3 Mhazir 9 6.ELEKTROMAQ IT SULLARI MLUMATLARI I EMAL V I TERPRETASIYASI 6.1.

. nduksiya karotaj sulunun mahiyyti nduksiya karotaj (K) elektromaqnit karotajnn nvlrindn biridir. O, quyularda K zondunun cryan makaras il yaradlm burulanl cryanlarn dyin maqnit sahsinin grginliyinin llmsin saslanr. sulun tyinat adi qazma mhlulu (cryan keirn) v elektrik cryan keirmyn qazma mhlulu (neft sasl mhlul) il doldurulmu yaxud da hava, qaz vurulmu quyularda sxurlarn elektrik keiriciliyini (xsusi keiriciliyini) yrnmkdir. Bu mqsdl istifad ediln quyu cihaz induksiya zondundan v elektron sxemlrindn ibartdir. n sad halda K zondu cryan v l makaralarndan (iki makaral zond) ibart olur v makaralar bir-birindn myyn msafd qeyri-keirici material zrind yerlir. Makaralar arasndak msaf zondun uzunluu adlanr. Cihazn elektron sxemi cryan makarasn sabit olaraq yksk tezlikli (20-80khs) dyin cryanla qidalandrmaqla yana hm d l makarasndak siqnallarn gclndirilmsini v evrilmsini tmin edir. Cryan makarasndan axan yksk tezlikli dyin cryann yaratd dyin ilkin maqnit sahsi (H1) sxurlarda burulanl cryanlar (Fuko cryan) induksiya etdirir. Bu cryanlar z nvbsind sxurlarda ikinci dyin maqnit sahsi (H2) yaradrlar. Dyin maqnit sahlri (H1 v H2) qbuledici makarada E1 v E2-dn ibart e.h.q. induksiya etdirirlr. l makarasndak e.h.q. (E) ilkin (E1) v ikinci (E2) elektromaqnit sahlrinin e.h.q.-lri cmindn ibart olur. kinci maqnit sahsi is z nvbsind aktiv (Ea) v reaktiv (Er) tkiledicilrin cmini ifad edir. Yni: E=E1+E2 v yaxud E=E1+Ea+Er lkin sah il yaradlan E1 maneedici olduundan kompensasiya edilir. Aktiv tkiledicinin qiymti cryan makarasndan axan cryanla ks fazada olur, reaktiv tkiledici is onu /2 qdr qabaqlayr.

4 Ea v Er-in qiymtlri mhitin elektrik keiriciliyi, maqnit hssasl v dielektrik keiriciliyi il myyn edilir. Reaktiv tkiledici sxurlarn maqnit hssalndan asl olur. K-da yalnz aktiv tkiledici llr ki, o, sasn keiricilikdn asl olur v yax keirici km sxurlar haqqnda mhm hmiyyt ksb edir. Odur ki, l makarasndak aktiv tkiledici gclndirilir v dzlndirildikdn (evrildikdn) sonra geofiziki kabel vasitsi il yer sthin gndrilrk qeyd olunur. Da kmr v filiz yataqlarnn tdqiqind hr iki tkiledicilr (Ea v Er) llr. Mhitlrin xsusi elektrik keiriciliyi (ke) il aktiv tkiledici (Ea) arasnda mtnasiblik yalnz kiik elektrik keiriciliyind mahid olunur. Cryann tezliyi v ke artdqda burulanl cryanlarn maqnit sahlrinin qarlql tsiri il laqdar olaraq bu mtnasiblik pozulur. Tcrbd bu hal skin-effekti adlanr v <2 Omm olduqda zn nzr arpan drcd bruz verir. 6.1.1 K yrilrinin formalar v laylarn srhdlrinin tyini Xsusi mqavimtlri (keiriciliklri) eyni olan laylar arasnda yatan byk qalnlql lay qarsnda K yrilri (frz olunan xsusi keiricilik yrilri) layn orta hisssin nisbtn simmetrik yrilrdir. Yksk f yrilri maksimal, kiik keiriciliy malik laylar qarsnda keiriciliy malik laylar qarsnda is minimal olur. Layn qalnl 2m v daha ox olduqda laylarn srhdlri amplitudun 1/2 qiymtin aid nqtlrdn keir. Layn qalnl kiildikc onun srhdlri amplitudun zirvsin doru yerini dyiir: h=11,5 m olduqda layn srhdlri f yrilrinin amplitudlarnn txminn 2/3 hisssindki nqtlr aid edilir. nterpretasiya ediln laydan aada v yuxarda yatan laylarn frz olunan keiriciliklri kifayt qdr frqlndikd f yrilri assimmetrik formal olur: yrinin maksimumu (minimumu) keiriciliyi daha yksk olan (daha kiik olan) traf sxur trf meyl edir. Xsusil bu hal kiik qalnlql laylar (h<1,5m) n zn daha aydn gstrir. Yksk v kiik keiriciliy malik nazik laylarn nvblmsindn ibart olan qeyribircinsli laylar K yrilrind mumi

