Danijela Vasili

PREGAE BOSANSKE KRAJINE

Pregae pripadaju inventaru enske nonje. Izraene su od vune, razliitih dimenzija i nosile su se preko koulje. Predstavljaju produkt enskog runog rada. Ubrajaju se u red najstarijih haljetaka koji je naao primjenu kod mnogih naroda. O pregai kao najstarijem haljeteku seoske eneske nonje nije puno pisano. Najee se izuavala istraivanjem kompletne narodne nonje odreene etnografske oblasti. Veliki doprinos u prouavanju pregae kao pojedinanog haljetka dali su Dragoslav Antonijevi i Katarina Novakovi. Etnografsko odjeljenje Muzeja Republike Srpske u okviru Zbirke tekstila posjeduje reprezentativnu kolekciju pregaa. Nabavka ovog haljetka tekla je sporadino, i to u periodu od 1930. do 2007. godine (fot.1.fot.2). Najvei broj pregaa otkupljen je pedesetih i ezdesetih godina XX vijeka U fundusu Muzeja Republike Srpske uva se 590 pregaa. Od tog broja prednjih pregaa je 507 primjeraka, dok je stranjih 83 primjerka. Najstarije datirane pregae potiu s kraja 19. vijeka, a one novije izrade s poetka i sredine 20. vijeka. Sve pregae pripadaju seoskoj enskoj populaciji, podjednako su ih nosile djevojke i udate ene. Od navedenog broja pregaa koje se uvaju u Muzeju Republike Srpske, djeijoj nonji pripada pet pregaa. Jedan manji dio kolekcije pregaa javnosti je bio prikazan izlobama i to: 1950-1952 Umjetnost naroda Jugoslavije gdje su bile prikazane pregae iz Bosanske Krajine, 1985. Odjea nakit i vez Bosanske Krajine- autora Fadila Sejdia, 1985. Zmijanje autora Astride Bugarski i Fadila Sejdia, 1996. Srpske narodne nonje autora Vase Popovia, 2002. Zmijanjska narodna nonja autora Irene Medar i 2003. Porodina zadruga na Zmijanju autora Vladimira ukanovia. Cilj kataloga i izlobe je da se po prvi put struno obrade i javnosti prezentuju pregae iz sjeverozapadne Bosne koje se nalaze u bogatom fondu Zbirke tekstila Etnografskog odjeljenja Muzeja Republike Srpske. Izborom etnografskih predmeta uinjen je pokuaj da se prikau tipologija i rasprostranjenost pregaa u sjeverozapadnoj Bosni. Pregae smo grupisali na osnovu usvojene tipologije narodne nonje: dinarske i posavske1. U okviru ovog tipa obradili smo i pregae iz Srednje Bosne, kao varijetet dinarske nonje. Pregae smo klasifikovali na prednje i zadnje, a obe grupe podjelili prema dimenzijama (velike i male). Unutar svake grupe izvrili smo diferencijaciju prema uzrastu, potujui pri tome hronoloki red i etniku pripadnost. Osnovna koncepcija izlobe je da se prikae funkcija pregae u odreenom vremenskom i prostornom okviru i njen simboliki znaaj u odreivanju prelaznog statusa izmeu djevojke i udate ene. Razliitost u dimenzijama pregaa, usklaenost boje sa motivima, ljepota i raznovrsnost ukraavanja su osobine kroz koje je izraena umjetnika kreativnost i osjeaj za lijepo kod seoskih ena, koje su umijeem svojih prstiju tkale pregae kao jedan od najljepih i najuoljivijih elemenata enske narodne nonje. (fot.br.1, fot.br.2 i fot.br.3 sa prve postavke muzeja)

Danijela Vasili, profesor geografije i etnologije, kustos-etnolog u Muzeju Republike Srpske Z. uli, Narodne nonje Bosne i Hercegovine, izdanje Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Sarajevo 1963, 12

TERMIN Prve podatke o pregai u Bosni i Hercegovini daju putopisci Ivan Frano Juki i Artur Evans koji su krajem 18. i poetkom 19. vijeka boravili u Bosni i istraivali nain ivota, obiaje i nonju njenog stanovnitva. Pregaa je najstariji odjevni haljetak u srpskoj i hrvatskoj enskoj nonji. To je etveraugaoni nekrojeni i neivani komad tkanine izaivan od vune, koji prekriva donju polovinu prednjeg, a ponekad i zadnjeg dijela tijela. One se opasuju preko koulje, nose se ispod zubuna ili bez njega, dok se zimi nose ispod haljine. U veini naih krajeva pregae se opasuju samo sprijeda i zovu se prednje (velikih i malih dimenzija, sa resama ili bez resa), dok se u nekim krajevima pored prednjih nose i stranje pregae. Pregaa je u narodnoj nonji vrsta vunene tkanine (njem. Eine Art wollene Schrze)2, odjevni predmet koji se pri radu pripasuje povrh odjee radi zatitie od prljavtine3. Ona je dio enskog ruha koja ispod prsiju pokriva suknju4. Naziv ovog odjevnog haljetka u enskoj nonji se razlikuje od kraja do kraja. U Bosanskoj Krajini najee se zove pregaa. Izraivana je od upredene vune razliitim tehnikama tkanja, iveranje, prebiranjei pretkivanje. Ona je tipina i osnovna komponenta dinarskog tipa nonji. Ove pregae su prepoznatljive i veinom noene u brdskoplaninskim krajevima: Janj, Imljani i Zmijanje. Migracijom stanovnitva iz planinskih krajeva u ravniarske (Lijeve polje, Prnjavorska upa, sasinsko-ljubijski kraj i dr.) preneeni su neki elementi nonje meu kojima je uoljiva i prepoznatljiva pregaa dinarskog tipa nonje. U sjevernim ravniarskim krajevima taj odjevni predmet zove se kecelja (ma. kclye)5. Izraivana je od kupovnih industrijskih tkanina (svile, cica, platna i dr.). Nastala je pod uticajem gradske nonje i srednjeevropskog naina odjevanja. Prednje i stranje pregae ovog tipa nonje u sasinsko-ljubijskom i zmijanjskom kraju zovu se zapreganj, dok se u nekim krajevima prednja pregaa zove doguz. U Posavini se ovaj dio enske nonje zove pregaa.U Duvanjsko-livanjskom kraju je preglaa. Hercegovke nose opregalj. Srbijanke opasuju oko struka prgljau, a crnogorke preicu. Arbanasi ovaj haljetak nazivaju prang, a Rumuni oprg6. Ivan Frano Juki je u svojim putopisima kroz Bosnu 1843. godine zapazio da hrvatske ene nose opregae od raznobojne vune opletene, jedna sprijeda, a u mnogih straga, na poprijeku previjena7. Artur Evans je boravei 1875. godine u Bosni i Hercegovini uoio da srpske ene u Posavini nose sprijeda dvije radne kecelje, jednu crnu sa dugim resama, mnogo sline hrvatskim i slavonskim8. Upotreba pregae kao najstarijeg odjevnog elementa u enskoj nonji moe se pratiti od praistorijskog perioda do dananjeg dana. Prve podatke o noenju pregaa kod ena pronalazimo u neolitskom periodu. Na statuama iz ovog perioda uoljive su pregae sa resastim uzicama pa je figura je sva obavijena nekakvom resastom suknjom9. U bronzanodopskom periodu je na bronzanodopskoj plastici pored ostalih djelova narodnog odijela najvie istaknuta pregaa sa dugakim resama. Polazei od arheolokih podataka neki
V. S. Karadi, Srpski rjenik, Nolit, Beograd, 1975, 236 Rijenik srpskohrvatskog knjievnog jezika, M. Srpska, Knjiga IV, N. Sad, 1971, 891 4 Rijenik hrvatskog ili srpskog jezika, J. A. Z. i U, Zagreb,1935, 250 5 Katarina Novakovi, Pregaa (kecelja)-razvoj, znaenje, funkcija, Rad Muzeja Vojvodine, broj 19, Muzej Vojvodine, Novi Sad 1977, 265 6 Etimologijski rijenik hrvatskog ili srpskog jezika, J. A. Z i U. Zagreb,1973, 123 7 Ivan F. Juki, Putopisi i istorijsko-etnografski radovi,Svjetlost, Sarajevo, 1953, 95 8 Artur D. Evans, Pjeke kroz Bosnu i Hercegovinu tokom ustanka avgusta i septembra 1875, Sarajevo, 1973, 122 9 Miroslav Draki, Narodna nonja sjeverozapadne Bosne II, Zenica, 1972, 68
3 2

naunici smatraju da pregae sa dugim resama vode porijeklo od odjee preilirsko-traih ili ilirsko-trakih plemena. Velike pregae sa dugim resama se uoavaju na spomenicima u Podunavlju na kojima su predstavljene ene u II, IV i V vijeku nove ere10. (fot.br.4, fot.br.5 i fot.br. 6). Pojas ili mala pregaa sa dugim resama ispleten od biljnih vlakana ili nainjen od koe ubraja se u najstarije odjevne predmete ovjeanstva koji je u jednom periodu ljudske istorije bio rasprostranjen na svim kontinentima, a posebno u podruju Mediterana to potvruju mnogi arheoloki nalazi kao i izvjesni podaci iz mitologije i religije raznih naroda. Pojas sa resama koji pokriva zadnji dio tijela kao vrsta stidne pregae uoava se na figurini poznatoj kao Venera iz Lepiga iz kasnog paleolita. Smatra se da je ta pregaica morala biti nainjena od biljnih vlakana. Prema Svetom Pismu, pregaa od lia je najstarija odjea kojom se ovjek odjenuo: Tada im se otvorie oi i vidjee da su goli te spletoe lie smokava i nainie sebi pregae.11 NAIN IZRADE I UKRAAVANJE Pregaa je element enske narodne nonje, izraene procesom tkanja. Sam proces tkanja je najsloenija i najznaajnija vjetina koju je seoska ena, svojstveno samo njoj poznavala i koja je posredstvom te vjetine izraivala pregae razliitih oblika, dimenzija i estetskih vrijednosti. Tkani predmeti ne pokazuju samo vjetinu i stvaraltvo, ve i odreenu duhovnu simboliku koja je izraena u tradiciji mnogih naroda. Simbolika tkanja ima duboke korjene u mitolokim predstavama o stvaranju svjeta. Kod mnogih naroda nalazimo predanja i mitove o nebeskom tkau kao Stvoritelju svijeta. Tkanje je stvaranje, a tkanina,nit, tkaki stan (natra), preslice i vretena su simboli ivota i sudbine, odnosno oni predstavljaju povezanost ovjeka sa nevidljivim silama koje su stvorile svijet i njime upravljaju bez obzira da li je to Vrhovno Bie, neko boanstvo, boginja, suaje, suenice odnosno mitska bia prisutna u narodnoj religiji. U naoj narodnoj religiji postoje odreena vjerovanja povezana sa tkanjem. Tako se ne valja za krpljenje odjee koristiti konce koji su ostali od osnove prilikom snovanja ili poslije zavretka tkanja. Simbolika predmeta izraenog procesom tkanja predstavlja jednu ukomponovano cjelinu. Konci osnove, simbolizuju ono to je natprirodno, dok konci potke predstavljaju ljudsko stanje u odreenom svijetu.12 Za tkanje pregaa koristi se runo od prologodinjih ovaca, koje se strie u proljee zvano velika vuna ili veliko runo. Ostrieno runo se pere tako to se najprije potopi u hladnu i mlaku vodu, gdje treba da odstoji 24 asa. Nakon to odstoji, runo se ispira u mlakoj vodi i odnosi na suenje. Poslije suenja, vuna se raseljava prstima, pri emu sasueni ostaci neistoe otpadnu, a zatim se prerauje runim pomagalima-grebenima. Pri obradi vune grebenima izdvaja se vlas i potka. Vlas se uvijek koristi za osnovu, jer je sastavljena od duih i jaih niti, a potka za potku, jer su joj niti krae i meke. Niti vlasi za osnovu uvijek se prvo opredu, a zatim prepredu tj. podvostrue, dok se niti potke za potku samo opredu. (fot.br.7prepredanje) Poslije predenja prea se namotava na raak, zatim u klupka ukoliko se koristi za osnovu i u male smotuljke za potku. (fot.br.8 raak i klupko) Snovanje osnove izvodi se na zemlji pomou dva koia koja su srazmjerno udaljena jedan od drugog. Kod tih koia ene namotavaju osnovu nekoliko puta. (fot.br.9 tri koia) Skidanje osnove sa koia zapoinje sa glave u vidu pletenice koja dobija naziv snutak. Da
Isto, 63 Jelena ranelovi-Lazi: Tragovi i znakovi iskonskih duhovnih vrednosti na narodnoj nonji Srbije, Zbornik Etnografskog muzeja u Beogradu,1901-2001, str 307 12 Isto, 301
11 10

