Treguesit e dispersionit/shprndarjes/variacionit

Qllimet: N fund t ors s msimit, ju duhet t jeni n gjendje q t :

Dini rndsin e treguesve t dispersionit dhe pse prdoren ata. Llogaritni dhe interpretoni treguesit absolut t variacionit, gjegjsisht gjersin e variacionit, devijimin mesatar apsolut, variancn dhe devijimin standard pr serit e thjeshta dhe serit e ponderuara. Spjegoni karaktristikat, prdorimin, prparsit dhe t metat pr do tregues apsolut t variacionit T dini t interpretoni devijimin standard dhe t kuptoni Rregulln Empirike/normale Llogaritni dhe t kuptoni koeficientin e variacionit dhe interkuartilit.
1

Termat e treguesve te variacionit

Variacion Dispersion Shmangie Devijim Shprndarje Ndryshueshmri Luhatshmri

Pse duhet t studiohet dispersioni?

Vlerat mesatare prezantojn populacionin statistikor n trsi. Dy apo m shum populacione mund t ken madhsi t njjt mesatare, mirpo dallohen sipas shprndarjes rreth qendrs s shprndarjes. P.sh.

I: 100; 100; 100; 100; 100. = X 500, = X 100 II : 100; 108; 107; 105; 80. III : 2; 5; 4; 486; 3. = X 500, = X 100 = X 500, = X 100
3

Pse duhet t studiohet dispersioni/shmangia?

N serin e par , do e dhn sht e prfaqsuar n mnyr perfekte me mesataren aritmetike. Ktu nuk kemi dispersion/shprndarje. N serin e dyt , vetm nj e dhn sht e prfaqsuar prmes mesatares s vet n mnyr perfekte, kurse t dhnat e tjera devijojn nga mesatarja aritmetike. N serin e tret t dhnat individuale devijojn shum nga mesatarja aritmetike dhe vlera mesatare n kt rast nuk prezanton mir dukurin.

Pse duhet t studiohet dispersioni?

1)

Pr t vrtetuar rndsin prezantimit t trsis statistikore prmes nj vlere mesatare. Kur dispersioni sht i vogl, vlera mesatare prezanton n mnyr t besueshme do vler. Kur dispersioni sht i madh vlera mesatare nuk sht e besueshme dhe e dobishme. Pr t krahasuar dy apo m shum seri statistikore n kuptimin e shprndarjes s t dhnave. T lehtsoj shfrytzimin e treguesve t tjer statistikor.

2)

3)

Treguesit e dispersionit/variacionit
Treguesit e dispersionit shprndarjes

Absolut
1. 2. 3. 4. Gjersia e variacionit, Devijimi mesatar apsolut Devijimi standard Varianca

Relativ
1. Koeficienti i variacionit, 2. Koeficienti i interkuartilit, etj

Treguesit absolut t variacionit pr serit e thjeshta

Gjersia e variacionit: Devijimi mesatar absolut: Varianca: Devijimi standard:

gjv = Xmax-Xmin

n 2 ( X X ) 2 = n ( X X ) 2 = n
7

shma =

X X

Treguesit absolut shprehen n njsi t njejta t matjes si dukuria

Treguesit absolut/ Gjersia e variacionit

Pr serit e thjeshta gjersia e variacionit sht ndryshimi n mes t vlers m t lart dhe vlers m t ult t t dhnave t hulumtuara. Gjeraia e variacionit

Gjv = Xmax-Xmin

Shembull 1: Rrogat n or (t shprehura n ) pr t punsuarit n kompanin A dhe B jan si vijon: Sa sht gjersia e variacionit A: 2, 10, 6, 8, 9 n t dy kompanit? B: 5, 9, 7, 6, 8

A: Gjv = Xmax-Xmin = 10 - 2= 8 B: Gjv = Xmax-Xmin = 9 - 5= 4

9

Gjersia e variacionit
Prparsit : 1. sht i thjesht pr ta kuptuar. 2. sht i leht pr ta llogaritur. 3. Prdoret pr kontrollin e kualitetit statistikor t proceseve, pr parashikimin e kohs, etj. T metat: 1. Ndikohet shum nga vlerat ekstreme. 2. sht i bazuar n dy vrojtime ekstreme. 3. Nuk mund t llogaritet pr klast e hapura te serit me intervale. 4. Prdoret shum rrall.
10

4-3

Devijimi mesatar absolut/shmangia mesatare absolute:

Devijimi mesatar absolut sht Mesatare aritmetike e vlerave absolute t devjimeve nga mesatarja aritmetike.

shma =

X X n

X vlerat individuale; X - mesatajra aritmetike; n- numri i elementeve t seris.

