EKOLOGIJA U SAOBRAAJU

Ekologija je nauka o ivotnoj sredini (potie od grkih rijei oikos-dom,prebivalite i logosnauka). Pojam je uveo arls Darvin !"#. $odine u svojoj knji%i Porijeklo vrsta. &kologija je prirodna i interdis'iplinarna nauka koja gradi svoje temelje u biologiji, geogra(iji, geologiji, (i%i'i, hemiji, matemati'i.. ) %adnje vrijeme, in(ormatika igra veliku ulogu u sinte%i i sabiranju ekolokih podataka. &kologija pokuava da prona*e odgovor i rjeenje brojnim problemima ivotne sredine koji nas sve vie okruuju. +aalost, mnogi problem dananji'e su ljudskog porijekla saobra,aj (prevo%), termoelektrane i sagorijevanje (osilnog goriva %a ra%ne svrhe su odgovorni %a vie od "-. %aga*enja va%duha. /ode i tla sadre sve ve,e koliine ra%nih tekih metala i pesti'ida. +uklearne elektrane proi%vode velike koliine radioaktivnog otpada ija manipula'ija i odlaganje %ahtjeva vrlo pre'i%ne mjere i standarde. 0vakvi problem su samo par primjera. Dakle, ekologija se suoava sa problemima u ivotnoj sredini. 0dgovori nisu uvijek evidentne ni jednostavni niti lagani. &kologiju je vrlo teko svrstati kao ostale, pre'i%nije nauke npr.kao matematiku ili biologiju. Poetkom 1-.vijeka, nauni'i i% ra%nih dis'iplina su se postepeno suoavali sa problemima iji odgovor je %ahtjevao sinte%u i% dvije ili ak tri ra%ne nauke. Prije toga, hemiari su se bavili iskljuivo hemijom, biolo%i iskljuivo biologijom, (i%iari (i%ikom itd. Poetkom #-ih godina uveni ameriki biolog 2a'hel 3arson je napisala revolu'ionarnu knjigu 4iho prolje,e 5#1.godine. 3entralna tema ove knjige je bila estoka kritika upotrebe pesti'ide DD4 koji je prou%roio muta'ije u brojnoj (lori i (auni. 0va knjiga je %abiljeila visok broj prodaje i probudila je ekololku svijest ovjeanstva. )kratko rije ekologija je ro*ena u 1-.vijeku mada se ipak moe re,i das u ekolo%i, tj.da je ekoloki prika% problema postojao daleko prije toga. 67/026 78$89&+:8 6 0+0/+6 78$896/86 /87D);8 <astav va%duha= -inertni gasovi -,5>. - kiseonik -1 , 1-,5-. - ugljendioksid 301, -,-?. - vodonik ;1, -,- . - a%ot +1, @!, 1. 0<+0/+6 P0:A0/6 Zagaenje ivotne sredine- unoenje %aga*uju,ih materija ili energije u ivotnu sredinu i%a%vano ljudskom djelatno,u ili prirodnim pro'esom koje ima ili moe imati tetne posljedi'e na kvalitet ivotne sredine i %dravlje ljudi. Zagaiva - predu%e,e, drugo pravno ili (i%iko li'e koje svojom aktivno,u isputa u ivotnu sredinu %aga*uju,e materije. Zaga!j!"e #aterije- materije ije isputanje u ivotnu sredinu remeti njen prirodni sastav, osobine i integritet. E#isija- isputanje %aga*uju,ih materija ili energije i% odre*enog i%vora u ivotnu sredinuI#isija- kon'entra'ija %aga*uju,ih materija i nivo energije u ivotnoj sredini kojom se i%raava kvalitet ivotne sredine u odre*enom vremenu i prostoru.

Ot$ad- materija ili predmet koji nastaje u pro'esu proi%vodnje ili kori,enja dobara kao suvian ili nepotreban i koji vlasnik odlae ili namerava da odloi u skladu sa %akonom i odgovaraju,im propisima. 67/026 78$89&+:8 /87D);8 Podjela prema tipu i%vora= - prirodni, - vjetaki (sta'ionarni i%vori-i%vori %aga*enja u %atvorenom prostoru, pokretni i%vor). Podjela prema rasporedu= -linijski i povrinski raspore*eni, - pojedinani i takasti. Podjela prema vremenu trajanja= - kontinualne-trajne, -trenutne- povremene. )72036 6 P0D:&B& 78$896/8+:8 ? (aktora= . <talno pove,avanje broja stanovnika na 7emlji, 1. 2a%voj industrije i tehnologije, ?. <o'ijalne promjene. +eto drugo +e(unk'ionisanje kom.sl <ank'ije i bombardovanje 2angiranje naj%naanijih u%roka %aga*enja Ca%nena politika +epridravanje propisa +epostojanje propisa +iska ekoloka svijest +eredovno odravanje opreme +epravilno vo*enje tehn.pro'esa 7astarjela tehnologija -," ," 1 1," ? ?," >