bi zapoeo proces tkanja treba izvriti navijanje osnove na stan. Ono se izvodi tako to se na snutku postavi zadnje vratilo od stana. Kada je osnova navijena preree se na mijestu gdje je zapoelo snovanje i ona je time pripremljena za uvoenje u niti i brdo na stanu. Tkanje pregaa izvodi se u dvije ili etiri niti. Princip tkanja izvodi se tako to desna ruka podrava zijev formiran pritiskom na pononike, dok lijeva ruka prebacuje smotuljke namotane potkom. Drugi princip se izvodi tako to se potka kroz zijev nanosi prebacivanjem raka desnom rukom. (fot.br.10 tkanje) Pregae u Bosni i Hercegovini tkane su tehnikama iveranje ili kleenje, pretkivanje i prebiranje13. Vei broj pregaa u sjeverozapadnoj Bosni izraivan je od upredene vune tehnikom iveranja, ali su neke izraivane kombinovanjem ivernog tkanja i prebiranja, ivernog tkanja i pretkivanja. Pregae koje su izraivane tehnikom iveranja zovu se ilimae jer je tehnika tkanja ilima slina tehnici tkanja tih pregaa. Iveranje je najstarija tehnika kojom su tkane pregae u Bosni i Hercegovini. Ona je tipina odlika dinarskog tipa pregaa. Koristila se u Bosni prije dolaska Turaka. Ovu tehniku su juni Sloveni primili od starih balkanskih naroda, Ilira i Traana14. Proces tkanja pregaa tehnikom iveranja izvodi se tako to se niti raznobojne potke pretkivaju prstima izmeu odreenog broja niti osnove, i to onoliko puta, koliko to zahtijeva veliina ornamenta. To pretkivanje prstima izvodi se na dva naina. Prvi je kad se niti potke prepliu sa osnovnim icama osnove na granicama ornamenta, tako to se ne vezuju meu sobom, ve obavijaju dvije susjedne ice i vraaju nazad. Tada se na granicama ornamenta obrazuju prorezi. Ovaj oblik u tehnici kleenja zove se na remei primjenjuje se za izradu pregaa sastavljenih od vertikalnih pruga15. Drugi nain tkanja izvodi se tako da niti potke na granici ornamenta obavijaju jednu zajedniku icu. Ovaj nain se primjenjuje kod ornamenata koji su sastavljeni iz kosih pruga, odnosno kod pregaa sa motivom kola (imljanske, zmijanjske, janjske, timarsko-sanske, kupreke i travnike. Pretkivanje je veoma stara tehnika koja se u Bosni i Hercegovini primjenjuje od davnina. Tkanje pregaa ovom tehnikom izvodi se tako da niti potke naizmjenino pretkivaju svaku drugu nit osnove itavom irinom tkanja, i to tako to se potka na osnovu postavi u vidu jednog ili dva trougla (ovom tehnikom su tkane pregae iz derventskog kraja)16. Nakon sabijanja potke brdilom tkanje, postaje gue. Prebiranje je tehnika kojom se niti potke postavljaju izmeu odreenih ica, koje su prethodno prebrane, zavisno od oblika ornamenta kroz iji zijev je uloena ua daska17. U toku izvoenja ornamenta pri procesu tkanja daske se uvjek postavljaju u vertikalan poloaj. U ovoj tehnici tj. prebiranjem vie niti osnove pomou grebena na tkakom stanu, mogu se izvesti najkomplikovanije ornamentalne kompozicije. Ovom tehnikom izraivane su pregae iz kotorvarokog, travnikog, gornjeg i donjeg vakufskog kraja. Do Prvog svjetskog rata pregae su tkane vunom obojenom prirodnim bojama dobijenim iz raznog bilja: broa (crvena boja), ruja, jasena (zelena boja). Poslije Prvog svjetskog rata u upotrebi su analinske boje. Pored navedenih boja koje se najee uoavaju na pregaama, primjeujemo da su neke pregae tkane i ornamentisane vunom plave, ute, bijele i ljubiaste boje. Boja na pregai nema samo estetsku komponentu, ve daleko vei simboliki i psiholoki znaaj.
Bratislava Vladi-Krsti, ilimarstvo u Bosni i Hercegovini-Prilog prouavanju starih tkanja u B i H, Glasnik Zemaljskog Muzeja u Sarajevu, sveska XXX/XXXI,Sarajevo, 1978, 277 14 Milenko. S. Filipovi, ilimi i ilimarstvo u naim zemljama do sredine XIX vijeka, G. Z. M. u Sarajevu za Istoriju i etnografiju, Sarajevo, 1957, 181 15 Bratislava Vladi-Krsti, navedeno djelo, 292 16 Isto, 290 17 Isto, 291
13

Crvena boja je boja ivota, nemira,unutranjeg plamena, mladosti, sree, snage i zdravlja18. Ona simbolizuje krv, reproduktivnu mo ene. Najee se uoava na djevojakim pregaama (dominira na imljanskim, travnikim, kuprekim i prnjavorskim). Plava je nebeska boja. Ona simbolizuje mirnou, tugu i starost. Ovom bojom su tkane i ornamentisane pregae udatih ena, mada se uoava i na djevojakim pregaama (plava boja je dominantna na zmijanjskim pregaama). Bijela boja je boja tiine. Ona nije mrtva ve puna mogunosti, da se moe razumjeti. To je boja iste radosti19. Znaaj bijele boje ogleda se i u razbijanju monotonije u koloritu pregae i isticanju svih onih motiva koji nekoj pregai daju posebnost i autentinost sa etnografskog i estetskog aspekta. Ova boja se primjeuje na veini pregaa iz razliitih krajeva. uta boja je boja jaine, boja nemira koja sa psiholokog aspekta uznemirava ovjeka. Ova boja je najupadljivija na janjskim i pregaama iz sasinsko-ljubijskog kraja. Crna boja je boja tiine. Ona simbolizuje tugu i smrt Crna boja kao i sve zagasite boje koriste se pri tkanju pregaa koje nose starije ene i simbolizuju zavretak reproduktivnog ciklusa ene. Ova boja je uoljiva na svim pregaama. Estetska vrijednost pregaa, odnosno njena ljepota, nain ornamentisanja i ukraavanja pokazuje koliko je strpljenja, volje i matovitosti imala tkalja koja je izraivala te predmete. Ornamentisanje pregaa za na narod nije imalo samo estetski ve i simboliki znaaj. Svaka ara odnosno motiv simbolizovao je neku duhovnu komponentu iz obiaja naeg naroda. Motivi koji se uoavaju ne samo na pregaama nego i na drugim tekstilnim predmetima ne moraju govoriti o direktnom uticaju odreene kulture, ve prije o nekim optim dobrima duha rasprostranjenim u raznim dijelovima svijeta. Sline potrebe i shvatanja, slina psihika reagovanja mogla su spontano dovesti do slinog likovnog izraza. Ornamentisanje pregaa izvoeno je geometrijskim motivima. esti motivi na pregaama su: pruga, kola i krst. Jedan geometrijski oblik moe imati vie znaenja, zavisno od sadraja koje mu je dala tkalja ili vezilja, a koji je prenoen vjekovima sa jedne generacije na drugu i koji je postao opte prihvaeni simbol. Na pregaama se uoavaju modificirani geometrijski motivi-pruga u obliku slova S (motiv kuka) i u obliku slova X, zatim vegatabilni motivi (grana, jabuka i stilizovano stablo) i sitni ilimski motivi. Pruge se pojavljuje na svim pregaama sjeverozapadne Bosne. Na njima se uoavaju vertikalne, horizontalne, poprene, talasaste i cik-cak pruge. Znaaj pruge je dvojak. Sa jedne strane one imaju estetski znaaj, jer ine osnovnu ornamentiku na pregai (npr. pregae iz kotorvarokog kraja, gdje su horizontalne pruge najouljiviji ornamenti), dok sa druge strane treba da istaknu komplikovanije ornamentalne kompozicije, odnosno da odvoje jedne ornamente od drugih20. Kola se najee primjenjuje pri ornamentisanju pregaa. Taj motiv simbolizuje Sunce, odnosno okretanje21. Motiv kola koji se uoava na pregaama uraen je geometrijski u obliku romba, kvadrata i mnogougaonika. Simboliku slovenske krune igre kola kao i simboliku romba koji oznaava kolo na tekstilnim predmetima tumaili su mnogi autori kao sliku Sunca, dok su drugi smatrali da je prvenstveno rije o kultu plodnosti i simbolici Mjeseca, s obzirom na to da je romb enski simbol. Romb je enski simbol koji oznaava ensku polnost i plodnost. Prema tome simbolika ornamenta koji se kod srpskog naroda
Dragoslav Antonijevi, Sarkaanska pregaa, Zbornik E. M. u Beogradu 1901-2001, E. M. u Beogradu, Beograd 2001, 285 19 Isto, 285 20 Bratislava V. Krsti, Tekstilna ornamentika zapadne Bosne, Glasnik Zemaljskog Muzeja u Sarajevu, sveska XVIII, Sarajevo, 1963, 134 21 Isto, 137
18

naziva kolo, jeste slika svijeta kao vjenog kretanja iji su postojanost i ivot uslovljeni usaglaenim kosmikim ritmom suprotnosti.22 Motiv kola se izjednaava sa motivom romba i motivom oka. U narodnoj religiji naeg naroda simbol oka predstavlja najsigurniju zatitu od uroka, te su mnoge amajlije raene u obliku oka. Oima se izraavaju duhovna ljepota, njenost, ljubav i sva pozitivna osjeanja i namjere, odnosno imaju znaenje dobra i sree. Osim romba simbol oka je predstavljen i drugim motiva kao to su dvostruka spirala i trougao. Motiv trougla na tekstilnoj ornamentici najee se naziva amajlija.23 Krst je kao motiv ukomponovan sa drugim motivima. On se u svim svojim oblicima i veoma kompleksnoj simbolici ubraja u najstarije simbole ovjeanstva. Krst je simbol svijeta u njegovoj cjelokupnoj pojavnosti. U njemu se spajaju nebo i zemlja i prepliu se vrijeme i prostor. Predstavlja univerzalni simbol cijeloga svijeta i svi njegovi oblici ukazuju na vezu pojavnog svijeta u vremenu i prostoru sa naelom, principom koji djeluje na njegovo postojanje, a koji je odreen takom presjeka vertikalne i horizontalne linije24. U naoj patrijahalnoj kulturi nalazi se na mnogim predmetima i imao je znaenje pre primanja hrianstva koje je upotpunilo njegovu simboliku. Motiv krsta se esto javlja u obliku motiva svastike ili kuke. On se javlja u obliku pravog motiva, stilizovanog i modificiranog koji je karakteristian za pregae debeljakog, banjaluko-kozarskog, banjalukog, travnikog, glamoko-grahovskog i timarsko-sanskog kraja. Vegetabilni motivi se rijetko uoavaju na pregaama. Motiv stilizovano stablo karakteristian je za zmijanjske pregae. Motiv jabuka simbolizuje sreu, plodnost, zdravlje, napredak, dobre namjere i elje. primjeuje se na imljanskim i timarsko-sanskim pregaama. Za ukraavanje pregaa upotrebljava se raznovrsni materijal i razliiti oblici: naiveni komadi ohe u obliku uskih i duih traka razliitih boja (najee crvena, plava i zelena) na kojoj je uoljiv vez sindirac, iritne trake, srebrna i zlatana kerica, srma, gajtani, ljokice, perle, raznobojne bobice, pafte, olovno zrno, heklana ipka, pamuni i svileni konac, crveni mafez i tof. Pregae su okolo najee ukraavane dugim raznobojnim resama. TIPOLOGIJA I RASPROSTRANJENOST Pregae sjeverozapadne Bosne, su dinarskog i posavskog tipa i rasprostranjene su i u drugim krajevima Bosne i Hercegovine25. U okviru ovog tipa obradili smo pregae iz Srednje Bosne, kao varijetet dinarske nonje. Pregae smo klasifikovali na prednje i zadnje, a obje grupe podjelili prema dimenzijama. Unutar svake grupe izvrili smo diferencijaciju prema uzrastu, potujui pri tom hronoloki red i etniku pripadnost. PREDNJE PREGAE a) velike b) male ZADNJE PREGAE a) velike b) male26

