Download as doc, pdf, or txt
Download as doc, pdf, or txt
You are on page 1of 26

16 HABITS OF MIND Oleh Arthur L Costa, Ed.D Dan Bena Kall !", #h.D.

De$ n s dar a%a &an' d se(ut den'an )#er*asalahan+ adalah se*ua st *ulus atau ran'san'an,ran'san'an, %ertan&aan,%ertan&aan, tu'as,tu'as, $eno*ena -'e.ala, 'e.ala/ atau se'ala %er(edaan,%er(edaan &an' ada d *ana %en.elasann&a t da" d "etahu se'era. Oleh "arena tu, "a* tertar " untu" *e*usat"an tul san n %ada "e( asaan,"e( asaan s s0a den'an "ond s ,"ond s &an' *enantan' &an' *enuntut strate' !ara (er$ " r, %e*aha*an, "ete"unan, "reat $ tas dan "etra*% lan untu" *e*e!ah"ann&a. Ka* t da" han&a tertar " %ada (era%a (an&a" .a0a(an &an' d "etahu s s0a, teta% .u'a tahu (a'a *ana *ere"a (ert nda" -(ert n'"ah la"u/ %ada saat *ere"a t da" tahu. Ke( asaan,"e( asaan % " ran n (er$un's untu" *enan''a% %ertan&aan terse(ut dan %er*asalahan,%er*asalahan d *ana .a0a(ann&a TIDAK d "etahu se'era. Ka* n' n *en'a*at (a'a *ana s s0a *e*%rodu"s %en'etahuan (aru (u"an han&a *e*%rodu"s "e*(al %en'etahuan. C r uta*a dar *anus a &an' !erdas atau ntell 'ent alah *ere"a t da" han&a *e*%un&a n$or*as , teta% .u'a tahu (a'a *ana *en nda" lan.ut n$or*as terse(ut. Se(uah )Ha( ts o$ M nd+ (erart se(uah "ual tas t nda""an &an' !erdas1 ntell 'ent "et "a (erhada%an den'an %er*asalahan,%er*asalahan, d *ana .a0a(ann&a t da" d "etahu se'era. Ket "a *anus a *en'ala* hal &an' (erse(eran'an atau d "oto* , ( n'un' *en'hada% d le**a, atau *en'hada% "et da",%ast an , t nda"an &an' %al n' e$e"t $ adalah %e*a"a an %ola,%ola t nda"an ntele"tual &an' rele2an. Ket "a " ta *en''una"an su*(er,su*(er ntele"tual n , has l &an' d %eroleh a"an le( h (erda&a 'una den'an "ual tas &an' le( h (a " dan le( h ( .a"sana. Menera%"an )Ha( ts o$ M nd+ *e*erlu"an se.u*lah "etra*% lan , %etun.u" s "a%, h du%, %en'ala*an *asa lalu dan t nda"an &an' !enderun' ala* . In (erart " ta *en la satu )Ha( ts o$ M nd+ atas )Ha( ts o$ M nd+ &an' la n .ad n a"an *enentu"an %ola *ana &an' harus " ta %a"a %ada saat tu. D dala*n&a ter*asu" "e%e"aan -sens t 2 t&/ terhada% hu(un'ann&a -!onte3tual/ dala* satu s tuas &an' *e*(er %ertanda (ah0a n adalah 0a"tu dan "ese*%atan &an' te%at dan (er*an$aat untu" %en''unaan %ola n . Ce%at atau la*(at, satu standard
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

"etra*% lan d %erlu"an untu" *enera%"an dan *ela"u"an t n'"ah la"u )Ha( ts o$ M nd+se!ara e$e"t $. In *enun.u""an (ah0a se(a'a has l dar set a% %en'ala*an d *ana )Ha( ts o$ M nd+ d tera%"an, "onse"0ens dar %enera%ann&a da%at d l hat, d e2aluas , d *od $ "as dan d %a"a unt" %enera%an 4%enera%an selan.utn&a d *asa &an' a"an datan'.