Dominantne vrste %aga*enja= vode, va%duha, vrstim otpadom, hemijsko %aga*ivanje, bukom, termalno, elektromagnetno %raenje, bioloko %aga*ivanje. +aj%naajniji ekoloki problem
2

+eto drugo )nitavanje radom stvorenih vrednosti )nitavanje biljnog i ivot.svijeta 7dravlje ljudi 7aga*enje ivot.sred namjer 7aga*enje %emljita 7aga*enje vode 7aga*enje va%duha - -," ," 1 1," ? ?," > 78$89&+:& /87D);8 podra%umjeva prisutnost jednog ili vie nepoeljnih vrstih, tenih ili gasovitih supstan'i u va%duhu u odre*enim koliinama, odre*ene osobine i u odre*enom vremenskom period koje predstavljaju opasnost %a ovjeka, biljni i ivotinjski svijet ili na bilo koji nain onemogu,avaju kom(oran ivot i uivanje u ivotnoj sredini. <vi %aga*ivai u va%duhu se na osnovu svojih (i%ikih karakteristika mogu podjeliti na esti'e i gasove. Pored ove dvije vrste postoje i tri dodatna %aga*ivaa= smog, kisele kie i uti'aj %aga*enja va%duha na toplote bilanse,odnosno odgovaraju,e apsorp'ije. 78$89&+&: 0C0B6+& 67 6+D)<426:<C6; P0<420:&+:8 6ndusrijska postrojenja- sva industrijska postrojenja be% postrojenja %a proi%vodnju, pretvorbu, transport i ra%diobu oblika energije. ) industriji je vrlo velik broj kotlovskih postrojenja i manji broj industrijskih termoelektrana-toplana. 7bog toga su i spe'i(ine emisije ugljenmonoksida i ugljovodonika ve,e nego i% kotlova ve,eg uinka. ?!?@?#?>?1?-1!1#!@1--3

Promjena kon'entra'ije ugljendioksida mjerena u atmos(eri od !@-.god &misije aero%aga*ivaa i vrstih otpadaka %avise prije svega od vrste kori,enog goriva, od tehnologije pro'esa sagorijevanja toga goriva u loitu, od primjene tehnologije prei,avanja dimnih gasova i od daljeg kori,enja otpadaka i% pro'esa sagorijevanja. 6ndustrijski %aga*ivai se prema vrsti i namjeni mogu podjeliti na tri osnovne kategorije= .proi%vodni gasovi, 1.distributivni ure*aji, ?.potroni ure*aji. ) emisijama aero%aga*ivaa i% tehnologije pro'esa u industriji %astupljene su emisije i% potronje energije i emisije i% tehnologije materijala. <astav %aga*enog va%duha tetnim materijama %avisi od= vrste i%vora, spe'i(inosti primjene tehnologije, vo*ena proi%vodnog pro'esa. ) 'rnom metalurgiji pro'esi taljenja sirovog elje%a i prerade elika odvijaju se u% i%ba'ivanje u atmos(eru ra%liitih tetnih materija, praine, oksida sumpora, vodoniksul(ida, ugljovodonika, sumporne kiseline, hlora, hlorovodonika, arsena, organskih i neorganskih kon'entrisanih materija. Proi%vodnja 'ementa i gra*evinskog materijala tako*e predstavlja i%vor %aga*enja atmos(ere naje,e prainom, oksidima sumpora, ugljovodoni'ima, (enolom itd% &e#ijska ind!strija' osnovne tetne materije su praina, oksidi ugljenika, kiseonika, sumpora, jedinjenja arsena, hlora, (luora i dr. organskih jedinjenja. 6% industrije prerade na(te i%ba'uju se velike koliine ugljovodonika, sumporvodonika, amonijaka, hlora, (enola, oksida kiseonika i sumpora te eksplo%ivnih gasova. C0$&+&2836:8 (4&4)- 6deja kogenera'ije je da se otpadna toplotna energija koja i%la%i i% dimnjaka 4&4 iskoristi, re'imo %a grejanje tople vode i pare (daljinska toplota) koja ,e se koristiti ili u industriji ili u sistemima daljinskog 'entralnog grijanja. 4ime se iskoritenost pove,ava s ?-. na #-.. Prednosti- kori,enjem istog goriva %a proi%vodnju elektrine energije i toplotne, mogu,e je prepoloviti emisiju 301. +edosta'i- proi%vodnja toplotne enrgije mora biti na mjestu ili bli%u potronje, proi%vodnja elektrine energije mora biti bli%u mjesta hla*enja, rijeke, mora, proi%vodnja elektrine energije nije preporuljiva bli%u velikih kon'entra'ija stanovnitva %bog %aga*enja, potrebna gradnja toplovoda. &B&C420D6B4&26-6nstalisani na objektima ija je gradnja poela prije 5@-god, imali su e(ikasnost odvajanja pepela od 5! do 5!,". dok su na objektima gra*enim kasnije instalisani elektro(ilteri e(ikasnosti od 55 do 55,!?. %bog starosti a posebno %bog neodgovaraju,eg odravanja poslednjih - godina smanjena je e(ikasnost odvajanja.