Shenjat pr vler absolute

11

4-4

Devijimi mesatar absolut (shma)

Shembull 2 : Rrogat n or (t shprehura n ) pr t punsuarit n kompanin A dhe B jan si vijon: A: 2, 10, 6, 8, 9; B: 5, 9, 7, 6, 8;

Sa sht devijimi mesatar absolut n t dy kompanit?

12

Shembull 2, vazhdim
Rrogat/A/ X 2 10 6 8 9 35
Kompania " A " 35 i =1 = = = 7 X n 5 X X 12 = = = 2.4 shma n 2

Rrogat/B/ X-X -5 3 -1 1 2 0 X-X 5 3 1 1 2 12

n

X 5 9 7 6 8 35

X-X -2 2 0 -1 1 0

X-X 2 2 0 1 1 6

Kompania " B " 35 = 7 n 5 X X 6 = = = 1.2 shma n 5 = X

i =1

13

Devijimi mesatar absolut (shma)

Prparsit dhe t metat
Prparsit: Merr n konsiderim t gjitha vlerat n llogaritje; sht i leht pr tu kuptuar dhe lexuar sht vlera mesatare e devijimeve t vlerave individuale nga mesatarja e tyre aritmetike. T metat: Prdor vlerat absolute me t cilat sht vshtir t punohet. Pak prdoret n krahasim me treguesit e tjer t variacionit e sidomos n krahasim me devijimin standard.
14

Varianca dhe Devijimi standard

Varianca dhe devijimi standard, t dyja bazohen n devijimet nga mesatarja aritmetike. Varianca- mesatarja aritmetike e devijimeve nga mesatarja t ngritura n katror Devijimi standard sht rrnja katrore e variancs

15

4-5

Varianca

Varianca pr t dhnat e thjeshta sht mesatarja aritmetike e devijimeve nga mesatarja t ngritura n katror.
2 ( ) X X i i =1 n

2 = 2

N simboli per var iancen e popu lim it

X vlerat e vrotimeve individuale X mesatarja aritmetike e mostres N numri total i vrojtimeve

16

4-7

Devijimi standard

Devijimi standard sht rrnja katrore e variancs, gjegjsisht:

( X X ) 2 = n devijimi s tan dard ( X X ) 2 shuma e devijimeve nga X te ngritura ne katror n numri i elementeve
17

Varianca dhe devijimi standard /shembull vazhdim

Rrogat X 2 10 6 8 35
2

( X X ) ( X X )2
-5 3 -1 1 0 25 9 1 1 40

Rrogat X 5 9 7 6 35
2

(X X )
-2 2 0 -1 0

( X X )2
4 4 0 1 10

( X X ) 2 40 = = = 8 n 5
= ( X X ) 2 = n 40 = 5

Varianca

( X X ) 2 10 = = 2 = n 5
( X X ) 2 = n 10 = 5 = 2 1, 41

= = 8 2.8 Dev.standard

18

Varianca

Prparsit dhe t metat

Prparsit N llogaritje prfshihen t gjitha t dhnat Shprehet n njsi t njjta si t dhnat por t ngitura n katror. E met sht shum vshtir t interpretohet.

19

Devijimi standard
Mat shum mir variabilitetin e t dhnave. Ka lidhje t ngusht me mesataren aritmetike. sht shum i rndsishm pr zhvillimin e teoris statistikore. Gjindet leht prmes softverve!
20

4-8

Treguesit absolut t variacionit pr t dhnat e grupuara

Llogariten pr serit e ponderuara dhe shprehen n njsi t njetja t matjes sikurse dukuria. Ata jan:
a)

Gjersia e variacionit (Gjv):

b)

c) d)

Devijimi/shmangia/ mesatar absolut (shma) ose d Varianca 2 Devijimi standard ( )

( )

21

Treguesit absolut t variacionit pr t dhnat e grupuara

Gjersia e variacionit: Devijimi mesatar absolut: Varianca: Devijimi standard:

gjv = Xmax-Xmin
shma = f X X f

2 f ( X X ) 2 = f 2 f ( X X ) = f

Treguesit absolut shprehen n njsi t njejta t matjes si dukuria

22

Shembull:

