiata w Leibnizowskim ujciu: doskonaa harmonia i dobro (skrajny
optymizm).
10. Wolff. Filozofi Leibniza usystematyzowa z wieloma dodatkami
kartezjaskimi w bardzo jasnej i logicznie na og poprawnej formie
podrcznikowej Christian Wolff z Wrocawia (1679-1754), ktrego prace
szeroko spopularyzoway wyej wymienionych filozofw i byy bezporedni
podstaw myli Kanta. Ale Kant pracuje jednak take z uyciem innego prdu
filozoficznego, powstaego rwnoczenie w Wielkiej Brytanii.

21. Empiryci brytyjscy;

encyklopedyci
1. Charakterystyka. W drugiej poowie XVII i w XVIII wieku rozwija
si w Wielkiej Brytanii filozofia zupenie odmiennego typu ni kontynentalny
racjonalizm. Podczas gdy ten jest w gruncie rzeczy oryginaln kontynuacj
realizmu redniowiecznego uwzgldniajc nowe stanowisko wobec
przyrody, filozofia brytyjska rozwija w owych czasach nominalizm
ockhamistyczny, uzupeniajc go take rnymi nowymi elementami i doprowadzajc t sam myl empiryczno-sceptyczn do ostatecznych niemal
konsekwencji. Myliciele tej grupy odznaczaj si przede wszystkim tym, e
zajmuj si samym procesem poznania znacznie bardziej ni jego treci;
staraj si zbada, jak powstaj nasze, jak mwi, idee". Ot te idee przy
bliszym rozpatrzeniu okazuj si u wszystkich wyobraeniami, filozofia
brytyjska jest w tym okresie do skrajnie sensualistyczna (uznaje tylko
poznanie zmysowe). W konsekwencji s oni antyidealistami, zupenie podobnie jak Ockham i jego szkoa. Wynika std dalej ich stanowisko pozytywistyczne i na og skonno do sceptycyzmu, przejawiajcego si w
peni u Hume'a, najwybitniejszego z grupy.
Znaczenie empirystw brytyjskich jest wielkie: ich pogldy wyznaj do
dzi liczni myliciele; filozofia Kanta uwzgldnia je na rwni z pogldami
kartezjasko-leibnizowskimi; wreszcie wiele zawdzicza im psychologia
dowiadczalna. Bezporednim wynikiem myli brytyjskiej w tym okresie
by radykalny ruch francuski, ktry przeszed rycho do czynu i wywoa
rewolucj.
173

2. John Locke (1632-1704) jest pierwszym przedstawicielem tej

grupy: zbieg, przeladowany za przekonania polityczne, uszed do Holandii i
tam napisa swoje gwne dzieo Essay Concerning Human Understaiiding: peni pniej funkcje dyplomatyczne i administracyjne, by jednym z inicjatorw aktu tolerancyjnego, z ktrego jednak, na jego wniosek,
wykluczono ateistw i katolikw.
Locke zwalcza teori idei wrodzonych (w rodzaju idei Boga u Kartezjusza). Wszystkie nasze idee pochodz z dowiadczenia. Mona to stwierdzi
(odnos'nie do idei moralnych) przez obserwacj dzieci i dzikich. Umys nasz
jest na pocztku jak niezapisana tablica" - tabula rasa (w. Tomasz).
Wszelkie poznanie ma rdo w podniecie pochodzcej bd z zewntrz,
bd z wewntrz duszy. Jakoci wtre (secondary qualities) s czysto
podmiotowe, natomiast pierwsze (primary) s przedmiotowe. Umys nasz
tworzy tylko idee relacji midzy ideami", za pomoc ktrych kombinujemy
rne idee nabyte w dowiadczeniu tworzc nowe, np. idee czasu i przestrzeni.
Szczegln trudno sprawia idea substancji, pojtej przez Locke'a jako co,
co znajduje si pod cechami, a samo jest niepoznawalne.
Idee pierwotne nie s podobne do rzeczy, ale im odpowiadaj, natomiast
idee pochodne (powstae przez kombinacj pierwotnych) mog by dowolnie
tworzone (centaur). Moemy rwnie poznawa przez dowodzenie, a
mianowicie uwiadamiajc sobie zwizek idei. T drog dowodzi si
istnienia Boga. Idea pojta jest ju u Locke'a jako wyobraenie.
Pastwo powstaje przez dobrowoln umow, nie jest bytem naturalnym;
jego istot jest twierdzenie, e wola wikszoci ma by prawem. Stan
przedspoeczny nie jest wojn powszechn, (Hobbes), ale jest przecie
zem. W spoeczestwie najwysza wadza naley do ludu, ktry nie moe
si jej zrzec; std rewolucja jest dopuszczalna w pewnych wypadkach
(apelacja do nieba). Locke by gorcym obroc wolnoci prasy i religijnej
(wyjwszy katolikw i ateistw); wywar on wielki wpyw na Monteskiusza. Rousseau i innych Francuzw, gwnie przez swoj teori polityki i
(racjonalistyczn) filozofi religii, w ktrej gosi, e rozum powinien kontrolowa wiar.
3. George Berkeley (1684-1753), biskup anglikaski w Irlandii, by
pod pewnymi wzgldami kontynuatorem Locke'a; mia poza tym wielkie
znaczenie jako pierwszy radykalny idealista teoriopoznawczy. W swoim
174

dziele New Theory ofVixion dowodzi, e nie ma powodu rozrnia miedzy

pierwszymi i wtrymi jakociami. bowiem wszystkie s tworem umysu.
Myl ta. rozwinita w jego gwnym dziele Principles of Knowledge i
spopularyzowana w Dialogues between Hylas and Philonous, prowadzi u
Berkeleya do zaprzeczenia istnienia wiata pozapodmiotowego: e s.te est
percipi. by. znaczy by poznanym, tj. rzecz istnieje tylko w poznaniu i
tylko jako idea", a wic tylko tak dugo, jak jest poznana. Idea jest zreszt
wyobraeniem i jeli mamy idee oglne, to nie w tym znaczeniu, by ich
tre bya treci wielu przedmiotw, ale w tym. e s niejako przedstawicielkami klasy. Jest to skrajny nominalizm. Czy jednak taka teoria nie
znosi rnicy midzy rzeczywistoci a fantazj? Bynajmniej, odpowiada
Berkeley. gdy idee rzeczywiste s od nas niezalene, podczas gdy podmiotowe
zale od naszej woli. Idee rzeczywistoci wlewa do naszego umysu Bg.
ktry jest podobnym do naszego, nieskoczonym umysem; obok niego
istniej take umysy innych ludzi. Reszta jest fikcj, albo raczej istnieje tylko
w umyle, jako idea. Przestrzeni nie ma. Inn charakterystyczn nowoci
Berkeleya jest jego twierdzenie, e akt poznania (w odrnieniu od idei) jest
aktem woli; oczywistym jest take pomieszanie idei-wyobraenia, z ide-treci
wyobraenia.
Berkeley odegra wielk rol w dziejach filozofii przez swoj teori i
jego stanowisko (wyjwszy teori Boga) jest do dzi bronione przez
niektrych mylicieli zwanych idealistami subiektywnymi. Tego idealizmu
nie trzeba miesza ani z transcendentalnym idealizmem Kanta, ani tym
bardziej idealizmem ontologicznym Platona i jego interpretatorw (Arystotelesa, Plotyna, w. Augustyna, w. Tomasza).
4. David Hume (1711 - 1776) Szkot, urodzony w poudniowej Szkocji,
jako syn dziedzica (laird); w cigu ycia zajmowa si handlem i dyplomacj
(by ambasadorem w Paryu), napisa histori Anglii niebywale
stronnicz na rzecz Szkocji, sekciarsk na rzecz prezbiterianizmu, ale zajmowa si gwnie filozofi. W przeciwiestwie do Locke'a w polityce by
konserwatyst. Spord jego dzie pierwsze miejsce zajmuje zupeny wykad
systemu w Treatise of Human Natur (l - poznanie, 2 - uczucia. 3 etyka); Inuiry Concerning Human Understanding stanowi niezupeny skrt
tego dziea. Napisa prcz tego dwa dziea o religii: Natural History of
Religion i Dialogues on Natural Religion, rwnie wielkiego znaczenia.
175

Podstawow zasady filozofii Hume'a jest twierdzenie, e wszystkie idee

pochodz z dowiadczenia (Locke); idea pojta jest tu jak u Locke'a i Berkeleya, ale Hume wywnioskowa logicznie i bardzo radykalnie ze swojej
zasady, e istnieje tylko poznanie zmysowe. A mianowicie, analizujc
kolejno idee substancji i przyczynowoci, Hume dochodzi do wniosku, e w
obu wypadkach ulegamy zudzeniu na skutek skojarzenia (association) idei.
Tak np. gdy jedna kula bilardowa uderza w drug, i powoduje" jej ruch,
widzimy tylko ruch pierwszej kuli, jej zetknicie z drug i po tym ruch drugiej,
nie widzimy natomiast adnego wpywu przyczynowego; ot wszystko,
co wiemy, wiemy z dowiadczenia (zmysw). Zatem przyczynowoci nie
ma. Podobnie nie ma substancji, tj. rzeczy, s tylko jakoci: barwa,
wymiary itp. Take ja nie istnieje, s tylko skojarzone zjawiska
psychiczne. Skdind Hume nie przeczy, e musimy uywa stale zasady
przyczynowoci - wyjania tylko, e zasada ta nie jest ani oczywista, ani
oparta na dowiadczeniu. Co sprawia, e jakoci s poczone w rzeczy, a
zjawiska psychiczne w psychice, tego Hume powiedzie nie umie.
Sensualizm posunity jest u Hume'a do ostatecznych granic. Rozum to
nic innego jak ciemny instynkt, wyniky z obserwacji niezmiennej kolejnoci
zjawisk. Przewiadczenie jest wynikiem uczucia, opartego z kolei na tym,
e pewne idee s bardzo ywe. Wola wynika z uczucia. Poza dane czysto
zmysowe wychodzi tylko wyobrania. Moralnym" nazywa uczucie ktre
dy ku czemu dobremu bd dla samego dziaajcego, bd dla innego,
czyn nie ma wiele wsplnego z rozumem i rozumowaniem.
Filozofia religii Hume'a przedstawiona jest w formie dialogu, tak, e nie
wiadomo, kto jego punkt widzenia reprezentuje. Pierwotn religi jest politeizm, ktry idealizuje si stopniowo, a do stadium monoteizmu spirytualistycznego, po czym nastpuje nieraz upadek, wywoany przez potrzeb
porednikw midzy Bogiem a czowiekiem. Religie konkretne zawieraj
mieszanin rzeczy wzniosych i mdrych z podymi i prymitywnymi.
Cudw nie mona uzasadni, i nigdy ich nie uzasadniono. Philo w jego
dialogu broni zupenego agnostycyzmu w sprawie istnienia i istoty Boga;
Hume sam protestuje przeciw pojmowaniu Boga na ksztat ludzki (antropomorfizmowi). W gruncie rzeczy nie ma rnicy midzy teistami i ateistami, bo pierwsi przyznaj, e trudno zrozumie, czym Bg jest, a drudzy, e
Absolut ma pewne podobiestwo z czowiekiem.
176

5. Szkoa szkocka. Hume, acz Szkot, oburzy wikszo inteligencji

szkockiej swojego czasu, skonnej do trzewego i praktycznego mylenia.
Powstaa szkoa szkocka, ktra rycho opanowaa wszystkie uniwersytety w
Szkocji. Jej najwybitniejszym przedstawicielem jest Thomas Reid ( 1710-1796),
ktre gwne dzieo nosi tytu: Inuiry into tfie Human Mind and nn ihe
PrinciplesofCommon Sense. Reid, sensualistajak Hume. broni przeciw niemu
zasad zdrowego rozsdku" (common sense). Ten rozsdek jest starszy i
mdrzejszy od filozofw; w naszej naturze jest naturalny instynkt skaniajcy
do uznawania istnienia wiata i naszej duszy. Kade wraenie pobudza ten
instynkt. Podobnie zmys moralny poucza nas o naturalnych prawach
etycznych. Kto tego nie uznaje, powinien by zesany do domu obkanych.
rodkiem poznania w dziedzinie teoretycznej i etycznej jest intuicja, ktr
Reid, w przeciwiestwie do realistw staroytnych i redniowiecznych, pojmuje
jako intuicj zmysow.
6. Tzw. owiecenie" francuskie. Pod wpywem filozofii angielskiej
pisze i polemizuje dugi szereg autorw francuskich, ktrych nieraz trudno
nazwa filozofami, gdy s na og tylko popularyzatorami myli Brytyjczykw. Najzajadliwszy z nich Yoltaire (1694-1778) przyczyni si przez
napisanie Dictionnairephilosophigueportatif do rozpowszechnienia myli
Locke'a. Powaniejszy od niego jako myliciel Montesquieu (1689-1755)
autor synnego Esprit des lois (1748), podawa swj pogld na podzia wadzy
na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz jako wyraz istotnych
urzdze angielskich, podczas gdy zaczerpn ich opis z Locke'a (dvii
Govemement) a sama teoria jest jego oryginalnym wkadem, podobnie jak
obca jego epoce teza, e prawo opiera si na naturze czowieka. Psychologiczn
stron owiecenia francuskiego rozpracowali Condillac (1715-1780), autor
Traite des sensations, ktry przeprowadzi eksperyment mylny ze statu
kamienn budzc si do ycia stopniowo (jeden zmys pod drugim); pojmuje
poznanie czysto biernie. Obok niego na wzmiank zasuguje Helvetius
(1715-1771), deista, uczcy o bezwzgldnej rwnoci ludzi. Trzej
myliciele francuscy: Julien de la Mettrie (1709-1751), Denis Diderot
(1713-1784), redaktor Encyklopedii", ktra odegraa wielk rol w
przygotowaniu rewolucji francuskiej, i Holbach (1723-1789) s filozofami
materializmu, ktry rzadko w dziejach zosta tak jasno i konsekwentnie
wyoony jak przez nich. Wedug La Mettrie (L'homme machin) wraenia
1 2 Bocheski Zarys historii

177

s jakoci materii, dusza jest ciaem. Diderot entuzjazmuje si epikurejskim pogldem na wiat: Holbach uwaa, e podzia na materi i ducha jest
wielkim nieszczciem: duch ludzki i Bg s fabrykatem kleru, ktry z tego
korzysta.
7. Rousseau. Jean Jacques Rousseau (1712-1778) przewysza znakomicie wszystkich tych pisarzy zarwno pod wzgldem treci swoich pogldw, jak i znaczenia historycznego na dusz met. Urodzi si w Genewie,
jako syn zamonej rodziny: udawszy si do Parya, utrzymywa si z lekcji i
przepisywania: wszed potem w koa encyklopedystw, co mu umoliwio
przeniesienie si na wie: jego dziea wy woay jednak taki skandal (atakowa
w nich z rwn zajadoci obrocw, jak i przeciwnikw dawnego
porzdku), e musia ucieka do Szwajcarii. By tak nerwowy i podejrzliwy, e
moe by nazwany psychicznie podnormalnym, przy czym jego wraliwo
bya zawsze nadmierna.
Jako czowiek niezmiernie uczuciowy, Rousseau gosi ustawicznie
prawa i rol uczucia. W uczuciu przejawia si gos Przyrody, a wic Boga.
Cywilizacja jest zem, moemy z niego si wybawi przez powrt do natury,
tj. nie przez nawrt do barbarzystwa, ale przez unaturalnienie ycia. W
filozofii spoeczestwa uczy, e powstao ono przez umow spoeczn
(conlrat social) i tylko dziki wypaczeniu czowiek, na pocztku zupenie
dobry (anielski), sta si zy. Idealn form rzdu jest ta, w ktrej o wszystkim rozstrzyga walne zebranie obywateli. Ludzie s rwni i Rousseau ma
wielk zasug w energicznym podkrelaniu tej tezy: prawa powinno si
uywa nie tylko, aby umacnia rwno, ale take, aby niszczy nierwno. Okazuje si przy tym, e pastwo raz powstae musi regulowa wszystko
(totalizm), co jest do sprzeczne z zaoeniami systemu. Filozofia religii
Rousseau kadzie nacisk na wewntrzno religii; Rousseau by de-ist i
sdzi (jak Yoltaire), e Bg nie jest wszechmocny. Pooy wielkie zasugi dla
rozwinicia pojcia wychowania przez ewolucj duchow dziecka od
wewntrz.