(RE)A*A+JE ,% USLO*I +AS0AJA+JA1 KO3(O+E+0I U*O) *RS0E1 OSOBI+E I IZ*ORI

-,%--%,../% ZAGA2UJUI&

7aga*ivanje ivotne sredine jeste unoenje %aga*uju,ih materija ili energije u ivotnu sredinu i%a%vano ljudskom djelatno,u ili prirodnim pro'esima koje ima ili moe imati tetne posljedi'e na kvalitet ivotne sredine i %dravlja ljudi. Problem dananji'e pored %aga*enosti va%duha, vode i %emljita je ogroman porast koliina otpadnog materijala. UZRO4I I (O)JELE ZAGA2I*A+JA )%ro'i sve ve,em rastu problema %aga*ivanja-? (aktora= . <talno pove,avanje broja stanovnika na 7emlji, 1. 2a%voj industrije i tehnologije, ?. <o'ijalne promjene. Podjela %aga*uju,ih komponenti vri se prema= -mjestu nastanka (i%vora)= doma,instvo,saobra,aj, industrija... - agregatnom stanju na vrsta, tena i gasovita, - posljedi'ama prisustva %aga*uju,ih komponenti u atmos(eri. ZAGA2E+JE *AZ)U&A Primarni i sekundarni polutanti va%duha 6%vori %aga*ivanja va%duha mogu biti prirodni i vjetaki. Prema rasporedu Prema vremenu %aga*ivanja 3A0ERIJE KOJE ZAGA2UJU *AZ)U& - <agorijevanjem vrstih, tenih i gasovitih goriva u doma,instvima, kotlarni'ama, industrijskim loitima, termoelektranama u va%duh se emituje sumpordioksid i druga jedinjenja sumpora, oksidi a%ota, oksidi ugljenika, (ormaldehid, metanol, 'ijanovodonina kiselina, olovo, olovosul(id, arsen, ugljovodoni'i, lete,i koks, a*, lete,i pepeo i drugo. vrste esti'e su komponente koje se nala%e u vrstom stanju pri pritisku i temperaturi koji vladaju u odre*enom pro'esu (ure*aju). Aogu se uslovno podjeliti na= - inertne vrste esti'e, - vrste esti'e sa sadrajem tekih metala, - vlaknaste vrste esti'e, - vrste esti'e sa sadrajem jedinjenja poli'iklinih ugljovodonika. 6nertne vrste esti'e- ugljeni prah, esti'e sa sadrajem sili'ijuma i mnogobrojna organska i neorganska jedinjenja. 8%bestni (ini prah svrstava se u grupu vlaknastih vrstih esti'a. :edinjenja poli'iklinih ugljovodonika nastaju pri sagorijevanju otpadaka sa sadrajem hlora.

Ponaanje vrsti5 esti6a moe se de(inisati prema slede,im karakteristikama= $eometrijske karakteristike (granulometrijski sastav, oblik %rna, spe'i(ina povrina) Di%ike karakteristike (br%ina taloenja, stvarna gustina, nasipna gustina, ugao kli%anja ponaanje pri teenju, karakteristike (luidi%a'ije, tvrdo,a, krtost, abra%ivnost, elektrina provodljivost... Di%iko - hemijske karakteristike (rastvorljivost, sposobnost kvaenja, adhe%ione karakteristike, hemijski sastav) Aineroloke karakteristike (sastav pojedinih (rak'ija i (a%a) Di%ioloke karakteristike (toksinost, tetnost %a disajne organe). OSOBI+E ZAGA2UJUI& KO3(O+E+0I $asovite %aga*uju,e komponente mogu se svrstati u vanije grupe= jedinjenja sumpora, a%ota, kiseonika, organska jedinjenja, halogeni i jedinjenja halogena, mirisi. OKSI)I SU3(ORA SO, nastaje preteno kod sagorevanja uglja i na(te kao i u hemijskoj industriji, metalurkim postrojenjima, industriji %a proi%vodnju su(itne 'elulo%e i u koksarama. 7bog svoje gustine <01 kon'entrie se naroito u pri%emnim slojevima atmos(ere. 0ksida'iju <01 u <0? potpomae ultraljubiasto %raenje. <0? vrlo br%o reaguje sa ;10 obra%uju,i vrlo agresivnu sumpornu kiselinu ;1<0> (kisele kie).

