MHAZR 1 Yerin elektromaqnit sahsi.

sas anlaylar Geofiziki tdqiqat sullar iind elektrik kfiyyat sullarnn znmxsus yeri var v haql olaraq Yerin drin qatlarnn v Yer sthin yaxn laylarn quruluunun yrnilmsind sas sullardan biri hesab olunur. Elektrik kfiyyat il mxtlif miqyasl v tyinatl geoloji planalma ilrind,bir ox faydal qaznllarn axtar v kfiyyatnda , geodinamiki monitorinq msllrinin hllind ttbiq olunur.Elektrik kfiyyat da sxurlarnn xsusi mqavimti yni elektrik keiriciliyi, dielektrik v maqnit nfuzluqlar,qtblmsi v elektrokimyvi aktivliyi xasslrinin diferensasiyasna saslanr.Tdqiqat sahsinin geoelektrik quruluu sni v ya tbii mnblrl yaradlm elektromaqnit sahlrinin xarakterini myyn edir.Digr trfdn bzn myyn raitd olan obyektlr zlri d elektromaqnit sahlri yaradr. Elektrik kfiyyat digr geofiziki sullardan frqli olaraq oxlu modidifikasiyalar vardr ki,ayr-ayrlqda onlarn hams sul adlanr.

Elektrik kfiyyatnda istifad olunan elektromaqnit sahlri. Tbii dyin elektromaqnit sahlri:Tbii dyin elektromaqnit sahlrin tbitc kosmik (onlar maqnittelurik sahlr adlandrrlar) atmosfer (imk) proseslrinin tsirindn yaranan kvaziqarmonik tsirlr nzrd tutulur. Maqnitometrik sahlrin yaranmas kosmosun (sasn gndn gln korpuskulyar alanma) gndrdiyi ykl hissciklrin yerin atmosferin tsiri il izah olunur.Gnin v gun klyinin mxtlif aktivliyi il yaranan Yerin maqnit sahsinin yaranan dvr (sutka rzi,illik ,11 illik) variasiyalar v maqnit ovunlar maqnitosferd v iionosferd hyacanlanma yaradr.Bunun nticsind yerdki induksiya maqnitometrik sahlrin yaranmsna sbb olur.Bu sahlr mumilikd infraa tezlikd tsadf olunur( 10-5-dn 10 hers qdr).Nzriyyd gstrilir ki bu tezlikd skin effekt zif olduundan maqnittellurik sahlr Yerin ilk 10 v 100km-n daxil olurlar.Zaman v mkan daxilind shr,gnorta v xsusil d yayda v gnin aktiv olduu illrd yaranan v daha dayanql qsa periodlu rqslr ksriyyt tkil edir.Digr periodlu rqslr v onlarn sahlri daha az mahid olunurlar. Maqnitotellurik sah grginliyinin elektrik(Ex,Ey) v maqnit(Hx,Hy,Hz) tkiledicilri lln parametrlrdir.Onlarn amplitud v fazalari bir trfdn tellurik v geomaqnit sahlrin variasiyalarnn intensivliyindn ,digr trfdn is geoelektrik ksilii tkil edn sxurlarn xsusi elektrik mqavimtindn asldr. Elektrik kfiyyat nzriyysindn alnan aadak dsturun kmkliyi il bircinsli yarmfzann (normal sah) mqavimtini, qarlql perpendikulyar elekterik v maqnit tkiledicilrinin llm qiymtlri arasnda hesablamaq olar

Burada T-rqslrin periodu ,a-l msaldr.gr T-san il, H-nTl il, Ex-mV/km-l v
.

Om m -l llrs , onda a=0,2 olar.Qeyri bircins mhit n bu dsturla alnan mqavimt frz olunan xsusi mqavimt ( ) adlanr.

Atmosfer tbitli tbii sahlrin ml glmsi imk aktivliyi il baldr.Hr df Yer ildrm zrbsinin dymsi (orta hesabla saniyd 100 df) elektromaqnit impulsu yaradr.imklrin tsirindn Yerin st hisssin yaxn sahlrd hmi zif imk sahsi mvcud olur ki, bu da ky adlanr.Bu ky dvri dyin kvazisinusoidal xarakterli,tezliyi 10Hs-dn 10kHs arasnda dyin v elektrik tkiledicisi grginliyinin MV/m hisslri il sciyylnir. Atmosferiklr sahsinin orta sviyysi sutka v sezon variasiyalarnn tsiri il seilir,yni elektrik (E) v maqnit (H) tkiledicilrinin grginlik vektorlar amplitud v istiqamtlrin gr sabit qalmrlar.Lakin gginliyin mumi sviyysi (Eorta v Horta) l aparlan laylarn zrind ilkin 10 san rzind geoelektrik ksiliin xsusi elektrik mqavimtindn asl olur.Bellikl atmosferiklrin lln mqavimtlri (Eorta v Horta) n mxtlif tkiledicilrl xarakteriz olunurlar.