22. Immanuel Kant (1724-1804)

1. ycie. Immanuel Kant urodzi si w Krlewcu. Jego rodzina pochodzia ze Szkocji: dopiero sam filozof zamieni C" w nazwisku na K":
ojciec by siodlarzem; matka, pobona protestantka, przyznawaa si do kierunku
pietystycznego, ktry kad gwny nacisk na religijno wewntrzn i wznowi
uznanie dla czynu. W szkole studiowa Kant gwnie klasykw, pniej na
uniwersytecie krlewieckim filozofi Wolffa i fizyk Newtona. W 22 roku
ycia zacz pracowa jako guwerner w bogatych domach szlachty
pruskiej, nabierajc poloru i ogromnej wiedzy. W roku 1755 pojawia si
Kant na Uniwersytecie w Krlewcu jako docent (geografii fizycznej,
psychologii i filozofii) i jako autor, gdy w tym roku wyszo jego dzieo
zawierajce synn teori kosmogoniczn (Kanta i Laplace'a). Mimo znacznej
sawy, jak zyska sobie przez prace z dziedziny fizyki i geografii, do 46 roku
ycia (przez lat 14) pozosta docentem, utrzymujc si z godowej niemal pacy
zastpcy bibliotekarza; przyznaniu katedry sta na przeszkodzie brak wolnego
etatu i wojna siedmioletnia. W r. 1770 otrzyma wreszcie upragnion
katedr: w tym samym roku pojawia si jego rozprawa pt. De mundi sensibilis
intelligibilis forma et principiis. zwana pospolicie dysertacj": jest to rok
przeomowy w rozwoju myli filozofa. Dalsz cz ycia przey Kant w
odosobnieniu, prace jego nie budziy zainteresowania wadzy, wyjwszy
przykroci, jakie mia z dzieem o religii, ktre zostao ostro skrytykowane
przez rzd pruski i po ktrym otrzyma on nakaz milczenia na te tematy. Na
staro Kant straci gbi i ywo umysu: programy uniwersyteckie z jego
ostatnich lat mwi o nim jako o senex venerabilis i oznajmiaj, e wskutek
staroci nie bdzie wykada. Zmar
179

nasz filozof 12 lutego 1804 w tyme Krlewcu, gdzie jego ciao spoczywa z
napisem na sarkofagu: Niebo gwiedziste nade mn - prawo moralne we
mnie". Przez cae ycie Kant nie opuci Prus Wschodnich.
2. Pisma. Liczne pisma Kanta pisane s niezmiernie chaotycznie i bardzo
trudnym jzykiem, penym neologizmw. Styl ten utrudnia zrozumienie i tak
trudnej treci: doszo do tego, e w XIX wieku przetumaczono jego gwne
dzieo (Krytyk czystego rozumu"), ktre pisane jest po niemiecku, na
zwyky jzyk niemiecki". Styl kaniowski jest poza tym, jak u Arystotelesa,
suchy i cile naukowy. Gwnymi dzieami Kanta s jego trzy Krytyki":
Krytyka czystego rozumu" (Kritikderreinen Vernunft), Krytyka
praktycznego rozumu": (Kritik der praktischen Vemunft) i Krytyka wadzy
sdzenia" (Kritik der Urteilskraft), ktre wszystkie pochodz z tzw. okresu
krytycznego. Rodzajem popularnego (i w rzeczy samej atwiejszego, ale
bynajmniej nie atwego) wykadu treci Krytyki czystego rozumu"
(zwanej te czasem krtko Krytyk") s Prolegomena do wszelkiej przyszej metafizyki, ktra bdzie moga wystpi jako nauka"; prcz tych dzie
wana jest jeszcze: Religia w granicach samego rozumu" (Religion innerhalb der Grenzen der blossen Yemunft) zawierajca filozofi religii Kanta,
oraz Metaphysik derSitten (Metafizyka moralnoci"). Inne maj znaczenie
gwnie historyczne, dla rozwoju myli filozofa.
3. Znaczenie. Nie ma w dziejach filozofii nowoytnej adnego, a w
dziejach staroytnej i redniowiecznej filozofii jest tylko niewielu
mylicieli posiadajcych rwnie wielkie znaczenie historyczne jak Kant. Z
jednej strony stanowi on szczytowy punkt rozwoju caej poprzedzajcej go
myli nowoytnej, zarwno racjonalizmu kontynentalnego, jak empiry-zmu
brytyjskiego, ktre czy i przekracza w potnej syntezie. Z drugiej strony
Kant jest autorem czego zupenie nowego w filozofii, a mianowicie tzw.
idealizmu transcendentalnego, ktry jest interpretacj myli Platona
najzupeniej rn od wszystkich poprzednich. Swoj filozofi nazwa ju
sam Kant kopernikowsk rewolucj"; dotd ludzie sdzili, e myl idzie za
rzeczami, Kant twierdzi, e rzeczy stosuj si do myli. Co prawda pogld
Kanta nie utrzyma si i mona powiedzie, e w chwili obecnej wikszo
filozofw stoi na stanowisku podobnym do stanowiska Arystotelesa, Ploty-na
lub innego z mylicieli przedkantowskich, ale ci wszyscy, jak np. neoarystotelicy, neotomici, bergsonianie (neoplotynianie) itd. mog zaj takie

180

stanowisko dopiero po rozprawieniu si z teoriami Kanta, ktre w ten sposb

oddziaywuj nawet na najbardziej od kaniowskich odlege pogldy. Zarazem
do terminologii cywilizowanej Europy weszo szereg wyrazw, a nimi
lake poj, ukutych przez Kania, jaka priori, a posteriori, kategoria,
transcendentalny ilp. Wreszcie Kant da pocztek wielnie przez dugi czas
rozwijajcej si szkole myli, ktra do niesusznie przywaszczya sobie
nazw idealistycznej".
W szczeglnoci Kanlowi przypisa Irzeba:
a) postawienie po raz pierwszy zagadnienia moliwoci poznania jako
takiego i jego warunkw;
b) ostr krytyk wszelkiej metafizyki, lepsz od wszystkich przeprowadzonych
przed nim;
c) bardzo jasne przeciwstawienie etyki i leorii praklyki opartej na interesie;
d) znakomile rozwinicie esletyki;
e) slworzenie idealizmu Iranscendentalnego; O
znakomite sformuowanie konceptualizmu; g) bardzo
rozwinil leori osobowoci ludzkiej.
Rwnoczenie Kani by, jak wspomniano, wybilnym naukowcem.
4. Rozwj myli. Kani, cho wychowany na Wolffie i racjonalizmie
wczesnym, nie by nigdy przekonany o prawdzie syslemw nowoylnych;
slaroylnych, a tym bardziej redniowiecznych nie zna, co wicej, okazuje
si, e nawel Hume'a nigdy w caoci nie przeczyla; Aryslolelesowi przypisuje ley nigdy przez Filozofa nie wygoszone i wyraa al, e Hume nie
podda kryiyce lake pojcia subslancji, lecz lylko przyczynowoci. Nic
dziwnego, e powierzchowna onlologia Wolffa nie trafiaa mu do przekonania. Podstawowym molywem jego myli bya od poczlku nieufno do
uznanych systemw racjonalislycznych. Zarazem wydaje si, e wielk rol
odegrao jego wychowanie etyczno-religijne: we wslpie do Krylyki czystego
rozumu" mwi Kant wyranie, e jego celem byo nie co innego, jak
oczyszczenie gruntu z faszywych budowli, aby mc powanie udowodni
istnienie Boga, niemiertelno duszy i wolno woli. Te Irzy zagadnienia
uwaa on le za waciw islot filozofii.
Dopiero jednak czytanie Hume'a obudzio go ze snu dogmatycznego":
krytyka myliciela szkockiego przekonaa Kanta ostatecznie, e przyjte

181

systemy s faszywe. Wwczas wysun si u niego problem uzasadnienia,

wzgldnie wytumaczenia pewnoci, jak posiadaj prawa naukowe i moralne, a wic ten sam. o ktrego rozwizanie walczyli Platon. Arystoteles,
w. Augustyn i w. Tomasz. Dugie lata boryka si Kant z tym zagadnieniem i wreszcie zawitaa mu myl o waciwej odpowiedzi: prawa przyrody s niezmienne i konieczne, bo s warunkami naszej myli, ktra
poznajc tworzy przyrod. To odkrycie (1770) dzieli dziaalno pisarsk
Kanta na dwa okresy: przedkrytyczny i krytyczny. Na pocztku okresu krytycznego stosuje swoje odkrycie tylko do zmysw (Dysertacja"); pniej
przechodzi take do umysu. W ostatniej fazie zainteresowanie myliciela
skierowane byo gwnie na problem stosunku wiata naszej myli (fenomenalnego) do wiata rzeczy samej w sobie.
5. Charakterystyka. Kant jest typowym idealist ontologicznym - uznaje
mianowicie istnienie niezmiennych idealnych pierwiastkw w wiecie,
podobnie jak Platon. Arystoteles i Plotyn; jest take spirytualist, bardzo
ostro przeciwstawiajcym sfer duchow czysto zwierzcej. Pod tymi
dwoma, zasadniczymi, wzgldami Kant jest wic uczniem Platona. Ale
interpretacja Platona, jak daje, jest zupenie oryginalna i nie moe by podcignita ani pod arystotelizm, ani pod neoplatonizm, cho wicej podobiestwa jest w niej z arystotelizmem (idea znajduje si w materii, nie poza
ni). Oryginalno Kanta polega na tym mianowicie, e podczas gdy Platon
szuka idei poza wiatem, a Arystoteles w wiecie, Kant uwaa, e idea jest
produktem poznajcego umysu. Myliby si jednak ten, kto by sdzi, e
Kant jest subiektywist, tj. e kae wiatu zalee od umysu jednostki:
prawa idealne rzdzce wiatem i czynem czowieka s u niego nie mniej
bezwzgldne, nie mniej niezalene od czowieka ni u Platona i Arystotelesa;
umys, ktry tworzy te prawa, jest czynnikiem nadludzkim wewntrz
czowieka i posiada charakter czysto logiczny. Inn podstawow cech filozofii
Kanta jest jego konceptualizm: Kant nie uznaje intelektualnej intuicji treci
idealnych, te treci s dzieem ludzkiego rozumu, ktry pojty jest czysto
aktywnie (sd postawiony przed spostrzeeniem).
Podobiestwo Kanta do Arystotelesa polega na kilku wanych szczegach jego zasadniczej postawy: (1) tre idealn znajduje Kant, mimo
subiektywizmu transcendentalnego, nie poza materi, ale w materii; poza
materi ona w ogle nie istnieje; (2) nacisk pooony jest u niego w skrajny
182

sposb na rozumowanie, z zupenym nawet zaprzeczeniem duchowej intuicji:

(3) postawa uczuciowa myliciela jest cile arystotelesowska. brak w jego
filozofii poryww religijnych i artyzmu, panuje wszdzie chodna i
krytyczna analiza rozumowa. Natomiast rnica polega na tym. e harmonia
grecka jest w kantyzmie zniszczona, a zarazem panuje nad systemem
dno do wytumaczenia wiata wychodzc z czowieka, a nie czowieka
wychodzc ze wiata. Wan rnic jest take to. e Kant szuka nie istoty
rzeczy, ale tylko praw ni rzdzcych, co jest innym, typowym dla nowoytnoci podejciem do idealizmu.
6. Analiza zdania. W Krytyce czystego rozumu" Kant zaczyna od
wprowadzenia podwjnego podziau zda (sdw. Urteile) (a) z punktu
widzenia pochodzenia, zdania dziel si na zdania a posteriori, tj. nabyte
przez dowiadczenie, i zdania, a priori, tj. nie oparte na dowiadczeniu (cho
poznane przy sposobnoci dowiadczenia); (b) z punktu widzenia stosunku
podmiotu do orzecznika, zdania dziel si na. analityczne, w ktrych orzecznik
jest zawarty, i syntetyczne, w ktrych nie jest zawarty w podmiocie. A
posteriori jest zdanie ja siedz tutaj teraz"; a priori zdanie 7+5=12";
syntetyczne jest zdanie Londyn ma wielk powierzchni"; analityczne:
cao jest wiksza od czci". Wszystkie zdania analityczne s a priori, ale
te zdania nie mog posun naprzd nauki, bo ich orzeczniki zawieraj tylko
to, co byo ju zawarte w podmiocie. Natomiast zdania syntetyczne s
zazwyczaj aposteriori, tj. nabyte w dowiadczeniu, ale te zdania nie mog by
oglne, bo dowiadczenie dostarcza tylko zda jednostkowych. Jake wic
jest moliwa nauka, dotyczca zawsze praw oglnych (Arystoteles), a jednak
powikszajca nasz wiedz? Tylko w ten sposb, e skada si ona ze zda
syntetycznych a priori, tj. takich, w ktrych orzecznik nie jest zawarty w
podmiocie, a ktre jednak s znane niezalenie od dowiadczenia (a priori).
Kant stwierdza, e takie zdania istniej; jako przykady podaje zdanie
7+5=12" i Prosta jest najkrtsz drog midzy dwoma punktami".
7. Idealizm transcendentalny. Wynika std podstawowa teza Kanta:
poznanie nie jest przyswajaniem sobie treci istniejcych w rzeczach, ale
tworzeniem tych tres'ci przez umys poznajcy. W rzeczy samej: skoro
zdania syntetyczne s a priori, umys nasz wnosi nowy orzecznik do podmiotu, albo dokadniej, czy ten orzecznik z podmiotem, niezalenie od
dowiadczenia. Ta teza ma doniose konsekwencje i susznie nazwa j Kant
183