5 anomaliya klind qeyd olunur. Bel halda f yrilrilrind ayr-ayr tbqlr birbirindn hmiyytli drcd frqlnmirlr. gr tbqlrin qalnl 0,4 metrdn kiik olarsa, lay bircinsli kimi qeyd edilir, frz olunan keiriciliyi is btvlkd lay dstsinin uzununa keiriciliyin yaxn olur. Layn qalnlndan v quruluundan asl olaraq K yrilrind frz olunan xsusi keiriciliyin mvafiq qiymtlri alnr. a) byk qalnlql laylar n (h>23 m) qalnla gr f -in orta kili qiymti; b) kiik qalnlql laylar n (h<1-2 m) f -in ekstremal qiymtlri; c) nazik lay dstlri qarsnda- f -in orta qiymti; 6.1.2. K diaqramlarnn emal K mlumatlarnn emal zaman hll ediln sas msl laylarn xsusi mqavimtinin tyinindn ibart olur. K diaqramlarnn emal ardcll aadak sxemlr zr aparlr: 1. ke ke1 FXM1 FXM2 FXM 2. ke FXM FXM1 FXM2 FXM Birinci sxem mvafiq olaraq K diaqramlarnn emal aadak qayda zr yerin yetirilir: 1. K yrisi zrind seilmi layn srhdlri v qalnl myyn edildikdn sonra laylarn xarakterik qiymtlri: max yaxud min tyin edilir. 2. ke=Bq q+Bkzkz+Blaylay dsturuna mvafiq olaraq quyunun tsirin gr dzli verilir. Burada Bq, Bkz, Blay quyu, keirm zonas v lay n zondlarn tipin uyun hndsi amillrdir. Dzliin aparlmas n quyunun mumi siqnala lavsini, yni xtan q=Bqmh=Bq(1000/mh) dsturu il hesablamaq lazmdr. Bu dzli ke-dn q-nu xmaqla sona atdrlr. Yni: ke1=kequyu. Quyunun hndsi amili zondun nvndn asl olaraq Bq=f(dq,) asllndan tyin edilir. Burada =(dq - dzond)/dzond (k. 6.1)

6 3. Nvbti evrilm elektrik keiriciliyindn (ke1) xsusi mqavimt (fxm1) keiddn ibartdir. Bunun n Skin-effektini nzr almaqla ke1 kalas fxm1-in hiperbolik kalasna transformasiya edilir. Bu dzli ttbiq ediln zondun nvndn asl olur (k. 6.2). 4. Emaln son mrhlsi layn qalnlnn (h) v traf sxurlarn xsusi mqavimtinin (tr) tsirilrini nzr almaqdan ibartdir. Bu mqsdl istifad ediln nomoqramlardan bir nmun k. 6.3-d verilmidir. Btn evrilmlrdn sonra alnan fxm2=fxm qiymti: ke2=jkz+(1-j)lay v yaxud: 1/fxm=j(1/kz)+(1-j) (1/lay)

