UNIVERZITET U ZENICI POLITEHNIKI FAKULTET PROIZVODNI BIZNIS

SEMINARSKI RAD EKONOMSKA ULOGA DRAVE

Predmet: Uvod u ekonomiju

Studenti:

Amel Nezi Vedad Heki Enes Gajanovi

Profesor: doc.dr. Hasan Mahmutovi

Zenica, Decembar 2013.god

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave

SADRAJ
S A D R A J ................................................................................................................... 2 1. UVOD........................................................................................................................ 3 2. ULOGA I ZADACI DRAVE U DRAVNOJ EKONOMIJI ................................. 4 3. EKONOMSKA POLITIKA CILJEVI I MJERE ................................................... 6 3.1. CILJEVI EKONOMSKE POLITIKE ................................................................ 7 3.2. INSTRUMENTI I MJERE EKONOMSKE POLITIKE.................................... 8 4. PODSTICANJE KONKURENCIJE ....................................................................... 11 5. PRIMJERI ............................................................................................................... 13 6. ZAKLJUAK.......................................................................................................... 14 7. LITERATURA ........................................................................................................ 15

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave

1. UVOD
Prisustvo drave u ekonomiji je postojalo oduvijek, pa je i samim tim uvijek postojala i tenja ekonomske slobode, odnosno neuplitanja drave u ekonomiju. U ovom segmentu, vano mjesto zauzima stav Adam Smitha1 iz djela "Istraivanje prirode uzroka bogatstva naroda. Adam Smith je smatrao da e opi interesi biti ostvareni ako budu preputeni slobodnom djelovanju, bez uplitanja bilo kojeg stranog autoritetadrave. Odnosno, objektivnost naune analize ne smije biti nametnuta konstrukcija stranog autoriteta. Na drugoj strani, engleski ekonomista iz kole dravnog intervencionizma, John Keynes2 je smatrao da je potrebno neto i rtvovati od individualnih sloboda da bi ekonomija u cijelini bolje funcionirala. On smatra da drava, zavisno od situacije, treba poduzimati odreene mjere u ekonomiji. U prvom dijelu seminarskog rada je dublje obraena uloga i zadaci dravnoj u ekonomiji te ukupna ekonomska aktivnost same drave. Takoer u seminarskom smo nastojali objasniti pojam ekonomske politike, njene ciljeve, istrumente i mjere. U drugom dijelu seminarskog rada, panja je posveena na podsticanje konkurencije kao vanom faktoru kako bi se zatitila ekonomska politika drave, te smo naveli nekoliko primjera ekonomske uloge drave.

Adam Smith (1723-1790) je jedan od vodeih klasika klasine-liberalne ekonomske misli: najpoznatije djelo Istraivanje o prirodi i uzrocima bogatstva naroda 2 John Keynes (1883-1946), engleski ekonomista kao osniva nove doktrine koja je proizala iz uvenog djela Opa teorija, zaposlenosti, kamate i novca iz 1936 godine.

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave

2. ULOGA I ZADACI DRAVE U DRAVNOJ EKONOMIJI

Zadatak drave prvenstveno je da aktivno djeluje u formiranju globalne ravnotee izmeu agregata ponude i tranje i da regulisanjem efektivne tranje (po pravilu ee poveanjem nego smanjivanjem) osigura pretpostavke za stabilan privredni razvoj i poveanje zaposlenosti.3 Dakle, ekonomska uloga drave se znatno proiruje sa teitem da se ovim putem dopunjava i koriguje trini mehanizam, kako bi se osigurao adekvatan drutveni okvir privreivanja. Djelovanje drave na tokove drutvene reprodukcije pretpostavljalo je angaovaniji pristup prema ranije utvrenim ekonomskim funkcijama drave (antimonopolsko zakonodavstvo i stabilnost novca), kao i sasvim nove funkcije i zadatke:4 opsenije privredno i radniko zakonodavstvo, socijalno zakonodavstvo (zdravstvena zatita, penzijsko osiguranje i neposredni vidovi socijalne zatite), irenje sektora javnih usluga, podsticanje privatne aktivnosti, posebno u stratekim oblastima privreivanja, interventne mjere u poljoprivredi, kontrola bankarskog i berzanskog poslovanja, neposredne privredne aktivnosti od strane drave po osnovu nacionalizovanja privrednih kapaciteta i formiranja javnog sektora privreivanja. Temeljne poluge ukupne dravno-intervencionistike ekonomske politike su fiskalna i monetarno-kreditna politika. Finansijska aktivnost drave se umjesto kvantitativnog, tretira i kreira sa kvalitativnog aspekta. Ovaj pristup znaio je 3 bitno nove odrednice javnih finansija:5 1. Naglo se poveava uee javnih izdataka, 2. Naputa se tzv. manestersko pravilo u korist manjeg ili veeg remeenja trinih zakonitosti, 3. Umjesto fiskalnih ciljeva finansijske aktivnosti, u prvi plan stavljaju se ekonomski i socijalni uinci.
3 4