..kopernikowsk rewolucj": samo pojecie poznania zostaje przez ni zmienione: dotd uwaano poznanie za pewne wchanianie w siebie rzeczywistoci, odtd, uczy Kant. musimy rozumie przez poznanie tworzenie
rzeczywistoci.
Dokadniej mwic, jak zobaczymy zaraz, umys nie tworzy caej rzeczy
poznanej, ale tylko jej tre - staje si rdem idei w znaczeniu platoskim.
Kant idee takie uznaje, ale uwaa je za twr umysu. W wiecie nie ma idei,
jest tylko bezforemna masa, ktr Kant nazywa materi", przy czym stosunek
materii do formy jest u niego mniej wicej taki sam jak u Arystotelesa,
przynajmniej w Krytyce czystego rozumu".
Zarazem okazuje si. e idealizm Kanta (ktry on nazywa idealizmem
transcendentalnym") ma swoje gbsze rdo w konceptualizmie: treci
idealne istniej tylko w umyle. Pod tym wzgldem Kant jest kontynuatorem
Ockhama, z t jednak rnic, e bardzo ostro (i susznie) odrnia on akt
poznania od jego przedmiotu. Wanie dla odrnienia swojego idealizmu
od teorii, ktre mieszaj przedmiot z aktem poznania, nazwa go Kant
transcendentalnym". Odtd pod nazw idealizmu bdzie si na og rozumiao nie idealizm ontologiczny Platona czy w. Tomasza, ale idealizm teoriopoznawczy, tj. doktryn, zgodnie z ktr poznanie jest twrcze.
8. Formy spostrzeenia i kategorie. Idealizm wystpuje ju na
paszczynie zmysowej, Kant bowiem za Arystotelesem ostro odrnia
sfer zmysow od duchowej. W pierwszej wiat zewntrzny dostarcza nam
wrae w postaci chaotycznej, nieuporzdkowanej materii; natomiast
podmiot poznajcy daje formy spostrzeenia: czas i przestrze. Obie s a
priori, i mona je obrazowo porwna jakby do krat, przez ktre musz si
przeciska wraenia, ktre tym samym zostaj przez nie uformowane.
Formy czasu i przestrzeni maj si wic do materii mniej wicej tak, jak
forma arystotelesowa do jej materii; ale u Arystotelesa zarwno forma, jak i
materia s a posteriori, podczas gdy u Kanta forma jest a priori.
Na szczeblu duchowym wystpuje najpierw rozum (ratio w. Tomasza),
wadza, ktr sdzi i rozumuje. Tutaj wykrywa Kant 12 form apriorycznych, w ktre rozum ujmuje materi uformowan ju przez formy czasu i
przestrzeni; nazywa je za Arystotelesem (ale w zupenie innym znaczeniu)
kategoriami". Tak kategori jest np. kategoria przyczynowoci: zmysy
dostarczaj nam tylko zjawisk nastpujcych po sobie (Hume); jeli
184

ujmujemy dwa nastpujce po sobie zdarzenia jako przyczyn i skutek, to

dziki rozsdkowi, ktry nakada na dane zmysowe kategori
przyczynowoci. Kant. zamiowany w szukaniu we wszystkim systematycznoci, prbuje wywodzi tabel swoich 12 kategorii z dziwacznej tabeli
zda (sdw" jak mwi): dzieli je na cztery grupy: (l) kategorie iloci: jedno, wielo, cao; (2) kategorie jakoci: rzeczywisto, negacja, ograniczenie (!); (3) kategorie stosunku: substancja i przypado (Arystoteles),
przyczyna i skutek, akcja i reakcja; (4) kategorie modalnoci: moliwo i
niemoliwo, istnienie i nieistnienie, konieczno i wzgldno. Nawet
najbardziej wierni uczniowie Kanta nie brali nigdy tej tabeli na serio, jest
ona wynikiem manii systematycznej myliciela.
9. Dedukcja transcendentalna. Stwierdziwszy istnienie form apercepcji (spostrzeenia) i rozsdku, Kant zadaje sobie pytanie, jak jest warto
tych form i kategorii; rozwaania te, niezwykle mtnie i trudno pisane,
nazywa dedukcj transcendentaln". Okazuje si, e formy czasu i przestrzeni s prawdziwe", o tyle mianowicie, e wszelkie nasze poznanie
podane nam jest w tych formach, i zjawisko bez nich nie moe si obej,
skoro one s jego czci skadow. Ale te formy obowizuj tylko w wiecie
zjawisk (fenomena)', jak jest w wiecie pozazjawiskowym (numena, rzecz
sama w sobie) nie wiemy. Podobnie jest take z kategoriami. Same wraenia
zmysowe bez kategorii byyby lepe", kategorie nadaj im tre i formuj je.
Kategorie obowizuj wic we wszelkim moliwym dowiadczeniu, ale take
tylko w dowiadczeniu, tj. dla fenomenw, ale bez nich s puste. Jak jest z
rzecz sam w sobie, nie wiemy. W wiecie zjawiskowym np. nie ma
wolnoci ani przypadkw, bo wszdzie obowizuje prawo (kategoria)
przyczynowoci; ale wiat pozazjawiskowy (numenu) tym kategoriom nie
podlega.
W dalszym cigu zastanawia si Kant nad pytaniem, co jest ostatecznym
podoem zarwno kategorii, jak i form zmysowych, i co czy te formy w
przedmiot. Okazuje si. e tym czynnikiem jest transcendentalna jedno
apercepcji, jakby ja logiczna", towarzyszca kademu poznaniu. Z niej to
pochodz (logicznie) wszystkie formy i ona jest twrc wszystkich
elementw formalnych, stanowicych warunek dowiadczenia.
Ca dotychczas wyoon doktryn mona uj w nastpujcy krtki
opis: nieznana nam rzecz sama w sobie, dostarcza nam materii; w dowiad-

185

czeniu ..ja transcendentalna" przetapia t materi za pomoc form zmysowoci i kategorii, tworzc przedmiot-zjawisko. W len sposb idealizm
transcendentalny przezwycia antynomi racjonalizmu (ktry Kant nazywa
..dogmatyzmem"). tj. naiwne przyjcie, e spostrzegamy przyczynowo.
substancj itp.. oraz empiryzmu brytyjskiego (ktry Kant nazywa sceptycyzmem"), tj. rwnie naiwne przeczenie, by istniao co takiego jak przyczynowo i substancja itp. Tak wjc u Kanta czy si w wielkiej syntezie
to. co wydawao si sprzeczne u gwnych mylicieli nowoytnych przed
nim yjcych.
10. Krytyka idei. Kategorie maj jednak zastosowanie i wano tylko
tak dugo, dopki moe im podlega materia dowiadczalna. Ot umys
ludzki ma naturaln tendencj do rozszerzania zasigu kategorii na przedmioty niedowiadczalne, a mianowicie na dusz ludzka, wiat jako cao i
Boga; pojcia tych przedmiotw nazywa Kant ideami" i twierdzi, e maj
one znaczenie nie konstytucyjne, lecz tylko regulacyjne, tj. nie mog
wytworzy przedmiotu, ale s pojciami granicznymi.
(a) Dusza pojmowana jest jako substancja, niezoona i niezniszczalna.
Ale dusza nie jest fenomenem, wic nie mona jej przypisywa tych cech.
Rozumowania, ktre prowadz do tego, nazywa Kant paralogizmami. wiat
jako cao (idea kosmologiczna), bdc rozcigniciem kategorii iloci i
przyczynowoci poza moliwe dowiadczenie, wywouje powstanie tzw.
antynomii, tj. par zda sprzecznych, a pozornie rwnie uzasadnionych:
(i) teza: wiat jest ograniczony w czasie i przestrzeni - antyteza: jest nieskoczony i wieczny; (ii) teza: materi mona dzieli a do niepodzielnych
monad (Leibniz) albo atomw - antyteza: materia jest podzielna w nieskoczono; (iii) teza: w acuchu przyczyn musimy doj do przyczyny nie
bdcej skutkiem - antyteza: acuch przyczyn i skutkw jest nieskoczony.
Co do tej ostatniej antynomii Kant sdzi, e tak teza, jak i antyteza s prawdziwe: pierwsza - w rzeczy samej w sobie, druga - w wiecie zjawiskowym.
(b) Dusza pojta jako substancja jest czym pozazjawiskowym; zjawiskiem jest tylko wiadomo: ta wiadomo (psychika wiadoma) jest
przedmiotem, jak kady inny, bo podlega formie czasu, a wic jest tworem
naszego ja transcendentalnego; substancja duszy, jeli istnieje, jest rzecz
sam w sobie, by moe. e t sam, ktra stoi poza rzeczami poznanymi
przez zmysy. Tutaj najjaniej wida, e to nie umys poszczeglnego
186

czowieka, jak to sdz powierzchowni krytycy Kanta, tworzy u niego

przedmiot, gdy sam ten umys jest tworem jani transcendentalnej.
( c ) Bg jest ide. ktrej umys ludzki potrzebuje, aby utworzy ogln
syntez: synteza wiata psychicznego bya ide duszy, fizycznego - ide
wiata, a Bg jest syntez ogln. Ale kategorie do Boga stosowa si nie
mog, zatem aden dowd istnienia Boga nie jest sprawny, tym bardziej
twierdzenie, e Bg jest osob. Kant dzieli wszystkie dowody na istnienie
Boga na trzy i kady poddaje osobnej krytyce: ( i ) dowd anzelmiaski
(ktry nazywa ..ontologicznym"): ten obala Kant z atwoci, w ten sam
sposb jak w. Tomasz: 100 talarw pomylanych nie jest kwot ani o grosz
mniejsz od 100 talarw rzeczywistych, a jednak jest midzy nimi przepa.
Istnienie nie jest cech, lecz czym zupenie innego porzdku (w. Tomasz):
(ii) dowd kosmologiczny (za pomoc przyczynowoci) jest te niesprawny,
o ile sienie zaoy dowodu ontologicznego (teza nie udowodniona przez
Kanta); (iii) dowd fizyko-teologiczny (z celowoci przyrody) obala Kant
twierdzc, e porzdek przyrody mgby by wywoany przez przyczyny
mechaniczne, a zreszt nie dowodziby istnienia Wszechmocnego Boga,
lecz tylko potnego architekta.
Idee staraj si wic osign co transcendentnego (pozazjawiskowego i
nie miesza z transcendentalnym!), co jest niemoliwe, nie maj natomiast (w
przeciwiestwie do kategorii) wartoci transcendentalnej. S tylko
ideami regulujcymi nasze badanie, jako granica. W niektrych miejscach
Kant zdaje si za tak ide uwaa take rzecz sam w sobie.
11. Etyka. Jak sam zapowiada w przedmowie do Krytyki czystego
rozumu", Kant mia na celu zbudowanie etyki, a poprzez ni uzasadnienie
trzech, podstawowych jego zdaniem, tez filozofii: e istnieje Bg, wolna
wola i niemiertelno duszy. Jego etyka zbudowana jest na przeprowadzonym w teorii poznania podziale wiata na fenomenalny (zjawiskowy) i
numenalny (rzecz sama w sobie). Kant zaczyna od pierwszego i stwierdza, e
w materii etycznej, wyraajcej si w postaci uczu, pragnie itp. (nie
wyczajc tzw. uczu altruistycznych i innych ..moralnych") nie ma adnej
moralnoci, lecz wycznie tendencja egoistyczna, dajca si natura! istycz-nie
wyjani. Ale rwnoczenie da si w tej zjawiskowej masie zjawisk
wykry dziaanie prawa etycznego, ktre nakazuje dziaa wbrew owym
popdom naturalnym, w imi etyki; jest to gos obowizku. W ostrym
187

przeciwiestwie do Arystotelesa i w. Tomasza twierdzi Kant (1) e szczcie

jest rzecz obojtn dla etyki, chodzi w niej nie o to. co komu jest mie, ale o
to. co jest jego obowizkiem: (2) e cnota musi by wobec tego poczona z
przykroci: podczas gdy u Arystotelesa i w. Tomasza im cnota wysza,
tym (ceteris paribus). czyn przyjemniejszy: u Kanta jest niemal
przeciwnie. Tak np. czowiek jest tym mniejszy, im bardziej si boi, przy
tym samym zachowaniu si na zewntrz.
Tre prawa etycznego jest czysto formalna, tj. zawiera tylko zupenie
oglnikowy nakaz postpowania. Ma si ona do reszty elementw ycia
moralnego dokadnie tak samo, jak kategorie do materii zmysowej. Jest a
priori i da si uj w kategoryczny imperatyw. Imperatyw, bo jest nakazem,
kategoryczny, bo nie mwi, co ma nastpi, jeli to czy owo uczynimy, ale
kategorycznie: czy tak, aby twoje postpowanie mogo si sta norm dla
kadego w twoim pooeniu". Kategoryczny imperatyw jest a priori i cile
autonomiczny, opieranie go na nakazie czyimkolwiek, choby Boga
(Ockham) jest nonsensem; to sama wola czowieka nakada mu jego prawo
etyczne. Kant poda take inne sformuowania imperatywu, m.in. nastpujce: postpuj tak, aby ludzko, w twojej osobie czy osobie innego,
nie bya nigdy rodkiem, lecz zawsze celem".
Imperatyw jest przejawem w wiecie empirycznym rzeczy numenalnej,
pozazjawiskowej, ktr jest wolno, bdca wedug Kanta czyst spontanicznoci, wzgldnie monoci robienia absolutnych pocztkw. W wiecie
empirycznym adnej wolnoci oczywicie nie ma, rzdzi tu bezwzgldne
prawo (kategoria) przyczynowoci; natomiast istot numenalnego czowieka jest wanie wolno. Fakt przejawiania si tego numenu w wiecie
etycznym daje w wyniku wanie niezwyke zjawisko moralnoci.
12. Filozofia prawa. Opierajc si w dalszym cigu na swoim zaoeniu
teoriopoznawczym, Kant pierwszy ostro rozrnia dziedzin prawa i
dziedzin moralnoci. Pierwsza naley cakowicie do wiata zjawiskowego, druga ma rdo w wiecie numenalnym. rdo obu jest wic te
najzupeniej rne, znowu w ostrym przeciwiestwie nie tylko do Arystotelesa,
w. Tomasza i innych dawniejszych mylicieli, ale take do Hobbesa i
teoretykw prawa nowszych, ktrzy wszyscy widzieli w prawie taki czy
inny przejaw moralnoci. U Kanta motywem prawa jest co niskiego, egoistyczna obawa kary itd., prawo si wymusza na empirycznym czowieku
188