Pr t dhnat vijuese t llogariten treguesit absolut t variacionit.

x f 3 2 5 8 8 5 10 3 12 2 20

23

4-9

Treguesit absolut t variacionit pr t dhnat e grupuara

x 3 5 8 10 12 f 2 8 5 3 2 20
Xf
X X
f X X

( X X )2

f ( X X )2

6 40 40 30 24 140

4 2 1 3 5

8 16 5 9 10 48

16 4 1 9 25

32 32 5 27 50 146
24

4-10

Treguesit e variacionit /t dhnat e grupuara

a)

Gjersia e variacionit:

GJv=XMax- Xmin
Gjv=12-3=9 b) Devijimi mesatar apsolut (shma)
140 = X = 7 20

= Shma

X X 48 = = 2, 4 f 20
25

4-11

Treguesit absolut t variacionit /t dhnat e grupuara

c) Varianca

=
2

f (X
i =1

X) 146 = = 7, 3 20 f
2 i

d) Devijimi standard

f ( X X ) 2 = f

= 7, 3 2, 70
26

Interpretimi dhe prdorimi i devijimit standard

Devijimi standard sht treguesi absolut i variacionit q prdoret m s shumti. Sa m i vogl q sht devijimi standard kjo nnkupton q vlerat individuale t variabls jan t vendosura, gjegjsisht jan t koncentruara m afr mesatares aritmetike. Sa m i madh q sht devijimi standard vlerat individuale t variabls jan t vendosura m larg gjegjsisht jan t shprndara m larg mesatares aritmetike.
27

4-15

Interpretimi dhe prdorimi i devijimit standard

Rregulla empirike/normale: Pr do distribucion normal/simetrik/ n form kambane/,

Prafrsisht 68% e vrojtimeve gjendet n mes mesatares aritmetike

dhe 1

Prafrsisht 95% e vrojtimeve gjendet n mes t mesatares aritmetike

dhe 2

Prafrsisht 99.7% gjendet n mes t mesatares aritmetike

dhe 3

28

Lakorja simetrike (n form kmbane) q tregon raportet n mes t dhe .

68.26% 95.44% 99.74%

2 1

+1 +2 + 3
29

Rregulla empirike Ose rregulla 68%; 95%; 99.7%

30

Lakorja simetrike (n form kmbane) q tregon raportet n mes t X dhe .

68.26%
Lakorja simetrike (n form kmbane) q tregon raportet n mes t dhe .

95.44%

99.74%

X 3

X 2 X1

X+1 X +2 X + 3
31

Shembull
Nj mostr q prezanton shumn e shpenzimeve mujore pr ushqime nga nj qytetar i moshuar q jeton vetm i ofrohet shprndarjes normale n form kambane. Mesatarja e mostrs sht 150$ kurse devijimi standard sht 20$. 1. Rreth 68% e shpenzimeve mujore jan n mes t cilave vlera? 2. Rreth 95% e shpenzimeve mujore jan n mes t cilave vlera? 3. Gati t gjitha shpenzimet mujore jan n mes t cilave vlera?

32

Zgjidhje
1. Rreth 68% jane ne mes te 130$ dhe 170$ X 1 = 150$ 1(20$) 2. Rreth 95% jane ne mes te 110$ dhe 190$ X 2 = 150$ 2(20$) 3. Rreth 99,7% jane ne mes te 90$ dhe 210$ X 3 = 150$ 3(20$)
33

4-12

Treguesit relativ t variacionit/Dispersioni relativ

Treguesit relativ t variacionit prdoren n rastet kur dshirojm t bjm krahasimin e shprndarjes s dy apo m shum dukurive n rastet kur: 1. T dhnat jan n njsi t ndryshme t matjes; 2. T dhnat jan n njsi t njejta por n kuptim ato dallohen shum ( si t ardhurat e menaxherve dhe t ardhurat e puntorve t pakualifikuar)

34

Treguesit relativ t variacionit/Dispersioni relativ

Treguesit relativ t variacionit

Koeficienti i variacionit

Variabla e standaridizuar/ Devijimi i normalizuar

Koeficienti i interkuartilit

35

4-13

Koeficienti i variacionit

Koeficienti i variacionit sht raporti n mes t devijimit standard dhe mesatares aritmetike i shprehur n prqindje: Autor i ktij treguesi sht Karl Pearson(18571936)

KV =

100
36

4-14

Koeficienti i variacionit

Shembull:
Produktiviteti mesatar pr nj puntor n ndrmarrjen A sht 1000 cop, me devijim standard 80 cop. Produktiviteti mesatar pr nj puntor n ndrmarrjen B sht 600 cop,ndrsa devijimi standard 72 cop. N ciln ndrmarrje kemi shprndarje m t madhe t produktitvitetit t puns.