Veselinovi P., Ekonomija, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2010. str. 218. Veselinovi P., Ekonomija, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2010. str. 220. 5 www.dei.gov.ba Direkcija za evropske integracije

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave Ukupna ekonomska aktivnost drave, odnosno dravno-intervencionistiki koncept ekonomske politike zasniva se na dva temeljna obiljeja: funkcionalnost i anticiklinost. Funkcionalnost podrazumjeva da finansijska i ukupna aktivnost drave treba imati aktivan (funkcionalan) odnos prema tritu i ekonomskim zakonitostima u smislu dopune i korekcije trita.6 Anticiklinost pretpostavlja mjere ekonomske politike radi prevazilaenja konjunkturnih kretanja u privredi. U principu, drava se ponaa suprotno od tokova privreivanja po osnovu privatne inicijative i uinaka trinog mehanizma.7 Ukoliko privatna inicijativa zataji, na scenu stupa drava i ranovrsnim mjerama uveava agregat tranje uz istovremeno podsticanje investicija, ukljuujui aktiviranje javnog sektora privrede kao i vei stepen korekcije i dopune trita. U obrnutom sluaju, ako se po osnovu privatne inicijative i trinog privreivanja ostvaruje stabilan privredni razvoj, drava se treba suzdrati od veeg unoenja u drutvenu reprodukciju uz istovremeno saniranje ekonomske aktivnosti koja je bila pojaana u periodu depresije.

6 7

www.ekonomskiportal.com Ekonomski portal www.ekonomskiportal.com Ekonomski portal

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave

3. EKONOMSKA POLITIKA CILJEVI I MJERE

Ekonomska politika predstavlja oblik dravne intervencije u ekonomiji i sveukupnost dravnih institucija, ustanovljenih pravila i mjera putem kojih se ostvaruje djelovanje na ekonomski sistem. Ekonomska politika drave je, dakle, skup aktivnosti drave kojima ona djeluje na ekonomsku aktivnost privrednih subjekata. Razlozi za voenje ekonomske politike su isti kao razlozi za intervenciju drave u privredi - postojanje monopola, eksternih efekata, javnih dobara, javne potronje i slino, kao i potreba da se privredna aktivnost na makro nivou usmjerava kako bi se na to efikasniji, a opet i na drutveno pravedan nain postigli ciljevi drutva kao cjeline.8 Subjekat odnosno nosilac ekonomske politike je drava i njene razliite institucije skuptina, vlada, razliita ministarstva, centralna banka, organi lokalne samouprave itd. Kako su subjekti ekonomske politike pripadnici razliitih politikih stranaka koje su na izborima osvojile pravo na formulisanje i voenje ekonomske politike, logino je da i ekonomska politika bude duboko povezana ne samo sa ekonomijom ve i sa samom politikom. Zbog toga ekonomska politika zavisi ne samo od ekonomskih ciljeva drutva ve i od stranakih programa partija iz kojih potiu ljudi koji vode dravne institucije. Upravo povezanost ekonomske politike sa politikom i jeste jedan od najvanijih razloga za sumnje u vezi sa angaovanjem drave u privredi da li e dravna administracija voditi ekonomsku politiku u skladu sa sopstvenim ili u skladu sa opedrutvenim interesima.9

8 9

http://www.link-elearning.com/lekcija-Ekonomska-politika_4743

http://www.rifin.com/ekonomska-politika

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave

3.1.