postrachem: moralno natomiast pynie z jego numenalnego wntrza

duchowego.
Obie dziedziny mona jednak ostatecznie poczy za pomoc imperatywu moralnego i prawnego zarazem, ktry brzmi: nie ma by wojny" ani
midzy jednostkami, ani miedzy spoeczestwami. Z tego punktu widzenia
definiuje Kant prawo jako og warunkw, w ktrych wolno jednego
moe by pogodzona z wolnos'ci innych. Z punktu widzenia jednostki
norm prawa spoecznego jest denie do jak najwikszej doskonaoci
wasnej, a jak najwikszego szczcia innych, a to dlatego, e doskonali
moe czowiek tylko siebie, nie innych.
Jeli chodzi o ustrj, Kant sympatyzuje z ustrojem republikaskim, mia
nawet przerwa swoj codzienn przechadzk, tak si ucieszy wiadomoci o
wybuchu rewolucji francuskiej. Jego filozofia spoeczna kadzie wielki
nacisk na godno osoby ludzkiej. Kaniowska teoria kary jest skrajnie idealistyczna: nie wolno kara dla adnej korzyci spoecznej, lecz wycznie
dla sprawiedliwoci.
13. Filozofia religii. Kant jest take w tym podobny do Arystotelesa,
e by czowiekiem areligijnym; w przeciwiestwie jednak do Stagiryty
sprbowa mimo to stworzy filozofi religii.
W pierwszym rzdzie Kant za pomoc swojej Krytyki praktycznego
rozumu" wprowadza pierwotnie odrzucone w (Krytyce czystego rozumu")
idee wolnoci, niemiertelnoci i Boga. Wszystkie trzy s warunkami, pod
ktrymi dziaa prawo moralne (imperatyw), tak e czowiek, przeywajc
istnienie (dziaanie) w sobie prawa moralnego, musi tym samym postulowa istnienie tych warunkw. Nie moemy wprawdzie pozna Boga,
wolnoci i niemiertelnoci, ale moemy myle o nich. Wolno jest konieczna, jako bezporednia podstawa imperatywu; niemiertelno dlatego, e ten
imperatyw nakazuje doskonalenie si w nieskoczono, co moe by
uskutecznione tylko w niekoczcym si yciu; wreszcie istnienie Boga
musimy przyj dlatego, e On jeden moe poczy w jedno zwan
najwyszym dobrem" cnot i szczcie. Bez Boga dobro byoby zawsze
skazane na brak szczcia.
Dogmaty religii pozytywnych s symbolami; Kant usiuje wykaza
na kilku przykadach, wzitych z chrzecijastwa (grzech pierworodny,
Bg-Czowiek itp.), e s to tylko symbole prawa moralnego. Religia jest

189

wic pojta u niego jako symbol etyki, z zupenym zapoznaniem jej istotnej
treci. Pozytywne religie s dla niego tylko niedoskonaymi przyblieniami
etyki doskonaej. Sam tytu gwnego dziea Kanta z tej dziedziny Die Relifiinn innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft wiadczy o cile racjonalistycznym podejciu do tych zagadnie.

14. Estetyka. W trzeciej swojej Krytyce (Kritikder Urteilskrafi, 1790)

podaje Kant swoj estetyk i szereg pogldw na przyrod (biologi), ktre
maj mu posuy do wykazania, e wiat zjawiskowy nie jest zasadniczo
rny od wiata rzeczy samych w sobie.
Dziedzina pikna rni si od dziedziny dobra etycznego tym, e sprawia
przyjemno, a od dziedziny zwykych egoistycznych uczu tym. e jest pozbawiona znaczenia utylitarnego. Sdy estetyczne maj charakter podmiotowy (wynikaj z przeycia), ale posiadaj mimo to znaczenie
przedmiotowe, gdy oparte s na czym' wsplnym ludziom. Sd estetyczny
przeprowadza wadza sdzenia, bdca czym' porednim midzy rozumem a
zmysami (cogitativa w. Tomasza); nie mona udowodni, e cojest pikne:
nie mona pikna uj w racjonalne ramy. Oprcz pikna wymienia i
omawia Kant inn kategori estetyczn, wznioso (dasErhobene), przejawiajc si np. we wzburzonym morzu; ta ostatnia powoduje w nas wstrzs i
zmusza do uznania w sobie samych nieskoczonego czynnika i przeciwstawienie si, po chwilowym upadku duchowym, caej przyrodzie. Przyroda w
stwarzaniu pikna i wzniosoci dziaa dokadnie tak samo jak geniusz, tj. bez
intencji i planu, a jednak w sposb wzorcowy. Ta okoliczno zdaje si
wskazywa, zdaniem Kanta, e wiat przyrody i wiat wolnoci nie s tak
rne, jakby to si mogo w Krytyce czystego rozumu" wydawa.
W tej samej trzeciej Krytyce" zastanawia si Kant nad przeciwiestwem midzy mechanistyczn a teleologiczn teori organizmu. Okazuje
si, e czci organizmu nie mog by pojte inaczej jak poprzez cao, e
wic w przyrodzie dziaa Geniusz i to na sposb rny od czystego mechanizmu. Jest to tylko idea regulatywna, a nie konstytutywna, nie moemy
bowiem nigdy wiedzie, czy np. zwierzta nie powstay przez mechanistycznie pojte przystosowanie si.
Ale przeciwiestwo miedzy teleologi a mechanizmem jest by moe
tylko-wynikiem naszej struktury duchowej, w rzeczy samej cz si one
zapewne w jedno, dla nas ludzi niedostpn i niezrozumia.
190

23. Niemiecka filozofia idealistyczna

1. Charakterystyka. Okres pokantowski jest w Niemczech, jak zreszt i
w caej Europie, okresem wrzenia, ktry nazywa si niekiedy romantyzmem. Aczkolwiek trudno jest scharakteryzowa romantyzm jako cao,
mona wskaza, jako na jego cechy zasadnicze, na nacisk, pooony przez
romantykw na ruch i dziaalno, a take, w zasadzie przynajmniej, na
osob ludzk. Skdind romantyzm odznacza si gbok wiar w mono
pchnicia wiata na nowe tory (Modoci, podaj mi skrzyda!") i swoist
religijno, ktra stara si religi uzewntrzni, uwolni od martwych form, a
take poj j jako syntez rozumu i wiary. Tendencje najbardziej charakterystyczne dla filozofii tego okresu najlepiej przejawiaj si w sowach
Lessinga (1729-1781), ktry pisze: gdyby Bg poda mi w prawej rce
ca prawd, a w lewej tylko nieustann walk o prawd, nawet poczon z
warunkiem, e bd zawsze bdzi, i powiedzia: 'wybieraj!', z ca
pokor chwycibym za lew rk i powiedziabym: 'Ojcze, daj mi to! Czy
prawda nie jest dla Ciebie Samego?'"
Jeli o filozofi chodzi, prcz uczniw Kanta (Karl Leonhard Reinhold
11823. Salomon Maimon. yd litewski 11800 i poeta Friedrich Schiller,
11805) oraz jego przeciwnikw (Johann Georg Haniann. przyjaciel Kanta.
11788. Johann Gottfried Herder, jeden z najbardziej wpywowych poprzednikw romantyzmu. 11803. Friedrich Heinrich Jacobi. tI819). na pierwszym miejscu pod kadym wzgldem stoi w Niemczech, i w Europie,
trjka filozofw, ktrych zwyklimy nazywa pokrtce wielkimi idealistami
XIX wieku": Fichte, Schelling i Hegel. czy ich wszystkich stanowisko
idealistyczne w znaczeniu platoskim (ontologicznym), spirytualizm.
191

typowo romantyczny sposb mylenia, stawiajcy ruch i stawanie si

przed bytem, wreszcie fakt wsplnej przynalenoci do tego samego krgu, w
rzeczy samej wszyscy trzej wykadali przez jak i czas w Jenie. Prcz nich na
uwag zasuguj trzej myliciele odmiennego typu: Schleiermacher. filozof
uczuciowej filozofii religii. Schopenhauer, twrca europejskiego pesymizmu,
wreszcie Herbart.
2. Fichte. Johann Gottlieb Fichte, 1762-1814, by synem saksoskiego
chopa. Za modu jako pastuch gsi zwrci na siebie uwag bogatego ziemianina, ktremu powtrzy dosownie kazanie pastora; wysany na studia, po
mierci opiekuna przeszed okres wielkiej ndzy, aby wreszcie otrzyma
(1788) posad guwernera w Zurychu; pozna tam bratanic poety Klopstocka i poj j za on; jej zawdzicza wiele w swojej karierze. Od 1790
przebywa w Lipsku, gdzie pozna pisma Kanta. Od 1794 by profesorem w
Jenie, gdzie jednak narazi si rzdowi weimarskiemu (do ktrego nalea m.in.
Goethe) swoimi teoriami o Bogu (Bg to porzdek moralny), i po
synnym Atheismum Streit w r. 1799 straci katedr. W czasie wojen napoleoskich by jednym z gwnych dziaaczy powstajcego nacjonalizmu
niemieckiego(Reden an die deutsche Nation); chcia i z wojskiem w pole, na
co mu nie pozwolono. Od 1810 by profesorem w Berlinie. Zmar, zaraziwszy
si od ony, ktra zachorowaa przy pielgnowaniu rannych.
Fichte jest skrajnie dynamicznym idealist transcendentalnym. Odrzuca
materi" Kanta, caa tre poznania jest dzieem poznania, a mianowicie
rozumowania. Mimo to nie jest zud, bo nie ma adnej rzeczywistoci,
ktrej mona by j przeciwstawi: rzeczywiste jest to, co myl tworzy zgodnie
z prawami mylenia. Pierwszym pocztkiem (Prinzip) wszystkiego jest
myl absolutna- absolutna ja, ktrej nie naley pojmowa jako substancji
(duszy); nie jest ona wiadoma, bo wiadomo zakada przeciwiestwo
midzy poznajcym i poznanym. Ta ja absolutna stawia" (setzt) nieja jako swoje przeciwiestwo; nastpnie, jako przeciwiestwo tej
ostatniej stawia" (tworzy) ja empiryczn, tj. znan nam ja osobow.
Mamy tu po raz pierwszy, rozpracowan pniej przez Hegla, zasad dialektyki: tez-antyteze-syntez.
Istot dziejw jest pokonywanie nie-jani przez ja, tj. przez ducha,
ktry w ten sposb, niszczc swoje przeciwiestwo, powraca (asymptotycznie) do jani absolutnej. Mamy wic u Fichtego paradoksalny splot twier-

192

dze: niewiadoma ja stawia" nie-ja. aby pniej, w postaci wiadomej

jani, zwalcza j. a to po to. by uzyska znowu niewiadomo. Owego
szczytu, powrotu do jani absolutnej nie osigniemy jednak nigdy. Ludzko jest wieczna, jak wieczna jest jej walka o wolno od nie-jani.
Podstawow zasad etyki Fichtego jest norma: ..kady czyn powinien
stanowi ogniwo w acuchu prowadzcym do zupenej duchowej wolnoci".
Czym ta wolno jest praktycznie, o tym Fichte mia kolejno rne
przekonania: zacz od skrajnego indywidualizmu, chodzio mu o wyzwolenie
rzeczywistego empirycznego czowieka, skoczy na twierdzeniu, e
jednostka nie liczy si wobec jani absolutnej. Ta ja absolutna przejawia si
w Kociele i Pastwie. Oba stanowi jednak tylko symbole: Koci za
pomoc symboli stara si podnie etyk (czysty moralizm -jak u Kanta);
takim symbolem jest np. osobowy Bg, osobowa niemiertelno itp. Pastwo
stara si o dobro zewntrzne czowieka, a osiga je przez takie ograniczenie
wolnoci jednego czowieka, aby inni mogli take by wolni. Fichte jest
pierwszym socjalist: gosi prawo do pracy dla wszystkich, zaleca
upastwowienie handlu zagranicznego itd. Skdind jest on prekursorem
nacjonalizmu niemieckiego.
Filozofia Fichtego jest niemal cakowicie zalena w teorii od Plotyna, z
dodaniem wasnego wynalazku, teorii przeciwiestw (Fichte gosi na rwni z
Plotynem wyszo intuicji nad rozumem); w etyce rozstrzygajco
wpynli na niego stoicy. Gwnym dzieem jego jest Erste Einleitung in die
Wissenschaftslehre, w etyce: Sittenlehre i Naturrecht.
3. Schelling. Fryderyk Wilhelm Joseph Schelling (1775-1854), urodzony
w Leonberg (Wirtembergia), studiowa pocztkowo teologi protestanck w
Tubindze; nastpnie zaj si z entuzjazmem Spinoz, Kantem i Fichtem.
Pisa ju od 19 roku ycia. Od 1798 by profesorem w Jenie, w niezwykle
wietnym kole Goethego, Schillera i Fichtego. W r. 1804 przenis si do
Wiirzburga i tam w 1804 nagle przesta pisa po mierci swojej ony.
Powoany na staro w 1841 do Berlina dla walki z lewic heglowsk, ponis
zupen porak. W filozofii Schellinga mona odrni dwa gwne okresy
(niektrzy widz ich wicej): filozofii przyrody i filozofii religii, a) W
pierwszym okresie, ktrego myl najatwiej mona pozna Methode des
akademischen Studiums (1803), Schelling rozwija pogld, e przyroda jest
odysej ducha dcego ku wiadomoci i wewntrznoci od
l 3 Bocheski: Zarys historii

193

niewiadomoci i zewntrznoci. Materia jest drzemicym duchem"