ifadsindn ibart olur. Burada j=f(D) zondun radial xarakteristikasndan alnan (Br) keirm zonasnn psevdohndsi amilidir. gr, keirm zonas kiikdirs (jD=0) onda fxm=lay kimi, keirm zonas ox byk olduqda is (jD1) fxm=kz kimi qbul olunur. kinci sxem zr emal E seriyal K zondlar n istifad edilir. Burada ke-dn fxm- keid v quyu divarnn tsirin gr veriln dzlilr mrhllrind yerdyim edilir. Quyunun tsiri: kd=fxm1/fxm=f(fxm/ /mh,dq) dzlii il aparlr. Taprq. k. 6.4- sasn kollektor laylar QGT diaqramlarna gr semli v onlarn hqiqi xsusi mqavimtini K diaqramlarna gr qeyd olunan ardcllq zr tyin etmli.

6.2. Dielektrik karotaj

8 Dielektrik karotaj (DK) elektromaqnit sullarndan biri olub sxurlarn frz olunan dielektrik keiriciliyinin llmsin saslanr. Sxurlar elektrik sahsinin tsiri altnda polyarladqlarndan dielektriklr aid edilirlr. Polyarlama ba verdikd maddd sahnin grginliyi (E) ilkin sahnin grginliyindn (E0) frqlnir. Bu frq aadak dsturla myyn edilir. 0 = 1 + 4 Burada dielektrik nfuzluu olub dielektrikin (sxurun) polyarlama qabiliyytini gstrir. Maddnin dielektrik xasssi adtn mtlq dieektrik keiriciliyi ( m ) il xarakteriz olunur. Mhitin mtlq dielektrik keiriciliyi il dielektrik nfuzluu arasnda laq mvcuddur. m = 0 (1 + 4 ) burada 0 vakumun dielektrik keiriciliyidir. Vakumda dielektrik nfuzluu sra ( = 0 ), dielektrik keiriciliyi is vahid ( 0 = 1 Farad/metr) brabrdir. Tcrbd nisbi dielektrik keiriciliyindn ( ) istifad olunur ki, bu kmiyyt maddnin mtlq dielektrik keiriciliyinin vakumun dielektrik keiriciliyndn ne df byk olduunu gstrir.

m 0

Sxurlarn dielektrik keiriciliyi onlarn trkibindn, sxurlarda brk, maye v qaztrzli fazalarn miqdarndan, hminin elektrik sahsinin tezliyindn, temperaturdan v s. asl olur. sas sxur trdn minerallarn nisbi dielektrik keiriciliyi 410 arasnda dyiir. Sxurlarn dielektrik keiriciliyi daha ox onlarn su doyumluundan asl olur. Suda 200S-d nisbi dielektrik keiriciliyinin qiymti 80, neftd 23, qazda is txminn vahid brabrdir. Sulu laylarn dielektrik keiriciliyi sasn onlarn msamliyindn v gilliliyindn asl olur v 1030 arasnda dyiir. Gillrd v argillitlrd nisbi dielektrik keiriciliyinin qiymtinin yksk (3060) olmas bu sxurlarda kifayt qdr laqli sularn mvcudluu il izah olunur. Dielektrik karotaj prinsip etibaril zondun cryan makaras il mhitd yaradlan yksk tezlikli elektromaqnit sahsinin tdqiqin