)Ha( ts o$ M nd+ difokuskan pada: Nilai Me* l h untu" *enera%"an satu %ola t n'"ah la"u Intele"tual dar %ola 4%ola &an' t da" %rodu"t $ Inklinasi Merasa"an "e!enderun'an terhada% %enera%an satu %ola t n'"ah la"u &an' ntele"tual Kepekaan Da%at *el hat "ese*%atan dan "ete%atan %enera%an %ola t n'"ah (sensitifitas) la"u. Kemampuan Me* l " "etra*% lan,"etra*% lan dasar dan "a%as tas untu" *enera%"an t n'"ah la"u terse(ut. Komitmen Terus (erusaha untu" *en'anal sa dan *en n'"at"an "e( asan, "e( asan %ola t n'"ah la"u

Penjelasan )Ha( ts o$ M nd+


Ket "a " ta t da" tahu la' a%a &an' harus d la"u"an " ta sudah t (a %ada %e"er.aan " ta se(enarn&a dan "et "a " ta t da" tahu la' *ana .alan &an' harus d " ta te*%uh, " ta telah *ula %er.alanan " ta &an' se(enarn&a. # " ran &an' t da" ( n'un' t da"lah (er$un's . Arus &an' terhalan' adalah arus &an' (ersuara *erdu. 5endell Berr&

Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

1. Pantang menyerah dan terus mencoba. Persisting!


#antan' *en&erah dan terus *en!o(a adalah saudara "e*(ar dar "eun''ulan. 9an' satu adalah nasalah "ual tas dan &an' la nn&a adalah *asalah 0a"tu. Mara(el Mor'an The Ele!tr ! 5o*an

Oran',oran' su"ses teta% %ada %e"er.aan sa*%a %e"er.aan tu selesa . Mere"a t da" den'an *udah *en&erah. Itulah &an' d la"u"an *anus a a%a( la *ere"a (er%er la"u !erdas, Mere"a *a*%u *en'anal sa %er*asalahan *e*%er(a " !ara, sru"tur atau strate' untu" *en'atas *asalah. Mere"a *en!o(a (er(a'a !ara dan strate' )#ro(le* sol2 n' &an' (er(eda. Mere"a *en'u*%ul"an (u"t &an' *en' nd "as "an a%a"ah strate' )%ro(le* sol2 n'+ tu (er$un's , a%a( la satu strate' t da" (er.alan *ere"a tahu. Ba'a *ana *endu"un' dan *en!o(a !ara &an' la n. Mere"a da%at *el hat a%a( la suatu teor& atau de t da" ( sa d %a"a *a"a *ere"a harus *e*a"a &an' la n.. Mere"a *e*a"a *etode &an' s ste*at s untu" *en'anal sa *asalah &an' ter*asu" (a'a *ana *e*ula , lan"ah,lan'"ah a%a &an' harus d a*( l dan data a%a &an' harus d "u*%ul"an "arena *ere"a ( sa *enerus"an se(uah %roses )%ro(le* sol2 n'+ &an' %ada a" rn&a *e*(uat *ere"a n&a*an den'an s tuas &an' t da" %ast . S s0a ser n' *en&erah den'an *en&ed h"an "et "a .a0a(an terhada% suatu %er*asalahan t da" se'era d "etahu . Kadan',"adan' *ere"a *ere*as "ertas "er.a *ere"a dan *e*(uan'n&a "e ton' sa*%ah dan (er"ata67Sa&a t da" ( sa *en'er.a"ann&a,+ )In terlalu sul t+ atau *ere"a *en.a0a( .a0a(an &an' asal, asalan untu *en'er.a"an %e"er.aan tu se!e%at *un'" n. Ada .u'a &an' (er *asalah den'an "onsentras 8 *ere"a t da" da%at *e*$o"us"an %ada suatu hal untu" 0a"tu &an' la*a, *ere"a den'an *udah ter'an''u "osentras n&a, *ere"a t da" *e*%un&a "etra*% lan *en'anal sa se(uah %er*asalahan untu" *en'e*(an'"an s&ste*, stru"tur atau strate' untu" *en'atas *asalah. Ada

Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

"e*un'" nan *ere"a a"an *en&erah "arena *ere"a *e*%un&a sed " t strate' )#ro(le* Sol2 n'+. Kalau strate' n&a t da" (er.alan *ere"a a"an *en&erah. "engatur dan memyaring tindakan.!"anaging impulsi#ity!
):oran' &an' d arah"an oleh tu.uann&a dan *enunda untu" *enon.ol"an d r n&a "e*un'" nan adalah %usat dar %en'endal an e*os 6 "e*a*%uan *en&an'"al selera dan "e!enderun'an untu" *en'uta*a"an tu.uan, a%a"ah tu *e*(an'un usaha, *en&elesa "an *asalah al.a(ar atau lat han untu" Tho*as Cu%. Dan el ;ole*an E*ot onal Intell 'en!e -1<<=/ %.>?