Tbii sabit elektrik sahlri:Tbii sabit elektrik sahlrin (ES) elektrik kimyvi v elektrokinetik tbitli lokal sahlr aiddirlr. Elektrik kimyvi sahlr dedikd naqillrin srhddind ya oksidlm reduksiya reaksiyalar:elektron tipli (filiz minerallar, ms:sulfidlr,oksidlr v s.),ion tipli ( sxurlar hat edn sular) ya da keirici lay (qrafit, antrasit) boyunca yeralt sularn oksidlm reduksiya potensialnn frqi il yaranan sahlr nzrd tutulur. ES potensiallarnn intensivliyi oksigenin drinlikdn asl olaraq paylanmasndan v yeralt sularn turuluunun hidrogen gstricisinin (pH) dyimsindn asldr. Atmosferd oksigeni ox olan yatan st hisssind elektronlarn ayrilmas il xarakteriz olunan oksidlm reaksiyas gedir.Durun sularla xarakteriz olunan yatan alt hisssnd elektronlarn birlmsi il xarakteriz olunan reduksiya prosesi gedir.traf sxurlarda v yeralt sularda ionlarn ks paylanmas mahid olunur.mumiyytl gtrdkd bu prosesi katdu yuxarda anodu aada olan qalvanik element bnztmk olar.Tbii yaranm elektrik dipolunun uclarndak gginlik 1-1,2V-a atr.Bu cr qalvanik elementlrin davamiyyti ox bykdur v filiz yatann tam oksidlmsin lazm olan vaxta qdrdir.Sahlrin intensivliyi is dayanql deyil v rtubtin,temperaturun v s. Bu kimi texnogen amillrin tsirindn asldr. Elektrokinetik tsirlrdn yaranan tbii ES sahlri yeralt sularla doymu da sxurlarnda gedn diffuziya-adsorbsiya v filtirasiya proseslrinin tsiril yaranr.Kationlarn v anionlarn hrktinin frqli olmas ,mxtlif sxlql yeralt sularda yklrin qeyribrabr paylanmasna sbb olur ki, bu da diffuziya tbitli elektrik sahlri yaradr.Diffuziya potensialnn qiymti v iarsi mineralin adsorbsiya xsusiyytlrindn asl olur yni kiik dispersli v kolloidli hissciklrin oz sthlrind mxtlif iarli ionlar saxlamas nzrd tutulur.Buna gr d mxtlif sxlql yeralt sularn sxurlarda yaratd potensiala diffuziya-adsorbsiya potensial ad verilmidir. Tbii potensiallar hminin yeralt sularn msamli sxurlardan filtirasiyas zaman da yaranrlar.Da sxurlarnn msamlrinin v srhdlrinin divarlarn eyni iarli ionlar udan (adsorbsiya) kapilyar kimi qbul etmk olar.Bu zaman maye mhitd ks iarli ionlar ylrlar.Yeralt sularn hrkt srti n qdr oxdursa ES sahsinin potensiallar frqi d br o qdr ox olacaq.ES sahsinin iarsi yeralt sularn axma istiqamtindn asldr.Suyun axma istiqamtind msbt potensial artr.Suyun xd yerlr mnfi , daxil olduu yerlr is msbt potensialla xarakteriz olunur.Elektrik kinetik potensiallarn cmi diffuziya-adsorbsiya v filtirasiya proseslrindn ox,ilin fsillrindn, sutka vaxtndan, rtubtdn v temperaturdan is az asl olur.Bu sahlrin lln parametrlri onlarn potensiallar (U) v potensialn qradiyentidir (U)
2

MHAZR 2

Sxurlarn elektrik xasslri. Da sxuru mrkkb,tbii yaranm bir formadr.O brk mineral hissciklrdn v msamlri v atlar yeralt sular,neft,qaz,kondensatla dolmu bir sistemdir.Da sxurunun formalamasnda,bu v ya digr yataq formasn almasnda aadak faktorlar sas rol oynayrlar: -da sxurlarnn yatma raiti -yatma drinliklri -msamlilik v ya atllq -temperatur v tzyiq v s. lk yanama il da sxurlarna iki fazal sistem kimi (mineral trkib v su) qbul etmk olar.ki fazal mhit elektrik kfiyyatnda cryann axma mexanizmin gr v elektrik yklrin dayclarnn xsusiyytlrin gr frqlnirlr.Brk fazad elektrik cryan elektronlarn nizaml hrktidir.Bu hrktin intensivliyi sahnin grginliyindn,srbst elektronlarn varlndan,temperaturdan v digr faktorlardan ibartdir.Srbst elektronlarn ktlsi az olduundan cismin fzada yerdyimsi ba vermir.Ona gor brk mineral trkibd keirici cryanlar sas rol oynayr. Maye fazada cryann axmas ionlarn hrkti il baldr v elektrolitin yerdyimsi il nticlnironlarn hrkti elektronlara nisbtn yavadr.Buna gr d madddin danma prosesi cryann axma mddtindn asldr. Fazalarn srhddind mineral trkibl elektrolit arasnda potensiallar frqinin olmas ikiqat elektrik sthi yaradr.Onun bir z (brk faza trfindn olan z) gr brk faza elektrik keirici minerallardan tkil olunmusa, onda burada srbst elektronlar yaranr,yox gr brk faza trfdn yklrin hrkti tangensial istiqamtddirs onda bu z sonsuz nazik yklnmi sth adlandrmaq olar.kiqat z is ks iarli ionlarn topland qat olur.zlr arsnda grginlik yaranr potensial.Bu da ikiqat elektrik sthinin xsusiyytlrini xarakteriz edir. Elektrik cryan axan zaman ya ionlar brk fazaya elektron verir , ya da ondan elektron alr.bellikl fazalar arasnda elektrik yklrinin danmas ba verir.Yni cryan bir fazadan o biri fazaya axr ki, bu da kondensatorlarda ba. Vern yerdyim cryan kimi yerdyim cryan yaradr.Bu gstriln hadislr mikrohcmli mhitl n xarakterikdir v millimertin hisslri il llr. Elektrik kfiyyatnda is llri 1 v 100m-lr olan sistemlr yrnilir.Aydndr ki ikili fazal mhitin cm effekti elektrik kfiyyat trfindn llckdir.