-fichtowskie przeciwstawienie tezy i antytezy istnieje ju w materii. Istot
przyrody stanowi siy. za pomoc ktrych Schelling prbuje wyjani
przyrod, jak atomici to czyni za pomoc atomw. Te siy rozwijaj
si. a waciwie duch si rozwija w nich. nastpujcymi stopniami: 1.
sia przycigania, 2. wiato (i magnetyzm). 3. ycie organiczne. 4.
duch: a) poznanie, b) dziaanie, c) intuicja artystyczna. Intuicja artystyczna
jest szczytem, w niej Absolut osiga wiadomo, a to przez poczenie tezy
z antytez, ducha z materi. Podstawowymi pojciami filozofii przyrody
Schellinga s wic moc i biegunowo (Polaritdt). Ewolucja nie jest
wynikaniem jednej siy z drugiej, ale cigym stwarzaniem nowych si
przez przyrod.
b) W drugim okresie Schelling zwrci si na krtko - od 1804 - do zagadnie religijnych. W dziele Philosophische Untersuchungen iiber das
Wesen der menschlichen Freiheit und die damit zusammenhongende
Gegenstande twierdzi, e Boga moemy poj jako osob tylko o tyle, o
ile przyjmiemy take w Bogu jakie przeciwiestwo midzy duchem a
ciemnym, irracjonalnym tem. W rzeczach stworzonych to przeciwiestwo
ley na zewntrz, w Bogu musimy je przyj wewntrz. W Bogu istnieje
wic walka, tak jak w wiecie, tylko walka pozaczasowa, logiczna niejako.
Std pochodzi, e i w wiecie mamy element irracjonalny, ktry nie da
si w peni zrozumie.
Filozofia Fichtego jest filozofi jednoci, jest transpozycj na inn paszczyzn myli Spinozy. W przeciwiestwie do Fichtego etyka wystpuje tu
jako sprawa uboczna.
4. Hegel. Obu swoich poprzednikw przerasta znaczeniem pod kadym
wzgldem Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831). Urodzony w Stuttgarcie, studiowa, jak Schelling i z nim razem, teologi w Tubindze, zajmujc
si rwnoczenie filozofi Kanta i Rousseau, bardzo gorliwie klasykami, a
take polityk. Po studiach zosta guwernerem w Bernie, nastpnie we
Frankfurcie do 1801, w ktrym to roku powoano go na katedr do Jeny.
W tym samym roku zacz ju tworzy swj system (od 1800). Przyjaciel i
wsppracownik Schellinga, zerwa z nim w 1807 w przedmowie do Phaenomenologie des Geistes. Bitwa pod Jena zmusia go do ucieczki na poudnie;
po drodze oglda z podziwem i bez ladu patriotyzmu Napoleona.
194

Otrzyma posad rektora Gimnazjum w Norymberdze i przebywa) tam od

1808 do 1816. nastpnie dziaa przez dwa lata jako profesor w Heidelbergu,
aby wreszcie otrzyma stanowisko profesora w ISIS w Berlinie.
Gwne dziea Hegla nosz tytuy: Wissenschaft der Umik i l S12-1816).
En-yklopadieder Philosopluschen Wissenschafien (I S I S ) i Cirundliniender
Philosophie des Rechts (wyd. pomiertnie). Najprzystepniejs/a jest jego
PhilosphiederGeschichle. Jzyk Hegla jest niezwykle trudny, peny neologizmw i wyrae technicznych, myl tak w niektrych punktach ciemna. e
dotd wielu przypisuje mu tezy. ktrych w rzeczywistoci nigdy nie gosi,
np. e byt i niebyt s tym samym.
Znaczenie Hegla jest wielkie: jest on niejako ojcem marksizmu -poprzez
Feurerbacha: mia szereg zwolennikw w nowszych czasach zwaszcza w
Anglii i Niemczech: przez swoje ultraidealistyczne stanowisko
doprowadzi do zupenego upadku wpyww idealizmu okoo poowy XIX
wieku i dopiero pod koniec stulecia nastpi ponowny napyw prdw platoskich.
5. Zaoenia filozofii Hegla. Ju Fichte i Schelling starali si pokona
rnic midzy podmiotem i przedmiotem, materi i duchem; Hegel przezwycia j przez proste twierdzenie, e myl i rzecz to to samo. przekraczajc
w ten sposb transcendentalny idealizm. Wynika std skrajny idealizm
ontologiczny: wiat jest cakowicie przezroczysty dla myli, nie ma w nim
niczego, co nie daoby si uj w pojcia. Mamy tu wic tez najzupeniej
now, bo Platon przyjmowa niebyt, Arystoteles i w. Tomasz materi pierwsz,
Plotyn materi-odpadek Bstwa, Kant materi zmysow, a nawet Schelling
uznawa jeszcze co irracjonalnego w rzeczywistoci. Hegel naley wic, i to
w sposb skrajny, do filozofw idealistycznych w znaczeniu platoskim. Jeli
chodzi o kierunek tego idealizmu, jest on najzupeniej po stronie Plotyna, gdy
dowiadczeniem pogardza cakowicie: wsawi si powiedzeniem .Jeeli teoria
nie zgadza si z faktami, tym gorzej dla faktw"; jest zatem filozofem
apriorystycznym. Ale Hegel rwnoczenie, cho w rzeczywistoci operuje
tylko intuicj, podaje si (jak ju przed nim Spinoza) za racjonalist: chce
wszystko udowodni. Trzeci charakterystyczn cech myli heglowskiej jest
romantyczny dynamizm: absolutu nie ma, ale staje si on i nigdy si sta nie
moe w peni; absolut rozwija si, Bg powstaje w nieskoczonym procesie,
zaczynajc od dou. Jest to
195

nowo, zapocztkowana wprawdzie przez Fichtego, ale tutaj dopiero w

peni wypracowana: dotd myliciele stawiali Boga na pocztku procesu.
Hegel postawi go na kocu. Wreszcie, i to w doktrynie heglowskiej miao
wpyw najwikszy, ten dynamizm rzdzony jest u Hegla przez zasad rozwoju
dialektycznego, a mianowicie postpuje trjkami: teza przechodzi w
antytez, aby po tym zespoli si w syntez; powiedziano, e u niego Bg za
pomoc argumentu trjkowego wargumentowa si w istnienie. Owa dialektyka Heglowska bywaa czsto le zrozumiana, pojmowano j mianowicie
tak, jak gdyby Hegel twierdzi identyczno sprzecznoci, podczas gdy jemu
chodzi o przechodzenie ze sprzecznoci w sprzeczno. Hegel bardzo ostro
krytykuje Schellinga. ktry sdzi, e sprzecznoci s sobie wzajemnie obce i
od siebie niezawise: wedug naszego myliciela one tylko przechodz jedna
w drug. Wreszcie system Hegla jest spirytualistycznym moni-zmem;
istnieje tylko jedna rzeczywisto: Bg, zwany Duchem, ktry rozwija
si w historii. Mona powiedzie nie bez susznoci, e heglizm jest
postawieniem na gowie plotynizmu z jego emanacjami; rwnolego jest
nawet zupena, o tyle, e jak u Plotyna wszystko a do materii jest emanacj
Bstwa, tak tu take wszystko, od materii poczwszy, idzie w gr (nie w
d jak u Plotyna), a powstanie z niego Bstwo.
Zgodnie z zasad dialektyki filozofia dzieli si u Hegla na 3 czci:
teza - logika; antyteza - filozofia przyrody; synteza - filozofia ducha.
6. Logika Hegla. Sowa Logos" uywa Hegel dla oznaczenia swojego
Bstwa, ale jego logika" nie ma nic wsplnego ani z tym Logosem, ani z
logik w znaczeniu Arystotelesa: odpowiada ona raczej ontologii tego
ostatniego, chodzi w niej mianowicie o analiz (dialektyczn oczywicie)
najoglniejszych kategorii ontycznych, a wic nie zalenoci miedzy treciami poj, lecz samych treci. Pierwsza trjka wyglda tutaj nastpujco:
Istnienie (Daseiti) pojawia si w postaci najbardziej oderwanego pojcia
-bytu, ktrego antytez jest niebyt; syntez stanowi ruch, bdcy poczeniem bytu z niebytem (Arystoteles). Dalej przychodzi w ten sam sposb
jako, jej przeciwiestwo itd.
Filozofia przyrody jest antytez logiki, w tym znaczeniu, e zaprzecza
si w niej abstrakcji, ktra rzdzia w logice. Jest to najsmutniejsza cz
systemu Hegla, w ktrej najdziwaczniejsze pogldy wprowadzono gwoli
zaspokojenia potrzeby ukadania wszystkiego w trjki. Hegel przeczy tutaj

1%

moliwoci wytumaczenia wiata mechanistycznie i potpia (jeszcze

ostrzej ni Schelling) nauk nowoytn, przeciwstawiajc np. Newtonowi
Keplera a nawet Goethego.
Filozofia ducha jest syntez: w filozofii przyrody idea przejawiaa si w
postaci zewntrznoci. ktra zostaje zaprzeczona i pojawia si wiadomo.
Tutaj trjki id jak nastpuje: dusza - wiadomo - rozum, co razem tworzy
ducha podmiotowego (subjektiver Geist): antytez w stosunku do niego jest
duch przedmiotowy (objektiver Geist), zoony z trjki: teza -prawo;
antyteza - etyka indywidualna (Moralitat); synteza - etyka rodziny
(Sittlichkeit). Ta ostatnia staje si znowu tez dla nowej antytezy - etyki
spoeczestwa, i syntezy - pastwa. Wreszcie ponad tym wszystkim wystpuje
najwysza synteza ducha podmiotowego i przedmiotowego - duch
absolutny (absoluter Geist). ktry jest duchem w spoeczestwie, tj. w pastwie. Ten duch absolutny ma oczywicie take swoj trjk: teza - sztuka,
antyteza - religia, synteza - filozofia. To jest szczyt znanego nam rozwoju
Bstwa, ale ponad tym istnieje jeszcze dalszy rozwj, w nieskoczono.
7. Filozofia spoeczna. Nietrudno si domyle, e budujc na takich
zaoeniach, Hegel (mimo werbalnych zastrzee, e pastwo moe osign
swj cel, lecz nie bez pomocy" jednostek) uwaa jednostki za niewane w
porwnaniu z Pastwem, ktre ucielenia Bstwo, mona by niemal
powiedzie, e jest Bstwem w obecnej fazie. Pastwo zawiera w sobie
substancjalny Rozum", a ten umiejscowiony jest w biurokracji, dokadniej, w
biurokracji pruskiej, ktra jest szczytem rozwoju ducha tj. Boga. Czy
jednostka istnieje, czy nie, nie gra to adnej roli w obiektywnym porzdku
moralnym, ktry sam jeden jest trway. On jest si, rzdzc yciem jednostek".
Pastwo - tj. Bg - powstawao oczywicie dialektycznie, tj. za pomoc
trjek. Hegel napisa obszern filozofi historii, w ktrej cao dziejw
prbowa zamkn w ramy swojej dialektyki. Zawiera ona. obok zupenie
fantastycznych poprawie rzeczywistoci, mnstwo gbokich spostrzee i
myli. Tak Hegel twierdzi np.. e w naszym krgu kulturalnym znamy
tylko dwie wielkie kultury: staroytn i redniowieczn, natomiast nie ma
wcale kultury nowoytnej, ktra ma dopiero powsta (jako synteza oczywicie)
dwu poprzednich. Ta kultura bdzie, o ile mona si zorientowa, tota-lizmem
w stylu pruskim. W brutalnej napaci na kantyst Friesa, ktry
197

omieli si powiedzie, e ycie spoeczestwa zaJey od tego, co myl

obywatele, owiadczy Hegel. e byoby to oddanie wiata na up empirycznej,
subiektywnej, niszej fazy rozwoju: wszystkim ma rzdzi i wszystko
kontrolowa policja.
8. Filozofia religii Hegla. Hegel prbuje zaj w swojej filozofii religii
stanowisko porednie midzy tradycyjnym chrzecijastwem, ktrego zwolennicy uznaj istnienie intelektualnej treci prawd wiary, a nauk Friedricha Schleiermachera (1768-1834), ktry twierdzi, e organem religii jest
uczucie i e jej dogmaty nie maj adnej treci prcz uczuciowej. Religia
podaje mianowicie symbolicznie te same prawdy, ktre zawiera filozofia,
oczywicie Heglowska, przychodzi natomiast na dugo przed t ostatni, bo
sowa Mi nerw y podrywa si do lotu dopiero gdy zmrok zapada". Religie
powstay przez rozwj dialektyczny, trjkami; najwysz religi jest chrzecijastwo, zawierajce tak wspaniae po heglowsku twierdzenia jak o wcieleniu Boga (teza: wzgardzony - antyteza: okryty chwa; teza: miertelny
-antyteza: Krl nad wiekami itd). I pod tym wzgldem Hegel jest mniej lub
wicej niewiadomie uczniem Plotyna.
9. Schopenhauer. Arthur Schopenhauer, (1788-1860), syn bogatego
gdaskiego bankiera, nie naley do idealistw", ale jest romantykiem. W
swojej rozprawie doktorskiej pooy znaczne zasugi dla ucilenia pojcia
racji. Gwne jego dzieo Die Welt als Wille und Yorstellung wyraa jego
stanowisko, bdce pewnym oryginalnym poczeniem myli Platona, Kanta
i Upaniszadw hinduskich, ktrymi si ywo zajmowa. A mianowicie
Schopenhauer stoi na stanowisku Kanta pod wzgldem poznania, z t
rnic, e rzecz sam w sobie nosimy jego zdaniem w nas samych, moemy
wic wiedzie mniej wicej, czym ona jest. Jest ni wola" tj. ciemny
niewiadomy pd do czego nieokrelonego, co w praktyce okazuje si cierpieniem, od ktrego nie ma ratunku, poza zabiciem w sobie owej woli. Ta
pierwsza w Europie pesymistyczna doktryna jest nie tylko wynikiem skrajnie
hedonistycznego pogldu Schopenhauera na ycie, jego osobistej melancholii
(zapoznany geniusz) i ciekawych spostrzee o koniecznoci cierpienia jako
narzdzia walki o byt, ale take, po raz pierwszy u nas, myli Wschodu
Indyjskiego. Schopenhauer by entuzjast buddyzmu; razem z nim postpia
samobjstwo, uczy ascezy i reinkarnacji woli".
198

10. HerbarL Wreszcie wspomnie wypada o innym idealicie niemieckim. Johannie Friedrichu Herbarcie. (1776-1841). Powiedziano o nim. ze
jest jedynym filozofem nowoytnym, ktry wynalaz co zupenie nowego: a
mianowicie jest to pluralizm typu arystotelesowskiego. pojty jednak s'cile
po eleacku, a przy tym z podejciem kaniowskim. Herbart odrnia
zjawiska, utworzone przez nasze podmiotowe formy, od rzeczy samych w
sobie; te rzeczy s mnogie i nazywaj si realiami": takim reale jest np.
dusza ludzka. Owe realia s najzupeniej niezmienne, zmieniaj si tylko
zjawiska przez ducha utworzone. Herbart ma pewne zasugi w psychologii, w
ktrej obali tzw. psychologi wadz, bdc wynikiem strupieszenia
pewnych koncepcji arystotelesowskich; jest on asocjacjonist. Mnstwo
wyrae technicznych psychologii zostao ukutych przez niego. Jego ucze
Friedrich Edward Beneke (1798-1854) znany jest z tego, e pierwszy wprowadzi do filozofii ekonomiczne pojecie wartoci.
11. Heglici. Hegel stworzy szko, ktra szybko opanowaa ca inteligencj niemieck, ale nie mniej szybko upada na skutek podziau na dwa
obozy: tzw. prawic heglowsk, interpretujc Hegla na sposb konserwatywny, i radykaln lewic. Do pierwszej grupy naley Karl Christian
Friedrich Krause (1781-1832), ktry mia tendencje teistyczne a przy tym
mistyczne, do drugiej znany krytyk racjonalistyczny Biblii Dawid Friedrich
Strauss (1808-1874), autor synnego Das Leben Jesu, a zwaszcza Ludwig
Feuerbach (1804-1872), materialista, ktry przyj metod dialektyczn
(trjek), heglowsk. Heglizm krzewi si potnie w dwch krajach poza
Niemcami: w Polsce (Cieszkowski, Trentowski, Hoene-Wroski i inni) i
w Anglii na przeomie XIX i XX wieku, gdzie wymieni naley F.H. Bradleya (1846-1924). Spadkobiercami heglizmu s take idealici woscy,
Giovanni Gentile (1875-1944) i Benedetto Croce (1866-1952). Za ich
porednictwem heglizm sta si filozofi faszyzmu, jak w zmodyfikowanej
formie jest filozofi bolszewizmu.