37

Koeficienti i variacionit

Shembull-vazhdim
A: X 1000 cop = 80 cop

B: X 600 cop = = 72 cop

80 Kv A = = =0, 08 100 =8% X 1000

72 Kv B = = =0,12 100 =12% X 600

38

Koeficienti i variacionit

Shembull N nj shkoll 350 nxns kan gjatsin mesatare 129 cm, me devijim standard 5,9 cm. Ky grup i nxnsve ka peshn mesatare 27 kg, me devijim standard 3,2 kg. Ku sht variabiliteti m i madh , te gjatsia apo te pesha e ktij grupi t nxnsve.
39

Koeficienti i variacionit
= = Gjatesia : X 129 cm, 5,9 cm = = Pesha : X 27 kg , 3, 2 kg
5, 9 KV (cm) = (100) = 100 = 4, 5% X 129 3, 2 KV (kg ) = (100) = 100 = 11,8% X 27
40

Koeficienti i variacionit

N dy ndrmarrje prodhimi mujor gjat nj tremujori ka qen si vijon:

Shembull 3
Prodhimi n tonelata sipas muajve Muajt I II III Ndrmarrja A 6 7 8 21 Ndrmarrja B 60 70 80 210

Ku sht variacioni m i madh , te ndrmarrja A apo ndrmarrja B

41

Koeficienti i variacionit
Shembull -vazhdim

21 Ndermarrja 1: X = = 7 = 0,812 ton 3 210 Ndermarrja 2= :X = 70 = 8,12 ton 3

Kv = 0, 812 100 = 7 11, 6%

Kv =

8,12 100 = 11, 6% 70

42

Variabla e standardizuar/normalizuar/Devijimi i standardizuar/ z-scores

Devijimi i standardizuar prezanton masn e devijimeve t ndonj t dhne t vecant nga mesatrja aritmetike e shprehur n njsi t devijimit standard. Llogaritet n kt mnyr:

X X X = Z = ose t

Vlera Z ose t: Distanca n mes t vlers s selektuar, e shnuar me X dhe mesatares s populacionit, e ndar me devijimin standard t populacionit. Distribucioni normal me mesatare 0 dhe devijim standard 1 quhet distribucion standard normal .
43

SHEMBULL

T ardhurat mujore t posa diplomuarve n nj korporat t madhe kan shprndarje normale me mesatare aritmetike prej = $2000 dhe devijim standard prej = $200. Sa sht vlera e Z pr nj t ardhur prej x= $2200? Pr nj t ardhur prej X=$1700? X 2200 2000 Z = = = 1 200

SHEMBULL 1

vazhdim

Pr X=$1700,
Z= X 1700 2000 = = 1,5 200

Vlera Z = 1 tregon se vlera 2200$ sht 1 mbi mesataren aritmetike prej $2000, derisa Vlera Z=-1,5 tregon se vlera prej $1700 sht 1.5 nn mesataren aritmetike q sht $2000.

SHEMBULL 3.
o

Prdorimi ditor i ujit pr person n komunn X ka shprndarje normale me mesatare 20 galon dhe me devijim standard 5 galon. = X 20 = galon, 5 galon

a) Rreth 68% e shfrytzuesve t ujit n komunn X gjendet n mes t cilave vlera?

1 = 20 1(5).

Pr kt, rreth 68% e shfrytzuesve ditor t ujit do t jet ndrmjet 15 dhe 25 galon.

SHEMBULL 3
b) Sa prqind e personave prdorin m pak se 20 galon uj brenda dits.

X 20 20 = Z = = 0 5
Vlera e Z: Z=0. Kshtu, P(X<20)=P(Z<0)=0.5, gjegjsisht 50% e personave prdorin m pak se 20 galon uj brenda dits.