Da sxurlarnn elektromaqnit xsusiyytlri Da sxurlarnn aadak xsusiyytlri vardr: 1. 2. 3. 4. Da sxurlarnn xsusi elektrik mqavimti Dielektrik nfuzluu Maqnit nfuzluu Qtblmsi

1.Xsusi elektrik mqavimti a.adak faktorlardan asl olur v geni diapazonda dyiir (10-81014Om.m): -sxurlarn mineral trkibindn; -msamliliyi v ya atllndan; -yeralt sularn mineralizasiya drcsindn; -temperatur v tzyiqdn; -struktur v teksturdan; hminin d elektrik sahsi rqslrinin tezliyindn. Elektron keirici qrupa brk fazas yax keirn minerallardan tkil olunmu sxurlar aiddir.Elektrik crryan bu halda sasn mineral skeletdn keir.Bel minerallara qzl,mis,civ,qalay,platin kimi metallar; bir ox sulfidlr;pirit,xalkopirit,pirrotin,qalenit v s.;bzi oksidlr:maqnetit,markozit,kassiterit v s. aiddirlr.Lakin km sxurlarn ksriyyti,effuziv v metomorfik sxurlar pis keirici sxurlara aid olurlar.Onlarn brk skeleti kvars , kalsit,anhidrid kimi elektrik keirmyn minerallardan tkil olunmular.Bu sxurlarda elektrik keiriciliyi sasn msam v atlarda olan su,onun mineral trkibi v temperaturu il tyin edilir. Nisbi elektrik nfuzluu tdqiq olunan cismin kondensatorun kynklri arasnda yerldiriln zaman kondensatorun tutumunun ne df artmasn v uyun olaraq elektrik sahsi grginliyinin kondensatorun kynklri arasnda hava olan vziyytin nisbtn ne df azalmasn gstrir.Dielektrik nfuzluu cismin elektromaqnit sahsinin tsirindn qtblmsini gstrir.Qtblm sxurlardak bal elektrik yklrinin nizaml dzldr.Da sxurlarnda bal elektrik yklri hm cismin brk hisssind ,hm d skeletin trafndak sth sularnda adsorbsiya olunmu ion qat il baldr.

MHAZR 3

Sni sabit elektrik sahlri,xsusi elektrik mqavimti,dielektrik sabiti Sxurlarda polyarlama Sni sabit elektrik sahlri. Sni sabit elekrtik sahlri torpaqlamalarla xtti elektrodlarla tcrid olunmu naqillr qoulan batareyalar (qalvanik element) , akkumlyatorla v ya sabit cryan generatorlar il yaradlrlar. Torpaqlama nzriyysind sbut olunur ki, xtti elektrodu nqtvi qbul etmk olar gr sahnin yrnildiyi msaf xtti elektrodun torpaqlanm hisssindn be v daha artq df byk olarsa. Elekrtik kfiyyatnda dz v trs msl mvhumu daxil olunur. Dz msl dedikd geoelekrtik ki sili zrind elektromaqnit sahsinin parametrlrinin tyini baa dlur.Trs msl is elektromaqnit sahsi sasnda onu yaradan mhitin quruluu v parametrlrinin tyini nzrd tutulur. Sni sabit elekrtik sahlri n n sad dz msl iki nqt arasnda (M v N) potensiallar frqinin hesablanmasdr.Bunun n xsusi elekrtik mqavimti () sabit olan bircinsli izotrop yarmfza qbul edk v ona A nqtvi mnbdn cryan iddti daxil edk (k 1)

Sk 1: Bircinsli izotrop yarmfza zrind sabit cryann nqtvi mnbnin sahsi: 1-cryan xtlri; 2-ekvipotensial sthlr. Kr simmetriyasn nzr alsaq,hll olunan msl n cryan xtlri nqtvi mnbdn radial istiqamtd paylanacaq.Ekvipotensial sthlr is yarmkrlr klinddirlr. Om qanununa gr

Burada mqavimtidir.

- orta radiusu r v sahsi S=2r2 v bir-birindn l=MN msafsind olan naqilin

Onda yazmaq olar:

Nqtvi mnbnin rtin gr MN<<r-dir, ona gr d qradiyent qurular n r2AM . AN qbul etmk olar. elektrodlu AMN qurusu n bircinsli yarmfzann xsusi elektrik mqavimtini hesablayaq:

Elektrik kfiyyatnda quru dedikd qidalandrc v qbuledici elektrodlardan ibart sistem baa dlr. k-qurunun msaldr v mnb il qbuledici (l) elektrodlar arasndak msafdn v qurunun formasndan asldr. Frz olunan xsusi elektrik mqavimti: Qeyri-bircins mhit zrind

ifadadsil hesablanan xsusi elektrik mqavimti (XEM) frz olunan xsusi elektrik mqavimti (FXM) adlanr v

Ifadsil tyin olunur. FXM-in fiziki mahiyytini aydnladraq: Sahlr nzriyysindn mlumdur ki,elektrik sahsinin grginliyi