Jelena Aranelovi-Lazi: Tragovi i znakovi iskonskih duhovnih vrednosti na narodnoj nonji Srbije, Zbornik Etnografskog muzeja u Beogradu,1901-2001,str 304 23 Isto, 305 24 Isto, 308 25 Z. uli, Navedeno djelo, 12 26 , , 16

22

PREDNJE PREGAE a) Velike, krupnih geometrijskih oblika i raznobojnih dugakih resa su kulturno nasljee Ilira i Traana. Da su upotrebljavane pregae u ovom periodu pokazuju spomenici na kojima su predstavljeni Iliri koji su nosili navedene pregae. Ove pregae su svoj razvoj doivjele na Balkanskom poluostrvu to dokazuje njihovo prisustvo u brojnim nonjama na Balkanskom poluostrvu i njihovo odsustvo u nonjama panonskog podruja27. Pregae ovog tipa koje su karakteristine za prostor Bosne i Hercegovine uoavaju se i u enskoj nonji Dalmatinske zagore (do XVIII vijeka), dinarskih doseljenika u Hrvatskoj (XIX vijek), Makedonije, sjeverne Grke, sjeverne Albanije, centralne i june Bugarske28. Ove pregae izraivane su od upredene vune (crvene, zelene, plave, ljubiaste, bijele i ute boje) tehnikama iveranje (zovu se ilimae) i prebiranje (prebirane pregae). Uoavaju se na sledeim nonjama: imljanskoj, janjskoj, travnikoj, kuprekoj, glamokograhovskoj, unako-bravsko- petrovakoj, sasinsko-ljubijskoj, lijevanskoj, nonji prnjavorske upe, banjaluke vrhovine i debeljakoj nonji. Pregae iz imljanskog kraja su tipinog dinarskog tipa, kao i kompletna narodna nonja ovoga kraja koja je jedna od najljepih nonji izrazitog varijeteta dinarskog tipa i njen najautentiniji predstavnik. Ljepota nonje ovoga kraja ogleda se kroz raznovrstan i autentino izraen narodni vez, koji je uoljiv i prepoznatljiv na imljanskim kouljama i ornamentici koja je specifina za imljanske pregae, koulje i zubune. Pregae su pored koulja i zubuna najkarakteristiniji i vizuelno najizraeniji dijelovi enske imljanske nonje. One su velikih dimenzija, ivih boja (uta, bijela, plava, crvena i narandasta) i krupnih ornamenata (trouglastih, romboidnih i krstastih motiva). Na pregaama se uoavaju vodoravne i poprene pruge sa sitnim ilimskim arama, izlomljene pruge sa cik-cak arama, uspravnim i poloenim latininim slovom S (motiv kuka) i dr. Po tehnici tkanja razlikujemo dvije vrste pregaa: ilimae i prebirae. ilimae su pregae koje se pri procesu tkanja kljeaju, iveraju, odnosno tkaju prstima tj, prstima se ulae vuna na tkakom stanu. Prebirae se tkaju pomou brdila sa kojim se zbija potka i unka sa kojim se premee potka29. U zavisnosti od ornamenta koji preovlauje na pregai, pregae ilimae se dijele na vie vrsta. Tako razlikujemo: ilimau, zvjezdaicu, sa kriiima, dvokolu, jabuarku, kolaicu, vojdiarku, kalavrajku, s krikama, grau, kukaicu, tiarkui arpeljau. Za razliku od pregaa ilimaa kojima su davana imena po ornamentima koji su na njoj prepoznatljivi, prebirae se dijele prema tehnikama tkanja ne dvije vrste: nerastkavane ili podlaknice i rastkavane ili rastkavalice30. Ove pregae su nosile starije ene. Pregae iz imljanskog kraja su kao i ostale pregae dinarskog tipa nonje potkiene resama potkitama od vune koje se javljaju u karakteristinim bojama za ovaj kraj. Rese su tkane na ivericama. Tkane su u vidu uskih tkanica na kojima su ostavljene nezavrene dugake niti, koje kada se priiju na pregau dobijaju naziv potkite. Pregae su opasivane uzicama koje su se plele na ruke od crne i bijele vune.(fot.br. i fot.br.) Pregae iz imljanskog kraja su dio srpske enske nonje. U Muzeju se uva 120 pregaa ih Imljana. Sve pregae su prednje, zadnjih nema jer djevojke i ene ovoga kraja nisu nosile zadnje pregae. Bez resa je 30 pregaa, sa resama je 90 pregaa. Otkupljivane su u periodu od 1930-1954. godine. Najmarkantniji primjerci pregaa iz ovog kraja koje se uvaju u Muzeju Republike Srpske su pregae pod inv. br. 116/I i inv. br. 511/I .
27 28

Isto ,62 Isto, 61 29 Isto, 128 30 Isto , 130

Pregau inv. br. 116/I (fot.br.) nosila je djevojka ili mlada ena. Tkana je vunom karakteristinim tehnikama tkanja za dinarski tip pregaa. Po tehnici tkanja zove se ilimaa a po motivima koji na njoj dominiraju kolaica. Osnova pregae je ute boje. Na pregai se uoava motiv kola, pravougaonici utkani tako da su oko njih utkane bordo pruge. Unutar kola su etiri manja raznobojna trougla zelene i modre vune. Pregaa je ukraena bobcima bijele boje, a pri dnu dugmadima i raznobojnom vunicom. Optoena je zelenim i utim iritom, crno-bijelim bobcima i raznobojnim resama. Za razliku od naprijed navedene pregae koja je po svim svojim specifinostima (svijetlije boje i raznovrsno ukraavanje) tipina djevojaka, pregau inv. br. 511/I (fot.br.) su nosile udate ene. Tkana je od vune obojene anilinskim bojama (plavom, bijelom, crnom, narandastom, utom i zelenom). Na pregai dominiraju romboidni motivi sa ilimskim arama poredani u 3 uzduna reda koji su presjeeni poprenim prugama. Optoena je tkanicom sa crnim i plavim resama. Okolo je priiveno 20. komada starog novca. Pregaa je otkupljena 1930. godine od Branka Mudrenovia trgovca iz Mrkonji Grada. Pregae iz janjskog kraja pripadaju takoe dinarskom tipu pregaa. Izraivane su od vune obojene crvenom, utom, zelenom i modrom bojom. Osnovna specifinost pregaa iz janjskog kraja je u velikim dimenzijama, ljepoti i skladu boja i nainu ukraavanja to ih ini slinim pregaama iz Imljana, dok se po tehnikama tkanja meusobno razlikuju. Najvei broj pregaa tkane su ilimarskom tehnikom iveranja kao i veina pregaa dinarskog tipa, dok je manji broj tkan tehnikom prebiranja. ilimarskom tehnikom izraivane su zborske odnosno praznike pregae31. One su se razlikovale od svakodnevnih po nainu ukraavanja, jer je estetski raznovrsnije i interesantnije od ukraavanja pregaa koje su noene svaki dan. Pored ove razlike primjetna je razlika izmeu pregaa koje su nosile djevojke i udate ene. Djevojake pregae su bile svijetlijih ivljih boja, krupnijih motiva i raznovrsnijih ukrasa (upadljivije sve da bi se istakla djevojaka mladost i ljepota), dok su pregae udatih ena tkane vunom neto tamnijih i zagasitijih boja. Meutim, uta boja je boja po kojoj su ove pregae posebno prepoznatljive i ona je prisutna i na djevojakim i pregaama udatih ena. Ukraavanje je izvoeno iritnim trakama, kericom, bobcima i reimom. Pri donjem rubu i sa strana pregae, priivene su potkite koje su izraene od vunene pree (crne, tamnoplave, zelene i vinjeve boje) kao i tkani dio pregae. Potkite su tkane na iveriima odnosno daicama. Pregaama su davana imena po ornamentima koji na njoj dominiraju (kukasti motivi, udvojeni rombovi, rombovi sa kukama, sitni ilimski motivi, trouglovi, kvadratini motivi i kola), imenu sela i predjela odakle su porijeklom i imenu familije i tkalje koje su ih prve poele tkati. Od pregaa koje su noene svaki dan najinteresantinije su: greanka(ime nosi po janjskom selu Gredi), odinica(ime je diobila po nadimku tkalje), krivutua(dobila ime po ornamentu krivujicima), zebinica(ime joj dato po nadimku prve tkalje koja je ovakvu pregau poela tkati). Od zborskih tj. prazninih djevojakih pregaa koje su raene ilimarskom tehnikom tkanja posebnu panju privlai: uka(jedna od najstarijih pregaa u Janju, ime dobila po selu ukiima, uoljivi geometrijski ornamenti kola, krivujice i krstii), plivka ili pribeljka ( ime je dobila po janjskom selu Pribeljcima odnosno po predionoj cjelini Plivi, na pregai istaknut ornament kola unutar kojeg se nalaze etiri manja romba rasporeena u obliku krsta), nova rilika ili novinarka (ime je dobila po selu Rilia na Kuprekom polju odakle je prenesena u Janj, preovlauje oranement sitna kola), marijankua(ime je dobila po familiji Marijanaca, na njoj preovlauje ornament krupna kola uokvirena kukicama unutar kojih se nalaze sitnija kola), i rebra (dobila je ime po redovima koji su poredani du pregae u vidu rebara, na pregai je istaknut ornament kola

R. Rakita, Narodna nonja u Janju, Etnografska graa, Akademija Nauka i Umjetnosti BiH, Sarajevo 1976, knj.20, 11

31

unutar kojeg je utkan po jedan krsti)32. Na fot. br. i fot.br. vidimo na koji nain su janjanke nosile pregae. Ove pregae nosile su pravoslavne djevojke i ene. U Etnolokom odjeljenju Muzeja se uva 45 pregaa iz janjskog kraja. Sa resama je 40 pregaa, bez resa je 5 pregaa. U janjskom kraju djevojke i ene nisu nosile stranje pregae. Tkane su poetkom XX vijeka, a otkupljivane od 1930-1954. godine. Tipini primjerci janjskih pregaa koje su uvaju u Muzeju Republike Srpske su pregae pod inv. br. 212/I i inv.br. 200/I. Djevojaka pregaa inv. br. 212/I (fot.br.) tkana je u poprene ire i ue pruge. U irim prugama se nalaze ornamenti u obliku romba i udvojenog romba od tamno-plave, bijele, zelene, crvene i drap-ute boje. Ue pruge su od tamno-plave vune koje izdvajaju pruge sa ornamentima. Optoena je kupovnom bijelom pantiljkom po kojoj je crvena oha izrezana u trokute. Pri donjem rubu od sredine priivena je dijagonalno isto takva oha. Rese su od tamno-plave i zelene vune. Pregau inv. br. 200/I (fot.br) koju je nosila udata ena tkana je u iroke pruge vunom ljubiaste boje. Unutar tih pruga utkani su ilimski ornamenti: etverougli ije su stranice produene u kuke od bijele i tamno-plave vune. etverougli su od zelene vune iji unutranji dio nije popunjen na etiri mjesta, pa se vidi podloga vinjeve boje. Naredni red je ispunjen krupnim rombovima u ijem se sreditima nalaze ilimski ornamenti i stilizovani krstovi. Rombove odvajaju kuke od bijele vune. Rese su crne, modre i vinjeve boje. Uzica za opasivanje je od ute i crne vune. Pregae iz travnikog kraja su srednjebosanski podtip dinarskog tipa pregaa. One su obavezan, neiven i nekrojen komad odjee izraen od vune, karakteristian za ensku pravoslavnu i katoliku nonju. Pregae koje su nosile pravoslavke i katolkinje bile su razliite i lako prepoznatljive, kao specifikum za odreeni etnos. Pored uoljivih razliitosti koje su primjetne na pregaama pravoslavnih i katolikih ena, postojala je jedna zajednika karakteristika za ove pregae koja se ogleda u tamnocrvenoj boji vune koja ini osnovu pri procesu tkanja i koja je pretkivana tamno-plavim ili ljubiastim nitima potke u vidu poprenih pruga. Pregae koje su nosile katolkinje tkane su u dvije niti. One nisu imale rese tj. potkite, ve naivene uzice od crvene vune pletene prstima od dvadeset i dva nita. Uzice su naivene po rubovima pregae, ali su sluile i za opasivanje. Pregae se vrsto steu oko struka, a uzice omotaju oko nje i sveu sprijeda na vor. Ljeti se pregaa slabo nosi, vie zimi kad se oblai urdija33. Za razliku od pregaa bez resa koje su nosile katolike ene, pravoslavke su nosile pregae sa resama. Rese su najee od braon tamno-plave i crvene vune. Pregae su tkane tehnikom iveranja u poprenim prugama svjetlijih boja. (fot.br. i fot.br.) Unutar pruga utkane su are sa geometrijskim ornamentima (rombovi), ilimskim ornamentima, ornamentom slova S, slova W i krila. Pojedine pregae su dobijale ime po arama ili po mjestu gdje su noene: kolaica, dvostruka iverua, udarua, biogradska34. Pregae su optoene zlatnim iritom i tkanicom. Nijansirani sklad boja i motiva davao je izuzetnu ljepotu ovim pregaama, pri emu su one bile najljepi dio pravoslavne enske nonje. Pravoslavne ene su za razliku od katolkinja pregae opasivale tako da one vise, a ne steu se vrsto uz struk. Kao i u drugim nonjama i ovdje je postojala razliku izmeu pregaa koje se nosile djevojke i udate ene. Djevojke su nosile svjetlije veselije i upadljivije pregae, bogato ukraavane raznovrsnim ukrasima, dok su pregae udatih ena bile jednostavnije i vizuelno predstavljene koloritom monotonih i zagasitih boja.
Isto, 12 Zorislava Markovi, Narodna nonja u okolini Travnika, Glasnik Zemaljskog Muzeja u Sarajevu, sveska IX, Sarajevo 1954, 117 34 Isto, 122
33 32