SHEMBULL 3, vazhdim

c) Sa prqind prdorin n mes t 20 dhe 24 galon? = = X 20 galon , 5= galon, X 24

X X 24 20 = Z = = 0,8 5
Vlera e Z e lidhur me X=20 sht Z=0 dhe me X=24, Z=0.8. Kshtu, P(20<X<24)=P(0<Z<0.8)=28.81%
(Kt prqindje e gjejm n tabeln e shprndarjes normale n fund t librit, fq. 360)
48

SHEMBULL 3
t r b u i o n : = 0

. 4

. 3

P(0<Z<.8) =0.2881

. 2

f ( x

0<X<0.8
0 . 1

. 0

- 5

-4
Irwin/McGraw-Hill Bazat e Statistiks

-3

-2 -1

The McGraw-Hill Companies, Inc., 1999 Dr. Rahmije Mustafa -Topxhiu

SHEMBULL 3

vazhdim

d) Sa prqind e popullsis prdor n mes t 18 dhe 26 galon? Vlera e Z e lidhur me X=18 sht:

18 20 = = 0.4 Z= 5 Vlera e Z e lidhur X=26 sht

= Z

X X

X X =

26 20 = 5

1.2

P(18<X<26) =P(0.4<Z<1.2)=0.1554+0.3849=0.5403 x 100=54.03% (fq. 360 e librit)

SHEMBULL 4

Bakshishi q nj kamerier n nj restaurant ekskluziv merr n nj ndrrim ka shprndarje normale me mesatare 80$ dhe devijim standard $10. Zana ndjen se ka ofruar shrbime jo t mira (t dobta) nse bakshishi total pr nj ndrrim sht m i vogl se 65 $. Sa sht probabiliteti se ajo ka ofruar shrbime t dobta? Le t jet X sasia e bakshishit. Vlera e Z e lidhur me X=65 sht Z= (65-80)/10= -1.5. Kshtu, P(X<65)=P(Z<-1.5)=0.50.4332=0.0668.

Koeficienti i interkuartilit

Koeficienti i nterkuartilit llogaritet me formuln:

Q3 Q1 Kq = Q3 + Q1 Kq koeficienti i int erkuartilit Q3 kuartili i trete Q1 Kuartili i pare

f / 4 w1 Q1 = X1 + d f q1
3f / 4 w1 Q3 = X1 + d f q3

52

Koeficienti i interkuartilit

Shembull: Nga t dhnat n vijim, gjeni koeficientin e interkuartilit

Grupet Frekuencat 2-6 1 6-10 4 10-14 10 14-18 3 18-22 2 20

Q3 = 14 Q1 = 10

Q3 Q1 14 10 4 = = = = 0,16 Kq Q3 + Q1 14 + 10 24

Koeficienti i interkuartilit ( Kq) merr vlerat prej 0 deri n 1.

53

Koeficienti i interkuartilit Prparsit dhe t metat

Prparsit : 1. Llogaritet dhe kuptohet leht; 2. Nuk ndikohet nga vlerat ekstreme; 3. Mund t llogaritet n serit me intervale t mbyllura dhe t hapura. T metat: 1. Nuk bazohet n t gjitha vlerat por vetm n dy vlera pozicionale Q1 dhe Q3. 3. Ndikohet nga fluktuacionet e mostrs.
54

Konceptet kye
Treguesit e variacionit Gjersia e variacionit Devijimi mesatar absolut Devijimi standard Varianca Rregulla empirike

Koeficienti i variacionit Variabla e standardizuar/normal izuar Koeficienti i interkuartilit

55

4-15

Shembuj t tjer

Shembull. N 10 teste studenti A dhe B kan fituar kta poena:

A: B: 25 10 50 70 45 50 30 20 70 95 42 55 36 42 48 60 34 48 60 80

Prcaktoni se cili student sht m i arsimuar dhe cili i ka rezultatet m stabile(homogjene)

56

4-17

Shembuj t tjer

Shembull. Nga distribucioni i mposhtm i frekuencave llogaritni dhe gjeni :

Grupet Frekuencat 20-30 7 30-40 12 40-50 21 50-60 18 60-70 12 70

a) Sa sht gjersia e intervalit b) Sa sht devijimi standard c) Sa sht varianca d) Gjeni koeficientin e variacionit dhe koeficientin e dispersionit e) Koeficientin e interkuartilit Gjeni koeficientin e asimetrise dhe paraqitni grafikisht te dhenat. Distribucioni a eshte simetrik apo asimetrik.
57