Seseoran' &an' da%at *en'atas %er*asalahan den'an e$e"t $ *e*%un&a t nda"an,t nda"an &an' d sen'a.a. Mere"a (er$ " r se(elu* (er(uat. Mere"a den'an sen'a.a *e*(entu" 2 s untu" %rodu", ren!ana "er.a, dan tu.uan se(elu* *ere"a *ula . Mere"a (erusaha untu" *en.elas"an dan *en'ert arah. Dan *en'e*(an'"an strate' untu" *ende"at *asalah tan%a *en la %er*asalahan se(elu* d a *en'ert (enar %er*asalahann&a.Ind 2 du &an' *e* " r"an alternat 2e dan "onse"uens la n dar arah &an' (er(eda se(elu* (er(uat. Mere"a *en'uran' t nda"an u. !o(a &a tu den'an *en'u*%ul"an n$or*as terle( h dahulu, *ere"a *en'a*( l 0a"tu untu" *e* " r"an se(uah .a0a(an se(elu* *en.a0a(, untu" *e*ast "an *ere"a *en'ert arah %er*asalahan tu dan *enden'ar"an %andan'an,%andan'an &an' la n.

Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

$. "endengarkan orang lain%dengan pemahaman dan empathy. !&istening 'o otehrs% (ith )nderstanding and *mpathy!
Menden'ar"an oran' la n den'an se"sa*a adalah a0al dar %e*aha*an: Ke( .a"sanaan adalah has l dar *enden'ar"an se%an.an' h du% B ar"anlah &an' ( .a"sana &an' *enden'ar"an dan ta*(ah"an "e%ada #e*aha*ann&a dan ( ar"an &an' *en'ert &an' *enda%at ( *( n'an #ro2er(s 16=

Oran',oran' &an' san'at e$$e!t 2e, *en''una"an (an&a" 0a"tu dan tena'a *ere"a untu" *enden'ar. Ada ahl . 0a %er!a&a (ah0a "e*a*%uan1*enden'ar"an oran' la n adalah "e*a*%uan untu" *erasa"an %erasaan oran' la n dan *e*aha* n&a. Menurut *ere"a, "e*a*%uan *enden'ar"an dan *erasa"an a%a &an' d rasa"an oran' la n adalah (entu" &an' %al n' t n'' dar %er la"u &an' !erdas. Ma*%u *en'art "an de oran' la n, tanda, tanda &an' *enun.u"an %erasaan *ere"a atau "eadaan e*os %ada (ahasa 2er(al dan (ahasa tu(uh -e*%ath&/ se!ara te%at *en'o%eras "an "onse%, e*os dan %ro(le* oran' la n, se*uan&a adalah tanda,tanda dar "e*a*%uan *enden'ar"an. -# a'et *en&e(utn&a +*en'atas / Mere"a da%at *el hat %ers%e"t $ oran' la n &an' (erane"a ra'a*. Mere"a den'an halus *enaruh %erhat an "e%ada oran' la n dan *en'ert %enda%at dan %erasaan *ere"a dan *en'art "ann&a se!ara te%at. +ange dengan koleganya -1<<@/ *en&aran"an (ah0a *enden'ar"an se%enuhn&a (erart *e*%erhat "an den'an !er*at a%a &an' sudah d (ahas se!ara ters rat. Anda t da" han&a *enden'ar"an *us !, teta% .u'a *enden'ar"an %ada nt %e*( !araan oran' &an' (er( !ara. Anda t da" han&a *enden'ar"an a%a &an' d "etahu seseoran' teta% .u'a *enden'ar"an a%a &an' ters rat. Tel n'a (e"er.a se!e%at suara, &an' .auh le( h la*(at dar "e!e%atan s nar &an' d a*( l oleh *ata. -'enerat 2e/ *enden'ar"an 'enerat 2e adalah se(uah sen %en'e*(an'an le( h dala* "ed a*an %ada d r anda, .ad anda da%at *e*%erla*(at .alan $ " ran anda *enden'ar"an "e!e%atan ala* "u% n' anda dan *enden'ar"an le( h dala* dar %ada art "ata,"ata.

Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

K ta *en'ha( s"an ==A dar h du% " ta untu" *enden'ar"an teta% "etera*% lan *enden'ar adalah &an' %al n' sed " t d a.ar"an. K ta selalu *en'ata"an " ta sedan' *enden'ar"an, teta% se(enarn&a " ta sedan' *elat h $ " ran " ta a%a &an' harus " ta "ata"an "et "a %asan'an ( !ara " ta selesa . Ada s s0a &an' *en!e*ooh, *e*%erta0a"an dan *en.atuh"an de atau %enda%at s s0a &an' la n. K ta *au s s0a " ta (ela.ar *en'a(d "an tena'a $ " ran *ere"a "e%ada oran' la n dan *en' n2estas "an d r *ere"a "e%ada de %asan'ann&a. K ta *en' r *"an s s0a " ta untu" (er%e'an' "e%ada n la ,n la , %en la an, %enda%at dan %radu'a a'ar *e*%erhat "an $ " ran oran' la n. In adalah "etra*% lan &an' san'at ru* t &an' *e*erlu"an "e*a*%uan untu" *e*on tor $ " ran send r . Se*entara tu %ada 0a"tu &an' (ersa*aan, *e*%erhat "an %er"ataan %asan'an ( !ara " ta n t da"lah (erart " ta t da" ( sa (eda %enda%at den'an *ere"a. Seoran' %enden'ar &an' (a " *en!o(a *e*aha* a%a &an' d "ata"an oran' la n. #ada a"h rn&a *un'" n d a san'at t da" *en&etu.u n&a, teta% "arena d a t da" se%enda%at, a *au tahu se!ara %ast a%a &an' t da" d setu.u n&a.

,. -erfikir &entur !'hinking .le/ibly!


A%a( la anda t da" %ernah (eru(ah % " ran, a%a 'unan&a *e*%un&a % " ranB Ed0ard the Bono

#ene*uan &an' san'at *en'a'u*"an tentan' "elenturan ota" *anus a. Oran' &an' $le3 (le adalah oran' &an' *e*e'an' "endal . Mere"a *e*%un&a "e*a*%uan untu" (eru(ah $ " ran se0a"tu *ere"a *ene*u"an data ta*(ahan le( h dar satu. Mere"a terl (at %ada "e' atan den'an has l &an' (ersa*aan, d tar " dar %en'ala*an strate' %ro(le* sol2 n' dan ( sa *en.alan"ann&a se!ara $le3 (le-lentur/, *en'etahu "a%an te%atn&a untu" (er$ " r luas dan 'lo(al serta "a%an harus (er$ " r se!ara r n! dan te%at. Mere"a *en!ar dan *en! %ta"an %ende"atan se!ara "eseluruhan dan *ere"a *e*%un&a %erasaan

Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

hu*or -sense o$ hu*or/ &an' (er"e*(an' den'an (a ". Mere"a *el hat "onse"0ens &an' (er2ar as . Oran' &an' $le3 (le da%at *en'atas *asalah dar sudut &an' (er(eda *en''una"an no2el A%%rraeh. de Bar!o -1<CD/ *en&e(ut"ann&a se(a'a %e* " r "reat $. Mere"a *en'an''a% %andan'an alternat 2e atau *el hatn&a dar (e(era%a su*(er n$or*as se"al 'us. F " ran *ere"a s a% untu" (eru(ah (erdasar"an n$or*as ta*(ahan dan data atau alasan,alasan &an' (erse(eran'an den'an %andan'an *ere"a. Oran' $le3 (le tahu (ah0a *ere"a *e*%un&a "e&a" nan dan da%at *en'e*(an'"an % l han,% l han dan alternat $ untu" d %ert *(an'"an. Mere"a *en'ert (ah0a art &an' *e*%un&a hu(un'an da%at (e"er.a d dala* (atasan,(atasan, "r ter a, dan %eraturan,%eraturan d *ana *ere"a da%at *e*%er" ra"an a" (at ( la *en'a(a "ann&a. Mere"a t da" sa.a *en'ert rea"s saat tu teta% .u'a da%at *e*%er" ra"an tu.uan &an' le( h (esar &an' d (uat oleh "endala terse(ut. Ead "elenturan %e* " ran d %erlu"an %ada *as&ara"at sos al &an' (erane"a ra'a*, untu" *en'ert dan *en'enal %en'ala*an oran' la n se!ara utuh dan *en&adar %er(edaan %en'ala*an set a% oran' dala* *en'art "an sesuatu. #e* " r &an' lentur atau $le"s (el da%at (er% ndah "e*ana,*ana *elalu %os s !ara %andan' &an' (era'a*. Cara %andan' %erse%s adalah &an' d se(ut Eeans # 'et !ara %andan' egocentrism,,*e*andan' den'an !ara %adan' send r . Se(al "n&a, !ara %andan' allocentrisum adalah %os s d *ana seseoran' *e*andan' dar %os s %andan' oran' la n. K ta *e*a"a !ara %andan' n "et "a " ta (ere*%at den'an %erasaan oran' la n, *e*%er" ra"an (a'a *ana oran' la n (er$ " r dan *e*%erh tun'"an "esalah%aha*an. Satu la' %os s %erse%s adalah +merco%centric!0 n ha*% r sa*a den'an *el hat "e(a0ah dar atas (al"on d r send r dan (a'a *ana " ta (er ntera"s den'an oran' la n. #andan'an sela&an' %andan' n (er'una untu" *e* l h te*a dan !ora" dar (er(a'a ,(a'a n$or*as se!ara ntu t $, hol st " dan "onse%tual. Karena " ta selalu %erlu untu" *en'atas %er*asalahan den'an n$or*as &an' t da" len'"a%, " ta %erlu "a%as tas untu" da%at *e*%er" ra"an !ora" &an' u*u*, *elo*%at !elah %en'etahuan &an' t da" se*%urna atau "alau ada (a' an,(a' an &an' h lan'. Or entas %erse%s &an' la n adalah !micro%centric+8 *e*%ela.ar oran' %er oran' dan "adan',"adan' (a' an,(a' an "e! l *en.ad %erse%s "eseluruhan.
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

#e*andan'an *ata !a! n' tan%a sa ns atau te"nolo' dan e3%ert se oran' la n. In t da" da%at (er$un's *el (at"an "e%utusan lo' "a untu" *en!ar !ara,!ara d dala* lan'"ah,lan'"ah &an' terarah . In *e*erlu"an %erhat an "e%ada r n! an &an' te%at dan %er"e*(an'an &an' teratur. #e* " r &an' $le3 (le *enun.u"an %er!a&a d r %ada ntu s n&a. Mere"a da%at *entolerans "e( n'un'an dan "et da"%ast an sa*%a t t " tertentu dan rela *ele%as"an *asalah, %er!a&a (ah0a (a0ah sadar *ere"a *enerus"an %e* " ran "reat $ dan %rodu"t $ (e"er.a untu" tu. Kelenturan adalah a0al hu*or, "reat $ tas dan tehn " serta "etera*% lan &an' d "etahu . D *ana (an&a" "e*un'" nan,"e*un'" nan %erse%s *asa lalu, *asa se"aran', *asa &an' a"an datan' e'osentr ", alosentr ", *a"ro !entr ", 2 sual, aud tor , " nestet ",%e* " ran &an' $le"s (el d a"t $"an oleh %en'etahuan "a%an seseoran' harus *en''ant %os s %erse%s . Ada s s0a &an' *en'ala* "esul tan untu" *e*aha* %andan'an,%andan'an alternat $ atau (erurusan den'an le( h dar satu s ste* "las $ "as %ada 0a"tu &an' (ersa*aan. Cara *ere"a untu" *en'atas *asalah adalah satu,satun&a .alur. Mere"a *e*andan' s tuas dar s s &an' san'at e'o,!entr ! +!ara sa&a atau .alan tolF+ *ere"a sudah *e*utus"an +.an'an ( n'un'"an sa&a den'an $a"ta+. 1. -erpikir tentang pikiran. 'hinking 2bout 3ur 'hinking ("etacognition)!
Ket "a % " ran " ta sedan' (er% " r, % " ran " ta sedan' (er( !ara "e%ada d r n&a send r #lato