U Muzeju se uvaju samo 4 pregae iz travnikog kraj. Pravoslavnoj enskoj nonji pripadaju 3 pregae sa resama, a katolikoj 1 pregaa bez resa. Pregae su otkupljene u periodu od 1933-2002. godine. Najmarkatniji primjerci pregaa iz ovoga kraja koje se uvaju u Muzeju su pod inv. br. 454/I i inv. br. 473/I. Djevojaka pregaa inv. br. 454/I (fot.br) je dio pravoslavne enske nonje. Tkana je osnovom od crne vune sa S ornamentima poredanim kruno izmeu kojih su rombovi od ute, bijele, crvene i plave vune. S donje strane optoena je zlatnim iritom, priivenim kitama od raznobojne vune i tkanice sa tamno-plavim i zelenkastim potkitama. Pregaa je dobijena na poklon od ure Uzunovia iz sela Nakoriana Pregau inv. br. 473/I (fot.br) nosila je katolika udata ena. Osnova pregae je vinjeve boje sa poprenim prugama postavljenih po tri u tri grupe. Sredina pruga je ira od perifernih. Izmeu pruga su utkani ilimski ornamenti, rombovi, ornamenti u obliku slova W i krila. Pregaa je optoena tkanicom sa potkitom od braon, crvene i plave vune. Uzica za opasivanje je od enske plave kose. Ova pregaa u Muzeju se uva od 1933. godine kada je otkupljena od Stojak Ane. Pregae iz kuprekog kraja pripadaju dinarskom tipu pregaa i dio su srpske i hrvatske enske nonje. Izmeu ovih pregaa postoji niz razliitosti, a samo jedna slinost. Razliitost je izraena u boji vune kojom su pregae tkane, u ornamentima koji na njima dominiraju i postojanju ili ne postojanju resa. Slinost se uoava kod ukraavanja prazninih pregaa. Praznikom kad opasuju pregau pravoslavke i katolkinje zakae za pas kite od crvene ohe, koje padaju du sredine pregae. (fot.br. i fot.br.) Osnova kod pregaa koje su nosile katolkinje je vinjeve boje. Ona je protkivana crvenim i plavim nitima potke. Na pregaama nema ara u obliku geometrijskih ornamenata ve samo zupaste are i poprene prave linije. Pregae su veih dimenzija od pregaa koje su nosile pravoslavke. One su bez resa i optoene uzicom ovtokom koja se produuje u uzicu za opasivanje35. Za razliku od pregaa koje su nosile katolkinje, pravoslavke su nosile pregae koje su tkane sa osnovom od vie tamnijih boja, crvene, crne i dr. Na ovim pregaama uoavaju se are sa geometrijskim motivima po kojima je pregaa dobijala ime. Tako prepoznajemo pregae: sa osam kola, sa devet kola, ciganka, medvedarka, sitnica, malovanska i dr. Najuoljivije su are sa rombinim, kukastim i krstastim motivima. Pregae su okolo ukraavane resama tamnije vune, dok se donji dio pregae ukraavao naivenim trakama od srmenog irita i ulovima od vunice36. U Muzeju Republike Srpske uva se 15 pregaa iz ovoga kraja. Bez resa su 4 pregae i dio su hrvatske enske nonje. Sa resama je 11 pregaa i dio su pravoslavne enske nonje. Veina pregaa tkane su poetkom XX vijeka, a otkupljivane su u periodu od 1948-1967. godine. Karakteristini primjerci pregaa iz ovoga kraja su pregae pod inv. br. 440/I i inv. br. 441/I. Djevojaka pregaa 440/I (fot.br) tkana je u redove, osnovom od tamno-crvene boje i nitima potke od zelene, ute, plave i crvene boje. Okolo je priivena tkanica sa potkitama od zelenkaste, modre i ugaene boje. Ovu pregau narod je nazvao slavaica. Pregau je otkupio 1954. godine tadanji kustos Miroslav Draki. Pregaa mraajka inv. br. 441/I (fot.br) je dio katolike enske nonje koju je nosila udata ena. Tkana je osnovom od bijele, a potkom od crvene, ute, tamno-plave i tamnozelene vune. Na dnu pregae su grane od bijele, ute, tamno-zelene i modre vune, a oko njih provlaci od crvene vune. Pregaa je ukraena potkitama od tamno-zelene, crvene i modre vune. Pregaa je otkupljena 1954. godine od Milice ebez.
35 Zorislava Markovi, Narodna nonja na Kupresu, Glaznik Zemaljskog Muzeja u Sarajevu, sveska IX, Sarajevo 1954, 98 36 Isto, 105

10

Pregae iz glamoko-grahovskog kraja su tipinog dinarskog tipa i dio su pravoslavne enske nonje. One su tkane tehnikom iveranja odnosno pretkivanjem prstima niti potke izmeu niti osnove. Ovo je tkz. ilimarska tehnika tkanja u uzdune i vodoravne redove u kojima su utkani ornamenti razliitih veliina i oblika. Najkarakteristiniji ornamenti na ovim pregaama su: ilimski (sitniji i krupniji), romboidini, kvadratini, kosi krstovi, stilizovani krstovi u obliku trokuta, kuke, poloeno slovo S i uspravno slovo X. Redovi sa ornamentima odvojeni su uskim prugama. (fot.br. i fot.br.) Pregae su okolo ukraene dugim crvenim, plavim, zelenim i crnim resama, dok je tkani dio pregae ukraen bijelim bobcima, cvijetiima narandaste, ljubiaste i zelene vune, olovnim zrnom, ljokicama, crvenim mafezom, sindircem po rizi i nazupanom trakom crvene, plave i zelene ohe. U Muzeju se uva 31 pregaa iz glamoko-grahovskog kraja. Sve pregae su prednje. Bez resa je 8 pregaa, a sa resama je 23 pregae. Otkupljivane su u periodu od 1933-1952. godine. Tipini primjerci pregaa iz ovoga kraja su pregae pod inv. br. 247/I i inv. br. 254/I. Pregaa inv. br. 247/I (fot.br) je dio djevojake nonje. Tkana je u sitne ilimske are vunom crvene, plave i zelene boje. Optoena je plavom vezenom ohom uokvirenom sa dvije trake crvene ohe, tracima nazupane crvene i zelene ohe i srmali kericom. Pri vrhu i pri dnu vodoravno priivene su po dvije trake nazupane zelene ohe, izmeu kojih je srebreni irit. Rese su duge crvene, plave i zelene boje. Pregaa je otkupljena u Muzeju 1933. godine od Ane Parani rodom iz okoline Grahova. Pregaa udate ene inv. br. 254/I (fot.br) tkana je u uske vodoravne pruge, unutar kojih su utkane sitne are plave, smee, narandaste, bijele i zelene boje. Jedini ukras na njoj su duge rese plave, zelene i smee boje. Pregae iz unako-bravsko-petrovakog kraja su dinarskog tipa i najslinije su pregaama iz glamoko-grahovskog kraja. One su takoe dio pravoslavne enske nonje. Njihova slinost najizraenija je u u boji vune (crvenoj, plavoj, ljubiastoj i zelenoj) u ornamentima i ukrasima koji se na njoj uoavaju. Pregae su tkane tehnikom iveranja u poprene i vodoravne redove. Unutar tih redova utkane su are razliitih ornamenata: ornamenti u obliku slova S, slova X, slova V, rombovi i krstovi. Ukraavane su naivanjem srebrnog gajtana, crnog sameta, iritne trake, vezom od svilenog i pamunog konca. One su najee optoene srmali trakom, kericom, zelenom i plavom ohom na kojoj se izvezen vez sindirac. Rese su duge plave, ljubiaste, zelene i crvene boje. U Muzeju se uva 16 pregaa. Sve su pregae prednje, sa resama. Neke su veoma stare, tkane poetkom XIX vijeka. Najkarakteristinije pregae za ovaj kraj su pod inv. br. 418/I i inv. br. 516/I. Djevojaka pregaa inv. br. 418/I (fot.br )tkana je u poprene redove unutar kojih su utkane sitne are. Po pregai su vodoravno priivene tri trake srebrnog irita. Ispod tree trake priivene su koso jo dvije trake, tako da zajedno ine trokut. Na krajevima irita priivene su raznobojne svilene pufne. Pregaa je sa tri strane optoena crvenom ohom po kojoj je vezano sindircem. Iza toga je nazupana crvena oha i srebrni irit. Pregaa je ukraena dugim resama ljubiaste, zelene i plave boje. Otkupljena je 1936. godine od Rade Ilia. Ova pregaa je izloena kao jedna od najljepih sa prostora Bosanske Krajine na izlobi Umjetnost naroda Jugoslavije od 1950-1952 god. ali i na izlobama u nekoliko evropskih zemalja. Pregau inv. br. 516/I (fot.br) nosila je udata ena. U ovom kraju teko je bilo razlikovati pregae udatih ena i djevojake, poto su i jedne i druge bogato ukraavane. Ova pregaa tkana je u poprene pruge unutar kojih su utkani sitni ilimski ornamenti. Pri dnu pregae priiven je srebrni irit u obliku slova V sa tri cvjetia od kupovne vune u ijem je sreditu priiveno bijelo dugme. Pregaa je optoena srmali trakom, kericom, crvenom reckanom rizom, zelenom i plavom ohom koje su ukraene vezom od svilenog konca.