24. Pozytywizm
1. Pojcie i charakterystyka. Przeciwstawieniem idealizmu niemieckiego i jego wybujaoci spekulatywnych, a zarazem przeciwstawieniem
romantyzmu (ktrego idealizm jest czciowym wyrazem) jest tzw. szkoa
pozytywistyczna, ktra powstawszy nieco pniej ni on, przetrwaa cay
wiek XIX i stanowia na przeomie XIX i XX wieku jeden z najpotniejszych kierunkw myli; dopiero najnowsze prdy spowodoway cofnicie
si jej wpyww. Sowo pozytywny" w specyficznym znaczeniu tej szkoy
ukute zostao przez jej zaoyciela, A. Comte'a; znaczy ono u niego niemal to
samo co faktyczny", dotyczcy faktw", przy czym chodzi o fakty
dostpne zmysowemu spostrzeeniu. Wszyscy pozytywici s wiec empirystami w sensie Hume'a, skrajnymi nominalistami (nie uznaj w ogle
istnienia treci oglnych), przeciwnikami wszelkich odcieni platonizmu i
kadej filozofii, ktra nie ogranicza si do tworzenia syntezy nauk przyrodniczych. W pewnym sowa znaczeniu pozytywizm jest, rwnie jak idealizm niemiecki, kontynuacj myli Kanta, podczas gdy jednak idealizm
podkrela kaniowskie myli o niezmiennych formach a priori, pozytywizm
kadzie nacisk na krytyk idei u Kanta i stoi na stanowisku niemoliwoci
wszelkiej filozofii w tradycyjnym sowa znaczeniu. Mimo to, i wbrew wasnym
zaoeniom, niektrzy myliciele pozytywistyczni tworzyli metafizyk, jak
Spencer, albo nawet mistyk, opart na zaoeniach swojej filozofii -jak
sam Comte. W popularnej literaturze echa pozytywizmu XIX wieku s do
dzi dnia znaczne, podczas gdy midzy naukowcami pozytywizm zdy nie
tylko zamrze, ale nawet odrodzi si w nieznanej masom inteligentw i
pinteligentw formie neopozytywizmu.

Nawybitniejszymi mylicielami pozytywizmu byli Francuz Auguste

Comte i dwch Anglikw: John Stuart Mili oraz Herbert Spencer.
2. Auguste Comte; ycie i charakterystyka. August Comte M 7981857; urodzi si w Montpellier. w katolickiej rodzinie o bardzo -.urowych
zasadach religijnych. Dojrzawszy bardzo wczenie, wszed w r. 1814 do
Ecole Polytechniue i pniej utrzymywa stale kontakt z jej studentami.
Mimo olbrzymiej wiedzy nigdy stanowiska profesorskiego nie zdoby,
nawet posad egzaminatora matematyki utraci wskutek ataku na matematykw,
ktrym przeciwstawia biologw. Dwa razy w cigu ycia by umysowo chory,
za drugim razem uratowaa jego zdrowie ona, z ktr y zreszt do
nieszczliwie. Po jej mierci napotka niejak Klotyld Vaux, ktra
odegraa znaczn rol w formowaniu jego mistyki. Gwnym jego dzieem
jest Coursde Philosophie Positi\-e (1830-42), 6 wielkich i mocno niestrawnych tomw, doskonale zreszt skrconych w Discours sur l 'esprit positif
(1844), dzieku, z ktrego najlepiej mona poznawa Comte'a. Drugim
wielkim dzieem myliciela jest Politiue poxitive (4 tomy, 1851-54). Na
staro wyda Katechizm pozytywistyczny", zawierajcy wykad jego
mistyki.
Aby zrozumie Comte'a, trzeba pamita, e by on przyjacielem
Saint Simona (1760-1825) i wielbi Jzefa de Maistre'a, ktrzy obaj, pierwszy socjalista, drugi tradycjonalistycznie nastawiony katolik, odnosili si z
niechci do okresu przejciowego" czasw nowoytnych i podkrelali
wielko kultury redniowiecznej. Comte przej od nich ten punkt widzenia,
z ktrym czy niezwyky podziw dla kocioa katolickiego. Jego marzeniem
byo stworzy now kultur, opart na dawnych wzorach, w ktrych
miejsce wiary zajaby nauka przyrodnicza, miejsce kapanw uczeni, a
miejsce Boga - Ludzko. Nauka miaa wedug Comte'a da ludzkoci to, co
dawniej dawaa jej wiara. Comte by nieprzejednanym przeciwnikiem
wszelkiej metafizyki.
3. Prawo trzech epok. Tej niechci do metafizyki, tj. filozofii dawnego
typu, Comte nie uzasadnia teoretycznie, ale za pomoc prostego twierdzenia,

e ludzko rozwija si poprzez trzy okresy:

1. teologiczny, ktremu w ustroju odpowiada militaryzm; w tym okresie
200

ludzie wierz w fetysze, pniej w bogw, wreszcie w jednego Boga;

201

2. metafizyczny, ktremu odpowiada system prawny i w ktrym ludzie

zamiast Boga wprowadzaj metafizyczne pojcia Absolutu. Idei itp.
3. pozytywny, w ktrym metafizyk zastpuje nauka przyrodnicza. a
form ustroju jest kapitalizm. e rozwj idzie w tym kierunku. Comte nie
udowodni i nie prbowa dowodzi: rozwj religii o mistycznym charakterze,
a rwnoczenie wielu odmian spekulatywnej metafizyki w XX wieku zada
kam jego domysowi opartemu na bardzo powierzchownej obserwacji
krtkiego okresu historii. Dla Comte'a jest to jednak dogmat o charakterze
religijnym. yjemy w okresie pozytywnym, ktokolwiek mwi o Bogu albo o
jakiejkolwiek metafizyce, z tym nie trzeba w ogle dyskutowa, ale zaj si
nauk pozytywn. W tej nauce nie chodzi o przyczyny, lecz o prawa
funkcjonalne. Badanie ich zakada zasad niezmiennoci praw przyrody.
Comte nie podziela jednak pogldu Hume'a, e wiedza nasza wyczerpuje
si we wraeniach zmysowych. Przeciwnie, istot nauki jest wizanie
faktw w prawa. Filozofia to encyklopedia nauk przyrodniczych, ktrych
jest wg Comte'a sze: matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia i,
nowa nazwa utworzona przez niego z uyciem rdosoww greckich i
aciskich, socjologia. Jednej z tych nauk nie da si sprowadzi do drugiej.
4. Socjologia i mistyka Comte'a. W klasyfikacji nauk Comte'a uderza
brak psychologii: wynika to z jego pogldu, zgodnie z ktrym czowiek
-jednostka jest abstrakcj, istnieje naprawd tylko spoeczestwo. Formy
zewntrzne danego spoeczestwa, jego ustrj itd. zale od stanu jego
kultury. Wizi spoeczn jest altruizm (inny neologizm Comte'a rwnie
wbrew reguom filologii utworzony z pierwiastkw greckich, aciskich i
francuskich). Idealny ustrj pozytywny socjokracja" dzieli ludzi na 4 klasy:
kieruj spoeczestwem najbogatsi bankierzy i przemysowcy, ktrzy s jego
organem odywienia, myl reprezentuj naukowcy, czyli filozofowie, uczucie
kobiety, a energi i postp proletariat.
Na staro wpad Comte w mistyk Wielkiego Bytu" tj. Ludzkoci.
da kultu tego Wielkiego Bytu, ukada katechizm i kalendarz pozytywistyczny, dowodzi, e naukowcy powinni peni rol kapanw, czytywa
pilnie Naladowanie Chrystusa" wstawiajc wszdzie Ludzko" zamiast
Bg", a sam oddawa si codziennie dwugodzinnej adoracji trzewika
Klotyldy Vaux. Istnieje do dzi nieliczna sekta, ktra kontynuuje religi
Comte'a, ale najwybitniejszy jego ucze, Li tr (1801-1881) odwrci si od
202

mistrza, gdy ten zacz tworzy mistyk, i w kocu wrci na ono Kocioa
katolickiego.
Pozytywizm Comte'a mia ogromny wpyw na spoeczestwo zmczone
fantastycznymi wybrykami idealistw, w szczeglnoci mielimy take w
Polsce okres przyznawania si najwybitniejszych Polakw do jego
doktryny.
5. Filozofia w Anglii w XIX wieku. Myl filozoficzna angielska rozwijaa si pocztkowo niezalenie od niemieckiej. Na przeomie XVIII i
XIX wieku y wybitny epikurejczyk angielski Jeremy Bentham (17481832), ktry obok czystego niemal epikureizmu gosi zasad uytecznoci,
wedug ktrej najwyszym dobrem jest moliwie najwiksza suma szczcia
dla jak najwikszej liczby ludzi. W psychologii zasuy si Szkot, James
Mili (1773-1836). dyrektor East India Company, autor synnego dziea pt.
Analysis of tlie Human Mind (1829) o tendencjach empirystycz-nych.
Osobn grup stanowi Samuel Taylor Coleridge (1772-1834), ktry
wprowadzi do W. Brytanii filozofi niemieck, synny romantyk Thomas
Carlyle (1795-1881), autor dziea o wielkim wpywie Sartor resartus,
wreszcie inny Szkot, Sir William Hamilton (1788-1856) autor Philosophy
of thc Unconditioned goszcy kaniowskie pogldy na poznanie i konieczno wiary w idee kaniowskie. Wreszcie na wzmiank zasuguj Henry
Mansel (1820-1871), filozof i obroca potrzeby religii, oraz teoretyk nauki
William Whewell (1794-1866), kantysta. Wszystkich znaczeniem przewysza jednak John Stuart Mili, twrca pozytywizmu angielskiego.
6. John Stuart Mili (l806-1873), syn Jamesa, logik, ekonomista, polityk,
administrator, jest jednym z najwybitniejszych pozytywistw dziejw; w jego
systemie pozytywizm jest stosunkowo najbardziej wolny od obcych duchowi
szkoy naleciaoci. Otrzyma bardzo staranne wychowanie i posiada,
rwnie jak Comte, olbrzymi wiedz; by uosobieniem uczciwoci naukowej
i praktycznej; wywar bardzo znaczny wpyw nie tylko na myl filozoficzn,
ale take myl polityczn brytyjsk, jako zdecydowany obroca liberalizmu.
Zmar otoczony powszechn czci Europy, jako jeden z najszlachetniejszych
ludzi swego czasu.
Poza doprowadzeniem pozytywizmu niemal do czystoci, zasug Milla
jest gwnie sformuowanie synnych kanonw, znanych w logice pod jego
nazwiskiem i szeroko przedstawionych w dziele pt. System of Logic; w tym
203

samym dziele broni on pogldu, e rozumowanie nie jest przechodzeniem z

twierdzenia oglnego do jednostkowego, ale od jednostkowego do
oglnego przez analogi, przy czym Mili usiuje dowie, e dowd w rozumieniu Arystotelesa jest niemoliwy. Inn interesujc tez Milla jest twierdzenie jego rozprawy On Liberty, e wolno od policji jest tylko czci i
to drugorzdn wolnoci, potrzeba do jej peni przede wszystkim wolnoci od
ucisku opinii publicznej. Mili w cigu caego ycia broni najbardziej
radykalnych na swoje czasy tez, midzy innymi rwnoci kobiet itp.
7. Ewolucjonizm. W poowie XIX wieku pojawi si w Europie jako
wielka sia tzw. ewolucjonizm. Sama myl o ewolucji jest stara, gosi j
m.in. w sposb bardzo radykalny w. Augustyn, zostaa ona jednak (mimo
Spinozy) zatracona w filozofii pniejszej. Niemniej w poszczeglnych
dziaach nauki myl ta ya, i tak, uywaa tego pojcia szkoa historyczna,
zaoona przez Monteskiusza, a take, w swojej fantastycznej formie, filozofia Hegla. Ewolucyjn teori przyrodnicz jest teoria Kanta i Laplace'a.
Dopiero jednak dzieo wielkiego biologa Charlesa Darwina (1809-1882) pt.
The Origin of Species (1859) spowodowao skierowanie uwagi mylicieli na
to pojcie. A mianowicie, w przeciwiestwie do idealistw, ktrzy
prbowali ewolucj wiata wysnu ze swojej jani, Darwin opar teori na
zdaniach dowiadczalnych i uzasadni j tak, e mao jest teorii naukowych
rwnie poprawnie uzasadnionych. Sposb, w jaki Darwin tumaczy sam
ewolucj, jest dzi powszechnie zarzucony, biologowie mianowicie przecz
dzi, by moga ona si dokona na skutek samej walki o byt i doboru
seksualnego. Posiadamy wspczenie kilka innych teorii, ale sam fakt, e
jaka ewolucja si dokonuje w wiecie (fakt zreszt oczywisty) sta si
potnym bodcem dla rnych gazi nauk, a take dla filozofii. Dzieo
Darwina byo atakowane przez rnych duchownych, co wywoao wraenie,
e autor by materialist itp. W rzeczy samej Darwin, w chwili gdy pisa
swoje gwne dzieo, by przekonanym teist, co zreszt nie ma wiele
wsplnego z jego pogldami naukowymi.
Sama ewolucja moe by interpretowana dwojako: (1) jako homogeniczna ewolucja, w ktrej ta sama materia ukada si jedynie w rny
sposb; (2) jako tzw. emergent evolution, w ktrej nastpne stadium zawiera
wicej ni poprzednie. Ten ostatni punkt widzenia jest dzi najbardziej
rozpowszechniony. W czasach Darwina jednak inny wybitny myliciel,
204