Burada

-cryan sxl,

-l elektrodlar yaxnlnda xsusi elektrik mqavimtidir.

j0= / 2 r2 v nzr alsaq ki sabit l xtlrind v bircinsli st qatda MN/j0=const. Onda aadak ifadni alarq:

Bellikl frx olunan xsusi elektrik mqavimti qeyri bircins yarmfza zrind qbuledici elektrodlar yaxnlnda cryann sxlna brabrdir,yni

fxm=. k 2: Frz olunan xsusi mqavimtin izah n Dielektrik nfuzuu: Yksk tezliklrd elektromaqnit sahsinin xarakteri ninki xsusi elektrik mqavimti il , hminin d onlarn dielektrik nfuzluu il myyn olunur. Dielektrik nfuzluu mtlq v nisbi olur.Onlar arasndak laq aadak dsturda verilmidir.

Burada 0-vakkumdak dielektrik nfuzluudur. Elektrolitlrin-tbii sularn xsusi elektrik mqavimti mumi mineralizasiyadan asl olur.

0=10-9/36 F/m 10-2-102 intervalnda dyiir v

Qrafikdn gorunduyu kimi NaCl duzunun miqdar artdqca mqavimt kskin azalr. Sxurun nmliyi surdak suyun miqdarnn sexurun tam hcmin olan nisbtin deyilir. Temperatur da xsusi mqavimt by tsir gstrir.Temperatur ilk nvbd maye fazayaelektrolit tsir gstrir.Temperaturun artmas il ionlarn hrrkt srti artr ,bu da mqavimti azaldr. km sxurlarda temperaturdan baqa std yatan sxurlarn tzyiqi (da tzyiqi ) d tsir gstrir.Da tzyiqinin tsirindn sxurlarn msamliliyi azalr,bu da xsusi mqavimti artrr. Lay tzyiqi is ksin layn hcmini artrdndan sxurlarn xsusi mqavimti azalr.

MHAZR 4 Dipolun elektrik sahsi. Elektrik kfiyyatnda mxtlif qtbl iki mnbnin sistemin dipol deyilir.Onlar arasndak msaf mahid nqtsin nzrn ox-ox kiikdir. zotrop bircinsli yarmfza zrind keirk.Dzbucaql koordinant sisteminin AB dipolunun elektrik sahsini nzrdn balancn AB dipolunun mrkzin

yerldirk v o hrfi il iar edk . X oxunu BA vtti istiqamtind istiqamtlndirk. M mahid nqtsin qdr olan msaflri OM=r, BM=r2, AM=r1 il iar edk.BA dipolu il r radiusu arasndak buca il iar edk.MBA bucan is 1 bul edk.Onda M nqtsindki potensial

Olar.

r>>AB

hal

ms:

praktiki

olaraq
2

r>5AB

olarsa

onda

v r1r2=r qbul etsk , onda potensial aadak kimi olar.

Dzbucaql koordinat sistemind olduundan potensial n

alarq. Indi is elektrik sahsinin grginliyinin komponentlrini (Ex,Ey,Er,E) tapaq:

Mhitinxsusielektrikmqavimtini aadak formullarla hesablamaq olar:

Qeyri bircins mhit zrind ol ilri aparlarsa onda bu formullar il hesablanan xsusi mqavimt frz olunan xsusi elektrik mqavimti adlanr v f il iar olunur.Onda mxtlif istiqamtlr zr xsusi elektrik mqavimti il iar olunar.Potensial v elektrik grginliyinin dsturlarndan grndy kimi dipolun ptensial elektrodlardan uzaqladqca r msafsinin kvadrat il,elektrik grginliyi is hmin msafnin kubu il ts mtnasibdir.Nqtvi mnbnin sahsindn frqli olaraq dipolun sahsi mnb yaxnlnda 10 df tez azalr

MHAZR 5 Brk cismin kontaktnda ba vern hadislr.fqi layl mhitin sthind yerln nqtvi mnbnin yaratd sah. Nqtvi mnbnin sahsi:Aa yarmfzada nqtvi mnbnin yaratd potensial hesablayaq.

Frz edk ki , hi qalnlql laylarn xsusi mqavimti msaf zi-dir.

v hr bir laya qdr Yer sthindn olan

Slindrik kordinat sistemi sek v kordinat balancn A nqtsi qbul edk. Z oxu bu halda mhitlri ayran srhdd perpendikulyar olub aquli xtt zr aa ynlmidir. Kordinat sisteminin bu cr seilmsind hm mhit,hm d sah z oxu zrind ox simmetriyasna malikdirlr.Demli axtarlan funqsiyalar yalnz r v z parametrlrindn asl olacaqlar. Mslnin hlli n lav rtlr qbul edk: 1.Birinci qatda potensial funqsiyan iki toplanann cmi klind axtaraq:

Birinci toplanan A nqtsi trafndak potensial xarakteriz edir(mnby yaxnlq rti),ikinci toplanan is laylarn srhddindki thrifedici tsirlri nzr alr.

ifadsi is cryann emissiya msal adlanr. 2.Potensial funqsiyalar hr bir layda sonludur v sonsuz uzaqlam nqtlrd sfra evrilir. 3.Potensial funqsiyalar,o cmldn tnliyin mumi hlli oxu simmetrik Laplas tnlyini dyirlr.Yni U=0 .Bu mhitlr n aadak kimidir:

Burada 4.Yarmfza

-Besselin birinci nv sfrnc drcdn funqsiyasdr ki,m-inteqrallama sthind(Yer hava srhddi) cryan srhd boyunca axdndan

dyinidir.Fiziki mahiyytc fza tezliyini ifad edir.