11

Potkite su od tamno-plave vune. U Muzeju se uva od 1931. godine kada je dobijena na poklon od Milana Kukulja iz Bosanskog Petrovca. Pregae iz bihakog kraja su dinarskog tipa. One se u ovom kraju zovu lizdek. Noene su sprijeda, sa dugim resama i dio su srpske enske nonje. Tkane su tehnikom iveranja u poprene i uzdune redove. Najei ornamenti su sitnije i krupnije ilimske are. Izraivane su vunom crvene, plave, ute i bijele boje. Pregae su ukraavane srebrnom kericom, srebrnim gajtanom i rombovima od crvenih, zelenih, oker, crnih, bijelih i plavih bobaka. Najljepi i najupeatljiviji ukras na ovim pregaama su duge rese crvene, plave i zelene boje. U Muzeju se uvaju 4 pregae iz ovoga kraja. Sve su prednje, sa dugim resama. Otkupljene su u periodu od 1933-1936. godine. Specifini primjerci su pregae pod inv. br. 425/I i inv. br. 427/I. Pregau zavedenu u inventarnoj knjizi pod inv. br. 425/I (fot.br) u ovom kraju nosila je djevojka. Tkana je u uzdune redove unutar kojih su sitne are. Pri dnu pregae je crveno platno na kojem su naiveni srebrna kerica i etiri srebrna gajtana izmeu kojih su ornamenti u obliku rombova od crvenih, zelenih, oker, crnih, bijelih i plavih bobaka. Optoena je dugim resama u dva reda, ljubiaste i plave boje. Pregaa je otkupljena 1933. godine od Sime Kremenovia. Pregaa udate ene inv. br. 427/I (fot.br) tkana je u poprene redove unutar kojih su utkane sitne are. Pregaa je optoena smeim i plavim tofom i zelenom nazupanom ohom. Rese si duge, crvene, plave i zelene boje. Pregae iz sasinsko-ljubijskog kraja su dinarskog tipa i zovu se zapregnjom, dok se samo tkani dio bez potkita naziva pregaa. One su dio katolike enske nonje, jer je ovaj kraj bio naseljen iskljuivo hrvatskim stanovnitvom. Djevojke i ene su nosile prednji i zadnji zapreganj.(fot.br. i fot.br) Pregae su tkane tehnikom iveranja u crvenoj, bijeloj, plavoj, zelenoj, ljubiastoj i posebno za ovaj kraj karakteristinoj utoj boji vune. Na ovim pregaama uoljivi su ornamenti u obliku: romba kolica, oglencad, i preare37. Tkani dio pregae ukraavan je zelenom i crvenom kericom, zlatnim i srebrnim iritom, crvenim i utim bobcima i starim novcem. Okolo je ukraena dugim resama u karakteristinoj utoj boji.. U Muzeju se uvaju 22 pregae iz ovoga kraja. Prednjih pregaa je 14 primjeraka. Tipian primjerak djevojake pregae iz ovog kraja je pregaa inv. br. 64.92 (fot.br). Pregaa je iverno tkana domaom vunom obojenom anilinskim bojama (utom, zelenom, plavom, crvenom i smeom). Ornamenti na pregai predstavljeni su irokim cik-cak linijama. Osnovni dio linija ute je i bijele boje, a ostale boje izgledaju vizuelno kao obrub iako su jednako iroke. Optoena je crvenom i srebrnom kericom. Potkite su u bojama pregae. Tkana je poetkom 20. vijeka, a otkupljena je u Muzeju 1964. godine od Marijana Prania. Pregae iz prnjavorskog kraja su po tehnikama i nainu tkanja dinarskog tipa. Neke od ovih pregaa su pod posavskim uticajem (specifian nain noenja pregaa). Tkane su tehnikom iveranja i prebiranja u vodoravne redove. Tkane su u 4 niti uzvedeno i priarano pomou vie unkova. Osnova je najee bijele boje, dok je potka obojena anilninskim bojama (crvena, plava, zelena i narandasta)38. Na pravougaonim pregaama primjeuju se motivi u obliku slova X, poloenog slova S i kukice. Pregae su ukraene naivenom crvenom ohom sa lananim vezom (sindircem), zupiima od crvene i ute vune i dugim crnim i ljubiastim resama. Pregae koje su noene krajem XIX vijeka su bez potkita, due su i ue od onih koje su noene poetkom XX vijeka. Najee su sputene niz tijelo ili presavijene na pero (donji lijevi ugao se digne i zakai za gornji desni ugao). Od
37 38

Miroslav Draki, Narodne nonje sjeverozapadne Bosne I, Banja Luka 1962, 30 Isto, 80

12

30-ih godina XX vijeka u prnjavorskom kraju umjesto pregaa poinju se nositi vertuni kecelje o crnog ili tamnosmeeg platna (fot.br. i fot.br.) U Muzeju se uva 10 prednjih pregaa iz prnjavorskog kraja. Tkane su krajem XIX vijeka i u prvoj polovini XX vijeka. Otkupljivane su u Muzeju od 1953-1965. godine. Karakteristini su primjerci pod inv. br. 443/I i inv. br. 245/I Djevojaka pregaa inv. br. 245/I (fot.br.) tkana je od domae vune sa ornamentima slova S. Osnova od bijele vune, potka od ute, crvene, plave, crne i bijele vune. Sa desne strane i po dnu priivena uska traka crvene ovtoke po kojoj su izraeni zupii od rudicekupovne vune sa srebrnim traiem. Rese su duge tamno- plave boje. Raene su jednom iglom. Pregau je tkala 1888. godine Joka Vuenovi iz sela Skucana. Otkupljena je u Muzeju 1953. godine. Pregaa udate ene inv. br. 443/I (fot.br.) tkana je u 12 vodoravnih redova unutar kojih su utkani cik-cak i S ornamenti. Osnova je zelenkaste boje a ornamenti su bijele, plave, zelene, crvene i narandaste boje. Optoena je tkanicom sa potkitama zelenkaste, modre i vinjeve boje. Pregaa se uva u Muzeju kao poklon od Jove Jovanovia. Pregae iz derventskog kraja su posavskog tipa i dio su enske pravoslavne i katolike nonje. One su tkane u horizontalne pruge i predstavljaju naslee Slovena. Veina pregaa je tkana dijagonalno u 4 niti, kao i sve posavske pregae. Manji broj pregaa tkan je na uzdune a jo rjee na vodoravne pruge. Pregaa koja je tkana na uzdune pruge zove se jednim krajem tkana. Ovu pregau su nosile starije ene u alosti. U alosti je najee noena runa ili bijela pregaa koja je tamnijih boja, ali bez ara. Katolike ene su nosile pretkivane pregae koje su raene tehnikom pretkivanja, odnosno tkanjem poprenih pruga preko uzdunih. Pregae su tkane vunom crvene, bijele, modre i zelene boje. Pri dnu se pregaa ara (jumai) kupovnom vunicom raznih boja39. Na pojedinim pregaama je izvoen vez iglom po tehnici ispunjeno lozanje u vidu cik-cak linija i rombova. Tkani dio pregae ukraavan je cvjetovima od kupovne vune, bijelim perlama, srmenom kericom, bijelim bobcima i ljokicama. Okolo je pregaa potkiena dugim resama crvene, zelene i tamnosmee boje. Potkite su izraivane od due vlasi tj. osnove prepredene na vreteno, na taj nain to ih dvije ene kite na prste. Uzica pomou koje se opasuje pregaa oko struka je od tanke crveno-smee vune sukane rukom od 2 puta po 4 pripredena kraja. Katolike djevojke i ene su nosile pregae presavijene na pero tj. preko tkanice tako da se donji ugao zadigne i zaodjene za gornji suprotni ugao (fot.br. i fot.br.) U Muzeju se uva 6 pregaa iz derventskog kraja. Sve su pregae prednje i sa resama. Tkane su poslije Drugog svjetskog rata, a otkupljivane krajem 60-ih godina XX vijeka. Najmarkatniji primjerci su pregaa pod inv. br. 504/I i inv. br. 69. 82. Pregaa udate ene inv. br. 504/I (fot.br) tkana je u uzdune i vodoravne pruge od srmali ice. Pri donjem rubu ukraena je bijelim bobcima i ljokicama. Potkite su duge od srmali ice i vune u braon boji. Pregaa je tipian primjer posavskot tipa pregaa. Na njoj je uoljiv posavski vez. Nosi se tako to se donji lijevi ugao zadigne za gornji desni. Ona je dio katolike enske nonje. Pregaa starije ene inv. br. 69.82 (fot.br) tkana je u okomite pruge crne, zelene, narandaste, ute, modre, crvene i bijele boje. Osnova je duga vlas, a potka kratka. Na pregai se uoavaju dugake potkite od crne vune. Uzica je uska od crne i narandaste vune. Opasuje se preko tkanice. Kada se neto u njoj nosi zapne se pomou potkia oba donja ugla, inae jedan. Nosi se uvijek ispod ljetka. Otkupljena je 1969. godine od Rue Blaevi. Pregae iz tesliko-teanjskog kraja su posavskog i dinarskog tipa. One su dio srpske i hrvatske enske nonje. Tkane su u ire i ue uzdune i poprene pruge unutar kojih su
Zorislava uli, Narodna nonja u Posavini II, Glasnik Zemaljskog Muzeja u Sarajevu, sveska XII, Sarajevo 1957, 11
39

13

utkane are u obliku romboidnih, trouglastih, ilimskih ornamenata i ornamenata u obliku slova W i slova S. Neke od ovih pregaa su tipinog slavonskog tipa, tkane u uzdune pruge, ukraene cvjetovima od bijelih perli, zlatnim iritom, konanom ipkom i srmenom kericom. Veina ovih pregaa pripada posavskom tipu. One su tkane dijagonalno na kocke od raznobojne vune sa dugim resama crvene, plave, zelene crne i narandaste boje. Starije ene su nosile proste pregae tamnijih boja i jednostavnijih ukrasa, dok su mlae ene nosile pregae veselijih boja protkivane srmom. Do I svjetskog rata pregaa je noena tako da cijelom svojom duinom pada sprijeda, a rese vise do zemlje. Poslije su noene pregae koje su padale ukoso tako to se desna strana zadigne i okai za pojas, a lijevi ugao doe na sredinu40. Ovaj nain noenja specifian je u veini ravniarskih krajeva. (fot.br. i fot.br.) U Muzeju se uvaju 23 pregae iz ovoga kraja. Prednjih pregaa je 18 primjeraka. Sa resama je 14 pregaa. Otkupljivane su u Muzeju od 1931- 1956. godine. Karakteristine su pregae pod inv. br. 450/I i inv. br. 467/I. Djevojaka pregaa inv. br. 467/I (fot.br.) je slavonskog tipa. Tkana je u uzdune raznobojne pruge. Pri dnu je priiven tof braon boje, po kome je priivena kerica od srme u talasastoj liniji. Po pregai na tri mjesta napravljena su po tri krsta, krui i pravougli kut od bijelih perli i raznobojne kupovne vune. Potkite su od crne, zelene, ute, crvene i braon vune. Pregaa udate ene inv. br. 450/I (fot.br.) tkana je u vodoravne pruge unutar kojih su utkani S ornamenti. Osnova je tamne boje. Rese su zelene i modre boje. Ova pregaa je iz teanjskog kraja. Otkupljena je 1940. od Martina Bogaria. b) Male prednje pregae, sitnih geometrijskih ornamenata ukraene su gustim dugakim crnim ili tamnoplavim resama. One se javljaju u: zmijanjskoj, timarsko-sanskoj i gornje-donje vakufskoj nonji. Zajednike karakteristike za pregae ovih nonji je crvena, ljubiasta, zelena boja i are u obliku geometerijskih rombova kola. Pregae iz zmijanjskog kraja su dinarskog tipa, izraivane tehnikama iveranja i pretkivanja. Ovim tehnikama tkane su prednje i stranje pregae (o kojima e biti rijei kada budem obraivala stranje pregae) koje narod u ovom kraju zove zapreganj. Pregae se odlikuju veoma malim dimenzijama, a osnova podloge je crna ili tamnoplava sa sitnim ornamentima iverima najee u koloritu plave, ljubiaste, zelene i crne boje. Ornamenti odnosno motivi su raznovrsni i imaju veoma mnogo naziva: sitna kolica, kolo iz kola, s krikama, ognjila, kukaica, bjelolie itd. Pored naprijed navedenih naziva ornamenata, na pregaama iz zmijanjskog kraja uoavaju se specifini kvadratini ornamenti, uspravni S ornamenti, ljenjak, stilizovano stablo, udvojeni rombovi i rombovi sa kukama. Pregai je na narod davao ime prema imenu ornamenta, npr: kolaica, ulaica, vojdiarka, iveraa itd41. Jedna od osnovnih karakteristika ovih pregaa su veoma duge rese potkite kojima su one ukraavane.(fot.br. i fot.br.)Na zadnjim pregaama rese su duge i do 30 cm, raene pomou tkakih daica koturia obino sa etiri komada. U Etnografskom odjeljenju Muzeja uz najbrojniju kolekciju pregaa iz imljanskog kraj, pregae sa Zmijanja su takoe u velikom broju zastupljene i sauvane. U Muzeju se uvaju 73 pregae, koje su raene krajem XIX i poetkom XX vijeka, a otkupljivane od 1930-1955. godine. Pored djevojakih i pregaa udatih ena u Muzeju se uvaju i dvije djeije pregae. Prednjih pregaa je 63 primjerka. Tipini primjerci pregaa iz zmijanjskog kraja su pod inv. br. 146/I i inv. br. 169/I. Djevojaka pregaa inv. br. 146/I (fot.br) tkana je u zelene vodoravne paralelne pruge. Niti osnove su tamno-plave boje. Ornamenti su od crvene i bijele vune. Optoena je srmali kericom i zelenom kericom. Po pregai i srmali kerici nalaze se ljokice. Pri dnu je jo jedna
40 41

Isto, 7 M. Karanovi, enska nonja u Zmijanju, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarjevu, broj 36, Sarajevo 1926, 13