9 saslanr. Sxurlarda paylanan bu sah mhitin xasssindn asl olaraq hr bir nqtd faza v amplitudla xarakteriz olunur. Odur ki, DK cihaz vasitsil elektromaqnit sahsinin amplitudu (h) v quyu ksiliind l makaralarnn yerldiyi nqtlrd fazalar frqi = ( 1 2 ) yrilri il llr. DK cihaznda adtn bir cryan v iki l makaralarndan (yaxud 2 cryan v bir l) ibart makaral zonddan istifad edilir. Eyni adl v bir-birin yaxn yerln makaralar arasnda msaf zondun bazas ( ), bu msafnin tnortas zondun l nqtsi (O), nisbtn uzaqda yerln makaradan l nqtsin qdr olan msaf is zondun uzunluu (Z) adlanr. Mhitin xsusi mqavimti 30 Omm-dn byk olduqda fazalar frqi praktiki chtdn yalnz nisbi dielektrik keiriciliyindn, mhitin xsusi mqavimtinin kiik qiymtlrind is -dan baqa hm d -dan asl olur. lln kmiyytdn asl olaraq DK-nn iki modifikasiyasndan istifad olunur. 1. Dalavi dielektrik karotaj 2. Dielektrik induktiv karotaj Dielektrik induktiv karotaj tcrbd hllik geni ttbiq edilmir. 6.2.1. Dalavi dielektrik karotaj Dalavi dielektrik karotaj (DDK) yksk tezlikli maqnit sahsinin mxtlif xarakteristikalarndan istifad etmkl quyularda dielektrik keiriciliyinin llmsi mqsdil aparlr. DDK il tdqiqat ilri xsusi mqavimti 0,70,8 Omm-dn byk olan v yaxud neft sasl qazma mhlulu doldurulmu aq llli quyularda yerin yetirilir. Hazrda DDK iki variantda ttbiq edilir. ADK-1 cihaz 1 v 2 sahnin v nqtlrind fazalar frqiqi; ( = 1 2 ) cos funksiyasn; DK1-743 cihaz is sin( / 2) v amplitudun aquli tkiledicilrinin nisbtlrini ( hz1 / hz 2 ) v ( hz1 hz 2 )/ hz1 qeyd edir. DDK yrilrinin formalar

10 Layn qalnl 0,5m-dn byk olduqda cos , sin( / 2) v amplitudlar nisbti yrilrininformalar layn orta hisssin nzrn simmetrik olurlar. Laylarn srhdlri anomaliyann yarsna aid olan nqtlrd qeyd olunur. cos v sin( / 2) yrilri formas yrilri il identik olur. Laylarn qalnl 1m-dn kiik olduqda traf sxurlarn tsiri nzr arpan hdd atr. mumiyytl, mhdud qalnlql laylar qarsnda asimmetrik anomaliyalar alnr. DDK-nn radial istiqamtd tdqiqat radiusu orta hesabla 0,6-0,8m tkil edir. sulun ayrdedicilik qabiliyyti l markalar arasndak msaf il myyn edilir. DDK yrilrinin geoloji interpretasiyas Terrigen ksililrd fazalar frqi yrisi QP yrisi il eyni olur. Kollektor laylar QP v QK yrilrind olduu kimi sin( / 2) yrilrind d aa gstricilrl qeyd olunurlar. Sx sxurlar qarsnda DDK yrilri minimal gstricilr malik olur (k. 6.5). Karbonat ksililrd DDK diaqramlarna gr kollektorlarn seilm mmknly qazma mhlulunun xarakterindn asl olur. Su sasl mhlulla qazmada v keirm zonas diametrinin byk qiymtlrinin qeyd alnd kollektor sxurlar qarsnda fazalar frqi yrilri yksk gstriciliy malik olur. cos yrilrini interpretasiya edrkn adtn k. 6.6-da verilmi paletkalardan istifad etmkl -nun qiymti tyin edilir. Paletkadan grnr ki, 1l >3040 Omm olduqda fazalar frqi yalnz -dan,

1l <30 Omm olduqda is fazalar frqi hm -dan, hm d 1l -dn asl

olur. Layn xsusi mqavimti 45 Omm-dn kiik olduqda l nticlri praktiki olaraq tamamil 1l -dn, qismn -dan asl olur. Layn xsusi mqavimti 5 Omm-dn kiik olduqda layn dielektrik keiriciliyini tyin etmk mmkn olmur. Bu da sulun atmayan chtidir. Sxurlarn msamliliyi n qdr byk olarsa sulu v neftli laylarda -nun qiymti d bir o qdr frqli olur.

11 Neftli laylarda gilliliyin artmas -nun qiymtinin ykslmsin sbb olur ki, nticd neftli lay sulu laydan frqlndirmk tinlir. -nun qiymti lay sularnn minerallama drcsindn az asl olduundan DK sulu laylarn doyum xsusiyytlrinin tyinind smrli olur. DK suluna gr kollektorlarn su doyumluluunu hm -nun qiymtin, hm d -y gr tyin etmk mmkndr.