5.z=zi

olan

hr

hans

bir

layn

dabannda

aadak

rt

dnmlidir:

Mslnin rtlrindn istifad edrk axtarlan poensial funqsiyalar n ifadlr trtib edk.Birinci layda potensial iki toplanandan ibartdir.Onlardan biri mlumdur, o birini Laplas tnliyinin mumi hlli kimi axtaraq:

Potensialn sonlu v ksilmz olmas rtindn istifad edib ikinci , nc v digr laylardak potensiallar Laplas tnliyinin mumi hlli kimi yazlacaqlar:

Bu

funqsiyann

oxu

boyunca

trmsi

Layl mhitin parametrlri il ai v bi laq msallarnn mumi dsturunu tapsaq birinci qat n d qbul edilckdir.Yaddan xarmaq olmaz ki, ai v bi laq msallar c1 emissiyasndan da funqsiyas il tyin edirlr asldr.laq tnliklrini R1(m)

onda

axtarlan

potensial

Yer

sthind

dsturu il hesablanar. Bilirik ki:

onda

burada

buradan

da

ifadsini alm olarq. funqsiyas v xsusiyytlri: Frz olunan xsusi mqavimt dsturdan grndy kimi geoelektrik ksiliin parametrlrindn v funqsiyasn mhitin funqsiyasnn itirak il bilavasit baldr. fza xarakteristikas adlandrrlar.

MHAZR 6 Dipolun sahsi(bircinsli layl mhitd) Elektrik kfiyyatnda nqtvi mnblrl yana dipol mnblrindn d istifad olunur.AB ikiqutbl sistemind L msafsi AB v MN mahid nqtlri arasndak r msafsindn oxox azdr.dipolun potensial dipol oxu boyunca potensialnn birinci trtib trmsinin mnfi iar il gtrlm qiymtinin dipolun L uzunluuna hasilin brabrdir.

Burada vektoru arasndak bucaqdr. radial

- nqtvi mnbnin potensial, - dipolun oxu il r radius

Dipolun mxtlif istiqamtlrd grginliyinin qiymtlrin baxaq.Bunlar azimutal E, Er, paralel Ex v perpendikulyar komponentlrdir.

Frz olunan xsusi mqavimti layl mhit zrind grginliyin anoma toplananlarnn bircinsli yarmfza zrindki sahnin grginliyin nisbti kimi axataraq:

Formullardan grndy kimi ox layl qat zrind bir qtbl, iki qtbl (EZ) v dipol azimutal zondarnn qiymtlri bir birin uyun glir.Bununla yana FXM simmetrik v azimutal zondlarda birinci, digr hallarda is ikinci trtib trmlr uyun glir.

Frz olunan xsusi mqavimt Qeyri bircins mhit zrind hesablanan xsusi mqavimt deyilir mqavimt frz olunan xsusi v

dsturu il hesablanr. ndi is frz olunan xsusi mqavimtin mahiyytini aradraq. Sahlr nzriyysindn mlumdur ki, elktriik sahsinin grinliyi

dsturu il hesablanr.Burada jMN- crryan sxl, MN-is l elektrodlarnn yaxnlnda xsusi mqavimtdir. Bircinsli mhitd xtlrind v bircinsli st qatda v nzr alsaq ki, sabit l onda mqavimt frz olunan xsusi v

Qeyri bircins mhit zrind hesablanan xsusi mqavimt deyilir

olar.Yni frz olunan xsusi mqavimt qeyri bircins yarmfza zrind l elektrodlar yaxnlnda cryan sxlna brabrdir.Bircinsli yarmfza zrind jMN=j0 v f= olar. Mqavimt sullarnda anomaliyalarn fiziki mnas ondadr ki, mxtlif n cryan xtlri yilirlr (keirici mhit ynlirlr, mqavimti byk olan mhitdn is yilrk yan
2

keirlr). Bunun nticsind d Yer zrind jMN v demli f geoelektrik ksilidn v qurudan asl olan mrkkb bir funqsiyadr. Qiymtc f el bir mhitin hqiqi mqavimtin brabrdir ki, quru n sabit qalsn. nisbti eyni

MHAZR 7

Mqavimt sulunda istifad olunan qurular v avadanlqlar Elektrik kfiyyatnda n mrkkb proseslrdn biri qbuledici (l) elektrodlar v maqnit qbuledicilrinin xnda potensiallar frqinin llmsidir.Mqavimt sullarnda sasn kompensasiya avtokompensasiya v komparasiya (mqayisli) sullar il potensiallar frqi llr.Elektrik grginliyini lmk n sahnin vericisin baxaq.