CILJEVI EKONOMSKE POLITIKE

Ekonomska politika ima pred sobom mnotvo ciljeva. Ti ciljevi su esto komplementarni, ali nisu rijetki sluajevi u kojima nosioci ekonomske politike imaju pred sobom potpuno suprotstavljene ciljeve kao, na primjer, u sluaju kada treba smanjiti budetsku potronju i istovremeno obezbjediti zadovoljavajui nivo dohodaka radnika u prosvjeti i zdravstvu. Zbog postojanja meusobno suprotstavljenih ciljeva potrebno je veoma paljivo odmjeravati prioritete prilikom formulisanja ciljeva ekonomske politike.10 Ciljevi ekonomske politike dijele se na dugorone i kratkorone. Dugoroni (strateki) ciljevi ekonomske politike su:11 ekspanzija proizvodnje, poveanje produktivnosti, poboljanje u alokaciji resursa, poboljanje u raspodjeli bruto drutvenog proizvoda, zadovoljenje zajednikih potreba, efikasnije ukljuivanje u meunarodnu privredu, poveanje konkurentnosti privrede. Kratkoroni ciljevi ekonomske politike su: 12 puna zaposlenost, valutna stabilnost i niska inflacija, ravnotea platnog bilansa, stabilnost privrednog sistema. Da bi se ciljevi ekonomske politike mogli postii na zadovoljavajui nain potrebno je da cilj kao i subjekti koji e sprovoditi aktivnosti budu to preciznije odreeni, da ciljevi budu realni i, ako je mogue, kvantitativno izraeni.

10

http://www.link-elearning.com/lekcija-Ekonomska-politika_4743 E. Vilogorac, Uvod u ekonomiju, Sarajevo, 2001. str 134. 12 E. Vilogorac, Uvod u ekonomiju, Sarajevo, 2001. str 135.
11

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave

3.2.

INSTRUMENTI I MJERE EKONOMSKE POLITIKE

Kako bi postigla svoje mnogobrojne ciljeve ekonomska politika mora i da koristi odreena sredstva koja e joj omoguiti da do ciljeva doe. Ta sredstva su instrumenti ekonomske politike i razliite mjere koje subjekti ekonomske politike sprovode. Instrumenti ekonomske politike predstavljaju sredstva kojima se ostvaruju ciljevi ekonomske politike. Promjene u instrumentima ekonomske politike uvijek utiu na jedan ili vie makroekonomskih ciljeva. Kao instrument ekonomske politike mogu se koristiti odreene ekonomske veliine, ali i razliite kategorije ekonomskog sistema. 13 Poto postoji vie razliitih instrumenata ekonomske politike oni se klasifikuju i to najee prema politikama u okviru kojih funkcioniu:14 instrumenti monetarne politike, instrumenti fiskalne politike, instrumenti politike trita rada, instrumenti spoljnotrgovinske politike, ostali instrumenti ekonomske politike (politika cijena, politika regionalnog razvoja, politika robnih rezervi, planiranje, politika socijalne sigurnosti itd.). Mjere ekonomske politike predstavljaju korienje odreenog instrumenta ekonomske politike u odreenom vremenskom periodu kako bi se ostvario jedan ili vie ciljeva ekonomske politike.15 Mjera ekonomske politike, prema tome, predstavlja promjenu, ukidanje ili uvoenje novog instrumenta ekonomske politike. Ako bi, na primjer, nosioci ekonomske politike odluili da suzbiju inflaciju smanjenjem koliine novca u opticaju oni bi tada koristili instrumente monetarne politike, a konkretna mjera bi mogla da bude poveanje obavezne rezerve banaka.

13 14

http://www.link-elearning.com/lekcija-Ekonomska-politika_4743

T.Tasi, Finansije (monetarne i javne), Leskovac, 1999., str. 51.

http://www.link-elearning.com/lekcija-Ekonomska-politika_4743

15

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave Takoer, ako bi cilj bio poveanje potronje, jedan od naina da se taj cilj ostvari bio bi smanjenje poreza na dohodak graana. U tom sluaju bili bi korieni instrumenti fiskalne politike, a konkretna mjera bi bila smanjenje poreza. Monetarna politika predstavlja onaj dio ekonomske politike koji drava vodi preko svoje centralne banke. Centralna banka zauzima najznaajnije mjesto u nacionalnom finansijskom sistemu i ona predstavlja takozvanu banku banaka.16 Najvaniji zadaci centralne banke su:17 emisije novca - centralna banka kontrolie i sprovodi tampanje novca koji predstavlja zakonsko sredstvo plaanja; ona takoer davanjem kredita odnosno kupovinom nedospjelih potraivanja od banaka stvara primarni novac koji e bankama posluiti za odobravanje kredita; sprovoenje monetarno-kreditne politike preko eskontne politike, politike operacija na otvorenom tritu, politike aktiviranja i dezaktiviranja depozita, politike obavezne rezerve; stvaranje i sprovoenje spoljne likvidnosti - podrazumjeva da centralna banka neprekidno prati platni bilans i putem mjera devizne politike i drugih mjera poveava izvoz tj. usklauje uvoz i izvoz, odnosno usklauje priliv i odliv kapitala; obavljenje poslova za raun drave - poslovi u vezi sa zakljuivanjem i servisiranjem dravnih zajmova, naplate poreskih i drugih prihoda u korist drave, kreditiranje drave za potrebe javne potronje. Fiskalna politika predstavlja dio ekonomske politike koji je usmeren na koritenje javnih prihoda i javnih rashoda u svrhu ostvarenja irih ciljeva ekonomskog sistema zemlje. Odmjeravanjem visine i strukture javnih prihoda i rashoda drava nastoji da utie na privredne uesnike, usmjerava privrednu aktivnosti i obezbjeuje uslove za dalji privredni rast.18

16 17 18

T.Tasi, Finansije (monetarne i javne), Leskovac, 1999., str. 51.