14

srmali kerica sa potkitom od tamno-plave vune. Ukraena je dugim resama tamno-plave boje. Ona je dio enske pravoslavne nonje iz sela Gustovare u okolini Mrkonji Grada. Otkupljena je 1947. godine. Pregaa udate ene inv. br. 169/I (fot.br) tkana je vunom bojenom specifinim bojama za zmijanjski kraj. Ukraavanje ove pregae je dosta siromanije u odnosu na djevojaku pregau. Osnova je tamno-plave boje. Na pregai dominira ornament u obliku ljenjaka od bijele, ljubiaste, crvene i zelene boje, poredanim u pet uzdunih redova u kvadratu od od etiri komada. Sa sve etiri strane je srebrni irit. Pri donjem rubu jo dva reda istog. Rese su modre plave boje. Otkupljena je 1951. godine od Save Mari. Djeija pregaa inv. br. 129/I fot.br tkana je u poprene pruge u kojima su utkani rombovi od ute i modre vune izdvojeni bijelom i crnom vunom. Osnova je bijele, a pruge zelene boje. Otkupljena je 1933. godine od Riste Mudrenovia. Pregae iz gornjeg i donjeg vakufskog kraja su dinarskog tipa i najee su dio pravoslavne enske nonje. Tkane su iverno u poprene pruge po tri u tri grupe, izmeu kojih se nalaze dvije ire pruge. Unutar ovih pruga utkane su are sa raznovrsnim ornamentima: romb, krst, ornament slovo S, slovo W, krila i ilimski ornamenti (bijele, zelene, crvene i braon boje). Osnova je najee od crne vune, a potka od vune bijele, plave i ute boje. (fot.br. i fot.br.) Pregae iz Gornjeg Vakufa su dio i katolike enske nonje. U ovom kraju one se opasuju preko urdije, dok su ranije noene i preko koulje. Tkane su lansiranim tkanjem od vune janjaca iz koje nije vaena vlas. Na njima preovladava smea, bijela, uta, plava i zelena boja i motivi u obliku dole okrenute strelice. Optoene su irokom uzicom pomou koje se veu. Uzica se namotava kod pletenja na prelu rogljau koja se dri pod pazuhom. U Muzeju se uva 10 pregaa iz ovoga kraja. Sve pregae su prednje, jer noenje stranjih pregaa nije bilo poznato u ovom kraju. Sa resama je 9 pregaa i one su dio enske pravoslavne nonje. Bez resa je 1 pregaa i ona pripada katolikoj enskoj nonji. Poeci otkupljivanja pregaa datiraju od 1933. godine, dok je posljednja pregaa iz ovoga kraja otkupljena 2002. godine. Karakteristini primjerci su pregae pod inv. br. 472/I i inv. br. 456/I. Djevojaka pregaa inv. br. 456/I (fot.br) tkana je u poprene pruge koje su grupisane po tri u tri grupe. Unutar pruga utkani su ilimski ornamenti od bijele, zelene, braon i crvene boje. Optoena je tkanicom sa crnim, plavim, crvenim i zelenkastim potkitama. Pregaa udate ene inv. br. 472/I (fot.br) tkana je u poprene pruge postavljenim po tri u tri grupe sa crnom osnovom. Izmeu tih pruga su dvije ire pruge crne osnove. Unutar tih pruga su ilimski ornamenti i ornament u obliku slova W. Optoena je tkanicom od crne, tamno-plave, zelenkaste i crvene vune. Uzice za opasivanje su od plave i crvene vune. Otkupljena je 1933. godine. Pregae iz timarsko-sanskog kraja su dinarskog tipa i dio su srpske enske nonje. Prednje pregae opasivale su se samo ako je noen zubun i bile su tipa stranjih pregaa. (fot.br.). Ove pregae imaju kratke rese ili ih uopte nemaju. Tkane su u vodoravne i uspravne redove vunom zelene, ljubiaste, ruiaste, crne i bijele boje. Unutar tih redova utkane su are razliitih ornamenata: kolutovi, poloeno slovo S, razvueni krst, abica, rombovi kola, rastavljeni rombovi, slovo X, iver kuke, jabuka i grana. Pregae su ukraavane ljokicama, srebrnim i zlatnim iritom. U Muzeju se uva 102 pregaa iz timarsko-sanskog kraja. Prednjih pregaa je 21 primjerak. Otkupljivane su u periodu od 1948-1954. godine. Tkane su poetkom XIX vijeka. U Muzeju se uvaju i dvije djeije pregae. Karakteristina pregaa za ovaj kraj je pod inv. br. 358/I (fot.br). Ovo je tipina djevojaka pregaa kolaica sa ornamentima u obliku etiri velika romba uzduno poredanih. Optoena je narandastom kericom, bijelim bobcima, zelenom kericom i

15

srebrnom kericom. Po pregai su naivene ljokice. Rese su duge plave boje, potkiene malim resama crvene, zelene i ute boje. Otkupljena je 1953. godine od Vukosave Kremenovi iz Bistrice. Pregae iz banjaluko-kozarskog kraja su dinarskog tipa i dio su hrvatske enske nonje. One su noene sprijeda, mada postoje podaci iz Jukievog teksta koji ukazuje na noenje zadnjih pregaa na poprijeko previjene42. Sve do Prvog svjetskog rata noene su vunene pregae tamno-plave, svijetlo-plave, bijele i naradaste boje, izraivane tehnikom iveranja. Na ovim pregaama se primjeuju are geometrijskih ornamenata u obliku: romba, krsta, trokuta i slova X. Pregae su optoene irom kericom razliitih boja i ukraavane bijelim bobcima, dugim i kratkim resama narandaste, zelene, plave i ljubiaste boje. Poslije Prvog svjetskog rata vunene pregae nestaju iz upotrebe i njih zamjenjuju vertuni odnosno kecelje od kupovnog, svilenog i pamunog materijala. Starije ene su nosile tamnije vertune, dok su djevojke nosile vertune svijetlijih boja. (fot.br. i fot.br.) U Muzeju se uva 9 pregaa iz ovoga kraja. Sve pregae su prednje. Bez resa je jedna pregaa. Otkupljivane su u periodu od 1958-1961. godine. Karakteristini primjerci pregaa iz ovog kraja su pod inv. br. 4148/II i inv. br. 2555/II. Djevojaka pregaa inv. br. 4148/II (fot.br.) izraena je tehnikom kljeenja. Na pregai dominira ornament u obliku romba. Neki se rombovi formiraju u grupe po 4 i ti su bijele boje sa 4 plava sitna motiva. Ostali su rombovi crvene boje sa utim ili zelenim sitnim motivima. Pregaa je optoena bijelom, crvenom i plavom kericom, trokutnim redom bijelih bobaka, irokom utom kericom po kojoj je zelena kupovna kerica, nizom rudica crvene, zelene i ute boje. Ukraena je tamno-ljubiastim resama. Pregaa je otkupljena 1961. godine od Jozefine Kati iz Prijakovaca. Pregaa udate ene inv. br. 2555/II (fot.br.) tkana je tehnikom iveranja. Ona je dio katolike enske nonje. Niti osnove su od domae bijele vune, a potka je od crvene, zelene i plave vune. Na pregai se primjeuju krstolikii leptirasti ornamenti. Oko pregae su dva niza roza kerice, sa nizom plavih inuva. Rese su raene na koturie, duge su plave i crne boje. Pregau je 1895. godine tkala i nosila Ana Paji roena Petrovi iz argovca. U Muzej je otkupljena 1958. godine od Dane Grgi ih argovca. Pored pregaa veih dimenzija u banjalukom kraju se uoavaju i prednje pregae manjih dimenzija. Ornamenti tj. motivi i ukrasi na ovim pregaama su isti kao i na pregaama veih dimenzija. (fot.br. ) Najinteresantniji primjerci pod inv. br. 399/I, inv. br. 546/I i inv. br. 382/I. Djevojaka pregaa inv. br. 399/I (fot.br) tkana je sa ornamentima u obliku romba i trokuta crvene, plave i bijele boje smjetenim u 18 redova. Na jednom kraju pregae iza ornamenta su tkane dvije pruge smee i jedna ute boje. Pregaa je bez resa. Otkupljena je 1931. godine od uje Mitrovi ih Drakulia. Pregaa udate ene inv. br. 546/I (fot.br.) je bijele osnove sa crnom potkom, vodoravnih pruga u utoj, zelenoj i crvenoj boji. Unutar tih pruga utkani su S ornamenti u utoj i bijeloj boji. Na pregai su pored ovih boja primjetne i crna, narandasta i plava boja. Optoena je tkanicom narandaste i plave boje. Ukraena je dugim crnim potkitama. Pregaa je otkupljena 1931. godine od Biserke Tribakovi iz okoline Banja Luke. Djeija pregaa inv. br. 382/I (fot.br.) zove se u ovom kraju lizdek. Tkana je u sitne are crvene, crne, bijele, zelene i plave boje. Rese su duge u dva reda, crne boje. Otkupljena je 1937. godine. Pregae iz debeljakog kraja su dinarskog tipa i dio su katolike enske nonje. Izraivane su na horizontalnom stanu tehnikom iveranja i nizanja, pa se zovu iverae i nizanice. Tkane su u poprene pruge unutar kojih su utkani ilimski ornamenti bijele,
42

Miroslav Draki, Nonje sjeverozapadne Bosne I, Banja Luka 1962, 7

16

plave, zelene i narandaste vune i ornamenti u obliku slova X. Okolo je pregaa ukraena potkitama koje su obojene istim bojama kao i tkani dio pregae. Pregae dobijaju ime po arama koje proistiu iz tehnike tkanja: veliki iver, mali iver, i po ari koja se tka raznobojnom vunom: akmiii i okaa. Pored pregaa u ovom kraju noeni su vertuni izraivani od svile, cice i drugog kupovnog materijala. Vertuni su noeni ljeti tako da se opasuju naprijed, dok je pregaa noena pozadi na taj nain to se zapregne na bok odnosno donjim krajem zabaci pozadi i zakai potkitama za tkanicu43. Pregae su noene sprijeda ukoliko je noen zubun, previjene vodoravno popola i previjene ukoso. Donji ugao pregae se privrsti za uzicu. (fot.br. i fot.br.) U Muzeju se uva 10 pregaa iz ovoga kraja. Karakteristini primjerci su pregae pod inv. br. 64. 4 i inv. br. 4149/II. Pregaa inv. br. 64. 4. (fot.br) je od crvene, narandaste, zelene, crne i bijele vune. Stepenasti motivi u irim redovima zovu se iveri, a uski redovi sa sitnim motivima kao kruii-nizanice. Pregaa ima rese u svim osnovnim bojama osim u bijeloj, a tako i uzice za vezanje. Nosi se pod zubunom sprijeda, a ljeti kad se ide bez zubuna, moe se pomaknuti na bok. Pregaa je otkupljena u Muzeju od Kaje avrag. Pregaa inv. br. 4149/II (fot.br) je iverno tkana u ire i ue vodoravne redove. Izmeu uih redova utkani su kosi krstii, dok su u irim redovima utkani potkovasti motivi u crvenoj, zelenoj, ljubiastoj i bijeloj boji. Pregaa je ukraena resama crne, crvene, narandaste, zelene i ljubiaste boje. Otkupljena je 1950. godine od Mare una iz Debeljaka. Pregae iz dobojskog kraja su dinarskog tipa i dio su srpske i hrvatske enske branske nonje44. Tkane su u uzdune i vodoravne redove unutar kojih su utkane are sa romboidnim ornamentima plave, bijele, crvene i narandaste vune, kvadratinim ornamentima, estouglim ornamentima, ornamentima od nepravilnih pravougaonika i sitnim ilimskim ornamentima. Osnova je najee od crne vune, mada ima pregaa sa bijelom i crvenom osnovom. Veina pregaa je bez resa ili su ukraene kratkim resama od kupovne zelene, plave i roza vune. (fot.br. i fot.br.) U Muzeju se uva 22 pregaa iz dobojskog kraja. Pored ovih 19 pregaa nalazi se i jedna djeija. Bez resa je 9, sa resama je 13 pregaa. Jedan broj pregaa otkupljen je 1931. godine, dok za veinu pregaa nije evidentirano vrijeme i nain nabavke. Tipini primjerci pregaa iz ovoga kraja su pod inv. br. 459/I, inv. br. 485/I i inv. br. 493/I. Pregaa inv. br. 459/I (fot.br.) je tipina djevojaka (svijetlije boje i krupniji ornamneti). Niti osnove su crne boje. Po cijeloj irini i duini utkani su ornamenti koji se ukrtaju i uokviruju 4 mala sredinja romba od bijele, zelene, plave, crvene i ute boje vune. Optoena je tkanicom kao trobojke sa potkitama uvijenim od crne, crvene, plave, bijele i ute boje. Na pregai udate ene inv. br. 485/I (fot.br.) uoavaju se kvadratini i romboidni ornamenti koji su poredani naizmjenino u uspravnim redovima. Osnova je crne boje. Pregaa je bez resa. Djeija pregaa inv. br. 493/I (fot.br.) je crne osnove sa uspravnim prugama od malih rombova. Gornji dio ispunjen je uskim poprenim raznobojnim prugama. Potkite su od crne vune.