5a"tu % " ran (er% " r, % " ran tu ( !ara %ada d r n&a send r -#lato/. Ber%usat %ada neo!orte3, *eta"o'n s adalah "e*a*%uan " ta untu" *en'etahu a%a &an' " ta "etahu dan &an' t da" " ta "etahu . Ke*a*%uan " ta untu" *eran!an' strate' , atau *en&ed a"an n$or*as a%a sa.a &an' d %erlu"an, *en&adar lan'"ah dan strate' sela*a %e"er.aan %ro(le* sol2 n' dan *e* " r"an, dan *en'e2aluas "e(erhas lan "e!e%atan !ara
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

(er$ " r " ta send r . Se*entara tu (ahasa dala* hat d %er" ra"an se(a'a suatu "eharusan, d *ula %ada "e(an&a"an ana" %ada us a se" tar l *a tahun, *eta!o'n t on adalah se(uah "un! dar %e* " ran $or*al "e*ud an n (er"e*(an' %ada u*ur se(elas. Ke*un'" nan "o*%onen uta*a dar *eta!o'n t on *en'e*(an'"an ren!ana, *en.a'a ren!ana d dala* $ " ran sela*a .an'"a 0a"tu tertentu, "e*ud an d re$le"s "an "e*(al dan *en'e2aluas ren!ana tu %ada 0a"tu %en&elesa ann&a. Meren!ana"an strate' se(elu* *e*ula t nda"an *e*(antu " ta untu" *en' n'at lan'"ah de* lan'"ah %ada urut , urutan %er la"u &an' d ren!ana"an %ada le2el "esadaran sela*a "e' atan terse(ut. In *endoron' %en la an "o*%arat 2e &an' te%at dan e2aluas %en la an "oo%erat 2e "ese" an "al untu" "e' atan &an' la n atau "e' atan &an' (er(eda dan *e*on tor %en'ert an, %erse%s , "e%utusan dan %er la"u " ta. Satu !ontoh * saln&a 'uru &an' le( h (er%en'ala*an, set a% har , *en'e*(an'"an strate' *en'a.ar, *en' n'at strate' tu se%an.an' .a* %ela.aran dan *en' n'at strate' tu untu" *en'e2aluas "elenturan untu" *en'has l"an has l &an' d n' n"an. Oran',oran' !erdas %anda *eren!ana"an, *en' n'at "e*(al dan *en'e2aluas "ual tas "etera*% lan dan strate' (er$ " r *ere"a. Meta'n s (erart *en.ad le( h sadar a"an "e' atan dan a" (at "e' atan tu terhada% oran' la n, *e*(entu" %ertan&aan nternal se(a'a se(uah %en!ar an dan art n$or*as %en'e*(an'an *ental atau %en'e*(an'an %eren!anaan. Se!ara *ental d la"u"an *on tor n' se(elu* *en.alan"an "e' atan6 hal n d la"u"an a%a( la ren!ana tu t da" sesua la' den'an hara%an, *ela"u"an re$le"s atas ren!ana "et "a selesa %ela"sanaann&a untu" tu.uan e2aluas d r , dan *e*er "sa %ola *ental untu" %e"er.aan &an' le( h (a ". Menar " (ah0a t da" se*ua *anus a *en!a%a t n'"atan o%eras $or*al -!luahella/ 1<C6. dan se%ert Al&anda Lur a ahl . 0a Gus a *ene*u"an (ah0a t da" se*ua oran' de0asa *eta!o'n tate -*a*%u *e* " r"an % " rann&a send r / -5h *(e&, 1<C6/. Alasan &an' %al n' *un'" n adalah " ta t da" %un&a 0a"tu untu" *en' n'at, n'at %en'ala*an " ta. S s0a ( asan&a t da" *e*a"a (an&a" 0a"tu untu" *e* " r"an *en'a%a *ere"a *en'er.a"an a%a &an' *ere"a "er.a"an. Mere"a .aran' *e*%ertan&a"an strate' (ela.ar *ere"a atau *en'e2aluas !ara "er.a *ere"a, ha*% r se*ua ana" t da" %un&a de sa*a se"al a%a &an' harus *ere"a la"u"an "alau *ere"a *en'hada% *asalah dan ( asan&a *ere"a t da" ( sa *en.elas"an strate' *ere"a untu" *en'a*( l
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