S. Gligorijevi: Elementi politike ekonomije, Beograd, 1994., str. 212. S. Gligorijevi: Elementi politike ekonomije, Beograd, 1994., str. 213.

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave Osnovne funkcije fiskalne politike mogu se formulisati na sljedei nain:19 stabilizaciona funkcija - nosioci fiskalne politike nastoje da njenim instrumentima obezbjede privrednu stabilnost kao osnovu za neometano obavljanje ekonomskih aktivnosti; alokativna funkcija - fiskalnom politikom i njenim instrumentima odnosno politikom javnih prihoda i javnih rashoda utie se na odluke privrednih subjekata u vezi sa alokacijom oskudnih resursa na razliite djelatnosti; redistributivna funkcija - fiskalna politika obezbjeuje neometano snabdjevanje javnim dobrima, odvijanje javne potronje i transfer sredstava prema ugroenim dijelovima stanovnitva. Osnovne komponente fiskalne politike su:20 politika javne potronje odnosno budetska politika - budet predstavlja novani predraun drave kojim se odreuju prihodi i rashodi dravnih organa prema unaprijed odreenim namjenama; politika javne potronje definie naine potronje odnosno namjenu svih sredstava koja postoje u budetu; poreska politika odnosno politika budetskih prihoda - da bi budet mogao da se troi za razliite namjene potrebno je da se odrede naini punjenja budeta; budet drave se puni iz njenih javnih prihoda odnosno iz razliitih vrsta poreza i drugih izvora koje drava odnosno fiskalna vlast prikuplja.

19 20

www.mft.gov.ba Ministarstvo finansija/financija i trezora www.mft.gov.ba Ministarstvo finansija/financija i trezora

10

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave

4. PODSTICANJE KONKURENCIJE
Konkurencija prisiljava privredna drutva da na najefikasniji nain proizvode robu i usluge. Bez konkurencije bi cijene robe, usluga bile vee, a ponuda manja. Meutim privrednim drutvima je ugodnije da posluju bez konkurencije i svako privredno drutvo e ako mu se prui ansa nastojati da postane monopolista. Nasuprot tome promjena ponude monopoliste koji kontrolie ukupnu ponudu ima uticaja na trinu cijenu. Poveanje ponude znai smanjenje cijene, to znai da je funkcija tranje sa kojom se suoava monopolist identina trinoj funkciji tranje.21 Mariginalni prihod proizvoda jednak je cijeni po kojoj monopolist prodaje dodatnu jedinicu, umanjen za gubitke po osnovu smanjenja cijene svih predhodnih jedinica proizvodnje. Mariginalni prihod dodatne jedinice proizvoda za monopolistu je uvijek manji od cijene tog dodatnog proizvoda. Posljedice monopolskog odreivanja ponude i cijene su dvostruke, pri emu dio tete trpe potroai, a dio posljedica u obliku izgubljene proizvodnje, moemo smatrati drutvenim trokovima monopola. Meutim zbog manje koliine proizvodnje od koliine u uslovima perfektne konkurencije, ukupan gubitak na nivou ekonomije nije jednak gubitku potroaa, ve ukljuuje i koliinu manje ponude. S obzirom na posljedice monopolskih trinih struktura na ekonomsku efikasnost i drutvene trokove, koji nastaju po tom osnovu drava sprijeava nastajanje monopola, ili ako ve postoje, preduzima mjere za njihovu eliminaciju.22 Meutim izostanak konkurencije posljedica je i spoznaje potencijalnih konkurenata da nisu u stanju bar prilikom ulaska na trite, ponuditi koliinu koja bi proizvela efekat ekonomije obima, to znai da su prosjeni trokovi novog ponuaa vei od privrednog drutva u poziciji prirodnog monopola.