Bu sxem gr potensiallar frqi

MN elektrodlarnn iki torpaqlanm mqavimti

arasnda llr.Bu zaman mhitin z mqa vimti kiik olduundan onu RMN mqavimtlrin qatb RMN=RM+RN+R kimi hesablamaq olar. gr cihazn giri mqavimtini Rg kimi gstrsk ,onda cihazn ldy grginliyi U=iRg=U- UMN kimi hesablaya bilrik.Burada i-dvrdki cryan iddtidir. Bellikl lln mlum potensiallar frqindn nqtdn-nqty dyin torpaqlama elektrodlar arasndak namlum potensiallar frqini xsaq (UMN=i RMN), U=i(Rg+ RMN) alarq. Formula gstrir ki, xtan azaltmaq n(3%-dn az olmas n) cihazn giri mqavimti 30 v daha ox df l elektrodlarnn mqavimtindn ox olmaldr. sasn cihazn giri mqavimti milyonlarla llr, nki MN elektrodlarnn mqavimti kiloomlarla llr. U-nu ln cihazlarn dinamik diapazonu geni olmaldr.l elektrodlar qtbldiyindn onu yaradan sahlrin elektrik hrkt qvvsinin tsirini aradan qaldrmaq n kompens edici quru pl cihaznda nzrd tutulmaldr.Daxili mqavimti tmin edn sxem kompens edici sxemin olmasdr. SF 3- BURAXDIM (anlamadm)

Bu sulun atmayan chti giri mqavimtinin aa olmas v l il tnzimlnmsidir Radiotexnikada avtokompensasiyadan geni istifad olunur,yni gclndiricilr trs mnfi laqy malik olurlar.Bel cihazlarda kompens avtomatik yerin yetirilir , potensiallar frqi U is
1

birbaa cihazn gstricisi kimi gtrlr.Bu cihazlarn giri mqavimti ox kiik olur. Onlardan hr bir geoloji raitd lm ilri aparmaq n istifad etmk olar.Bel cihazlardan birin misal olaraq AE-72 cihazn gstrmk olar.

Potensiallar frqinin komparasiya sulu il llmsi. Bu grginlikl sulun mzi-lln potensiallar frqinin drclnm mnbyindn veriln tutudurmaqdr.

Burada lp-ii impulsun uzunluu, lq- drclnm impulsunun qiymti(mm-l);Uq-drclnm mnbyinin grginliyidir.

Elektrik kfiyyatnda analoq v rqmsal lmlr. Elektrik kfiyyat stansiyalarnda ox vaxt potensiallar frqini ln qeydedicilr,bzn is cryan lm qurularndan istifad olunur.Siqnallarn bu cr grnn fasilsiz qeydiyyat analoq qeydiyyat adlanr.Qabaqlar sasn fotokazlarda qeydiyyat aparlmdr. Rqmsal qeydiyyat zaman qiymtlr diskret addmlarla yazlr.Hr df yazlan amplitud qiymti ikilik say sistemind qeyd edilir v maqnit lentin ardcl olaraq yazlr.Aadak stnlklrin gr rqmsal qeydiyyat digrlrindn frqlnir:1) dinamik diapazonun geni olmas; 2) qeydiyyatn dqiqliyinin yksk olmas; 3) alnan mlumatlarn komputerd avtomatik emal mmkn olur.

MHAZR 8 Mqavimt sullar.Qarlqlq prinsipi. Nqtvi elektrodlarn sahsini yrnrkn xsusi mqavimtin sonsuz fzada llmsi metodikasna baxdq.Bu metodikaya gr nqtvi elektrodlardan yer axan cryan iddti l elektrodlarnda U potensiallar frqi yaradr,onda xsusi mqavimt

formulu il hesablanr.Burada k-l qurusunun msaldr v qurunun llrindn asl olaraq dyiir.Xsusi mqavimtin hesablanmas il mhitdki sxurlarn hqiqi mqavimti haqqnda informasiya yalnz mhit bircinsli olduqda alna bilr,ya da qeyri bircinsliklr qurudan praktiki sonsuz msafd yerldikd alna bilr. Deyildiyi kimi gstriln formul il bircinslik rti dnilmdikd d Xsusi mqavimti hesablamaq olar,lakin bu zaman aldmz dd lsn gr xsusi mqavimti ks etdirs d hqiqi xsusi mqavimtl mrkkb funqsional asllqda olan bir kmiyyti xarakteriz edckdir. gr mhit bircinslidirs , onda qurunun l v formasndan asl olmayaraq mhitin hqiqi xsusi mqavimti llm olur,lakin frz olunan xsusi mqavimt qeyri bircins fzada hm qurunun formasndan hm d llrindn asl olur.Qeyri bircins mhitd llm xsusi mqavimt qeyd olunduu kimi cryan sxlna brabrdir v

formulu il hesablanr. Mqavimt sullarnda anomaliyalarn fiziki mnas ondadr ki, mxtlif n cryan xtlri yilirlr (keirici mhit ynlir,mqavimti byk olan mhitdn is yilrk yan keirlr).Bunun nticsind d Yer sthind jMN v f dyiir.Buna gr d f geoelektrik ksiliindn v qurudan asl olan mrkkb funqsiyadr. Qarlqlq prinsipi. Frz edk ki,sonsuz keirici mhitd A,B,M,N elektrodlarndan ibart bir sistem vardr. A v B cryan, M v N is l elektrodlardr.Av B elektrodlarndan axan cryann tsirindn M v N elektrodlar arasnda U1 potensiallar frqi yaranr Mqavimti olan mhitin bircinsli olduunu nzr alsaq onda potensiallar frqi n yaza bilrik:

Burada rAM, rBM, rAN v rBN uyun olaraq cryan v l elektrodlar arasndak msafdir.