Isto, 109 Zorislava uli, Narodna nonja u Posavini II, Glasnik Zemaljskog Muzeja u Sarajevu, sveska XII, Sarajevo 1957, 5
44

43

17

ZADNJE PREGAE-STRANJE a) Velike zadnje pregae karakteriu sitni geometrijski ornamenti i guste dugake rese priivene za gornju ivicu u dva reda. Javljaju se u: pounjsko-kneepoljsko-kozarskoj nonji. Pregae iz kneepoljskog kraja su dinarskog tipa koje se u prolosti noene naprijed i pozadi. Noenje prednjih pregaa veoma rano je izalo iz upotrebe, dok su stranje pregae noene sve do I svjetskog rata. Ove pregae su dio srpske enske nonje. Tkane su u uzdune redove unutar kojih su utkani sitni ilimski ornamenti ute, zelene, crne, bijele, plave i narandaste boje. Ukraavane su srebrnim iritom, zlatnom kericom i dugim resama u dva reda. (fot.br.). U Muzeju se uva samo 1 pregaa kneepoljskog kraja. Pregaa inv. br. 515/I (fot.br) je tkana od domae vune u uzdune pruge unutar kojih su poredani sitni X ornamenti od bijele i ute boje i glot pruge od tamno-plave i zelene vune. Optoena je crvenom ohom na koju je priivena srmena kerica i sitni vez (sindirac) svilenim koncem, zatim dupliranom srmenom utom i bijelom trakom. Za gornju i donju i desnu ivicu priiven su duge tamnoplave rese. b) Male zadnje pregae su sitnih geometrijskih ornamenata uokvirene crnim ili raznobojnim resama. Karakteristine su za sasinsko-ljubijsku, timarsko-sansku nonju i zmijanjsku nonju. U sasinsko-ljubijskom kraju djevojke i ene nosile su prednji i zadnji zapreganj. Zadnji zapreganj je izraivan od uzdu napola previjenog prednjeg zapregnja. Ovako presavijen zapreganj stavljan je pozadi, to ukazuje na injenicu da su zadnje pregae dosta iroke ali kratke. Njih su prvo nosile udate ene a kasnije i djevojke. Ove pregae su se zadrale due u upotrebi od prednjih. Tkane su i ukraavane isto kao i prednje pregae ovoga kraja. U Muzeju se uvaju samo 2 zadnje pregae. Najmarkatnija je pregaa pod inv. br. 244/I (fot.br). Tkana je od domae vune tehnikom iveranja. Ornamenti su kolica sa cvijetiima ute i bijele boje koji se nalaze u sredini. Optoena je crvenom kericom. Uzica odnosno petlja za uzice raena je na ruke od crne i plave vune. Potkite su od vune ute, zelene, plave i crne boje. Uzica je crvena i plava. Tkani dio zapreganj zove se pregaa. Otkupljena je od Marije Prani ro. Komljenovi iz Stratinske (okolina Sanskog Mosta). U fundusu Muzeja uva se najvei broj stranjih pregaa iz timarsko-sanskog kraja. Ove pregae su veih i manjih dimenzija, ali u fundusu Muzeja uvaju se samo pregae manjih dimenzija. Noene su kada je noen jelek ili ispod zubuna zajedno sa prednjim pregaama. Rese kod stranjih pregaa su znatno due od resa prednjih pregaa. Za razliku od prednjih pregaa koje su tkane u vodoravne redove, stranje pregae su tkane u uspravne redove. Boja vune, ornamenti i ukrasi isti su kao i kod prednjih pregaa. Vano je istai da su stranje pregae uvijek nosile udate ene. (fot.br. i fot.br.) U Muzeju se uva 76 zadnjih pregaa sa dugim resama. Najkarakteristinija stranja pregaa za ovaj kraj je pod inv. br. 320/I (fot.br). Tkana je u uspravne redove tehnikama iveranjei pretkivanje. Izraivana je od domae vune, kupovne vunice i pamuka. Na njoj je uoavaju sitni ornametni ute, zelene, plave, ljubiaste, bijele, crvene i ruiaste boje. Redovi sa ornamentima rastavljeni su pretkom bijele, ljubiaste, zelene i crne boje. Pregaa je ukraena resama u dva reda plave i crne boje. Otkupljena je 1950. godine od Milke Maksimovi iz Busnova. U zmijanjskom kraju zadnje pregae najee se zovu stranji zapreganj ili lizdek. One su ornamentisane i ukraavane kao prednje pregae. (fot.br.) U Muzeju se uva 10 stranjih pregaa. Karakteristian je primjerak pod inv. br. 125/I (fot.br). U ovom kraju narod ovu pregau zove lizdek. Tkana je od domae vune, sa tamno-

18

plavom osnovom i crvenim, bijelim i zelenim arama. Optoena je utom i bijelom srmali trakom. Rese su ljubiaste i crne, priivene po gornjem i donjem rubu. Otkupljena je 1931. godine od Vide Vulia iz sela Bjelajci kod Mrkonji Grada. U okviru dinarskog tipa nonji izdvaja se srednjebosanski podtip nonji. Pregae ovog podtipa su prednje velikih dimenzija (60 x 40 cm) bez resa sa uskim horizontalnim prugama, manjim ornamentima i bez dodatnih ukrasa. Tkane su tehnikom prebiranja. Na ovim pregaama preovladavaju crveni ili zagasito smei tonovi boja. Pregae se opasuju uzicama ispletenim od iroko pljosnatih gajtana45. Javljaju se u sledeim nonjama: kotorvarokoj, travnikoj i novijoj imljanskoj. Ove pregae su zastupljene i u nonji nekih drugih krajeva. Javljaju se u nonji Baranje, u sjevernoj Bugarskoj, sjevernoj Grkoj, Ukrajini i Bjelorusiji. Za razliku od prednjih pregaa sa velikim resama koje su svoj razvoj doivjele na Balkanskom poluostrvu ove pregae se veu za panonsko-karpatsko kulturu. ZAKLJUAK U Etnografskom odjeljenju Muzeja Republike Srpske zbirka pregaa privlai posebu panju. Od svih predmeta koji se uvaju u depou Etnografskog odjeljenja pregae su pohranjenje u najveem broju. U fundusu Muzeja uva se 590 pregaa. Od toga broja prednjih pregaa je 507 primjeraka, dok je zadnjih 83 primjerka. Djeijoj nonji pripada 5 primjeraka. Nabavka ovog haljetka tekla je sporadino, i to u periodu od 1930. do 2002. godine. Najvei broj pregaa otkupljen je pedesetih i ezdesetih godina 20. vijeka. Najstarije datirane pregae potiu s kraja 19. vijeka, a one novije izrade s poetka i sredine 20. vijeka. Da bismo prikazali pregae koje su nosile Srpkinje i Hrvatice u sjeverozapadnoj Bosni nepohodno ih je bilo grupisati na osnovu usvojene tipologije narodne nonje na: dinarske i posavske. U okviru ovog tipa obradili smo pregae iz Srednje Bosne kao varijetet dinarske nonje. Pregae smo klasifikovali na prednje i zadnje, a obe grupe podijelili na velike i male. Prve podatke o pregai u Bosni i Hercegovini daju potupisci Ivan Frano Juki i Artur Evans koji su krajem 18. i poetkom 19. vijeka boravili u Bosni i istraivali nain ivota, obiaje i nonju njenog stanovnitva. Pregaa je najstariji odjevni haljetak u srpskoj i hrvatskoj enskoj narodnoj nonji. Podjednako su ih nosile djevojke i udate ene. Ona je produkt enskog runog rada. To je etveraougaoni, nekrojeni i neivani komad tkanine izraivan od vune razliitim tehnikama tkanja koji prekriva donju polovinu prednjeg, a ponekad i zadnjeg dijela tijela. Pregae se opasuju preko koulje, nose se ispod zubuna ili bez njega, dok se zimi nose ispod haljine. U veini naih krajeva pregae se opasuju samo sprijeda i zovu se prednje, dok se u nekim krajevima pored prednjih nose i zadnje pregae. Zadnje pregae su nosile udate ene. Pregae su pored oglavlja najvie isticale razliitost izmeu djevojke i udate ene. Simboliki znaaj pregae daleko je vei od estetskog. Crvena boja koja dominira na veini djevojakih pregaa isticala je njihovu repruduktivnu mo. Starije i udate ene su nosile pregae tamnijih i zagasitijih boja sa manje ukrasa, dok su djevojake raznovrsno ornamentisane i bogato ukraavane. Ovim katalogom i izlobom pokuali smo da prikaemo samo mali dio izuzetno bogate zbirke pregaa koja se uva u Muzeju Republike Srpske. Zbog velikog broja predmeta nismo bili u mogunosti da ih sve tekstualno ilustrativno i izlobeno prezentujemo, ali smo odabrali najautentinije i najzanimljivije kako sa etnografskog tako i sa estetskog i socijalnog aspekta.

45

Miroslav Draki, Nonje sjeverozapadne Bosne II, Zenica 1972, 34

19

KATALOKA OBRADA B) Male I PREDNJE PREGAE A) Velike 1. Djevojaka pregaa inv. br.116/I, Imljani, dim. 66 x 58 cm, ilimaa-kolaica, ukraena crno-bijelim bobcima, zelenim i utim iritom, raznobojne rese 2. Pregaa udate ene inv. br. 511/I, Imljani, dim. 58 x 39 cm, poprene pruge, romboidne ornamenti, tkanica, ukras od starog novca, plave rese 3. Djevojaka pregaa inv. br. 212/I, Janj, dim. 78 x 47 cm, ire i ue poprene pruge, udvojeni rombovi, kupovna bijela pantiljka, crvena oha izrezana u trokute, tamno-plave i zelene rese 4. Pregaa udate ene inv. br. 200/I, Janj, dim. 68 x 44 cm, iroke pruge, ilimski ornamenti, etverougli, kuke, rombovi, stilizovani krstovi, duge rese 5. Djevojaka pregaa inv. br. 454/I, Nakoriani (Travnik), dim. 43 x 49 cm, crna osnova, S ornamenti, rombovi, zlatni irit, duge rese 6. Pregaa udate ene inv. br. 473/I, Travnik, dim. 56 x 41 cm, poprene pruge, ilimski ornamenti, rombovi, krila, optoena tkanicom, duge rese, uzica od enske plave kose 7. Djevojaka pregaa inv. br. 440/I, Kupres, dim. 61 x 41 cm, slavaica, naiverana zelenom, utom, bijelom i crvenom vunom, izmeu redova ugaene boje, tkanica, duge rese 8. Pregaa udate ene inv. br. 441/I, Kupres, dim. 51 x 40 cm, mraajka, osnova bijela, potka od crvene, ute, tamno-plave i tamno-zelene boje, ornament grana, provlaci od crvene vune, potkite od tamno-zelene, crvene i modre vune 9. Djevojaka pregaa inv. br. 247/I, Grahovo, dim. 72 x 38 cm, ilimske are, plava oha, vez sindirac, crvena i zelena oha, srmali kerica, srebrni irit, duge rese 10. Pregaa udate ene inv. br. 254/I, Crni Lug (Grahovo), dim. 58 x 34 cm, sitne are, uske vodoravne pruge, duge rese 11. Djevojaka pregaa inv.br. 418/I, Petrovac, dim. 57 x 36 cm, popreni redovi, sitne are, srebrni irit, svilene pufne, crvena oha, vez sindirac, 12. Pregaa udate ene inv. br. 516/I, Petrovac, dim. 56 x 32 cm, poprene pruge, sitni ilimski ornamenti, srmali traka i kerica, crvena reckana riza, zelena i plava oha, vez od svilenog konca, srebrni irit, cvjetii od kupovne vune, bijelo dugme 13. Djevojaka pregaa inv. br. 425/I, Biha, dim. 49 x 19 cm, sitne are, uzduni redovi, srebrna kerica, etiri srebrna gajtana, ornament u obliku romba, duge rese