"e%utusan -Ste*(er' and 5a'nes 1<>D/.%ada 0a"tu 'uru (ertan&a 6 (a'a *ana "a*u *en'atas *asalah B, strate' a%a &an' a"an "a*u %a"a B atau +!er ta"an a%a &an' (erlan'sun' d "e%ala "a*u untu" *en'a*( l "e%utusan n B. S s0a ser n' *en.a0a( 6 +sa&a t da" tahu, sa&a han&a *en'er.a"ann&a+. K ta *en' n' n"an *ur d " ta untu" (e"er.a den'an (a " %ada %roses (er$ " r &an' "o*%le"s. Contoh &an' sederhana * saln&a6 da%at d a*( l %ada tu'as *e*(a!a. Adalah %en'ala*an ( asa "et "a *e*(a!a se(uah tul san % " ran " ta *enera0an'. K ta *el hat "ata,"atan&a teta% t da" ada art &an' d %rodu"s . T (a,t (a " ta sadar (ah0a " ta t da" "onsentras dan " ta sudah "eh lan'an hu(un'an den'an art dar (a!aan &an' " ta (a!a.

6. -erusaha untuk -enar4-etul dan 'epat !+tri#ing .or 2ccuracy and Precision!
Seseoran' &an' telah *ela"u"an "esalahan dan t da" *e*%er(a " n&a (erart d a telah *e*(uat "esalahan &an' la n. Con$u! uos

Se!ara $ s " dan sta* na, "e ndahan dan "ean''unan seoran' %enar (alet atau seoran' %e*(uat se%atu, adalah hasrat a"an (er"ar&a, %en'uasaan "etra*% lan, "elan!aran dan "e"a&aan tena'a untu" *en! %ta"an has l,has l &an' luar ( asa. Oran' &an' *en'har'a "ete%atan dan "etra*% lan (er"ar&a %erlu 0a"tu untu" *e*er "sa "e*(al has l %rodu"s n&a. Mere"a *e*er "sa "e*(al aturan,aturan &an' harus *ere"a "ut 8 *ere"a *e*er "sa "e*(al *odel,*odel dan ren!ana,ren!ana &an' harus *ere"a la"u"an8 dan *ere"a *e*%ela.ar "e*(al "r ter a &an' harus *ere"a 'una"an dan *en'uat"an (ah0a has l a"h rn&a sesua %ers s den'an "r ter a &an' sudah d tentu"an. Men.ad tra*% l (erart *en'etahu (ah0a seseoran' ( sa terus *en&e*%urna"an "eahl an1"e*a*%uann&a den'an !ara (e"er.a untu" *en!a%a standard set n'' *un'" n, dan terus (ela.ar a'ar *en'has l"n tena'a &an' d $o"us"an se%ert laser untu" *en!a%a tu.uan. Oran', oran' n (an''a atas %e"er.aan&a dan *e*%un&a hasrat a"an "e(enaran %rosedur oleh "arena tu *ere"a %erlu 0a"tu untu" *e*er "sa "e*(al has l "er.an&a.
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

Ketra*% lan *el %ut "ete%atan, "e(enaran, "esesua an, "easl an dan "eset aan. Hntu" se(a' an oran', "etra*% lan *e*erlu"an %en'er.aan "e*(al se!ara terus *enerus. Mar o Cuo*o, seoran' %enul s % dato dan %ol t "us (esar, %ernah (er"ata (ah0a % dato,% daton&a t da" %ernah selesa 4 han&a (atas 0a"tu &an' *e*(uatn&a (erhent *en'er.a"ann&aF Se(a' an s s0a *un'" n *en'u*%ul"an %e"er.aan &an' asal,asalan, t da" len'"a% dan t da" d tel t . Mere"a le( h "ha0at r untu" *en&elesa "an tu'as se!e%at *un'" n dar %ada *e*er "sa "e*(al %e"er.aan&a untu" "e(enarann&a dan "ete%atann&a. Mere"a *en'er.a"an den'an usaha * n *al dar %ada *en' n2estas "an 0a"tu &an' *a"s *al untu" *en&e*%urna"an %e"er.aann&a. 5. "empertanyakan dan "enciptakan Permasalahan 6uestioning and Posing Problems!
#e*(entu"an atau For*ulas suatu *asalah ser n' le( h %ent n' dar %ada %e*e!ahaann&a, &an' *un'" n han&alah soal "etra*% lan *ate*at "a atau "etra*% lan (ere"s%er *en. Men'a.u"an %ertan&aan,%ertan&aan (aru, "e*un'" nan,"e*un'" nan (aru, *el hat *asalah,*asalah la*a dar satu sudut %andan' &an' (aru, *e*erlu"an %e* " ran "reat $ dan *enanda"an "e*a.uan,"e*a.uan n&ata: Al(ret E nste n