gr elekrtodlarn vzifsini dyisk,yni Av B l elektrodlar M v N- is hmin cryan iddtini versk onda U2 potensiallar frqi n

alarq.Nzr alsaq ki, rMA =rAM , rNA =rAN , rMB = rBN , rNB =rBN , onda U1=U2 brabrliyini alarq,yni elektrodlarn yerini dyidirdikd potensiallar frqi dyimir.Bu haln bircisli yarmfza n d dorudur. Qeyri bircins mhit n llrin elektrodlardan asll mslsinin sbutu bir qdr mrkkbdir. Bu vziyyytin nticsini ld etmk n elektrostatik v elektrodinamik proseslr arasndak oxarlqdan istifad edk.Qeyri bircins dielektrikd yerldirilmi iki A v M keirici cism baxaq.A cismin QA ekektrik yk verk, onda M cismi UM=AM QM potensialna malik olacaqdr.Burada AM A v M cisimlrinin formasndan asl olan myyn msaldr. ndi is trsin M cismin QM yk il tsir etsk, onda A cismind UA=MA QM potensial yaranacaqdr. Elektrostatik tzahrlr haqqndak elmi tlimlrd sbut olunur ki;

gr QA= QM olarsa onda UM= UA olar.Bu nticni elektrodinamika dililin evirsk , onada dey bilrik ki A cryan elektrodlarnin M nqtsindki potensial A nqtsinin potensialna brabr olar ,gr cryan M noqtsindn verilrs v hasili hr iki hal n eyni olarsa . v Demli gr biz A v B cryan elektrodlarndan mhit iddtli cryan axrsa onda M N nqtlrind yaranm U1 potensiallar frqi

olar.Burada

- A elektrodunun tsirindn M elektrodunda yaranm potensial ,

-B

elektrodunun tsirindn M nqtsind yaranm potensialdr v s.gr elektrodlarn rollarn potensiallar frqi dyisk ,onda A v B elektrodlar arasndak U2

olar.

olduunu

nzr

alsaq

olar.Bellikl bircinsli mhit n sbut olunmu elektrodlarn qarlqlq prinsipini qeyri bircibnsli mhit n d mumildir bilrik.

MHAZR 9 Cryan sxmalar v onlara qar mbariz. Cryan vtlrind szmalarn olmas elektrik kfiyyat materiallarnn etibarllq drcsini azaldr. Szmalarn varl Elektrik kfiyyat il planalma nticlri ni tam thrif ed bilr.Bel bir misala baxaq(kl bax).Frz edk ki, drd elektrodlu quru il ilri aparlr v mlum olur ki , a nqtsindn yer cryan szr.Bu hissnin mqavimtini r ,bu hissdn axan cryan 1 ,tam cryan , A elektrodundan axan dvrnin mqavimtini R v A noqtsindn axan cryan 0 il iar etsk

onda

aadak

ifadlr

doru

olacaqdr.

gr r0 olarsa onda szma cryan 0, R0 olarsa ,yni sma olan yer l elektrodlarna yaxndrsa 1 olar.Yni szma yeri l elektrodlarndan uzaqladqca ondan yer axan cryan iddti sfra yaxnlar.M v N nqtlrind ptensialn qiymtlri

Burada L v l cryan v l xtlrinin uzunluqlar, x-cryan szan a nqtsindn qurunun ortasna qdr olan msaf dir.Potensiallar frqi U=UM-UN

olar.Buradan

mqavimti

hesablasaq

alarq. gr szmadan phlnmsk onda mqavimti

Dsturu il hesablaya bilrik. Demli szzmas olan dvr n mqavimtl szmas olmayan mqavimt arasnda aadak mnasibt mcuddur.

Yni s;zman;n tsiri szma yerinin l elektrodlarna yaxn olmas il artr.Szma yeri cryan elektrodlarna yaxn olduqca ,yni x= olduqda szmann qiymti sfra yaxnlar. Szmann olub olmamasn sad bir sulla bilmk olar.Elektrod yaxnlnda dvry bir mqavimt qoaq.Onda cryan iddti v dvrdki potensiallar frqi azalar.gr dvrd szma yoxdursa.Buna gr d xsusi mqavimtin qiymti dvry mqavimtin qoulmad v qoulduu vziyytl n eyni olmur. gr dvrd szma varsa onda vziyyt baqa cr olur. ` n olan formuldan grndy kimi szmann olmas dvrnin mqavimtini dyidirir (R),o da z nvbsind formulaya daxil olan ikinci vuruun qiymtini dyidirir. Dvrd szmann olmasn xsusi qurularla relelrl akar edirlr.Bunun n operator dvry relenin kmyil lav mqavimtlr qour v xsusi mqavimti hesablayr.Mqavimtin qiymtinin dyimsi dvrd szmann olmasna dlalt edir. Szma yerini tyin edib onu tsiredici (izolyasiya)-lentl brkidirlr.Szma yrini aadak sulla tyin edirlr.
2

Szmas

gman

olunan

izolyasiyal

naqil

bir

makaradan

digrin

dolanr(kl

bax). kild:B-bir qtb il A elektroduna o biri ucu il naqil birldirilmi batareya (qalvanik element); P-potensiometr; R-ballast mqavimt, k-tmasdr-sasn ya skidn ibart olur v iki makara aras naqil boyu gzdirilir. gr szma yeri varsa onda ya ski il batareya arasnda laq yaranr v hmin anda potensiometrin qrbi 0-dan myyn bir qiymt qdr yilir.skinin-k ytmasnn yeri dqiqldirilir v tcridedici lentl hmin yer brkidilir. Bzn szma nm hava raitind l elektrodla yannda olan batareyalardan yer ba verir ki,bu da l nticlrin byk tsirlr edir. Onun nbatareyalar xsusi xalacqlar zrind yerldirir.