21 22

www.dei.gov.ba Direkcija za evropske integracije www.dei.gov.ba Direkcija za evropske integracije

11

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave Neizbjenost prirodnih monopola i posljedice njihovog postojanja zahtjevaju aktivnu regulatornu ulogu drave i u ovom podruju. U okviru toga mogui su razliiti pristupi, koje se mogu svrstati u tri grupe:23 1. regulacija cijena robe, 2. javno vlasnitvo, i 3. deregulacija. Regulacija prirodnog monopola na osnovu odreivanja cijene robe karakteristina je za sluajeve u kojima vlasnika prava u privrednim drutvima u poziciji prirodnog monopola dri privatni sektor. Regulacija je zasnovana na odreivanju cijene robe na nivou koji omoguava pokrie prosjenih ukupnih trokova, koji ukljuuju i normalni povrat od invensticije. Drugi pristup zasniva se na predpostavci da je najbolja brana od monopolskog ponaanja da drava raspolae veinskim vlasnikim pravima u privrednim drutvima koja su u poziciji prirodnog monopola. Meutim, to znai i suoavanje sa klasinim problemima javnog vlasnitva, a posebni problem nastaju kada se cijene robe/usluga ponu koristiti kao sredstvo zatite standarda stanovnitva.24

23 24

www.monopolizam.wordpress.com

www.ekonomskiportal.com Ekonomski portal

12

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave

5. PRIMJERI
Poboljanje ekonomske politike - Drava mora smanjiti poreznu presiju na svim razinama, jer gospodarstvo vie ne moe plaati tolike poreze. A da bi se porezi mogli smanjiti, treba smanjiti troak drave. Troak drave moe se smanjiti samo tako da se smanji njena administracija i da se provede reforma dravne uprave, dakle smanji broj opina. Ukratko, treba smanjiti troak dravne administracije kako bi se ojaao realni sektor koji to financira.

Konkurencija Fleksibilniji Zakon o radu je potreban, po njemu, zato to e drava tako u konanici pomoi poduzetnicima da budu konkurentniji: - Poslodavcu se mora omoguiti da otpusti loeg radnika i brzo zaposli kvalitetnog, jer e tako bolje poslovati i biti konkurentniji. Domaa potranja Vlada svojim mjerama mora poveati domau potranju. Kada bi je poveala samo dva posto, to bi znailo oko 1 milijardu KM vie potronje. Najvei dio potranje mora otii na domau proizvodnju. Poveanje potranje se mora kreirati kroz smanjenje poreza, rast mirovina i niz slinih mjera. Da bi se sve to odrazilo na rast BDP25-a, kae, treba proi barem 8-12 mjeseci.

Politika dohodka Nadnica predstavlja dohodak za radnika i troak za poduzee. Politika dohotka moe zahtijevati ogranienje na poveanje nadnice na nain da ouva trokove rada (i trokova openito) manjim i tako smanji mogunost poveanja cijena. 26

25
26

BDP Bruto Drutveni (Domai) Proizvod www.eccportal.com

13

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave

6.

ZAKLJUAK

Kako bi se ouvala stabilnost ekonomskog sistema i stvorile pretpostavke za njegov dalji razvoj neophodna je intervencija drave i njeno aktivnije angaovanje u privrednom ivotu. Od tada do danas pitanje mjere u kojoj drava treba da regulie privredna kretanja je neprekidno u centru panje ekonomske javnosti. Iako je jasno da su preduzea u privatnoj svojini znatno efikasnija od javnih i drutvenih, jasno je i d a se sva preduzea u privredi ne mogu prepustiti privatnom i da samo drava moe svojim autoritetom da sprijei negativne posljedice koje po sistem mogu imati odreena ekonomska ponaanja trinih subjekata. injenica je da su savremene privrede tzv. mjeovite privrede i da pored trinog mehanizma i konkurencije svoj upliv u privredna kretanja ima i drava. Taj upliv drave se manifestuje kroz ekonomsku politiku koju ona vodi i koja je meusobno uslovljena i povezana sa konkretnim privrednim sistemom.

14

Uvod u ekonomiju Ekonomska uloga drave

7.

LITERATURA

1. E. Vilogorac, Uvod u ekonomiju, Sarajevo, 2001., 2. T. Tasi, Finansije (monetarne i javne), Leskovac, 1999., 3. http://www.link-elearning.com/lekcija-Ekonomska-politika_4743 4. S. Gligorijevi: Elementi politike ekonomije, Beograd, 1994., 5. www.eccportal.com portal o ekonomiji 6. www.mft.gov.ba Ministarstvo finansija/financija i trezora 7. www.dei.gov.ba Direkcija za evropske integracije 8. www.monopolizam.wordpress.com portal o ekonomiji 9. P. Veselinovi, Ekonomija, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2010. 10. www.ekonomskiportal.com Ekonomski portal

15