<(<)E01(g)FGH < 01(g) < 01(g) E J 01(g) G < 0?(g)

I;G- 15@-5" k: I;G- 5!?>! k:

Stvaranje s!#$or'trioksida SO7 moe se predstaviti reak'ijom

7avisnost konstante ravnotee reak'ije stvaranja <0? od temperature moe se prika%ati (ormulom log CpG " !#,"K4 E -,#

log4 L 5,1"

K p=

gde su= 4 - apsolutna temperatura pri kojoj se odvija hemijska reak'ja, C, pSO - 3konstanta ravnotee pri konstantnom pritisku u reaktorskom prostoru, Pa - -.",
pS O2 p 0 ,5 O2

par'ijalni pritisak sumpor-dioksida, kiseonika i sumpor trioksida u ravnotenoj smei, Pa. p SO , pO , p SO 2 2 3

) odsustvu katali%atora reak'ija stvaranja <0 ? protie veoma sporo. Cao katali%ator se u industriji koristi sundjerasta platina /10". <umpor-trioksid burno reaguje sa vodom u% nastajanje sumporne kiseline. 2eak'ija tee po (ormuli=

< 0?(g) E ;10(t)

;1 < 0>(t), I; G- ?-?!5 k:

S!#$or'vodonik se emituje i% ra(inerija na(te i ima ga u %emnom gasu. :avlja se u sva tri agregatna stanja= gasovitom, tenom i vrstom. 0sobine sumpor-vodonika prika%ane su u tabelama. 2astvorljivost ;1< u vodi nije velika. Pri temperaturi od --- 3 i pritisku ",-# bar rastvorljivost ;1< u vodi i%nosi oko ?," 'm?m ; 1<K (g ;10).<umpor-vodonik nastaje reak'ijom vodonika i sumpora. 0va reak'ija moe se prika%ati (ormulom= ;1(g) E J <1(g) FGH;1< (g) OKSI)I AZO0A +O8 U gr!$! a9otni5 oksida s$adaj!= +0,+01,+10?,+10>. 0ksidi a%ota nastaju pri visokim temperaturama u loitima i potiu uglavnom od a%ota i% va%duha koji je potreban %a sagorevanje. 0ksidi a%ota uglavnom se emituju i% postrojenja %a proi%vodnju a%otne kiseline. 8monijak (+;?) prou%rokuje tetnosti samo u bli%ini emisionog i%vora. 7natno pove,anje kon'entra'ije +0 u dimnim gasovima javlja se pri temperaturama i%nad >--M3. +ajvanije jedinjenje kiseonika je !gljen : #onoksid ;4O<% )glavnom je prisutan u dimnim gasovima i% motornih vo%ila i i% postrojenja hemijske industrije. )slovi %a smanjenje emisije 30 su= prisustvo vika molekularnog kiseonika (va%duha), visoka temperatura (i%nad 5--M3) i dovoljno vreme %adravanja reaguju,ih komponenata u %oni visokih temperatura. Ugljen : dioksid ;4O,< i vodena $ara ;&,O< su sastavni delovi va%duha i uslovno se ne ubrajaju u %aga*uju,e komponente. Cao emisija i% postrojenja %a trans(orma'iju energije %natno optere,uju atmos(eru. $odinja emisija 301 i%raena kao emisija ugljenika i%nosi ?N - #g i% pro'esa (otosinte%e i >N - "g i% pro'esa sagorevanja 3IRISI Airisi tako*e deluju kao optere,enje. +astaju pre svega i% biolokih otpadaka, u pojedinim industrijskim granama kao prerada biljnih i ivotinjskih proi%voda (prioni'e ka(e, ka(ilerije), kompostiranje sme,a, industrija 'elulo%e, velike stoarske (arme. Airisi nastaju i u pogonima petrohemije, pogonima %a proi%vodnju hemijskih (vetakih) vlakana i u livni'ama. Prisutni su i u dimnim gasovima i% motora sa unutranjim sagorevanjem. 0E=KI 3E0ALI 4eki metali karakteriu se visokom gustinom i danas se poistove,uju sa toksinim metalima. 7a najopasnije se smatraju= kadmijum, olovo, hrom, a %naajni mogu biti i bakar, 'ink, molibden, nikl. +eki teki metali se veu %a vrste i tene esti'e, drugi se pojavljuju u gasovitom obliku. $lavni i%vori tekih metala u ivotnoj sredini su imisije, otpadi i% industrije i komunalni otpadi. (OSLE)I4E U0I4AJA ZAGA2E+OG *AZ)U&A +A Z)RA*LJE S0A+O*+I=0*A1 BILJKE1 >I*O0I+JE I 3A0ERIJAL+A )OBRA <umpor u va%duhu deluje negativno na biljke, ometa ,elije i pro'es (otosinte%e pre svega kod smreka i borovih uma L drvoreda. <01 i kiselina ; 1<0> pove,avaju koro%iju materijala. +01 je osnovni i%vor %a nastanak (otohemijskog smoga, deluje ra%draljivo na oi i disajne puteve, ote,uje ,elije biljaka.
7