20

14. Pregaa udate ene inv. br. 426/I, Biha, dim. 52 x 29 cm, sitne are, popreni redovi, optoena zelenom, plavom i crvenom ohom, rese duge crne, plave i zelene boje 15. Djevojaka pregaa inv. br. 64.92, Stratinska, dim. 55 x 28 cm, ornameniti cik-cak linije, srebrna i crvena kerica, duge rese, tkana poetkom XX vijeka 16. Djevojaka pregaa inv. br. 519/I, Skucani (Prnjavor) ornamet u obliku slova S, uska traka crvene ovotke, zupii od rudice, srebrni trai, duge rese, tkana krajem XIX vijeka 17. Pregaa udate ene inv. br. 443/I, Prnjavor, dim. 50 x 32 cm, 12 vodoravnih redova, cikcak i S ornamenti, optoena tkanicom, duge rese 18. Pregaa udate ene inv. br. 504/I, Derventa, dim. 77 x 48 cm, uzdune i vodoravne pruge, srmali ica, bijele bobice i ljokice, duge rese 19. Pregaa starije ene inv. br. 69.82, Bijelo Brdo (Derventa), dim. 78 x 45 cm, okomite pruge crne, zelene, narandaste, ute, modre, crvene i bijele boje, duge rese, uska uzica 20. Djevojaka pregaa inv. br. 467/I, Tesli, dim. 52 x 77 cm, slavonskog tipa, uzdune pruge, kerica od srme, kruii i pravougli kut od bijelih perli, duge rese 21. Pregaa udate ene inv. br. 450/I, Teanj, dim. 70 x 40 cm, vodoravne pruge, ornamenti u obliku slova S, duge rese 22. Djevojaka pregaa inv. br.146/I, Gustovare (Zmijanje), dim. 45 x 35 cm, vodoravne paralelne pruge, ornamenti od crvene i bijele vune, srmali kerica, zelena kerica, ljokice, duge plave rese 23. Pregaa udate ene inv. br. 169/I, okolina M. Grada (Zmijanje), dim. 41 x 29 cm, tamnoplava osnova, oranamenti u obliku ljenjaka, tkana u uzdune redove, srebrni irit, duge rese 24. Djeija pregaa inv. br. 129/I, okolina M. Grada (Zmijanje), dim. 30 x 21 cm, tkana u poprene pruge, ornamenti u obliku romba, 25. Djevojaka pregaa inv. br. 456/I, Donji Vakuf, dim. 45 x 35 cm, tkana u popjene pruge, crna osnova, ilimski ornamenti, optoena tkanicom, raznobojne duge rese 26. Pregaa udate ene inv. br. 472/I, Donji Vakuf, dim. 38 x 43 cm, poprjene pruge, crna osnova, ilimski ornamneti, rombovi, krila, optoena tkanicom, uzica za opasivanje plave i crvene boje 27. Djevojaka pregaa inv. br. 358/I, Bistrica (Timar), dim. 35 x 20 cm, kolaica, ornament u obliku romba, optoena narandastom kericom, bijeli bobci, zelena kerica, naivene ljokice, duge i kratke rese 28. Djevojaka pregaa inv. br. 4148/II, Prijakovci (Banjaluko-kozarski kraj), dim. 41 x 24 cm, ornamenti u obliku romba, sitni ilimarski motivi, bijela, crvena i plava kerica, bijeli bobci, rudice crvene, zelene i ute boje

21

29. Pregaa udate ene inv. br. 2555/II, argovac (Banjaluko-kozarski kraj), dim. 49 x 28 cm, osnova je domaa bijela vunena prea, potka je kupovna rudica, pamuna tira, krstoliki i leptirasti ornamenti, roza kerica, plave inuve, duge rese 30. Djevojaka pregaa inv. br. 399/I, Drakuli (okolina Banja Luke), dim. 49 x 30 cm, ornamenti u obliku romba i trokuta, iza ornamenta tkane su dvije pruge, bez resa 31. Pregaa udate ene inv. br. 546/I, okolina Banja Luke, dim. 36 x 19 cm, tkana u vodoravne pruge, ornamenti u obliku slova S, optoena kericom i tkanicom, duge crne potkite 32. Djeija pregaa inv. br. 382/I, okolina Banja Luke, dim. 22 x 8 cm, sitne are crvene, crne, bijele, zelene i plave boje, duge rese 33. Djevojaka pregaa inv. br. 64.4. Debeljaci, dim. 41 x 26 cm, iri redovi, sitni motiviiveri, sitni motivi-kriii, duge rese, uzice 34. Pregaa udate ene inv. br. 4149/II, Debeljaci, dim. 43 x 22 cm, iri redovi izmeu kojih su uski redovi, potkovasti motivi i kosi kriii, oble uzice 35. Djevojaka pregaa inv. br. 459/I, okolina Doboja, dim. 38 x 33 cm, crna osnova, ornamenti u obliku romba, optoena tkanicom, duge rese 36. Pregaa udate ene inv. br. 485/I, okolina Doboja, dim. 36 x 29 cm, crna osnova, tkana u uspravne redove, kvadratini i romboidni ornamenti, bez resa, 37. Djeija pregaa inv. br. 493/I, okolina Doboja, dim. 15 x 12 cm, crna osnova, uspravni redovi, ornameti u obliku romba, poprene raznobojne pruge, duge rese II ZADNJE-STRANJE PREGAE A) Velike 38. Pregaa udate ene inv. br. 515/I, Knepolje, dim. 55 x 20 cm, sitni X ornamenti, uzdune pruge, crvena oha, srmena kerica, sitan vez, svilen konac, srmena traka, tamno-plave potkite B) Male 39. Pregaa udate ene inv. br. 244/I, Stratinska (Sanski Most), dim. 36 x 14 cm, tehnika iveranje, ornament kolica, cvjetii ute i bijele boje, crvena kerica, raznobojne potkite, uzica crvena i plava 40. Pregaa udate ene inv. br. 320/I, Busnovi (Timar), dim. 22 x 18 cm, sitni ornamenti, redovi sa ornamentom rastavljeni pretkom bijele, ljubiaste i zelene boje, duge rese

22

PRILOG BR. 2: TABELARNI PRIKAZ KOLEKCIJE PREGAA U ZBIRCI TEKSTILA MUZEJA REPUBLIKE SRPSKE Red. broj
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48.

Lokalitet
Imljani Imljani Imljani Imljani Imljani Imljani Imljani Imljani Imljani Imljani Imljani Imljani Janj Janj Janj Janj Janj Janj Janj Janj Janj Zmijanje Zmijanje Zmijanje Zmijanje Zmijanje Zmijanje Zmijanje Zmijanje Zmijanje Zmijanje Zmijanje Zmijanje Zmijanje Zmijanje Zmijanje Glamoko- grahovski kraj Glamoko-grahovski kraj Glamoko-rahovski kraj Glamoko-grahovski kraj Kupreki kraj Kupreki kraj Kupreki kraj Kupreki kraj Kupreki kraj Kupreki kraj Kupreki kraj Travniki kraj

Mjesto
Imljani Grabovica Buva Borak Vlatkovii Kobilje iprage Kotorie okolina S. Vakufa itluk Javorani Maslovare Janj ipovo Lipovaa Jajce Todorii Suvaja Brda Pljeva Krezluk okolina M. Grada Krupa na Vrbasu Rekavice ljivno Bjelajci Vlasinje Bare Gerzovo Gustovare Donja Liskovica Gornji Pervan Donji Pervan Gornji Graci Surjan-Boac Krmine okolina Grahova Crni Lug Kazanci okolina Glamoa Gornje Vukovsko Donje Vukovsko okolina Kupresa Rastievo Zloselo emenovci Blagaj okolina Travnika

Naziv predmet
pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa

Broj predmeta
40 17 6 11 19 8 6 5 5 1 1 1 9 20 2 7 3 1 1 1 1 22 1 7 1 3 3 3 6 6 1 2 4 2 9 3 20 3 4 4 2 2 3 3 1 1 3 3

23

49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98.

Travniki kraj Gornje-donje vakufski kraj Gornje-donje vakufski kraj Unako-bravskopetrovaki kraj Unako-bravskopetrovaki kraj Bihaki kraj Timarsko-sanski kraj Timarsko-sanski kraj Timarsko-sanski kraj Timarsko-sanski kraj Timarsko-sanski kraj Timarsko-sanski kraj Timarsko-sanski kraj Timarsko-sanski kraj Timarsko-sanski kraj Timarsko-sanski kraj Timarsko-sanski kraj Sasinsko-ljubijski kraj Sasinsko-ljubijski kraj Sasinsko-ljubijski kraj Sasinsko-ljubijski kraj Banjaluko-kozarski kraj Banjaluko-kozarski kraj Banjaluko-kozarski kraj Knepoljski kraj Banjaluki kraj Banjaluki kraj Banjaluki kraj Banjaluki kraj Banjaluki kraj Banjaluki kraj Banjaluki kraj Banjaluki kraj Banjaluki kraj Prnjavorski kraj Prnjavorski kraj Prnjavorski kraj Prnjavorski kraj Prnjavorski kraj Prnjavorski kraj Derventski kraj Derventski kraj Dobojski kraj Dobojski kraj Tesliko-teanjski kraj Tesliko-teanjski kraj Tesliko-teanjski kraj Tesliko-teanjski kraj Tesliko-teanjski kraj Debeljaki kraj

Nakoriani okolina Donjeg Vakufa okolina Gornjeg Vakufa okolina Petrovca Unac okolina Bihaa Petrov Gaj Gornji Jelovac okolina Prijedora Busnovi Omarska Marika Lamovita Piskavica Gradina Bistrica Radosavska Sasina Stratinska okolina Sanskog Mosta Ljubija Ivanjska Prijakovci argovac Knepolje Vrbanja Motike Drakuli okolina Banja Luke Jablan Bukovica Pavlovac Mali Prnjavor Rakovac okolina Prnjavora Potoani Vrani Skucani Drenova Kulai okolina Dervente Bijelo brdo okolina Doboja Graanica Pribini okolina Teslia okolina Tenja eava Jezero Debeljaci

pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa pregaa

1 8 2 8 8 4 22 6 7 24 21 6 4 2 3 4 3 4 5 5 8 1 3 5 1 3 4 12 15 5 1 1 1 5 2 3 1 2 1 1 4 2 17 5 3 8 2 4 6 10

24

LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Miroslav Draki; Narodna nonja sjeverozapadne Bosne I, Muzej Bosanske Krajine-Banja Luka 1962. Miroslav Draki; Narodna nonja sjeverozapadne Bosne II, Izdanje Muzeja grada Zenice, Radovi IV, Zenica 1972. Rade Rakita; Narodna nonja u Janju, Etnografska graa knjiga XX, Odjeljenje drutvenih nauka knjiga 16, Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1976. Zorislava Markovi; Narodna nonja na Kupresu, Glasnik Zemaljskog Muzeja u Bosni i Hercegovini, sveska IX, Sarajevo 1954. god. Zorislava Markovi; Narodna nonja u okolini Travnika, GZM u Bosni i Hercegovini, sveska IX, Sarajevo 1954. Zorislava uli; Narodna nonja u Posavini II, GZM u B i H, sveska XII, Sarajevo 1957. Milenko S. Filipovi; ilimi i ilimarstvo u naim zemljama do sredine XIX vijeka, GZM u B i H, sveska XII, Sarajevo 1957. Zorislava uli; Narodna nonja u Imljanima, GZM u B i H, sveska XVII, Sarajevo 1962. Zorislava uli; Neki stariji slovenski elementi u nonjama Bosne i Hercegovine, GZM i B i H, sveska XVIII, Sarajevo 1963. Bratislava Vladi- Krsti; Tekstilna ornamentika zapadne Bosne, GZM u B i H, sveska XVIII, Sarajevo 1963. Bratislava Vladi-Krsti; Tekstilana radinost na Zmijanju, GZM u B i H, sveska XXX/1978. Sarajevo 1979. Zorislava uli; Narodne nonje u Bosni i Hercegovini, Zemaljski Muzej u Sarajevu, Sarajevo 1963. Zorislava uli; Narodna nonja Livanjskog kraja, GZM u B i H, sveska XV-XVI, Sarajevo 1961. Katarina Novakovi; Pregaa (kecelja)-razvoj, znaenje, funkcija, Rad Muzeja Vojvodine broj 19, Muzej Vojvodine, Novi Sad 1977. Vuk Stefanovi Karadi; Srpski rijenik, Nolit, Beograd 1975. Rjenik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Matica Srpska, knjiga IV, Novi Sad 1971. Rijenik hrvatskog ili srpskog jezika, J. A.Z. i U. Zagreb 1935. Bratislava Vladi-Krsti; ilimarstvo u Bosni i Hercegovini-prilog prouavanju starih tkanja u B i H, GZM u B i H, Sarajevo 1978. Dragoslav Antonijevi; Sarkaanska pregaa, Zbornik Etnografskog Muzeja u Beogradu 1901-2002, Etnografski Muzej u Beogradu, Beograd 2001. Milan Karanovi; enska nonja u Zmijanju, GZM u B i H, broj 36, Sarajevo 1926.

25