MHAZR 10

aquli elektrik zondlamasnn fiziki saslar v metodikas EZ sulunda tdqiqat aparlan sahnin aquli istiqamtdgeoloji ksilii haqda mlumatlar ld edilir.Bu mslnin hlli cryan elektrodlar arasndak msafni (tsietm msafsini) artrmaqla frz olunan xsusi mqavimti lmkl ld edilir.Dourdan da gr llr drd elektrodlu simmetrik quru il bircinsli sonsuz yarmfza zrind aparlarsa, onda cryan elektrodlann hr bir lksndhmin mhiti tkil edn sxurlarn hqiqi xsusi mqavimti haqda mlumat ld olunacaqdr. gr mhit qeyri bircinsdirs onda alnan mlumatlar tamam baqa cr olacaqdr.Bu msly aydnlq gtirmk n frz edk ki, l ilri qalnl byk v yuxar srhdi myyn drinlikd horizontal yatan qeyri-bircinslilik zrind aparlr(kl bax).

Aydndr ki cryan xtlrinin kiik olduu halda cryan yalnz yer sthi il qeyri bircinsliliyin st srhdi arasnda yayldndan hesablanan xsusi mqavimt hqiqi mqavimtin brabr olacaqdr,nki qeyri bircins layn tsiri hiss olunmur. A v B elektrodlar arasnda msaf artdqca cryan daha drin axdndan qeyri bircinsliliyin tsiri mqavimtin qiymtinin artmas il zn gstrckdir.Msaf (A v B arasnda) artdqca qeyri bircinsliliyin tsiri daha ox artacaqdr.Hesablanan frz olunan xsusi mqavimtin dyimsi ksilii tkil edn sxurlarn hqiqi mqavimtlrinin nisbtlrindn asl olaraq dyickdir.Demli, EZ sulunda frz olunan xsusi mqavimtin dyim qanuna uyunluu cryan elektrodlar arasndak msaf il tnzimlnmkl mhiti tkil edn laylarn tmaslarnn yatma drinliyindn v bu laylarn xsusi mqavimtlrindn asldr. Deyilnlri nzr alaraq EZ sulunun aparilma texnikasn kild veriln sxeml gstrmk olar.Burada

- l cihaz (potensiometr,ESK-1, AE-72,ERAMAX v s.); c-cryan mnbyi (batareya ,sabit cryan generatoru); A v B cryan elektrodlar, a v b cryan xttinin makaralardr; m v n ,M v N l elektrodlarnn naqili toplanm makaralardr. l ilrin balamazdan vvl qabaq cryan v l xtlrind mxtlif rngli v ya iarli nianlar qoyulur. lk l A v B arasnda 1-1,5m , M v N arasnda is 0,1-0,3m msaf qoyulmaqla cryan verilir v l gtrlr.kinci ln gtrmzdn vvl a v b makaralarna l cihazndan v batareyadan gedn naqillr alrlar.Sonra A v B cryan elektrodlar ikinci vziyytd yer vurulurlar,bu zaman a v bmakaralarndan ancaq lazmi uzunluqda naqil alr.Sonra is l cihazna v batareyaya gedn naqillr qoulurlar. Hmin qaydada da M v N elektronlar il mliyyat aparlr v sonda cryanin () v potensiallar frqinin (U) qiymtlri cihazn qalvanometrindn gtrlr.frz olunan xsusi mqavimt

Burada k-qurunun msaldr.Qeyd etmk lazmdr ki, eyni tip quru n qabaqcadan nzrd tutulmu A v B , M v N elektrodlarnn qeyd olunmu msaflri n bu msaln qiymylri vvlcdn hesablanr v jurnalda qeyd edilir. l ilri aparlan zaman MN xttind lln potensiallar frqin fikir verilmlidir.nki MN xttinin ls AB xtinin 1/3-dn ox olmaldr. Mxtlif ll AB xtlrindn cryan vermkl bir MN xttind o vaxta qdr l aparlr ki, potensiallar frqinin qiymti xtann 3 mislin brabr olsun.Sonra ya batareyalarn sayn artrmaqla ya da MN xttinin lsn artrmaqla (potensiallar frqinin artmasyla) l ilrini davam etdirmolar.

Qeyd etmk lazmdr ki, M v N elektrodlarnn iki dyimi ls n AB-ni iki qiymtind l aparlr.Bu zaman kild gstriln qrafikdki a,b v c sahlrin qap deyilir.Qapilarn ordinat oxu boyunca qiymylrinin frqlnm drcsi ilk nvbd elektrodlarn (hm AB hm d MN) yer vurulmasndan v cryan iddtindn asldr.kild gstriln qrafik (hr iki istiqamtd miqyas loqarifmikdir) EZ yrisi deyilir.kild veriln qrafik sasnda mhitin ikinci laynn qaln v mqavimtli olduu aydn grnr. Byk cryan xtlrindn istifad etmkl EZ aparldqda vaxta qnat etmk n iki cryan xttindn istifad olunur.Onlardan biri byk digri is kiik llr n nzrd tutulur.Operator cryan xttinin birini yanda o birind l ii aparmaqla vaxta qnat edir.