30 je gas, vrlo otrovan, kod udisanja 30 se vee u krvi sa hemoglobinom (ormiraju,i karboOPhemoglobin (30;b). 4eki metali deluju negativno na %emljite, biljke i ivotinje. Cod oveka naruavaju nervni sistem, bubrege, a mogu biti i%vor mutagenih i kan'erogenih promena. 3AKRO E?EK0I ZAGA2E+JA *AZ)U&A Predstavljaju takve posledi'e %aga*enja atmos(ere koja se mani(estuju na velikim geogra(skim podruijima, od regionalnih do globalnih e(ekata. Primeri ovakvih e(ekata su pojava kiselih kia, ote,enje o%onskog omotaa i globalno %agrevanje. 0ve promene su uslovljene pove,anjem kon'entra'ije nekih gasova (301, 3;>, +0Q, halogeni ugljovodoni'i). KISELE KI=E ) dimovima koje isputaju termoelektrane, livni'e, koksare i doma,instva, kao produkt sagorevanja uglja, nala%i se veliki pro'enat oksida sumpora i a%ota. ) dodiru sa vodenom parom ili kinim kapima ovi oksidi se sjedinjuju sa vodom i stvaraju odre*enu kiselinu, koja sa kiom dospeva na %emljinu povrinu. Cisele kie su i%u%etno tetne %a biljke, reke, je%era i sva iva bi,a. 6%a%ivaju koro%iju metalnih povrina, propadanje (asada i kulturnih spomenika, kao i promenu p; %emljita. Danas je ve,i deo &vrope ba %bog toga ostao be% uma. ?E+O3E+ @S0AKLE+E BA=0E@ Denomen Rstaklene bateR predstavlja sloj 301 koji se stvara i%nad %emlje. 0vaj sloj 301 i%nad %emlje proputa suneve %rake %ajedno sa in(ra'rvenim i ultravioletno %raenje, koji padaju na povrinu planete (7emlje) i %agrevaju je. 2avnotena toplota se odravala tako to je %emlja odbijala viak in(ra'rvenog %raenja u kosmos Ae*utin, usled obra%ovanja gustog sloja ugljen-dioksida i%nad %emlje, onemogu,ava se povratak vika in(ra'rvenog %raenja u kosmos, te dola%i do pove,anog %agrevanja %emlje to ,e dovesti do= podi%anja nivoa mora, tundre ,e potpuno nestati, smanji,e se ume, pustinje ,e nastaviti svoj rast, a promeni,e se odnos padavina i jaine vetra. S0*ARA+JE RU(E +A OZO+SKO3 O3O0AAU 0%on je gas koji je toksian %a oveka ve, pri kon'etra'ijama od jednog ppm u va%duhu. Postoje dve vrste problema u ivotnoj sredini koje su direktno ve%ane %a o%on= -Pove,anje kon'etra'ije o%ona u niim slojevima atmos(ere -)nitavanje o%onskog sloja u stratos(eri ZAGA2I*A+JE *O)E Podra%umeva prisustvo rastvorenih ili suspendovanih stranih materija, u kon'entra'ijama viim od normalnih, u prirodnim vodenim resursima, kao to su mulj,hemikalije, (ekalije, metali, organske materije ili nutrijenti.