Herbert Spencer, stworzy doskonay system ewolucji w pierwszym sowa

znaczeniu. System ten posiada due znaczenie filozoficzne.
8. Herbert Spencer (1820-1903) jest pozy ty wista, ktry, w przeciwiestwie do Comte'a. za orodek filozofii uwaa ide ewolucji pojtej
homogenicznie. czy on z tym (neologizm przez niego ukut y) agnostycyzm: Bg, jeli istnieje, jest czym najzupeniej niepojtym, ani religia,
ani nauka nie mog o Nim da pojcia. Musi istnie jaki Absolut, ale
ten Absolut musi by najzupeniej niepodobny do zjawisk i bez zwizku z
nimi. Niemniej mamy jak wiadomo owego Absolutu, ktry pojmujemy
jako Moc. Ostatecznie religia i nauka musz si pogodzi, e Bg nie jest
osob, bo osobowo jest czym za maym dla Niego i e musimy si
ograniczy do naukowego badania zjawisk, w czym Spencer wydedukowa
klasyczne konsekwencje stanowiska przedtomistycznego. ktrego oczywicie
nie zna.
Ostatecznym pojciem Absolutu jest pojecie Mocy. Ta Moc sprawia, e
wszechwiat rozwija si. Ewolucja polega (1) na koncentracji wzgldnie
integracji (zbijanie si atomw gazowych w ciaa stae, jednostek w spoeczestwa itd.); (2) na rnicowaniu (powstawanie coraz bardziej zoonych
organw w organizmie i spoeczestwie); (3) na determinacji, czyli coraz
dokadniejszym porzdkowaniu caoci. Rozwj jednak odbywa si rytmicznie: dochodzi do stanu zupenej rwnowagi, po czym, gdy energii zaczyna
brakowa, nastpuje rozpad. W szeregu obszernych dzie (Principles of:
Biology, Psychology, Sociology, Ethics) rozwija Spencer bardzo konsekwentnie te myli zasadnicze, zawarte w jego podstawowej pracy First
Principles ofPhilosophy (od 1860; oglny tytu jego dziea brzmi: System
ofSynthetic Philosophy). Jest to gigantyczna praca, ktra zrujnowaa zdrowie
i nerwy autora. Wbrew popularnym wykadom Spencer zawsze broni si
przeciw nazwie materialisty, wszystkie zjawiska, zarwno psychiczne, jak
materialne uwaa za przejaw nieznanej nam i niematerialnej Mocy.
Popularny ewolucjonizm czerpi publicyci wspczeni z niezwykle pytkiego dzieka E. Haeckla (1834-1919) pt. Weltrdtsel (1899), ktre zawiera
skrt jednostronnie rozumianych tez spencerowskich w grubo materialistycznej interpretacji.
9. Franz Brentano (1838-1917) zajmuje w filozofii koca XIX wieku
szczeglne miejsce jako myliciel, ktry przyczyni si w rozstrzygajcy
205

sposb do powstania filozofii wspczesnej. Odegra on t rol nie tyle

przez swoje dziea (za ycia ogosi spord waniejszych tylko Psychologi ze stanowiska empirycznego"- 1874;. ile poprzez swoich uczniw, do
ktrych naleeli m.in. Edmund Husserl. zaoyciel szkoy fenomenologicznej. Alois Meinong. twrca teorii przedmiotu, i Kazimierz Twardowski. wychowawca prawie wszystkich filozofw ze szkoy lwowsko-warszawskiej.
Brentano by czonkiem zakonu dominikaskiego, z ktrego wystpi
jako diakon, odby wic paroletnie studia filozofii i teologii tomistycznej. Te
studia tumacz w wysokim stopniu podstawowe cechy jego mys'Ii, ktre
miay by przejte przez prawie wszystko, co byo ywe w filozofii XX
wieku: nawrt do zagadnie logicznych, ontologicznych i do pojcia
filozofii jako nauki cisej oraz odejcie od problematyki teoriopoznawczej, w
szczeglnoci od Kanta.

25. Wnioski z historii filozofii

Ktokolwiek naukowo, tj. bez uprzedze i nastawienia uczuciowego,
stara si pozna dzieje filozofii, zarwno europejskiej, jak hinduskiej,
stwierdzi, e filozofowie wypowiadaj na temat samej filozofii, i dawniej, i
dzisiaj, zdania wzajemnie sprzeczne. Mona oczywicie stan na stanowisku zajtym przez jednego z nich. moliwa jest te jednak inna metoda, a
mianowicie prba wycignicia wnioskw z empirycznego materiau
historii, bez zajcia stanowiska w sporach dzielcych filozofw. Przy bliszym zbadaniu okazuje si, e takich dajcych si empirycznie (redukcyjnie)
uzasadni wnioskw jest stosunkowo wiele. Bd si stara zebra te, ktre
mi na myl przyszy w niniejszym wykadzie.
I. Najpierw historia filozofii pozwala na opis samego przedmiotu filozofii. Nie chodzi tutaj o przedmiot, ktrym filozofia powinna si zajmowa, bo
filozofowie do dzi dnia nie s pod tym wzgldem midzy sob zgodni.
Naszym celem jest po prostu empiryczne stwierdzenie, co w dziejach, do
chwili obecnej, stanowio przedmiot tej dyscypliny. Nie trzeba oczywicie
sdzi, by wszystkie zagadnienia stwierdzone w dziejach zawsze byy
badane: mamy na myli tylko te, ktre, cho zapominane w pewnych okresach, powracay pniej z nie mniejsz ywotnoci ni przed okresem
zapomnienia. Zagadnienia takie mona podzieli na 5 grup nastpujcych:
l) Teoria poznania w szerokim sowa znaczeniu. Nale tutaj takie problemy jak: czym jest poznanie (idealizm i realizm); czy czowiek moe
osign pewno (problem sceptyczny); ktre sprzgi logiczne s sprawne
207

i dlaczego? Jakich metod uywa naley w nauce? Jaka jest warto teoretyczna nauki9
2) Ontologia. obejmujca np. zagadnienie powszechnikw (jedno z najbardziej ywotnych w caych dziejach filozofii), zagadnienie rzeczy,
wzgldnie substancji, zagadnienie wieloci (monizm, pluralizm), zagadnienie
ruchu i bytu (dynamizm i statyzm). Problemy te (wyjwszy zagadnienie
powszechnikw) maj tendencje do zanikania w pewnych okresach (pna
staroytno, wczesne i pne redniowiecze, czciowo czasy nowoytne),
ale pniej zawsze powracaj.
3) Kosmologia, czyli filozofia przyrody, rozpadajca si na filozofi
materii i filozofi psychiki. Nale tu zagadnienia tego rodzaju jak problem
teleologii i mechaniki, problem pojcia materii, ruchu, czasu, przestrzeni
itp., z drugiej strony zagadnienie psychiki (spirytualizm, sensualizm, materializm) i problem psychofizyczny. Ten dzia filozofii by ostatnio atakowany
przez mylicieli, ktrzy sdzili, e powstanie nauk specjalnych np. fizyki lub
psychologii, uniemoliwia filozofii badanie danego odcinka rzeczywistoci,
lepiej opracowywanego przez przyrodnikw. W rzeczywistoci jednak,
gdy tylko pojawia si nauka specjalna, natychmiast okazywaa si
konieczno omwienia niewyczerpanych w niej zagadnie przez odpowiedni filozofi, np. filozofi ycia, psychiki, fizyki itp. Faktem jest, e
i dzisiaj istniej liczni i powani myliciele uprawiajcy tego rodzaju
filozofi.
4) Metafizyka, ktrej gwnym problemem jest zagadnienie tzw. Absolutu,
jego istnienia, identycznoci lub nieidentycznoci ze wiatem, posiadania cech
wartociowych itp. Metafizyka zdawaa si by umara zarwno po Ockhamie,
jak i po Kancie, za kadym jednak razem powrcia do dawnego znaczenia.
5) Aksjologia, rozpadajca si na filozofi estetyki, etyki religii itp. z
mnstwem problemw coraz bardziej si komplikujcych w miar postpu
bada.
D. Z tego jednak, e filozofia posiada w historii mniej wicej zawsze
ten sam przedmiot, w postaci okrelonej grupy zagadnie, nie wynika bynajmniej, by filozofia moga by porwnana do np. matematyki, ktra prcz
badania tych samych problemw odznaczaa si stale take zgodnoci
208

pogldw w jej dziedzinie. W filozofii przeciwnie mona stwierdzi przynajmniej dwa prawa odmienne:
1) Prawo wieloci pogldw. W kadej znanej nam epoce dziejw filozofii istniaa wielo pogldw, midzy sob sprzecznych pod wieloma
wzgldami. Okres, w ktrym by panowaa wycznie myl jednej szkoy
filozoficznej, nie jest nam znany, a im wietniejszy by okres, tym tych pogldw byo wicej. W szczeglnoci, zarwno w dziejach myli europejskiej, jak i hinduskiej mona zauway stale przeciwstawienie prdw
idealistycznych i pozytywistycznych, a w obrbie idealizmu, tendencji perypatetyckiej i neoplatoskiej.
2) Prawo powracajcych rozwiza. Mimo e gwny kierunek myli
filozoficznej ulega cigym zmianom, tak dalece, e pewne pogldy (a
nawet pewne zagadnienia) bywaj zapominane na dugie okresy, niektre
typowe rozwizania podstawowych problemw filozoficznych powracaj
stale w nowej postaci. S to zwykle pogldy najznakomitszych mylicieli
jak np. Arystotelesa (w. Tomasz, Leibniz, Nikolai Hartmann), Plotyna
(Spinoza, Bergson), Kanta (wielu wspczesnych, Husserl) i in. Ten powrt
owych wiecznych" tez jest by moe najbardziej zadziwiajcym zjawiskiem w dziejach filozofii.
DI. Wysuwa si zatem pytanie, czy istnieje postp w filozofii? W tej
dziedzinie, aby nie popa w fantazjowanie, trzeba mie na uwadze dwa
fakty: (a) e samo istnienie postpu kulturalnego nie zostao nigdy udowodnione empirycznie na duszej przestrzeni dziejw (cho istnieje w
poszczeglnych odcinkach historii, np. midzy wiekiem VIII a XII) i jeli si
go przyjmuje, to zawsze na gruncie okrelonej filozofii (np. w. Augustyna
albo Hegla) a priori; (b) e nawet przyjmujc istnienie postpu kulturalnego
ludzkoci, w wietle tego, co dzisiaj wiemy ojej trwaniu (najmniej 300 000
lat), trudno przypuci, aby tak olbrzymi postp musia si dokona w cigu
znanych nam lat 3 000 w dziedzinie, w ktrej nie posiadamy dotd adnych
lepszych narzdzi ni staroytni Grecy.
Niemniej empiryczne zbadanie dziejw filozofii pozwala na stwierdzenie
nastpujcych praw jej postpowego rozwoju:
1) Prawo nowych problemw. W miar upywu wiekw pojawiaj si w
filozofii coraz nowe, nieznane dawniej zagadnienia. Takim zupenie nowym
zagadnieniem jest np. zagadnienie stosunku woli do uczu, nie znane
14 BochertsKi Zarys histoni
209

przed Arystotelesem, a mao znane przed w. Tomaszem. Jeszcze bardziej

uderzajcym przykadem jest zagadnienie teoriopoznawcze w sensie Berkeleya. Historia filozofii uczy. e w miar postpu ilo zagadnie nie maleje,
jak chcieli niektrzy pozytywici, ale przeciwnie ronie.
2) Prawo rosncej komplikacji rozwiza. W miar rozwoju filozofii te
same stanowiska, ktre daw niejsi myliciele wypowiadali w sposb bardzo
prosty, przedstawiane s w sposb zazwyczaj coraz bardziej skomplikowany i
cisy. Tak np. Anaksagoras swoj teori Bstwa zawiera w jednym
zdaniu, podczas gdy w. Tomasz lub Spinoza musz o nim pisa duy tom;
Ockham operuje w swojej filozofii logiki paroma prostymi kategoriami,
jego nastpcy w 100 lat pniej maj ich ju znacznie wicej; idealizm
prymitywny i prosty u Berkeleya staje si niezmiernie zoon struktur u
Kanta.
3) Prawo rozwoju sinusoidalnego. Rozwj filozofii pod wspomnianymi
dwoma wzgldami nie jest jednak cigy, ale linia rozwojowa wznosi si i
upada na przemian, zazwyczaj rwnolegle z wzrostem i upadkiem kultury
(koniec staroytnoci i redniowiecza), niekiedy jednak niezalenie od niej
(wiek XV i druga poowa XIX).
IV. Obserwacja dziejw filozofii pozwala rwnie na stwierdzenie
pewnych praw dotyczcych stosunku filozofii do nauk przyrodniczych. W
szczeglnoci stwierdzamy:
1) Prawo wpywu nauk przyrodniczych na filozofi. Jest on najwidoczniejszy w dziedzinie kosmologii, co do innych dziaw moe zachodzi
obecnie wtpliwo. Rzecz zastanawiajca, e wpyw ten nie tylko nie
ronie, ale raczej maleje w dziejach myli europejskiej. U prearystotelikw
filozofia jest po prostu syntez nauk. U Arystotelesa, podobnie u wielu
scholastykw, opiera si na nich ustawicznie. W czasach nowszych jednak,
wyjwszy pewne szkoy (pozytywizm, neoarystotelizm i neotomizm)
wpyw nauk przyrodniczych wydaje si mniejszy. Niemniej wpyw ten jest
stay i widoczny.
2) Prawo chronicznego scjentyzmu. Chronicznym scjentyzmem" nazywamy tutaj postaw uczonych, ktrzy pragn za wszelk cen cao filozofii
budowa na podstawie ostatniej teorii naukowej. Prawo nasze gosi, e w
kadej epoce istnieje nieodmiennie tendencja tego rodzaju. Scjentyzm
210

ten przejawia si jednak najczciej nie u zawodowych filozofw, lecz u

naukowcw bez filozoficznego przygotowania.
V. Wreszcie znamy z historii par szczegw dotyczcych stosunku
filozofii do tzw. pogldu na wiat. A mianowicie jest rzecz oczywist, e
niemal kada filozofia jest prb zracjonalizowania okrelonego pogldu na
wiat, czym tumaczy naley prawdopodobnie prawo wieloci systemw i
powracajcych rozwiza. Dla waciwej oceny wysiku filozoficznego
zrozumienie tej prawdy jest spraw zasadnicz; bez tego atwo jest wpa w
sceptycyzm i zwtpienie co do moliwoci osignicia jakiegokolwiek
poznania filozoficznego, gdy wieki pracy wykazay, e pogodzi si w filozofii
nie moemy. Jeli natomiast uznamy, zgodnie z dowiadczeniem dziejw, e
wszystkie systemy filozofii s tylko prb bardziej logicznego i
peniejszego przedstawienia okrelonych i nie dajcych si naukowo uzasadni
pogldw na wiat, wwczas stwierdzimy, e postp dokonany przez filozofi
jest olbrzymi.
Tak np. teistyczny pogld na wiat o podkadzie idealistycznym jest bardzo
stary, a jednak, jeli przejdziemy w myli kolejne fazy rozwoju pojcia Boga:
Anaksagorasa, Platona, Plotyna, w. Augustyna, \v. Tomasza, Spinozy,
Kanta i Schelera, okazuje si, e ten sam w zasadzie pogld na wiat
zyska ogromnie dziki wysikowi filozofw, ktrzy w jednym czy innym
szczegle posunli naprzd nasz wiedz. Zupenie podobnie rzecz
przedstawia si np. jeli chodzi o tak zwany materializm: jeli porwnamy
prymitywny materializm joski z demokrytowskim, nastpnie signiemy do
stoikw, Hobbesa, a wreszcie do szkoy Spencera, stwierdzimy z atwoci, e
i ten pogld na wiat zyska znakomicie wskutek rozwoju pracy filozofwmateria ist w.
Samego sporu midzy pogldami na wiat filozofia rozstrzygn nie
moe i nigdy nie potrafi. Natomiast dostarcza ona ustawicznie argumentw to
zwolennikom tego, to innego pogldu, tak np. zalenie od tego, ktrego typu
filozofowie maj w danej epoce najwybitniejszych przedstawicieli. Gdy
zdarzy si, e szkoa X gruje, pinteligenci czerpicy j z trzeciej rki s
zwykle przekonani, e odkryto cakiem nowoczesn" prawd. Ci,
ktrzy znaj histori filozofii, wiedz, e nie przejdzie to pokolenie, a
filozofia bdzie si wydawaa sta po przeciwnej stronie.

26. Najwaniejsze wyraenia

filozoficzne
1. Filozofia dzieli si zwykle na teoretyczn, czyli deskryptywn
(opisow) i praktyczn, czyli normatywn, dotyczc norm, tj. regu postpowania.
Logika dzieli si na formaln, omawiajc same sprawne sprzgi
logiczne, i metodologi, ktr bada stosowanie tych sprzgw do praktyki
naukowej, i semiotyk, logiczn analiz jzykow.
Kosmologia jest nauk filozoficzn o przyrodzie; czasem zacienia si
jej dziedzin do przyrody martwej.
Psychologia spekulatywna (w przeciwiestwie do empirycznej) jest filozoficzn nauk o psychice; niekiedy rozszerza si jej dziedzin take na
ycie w ogle.
Ontologia jest nauk o bycie i najbardziej podstawowych pojciach (jak
istnienie, przyczynowo, tre idealna, rzecz, cecha itp.)
Epistemologia zwana take niekiedy teori albo krytyk poznania jest
filozoficzn nauk o istocie i granicach poznania.
Teologia naturalna (w przeciwiestwie do religijnej) jest filozoficzn
nauk o Bogu wzgldnie Absolucie.
Aksjologia jest nauk o wartociach; dzieli si na filozofi estetyki
(zwan take krtko estetyk), filozofi etyki (etyk) i filozofi religii.
Dziaem aksjologii jest filzofia kultury.
Prcz wymienionych dyscyplin istniej jeszcze filozofie poszczeglnych
dziedzin nauki, np. filozofia matematyki, filozofia historii itp. Zajmuj si

one zwykle samym przedmiotem danej nauki (np. pojciem liczby) oraz jej
metod.
2. W kosmologii wystpuj stanowiska: mechanistyczne (wszystko
naley tumaczy za pomoc przyczyn sprawczych) i teleologiczne (naley
uwzgldnia take przyczyny celowe). Odnonie do ycia mamy pogld
mechanistyczny (organizm jest maszyn) i witalistyczny (prcz mechanizmu
jest w organizmie take odmienny czynnik). Zwolennicy statyzmu
twierdz, e zasadnicze typy przedmiotw w wiecie s niezmienne, ewolucjonici dowodz, e istnieje rozwj; ewolucja moe by pojta jako homogeniczna, tj. polegajca na rnym ksztatowaniu tego samego materiau. i
twrcza (emergent), w ktrej na kadym szczeblu pojawia si co zasadniczo
rnego.

3. W psychologii odrniamy nastpujce stanowiska:

skrajni materialici gosz, e zjawiska psychiczne s zjawiskami
materialnymi
epifenomenici twierdz, e zjawiska psychiczne s ubocznym dodatkiem do zjawisk materialnych
paralelici uwaaj acuch zjawisk psychicznych za rwnolegy do
acucha zjawisk fizycznych, a ich wzajemne powizania za funkcjonalne
hylemorfici stoj na stanowisku, e istnieje jedna rzecz, w ktrej wystpuj rwnoczenie dwa szeregi zjawisk: fizycznych i psychicznych
interakcjonici przyjmuj istnienie dwch rzeczy, duszy i ciaa, ktre
wzajemnie na siebie oddziaywuj
skrajni spirytualici gosz, e wszystkie zjawiska maj charakter
psychiczny.

4. Wontologii odrniamy zasadnicze tezy idealistw ontologicznych, ktrzy twierdz, e poza zawsze zmiennymi zjawiskami realnymi
istnieje niezmienna rzeczywisto idealna (prawo), i pozytywistw, ktrzy
temu przecz.
Odrniamy dalej ze wzgldu na zagadnienie powszechnikw:

 realistw skrajnych, ktrzy twierdz, e idealne treci oglne istniej

212

poza rzeczami
213

 realistw umiarkowanych, wedug ktrych te treci nie istniej poza

rzeczami, ale w samych rzeczach jest co. co stanowi ich podstaw
konceptualistw. uznajcych istnienie treci oglnych poj tylko w
umyle
nominalistw uznajcych tylko oglne sowa.
Ze wzgldu na zagadnienie przyczynowoci odrniamy kauzalistw
uznajcych wpyw przyczyny na skutek, okazjonalistw uwaajcych
stworzon przyczyn tylko za okazj skutku wywoanego przez Boga i
funkcjonalistw. ktrzy zastpuj pojcie przyczyny pojciem zalenoci
funkcjonalnej.
Ze wzgldu na zagadnienie mnogoci odrniamy monistw i pluralistw; pierwsi gosz, e istnieje tylko jeden byt, drudzy, e wiele. Ze wzgldu
na zagadnienie ruchu odrniamy: skrajnych statystw przeczcych, by ruch i
czas istniay, umiarkowanych dynamistw, uznajcych ruch obok bytu,
skrajnych dynamistw, wedug ktrych istnieje tylko ruch. Ze wzgldu na
zagadnienie rzeczy i cech odrniamy: reistw uznajcych tylko rzeczy, a nie
cechy, substancjalistw uznajcych rzeczy i cechy, fenomenistw
ontologicznych, uznajcych tylko cechy.
5. W epistemologii, ze wzgldu na warto poszczeglnych wadz poznawczych czowieka, odrniamy: intuicjonalistw, zgodnie z ktrymi
tylko intuicja daje prawdziwe poznanie, umiarkowanych racjonalistw,
zgodnie z ktrymi obok intuicji wan rol odgrywa rozum i zmysy, skrajnych racjonalistw, ktrzy twierdz, e jedynym narzdziem poznania jest
rozum, empirystw skrajnych, ktrzy jedyne narzdzie poznania widz w
zmysach. Osobn grup stanowi fideici. goszcy, e tylko wiara daje
poznanie.
Ze wzgldu na warto poznania odrniamy: sceptykw, przeczcych
moliwoci osignicia prawdy, zwolennikw krytycyzmu, sdzcych, e
mono poznania jej naley uzasadni, oraz wyznawcw dogmatyzmu
teoriopoznawczego, wedug ktrych rzecz jest oczywista.
Ze wzgldu na istot poznania dzielimy filozofw na: realistw bezporednich uznajcych mono (czciow przynajmniej) bezporedniego uchwycenia rzeczywistoci przez podmiot, realistw porednich,
214

sdzcych, e ze zjawisk mona uzasadni istnienie rzeczywistoci, oraz

idealistw teoriopoznawczych (nie miesza z ontologicznymi). dla ktrych
poznanie jest tworzeniem treci poznania. Ci ostatni dziel si na subiektywnych, zwanych niekiedy solipsystami. dla ktrych podmiot empiryczny
tworzy przedmiot, oraz obiektywnych, czyli transcendentalnych, zgodnie z
ktrymi przedmiot zostaje utworzony w sposb niezaleny od podmiotu
empirycznego przez podmiot ponadindywiduaJny. Osobn grup stanowi
pragmatyci dowodzcy, e rzeczywisto poznaje si przez czyn i e
prawd jest to, co jest poyteczne.
6. W teologii naturalnej odrni naley: agnostykw, dla ktrych
istota Boga jest w ogle niepoznawalna, monistw teologicznych, uznajcych za Absolut jedyny byt bdcy wiatem, a pozbawiony cech psychicznych, panteistw przypisujcych temu Bytowi cechy psychiczne
(wiat = Bg), deistw goszcych, e istnieje Bg rny od wiata, ale
wiatem si nie interesujcy, wreszcie teistw, stojcych na stanowisku istnienia Boga rnego od wiata, a jednak kierujcego nim opatrznoci.
Wrd teistw odrni mona transcendentalistw teologicznych goszcych, e Bg jest cakowicie poza wiatem, egzemplarystw uwaajcych
wiat za odblask Boga i imanentystw, goszcych, e Bg jest rny od
wiata, ale w wiecie.
Ze wzgldu na powstanie wiata odrniamy stanowisko koeternizmu
(wiat istnieje odwiecznie z Bogiem), emanacjanistw (wiat jest wypywem z Boga) i kreacjonistw (wiat zosta stworzony przez Boga).
Ze wzgldu na sposb dziaania Boga dzielimy teistw i panteistw na
naturalistw (Bg dziaa tylko za porednictwem praw przyrody) i supernaturalistw (Bg dziaa moe take w sposb odmienny od przyrodniczego na wiat).
7. W aksjologii odrniamy stanowisko pozytywistw, ktrzy uwaaj
wszystkie wartoci za twr ludzki (indywiduum lub spoeczestwa) i idealistw
aksjologicznych (nie miesza z epistemologicznym i popularnym, etycznym).
Osobn grup stanowi (tylko w etyce) pozytywici teologiczni, uwaajcy
normy i wartoci za dowolny twr Bstwa. Pozytywici nosz nieraz take
nazw konwencjonalistw, idealici intuicjonistw, przy czym ta sama
terminologia pojawia si take odnonie do etyki i logiki.
215

W etyce, ze wzgldu na podstawy etyki odrniamy hedonistw, ktrzy

uwaaj za cel czowieka przyjemno zmysow, eudajmonistw, goszcych, e celem tym jest szczcie (do eudajmonistw mona zaliczy utyiitarystw. uczcych, e moralnie dobre jest to, co prowadzi do moliwie
najwikszego szczcia moliwie najwikszej liczby ludzi) i deontologistw, wedug ktrych celem czowieka jest spenienie obowizku.

Posowie
Niniejszy zarys historii filozofii europejskiej opracowaem midzy
23 padziernika 1942 a 12 stycznia 1943 w szkockim miasteczku Dunfermline; wykady na nim oparte wygosiem na kursie dla nauczycieli polskich w
Edynbergu w roku akademickim 1942/3 i ponownie w roku 1943/4, a
wic pidziesit lat temu. To jest powd, dlaczego wykad pomija cakowicie
filozofi XX wieku: ta filozofia nie naleaa jeszcze do historii -w
kadym razie nie czuem si wwczas na siach o niej pisa i mwi.
Kilkanacie lat pniej, w roku 1945/6 opracowaem zarys historii filozofii pierwszej poowy XX stulecia i ogosiem go pod tytuem Europaische
Philosophie der Gegenwart. Ksika doczekaa si przekadw na angielski,
francuski, hiszpaski i rosyjski; mam nadziej, e ukae si take przekad
polski. Byo to miae przedsiwzicie, jako e na przeomie XIX i XX wieku
nastpi gboki przewrt w filozofii - tak gboki nawet, e mona go
porwna z przewrotem czasu Odrodzenia.
Ten fakt, zerwanie z bezporedni przeszoci - np. odejcie od zagadnie teoriopoznawczych - jest oczywisty i daem mu peny wyraz w wymienionej ksice. Znacznie trudniej byo powiedzie, co w filozofii
nowoczesnej jest najbardziej podstawowe i charakterystyczne. Dzisiaj
wiem, ale nie wiedziaem tego dawniej, e jest nim zerwanie z wiatopogldowym charakterem niemal caej dotychczasowej filozofii, to jest przyjcie
postawy naukowej - i w zwizku z tym zaniechanie budowania wszechogarniajcych syntez, przejcie do filozofii analitycznej.
Nie brak w tym okresie take nowych zagadnie (m.in. zagadnie ludzkiej
egzystencji), wietnego rozwoju logiki i ontologii, ani pogrobowcw
217

XIX stulecia. Ale wszystko co nowe i ywe zdaje si stosowa bd metod

fenomenologiczn (E. Husserla), bd analiz w duchu E. Moore'a. Nie bez
racji nazwano ten wiek wiekiem analizy".
Czytelnika zdziwi moe ograniczenie do filozofii europejskiej. Ale to
jest jedyna ywa filozofia. Jedyna inna zasugujca na nazw powanej,
mianowicie indyjska, jest dzi najzupeniej martwa, a jej dawniejszy wpyw na
filozofi europejsk by minimalny. Ludzko posiada tylko jeden rodzaj
filozofii, tak samo jak ma tylko jedn fizyk, europejsk.
O istnieniu niniejszego tekstu w moich archiwach najzupeniej
zapomniaem. Jestem wdziczny p. Jarosawowi Kozakowi za odnalezienie
go. On te przekona mnie, e ogoszenie tego zarysu mogoby by poyteczne. Idc za jego rad, oddaj rzecz wydawcy, praktycznie bez zmian.
Dodaem tylko kilkanacie wierszy o Brentanie, troch nowych dat i skontrolowaem inne.
Fryburg Szw. w padzierniku 1993
J. M. Bocheski

NOTATKI