Salah satu ! r &an' %al n' *e*(eda"an antara *anus a dan *ahlu" $or*ulas h du% la nn&a adalah "e!enderun'an dan "e*a*%uann&a untu" *ene*u"an *asalah 'una d %e!ah"an. #e*e!ah 4%e*e!ah *asalah &an' e$e"t $ tahu (a'a *ana *e*(uat %ertan&aan,%ertan&aan untu" *en' s %er(edaan antara a%a &an' *ere"a tahu dan a%a &an' *ere"a t da" tahu. #enan&a,%enan&a &an' e$e"t $ !enderun' (ertan&a (er(a'a *a!a* %ertan&aan. Contohn&a6 *e* nta data untu" *endu"un' "es *%ulan,"es *%ulan dan asu* ,asu*s oran' la n 4 se%ert %ertan&aan,%ertan&aan6 )Bu"t a%a &an' "a*u %un&a:B+ )Ba'a *ana "a*u tahu tu (enarB+ )Se(era%a da%at d %er!a&a -a"urat/ su*(er data n B+
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

Mere"a (ertan&a tentan' sudut %andan' alternat $. )Dar sudut %andan' s a%a " ta *el hat, *e*(a!a %e* " ran1anal saB+ )A%a &an' *en! %ta"an hu(un'an n B+ Mere"a *en! %ta"an h %otesa *asalah,*asalah &an' (er! r "an jika!. )A%a *enurut*u &an' a"an ter.ad . "a:::B+ )E "a tu (enar, lalu a%a &an' *un'" n ter.ad . "a:..B +#en!ar an .a0a(an *en'har'a %er(edaan,%er(edaan dan $eno* na dala* l n'"un'ann&a dan *enel t %en&e(a(,%en&e(a(n&a6 )*en'a%a "u! n' *enden'"urB+ )Se(era%a .auh (urun' ( sa ter(an'B+ )Men'a%a ra*(ut d "e%ala"u tu*(uh den'an !e%at, sedan'"an ra*(ut d tan'an dan "a" "u tu*(uh den'an la*(atB+ )A%a &an' a"an ter.ad . "a " ta *eleta"an "an a r as n "e dala* a"uar u* a r ta0arB+ )A%a %e*e!ahan,%e*e!ahan alternat $ untu" "on$l ","on$l " nternas onal sela n %eran'B+ Se(a' an s s0a *un'" n t da" sadar a"an $un's ,$un's , "elas,"elas, tata (ahasa atau ntonas dala* %ertan&aan,%ertan&aan. Mere"a *un'" n t da" *en&adar (ah0a %ertan&aan (er(eda dala* "eru* tan, susunan "atan&a1 tata(ahasan&a dan tu.uann&a. Mere"a *un'" n *e*(uat %ertan&aan sederhana den'an *a"sud *en!a%a has l,has l &an' *a"s *al. Ket "a (erhada%an den'an satu %er(edaan *ere"a *un'" n "e"uran'an strate' %en&el d "an &an' se*%urna dan %en!ar an %e*e!ahan *asalah.

7. "enerapkan Pengetahuan &ama pada +ituasi -aru (2pplying Past Kno8ledge to Ne8 +ituation)

)Sa&a t da" %ernah *e*(uat satu "esalahan. Sa&a han&a (ela.ar dar %en'ala*an.+ Tho*as A Ed son

Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

Manus a &an' %anda (ela.ar dar %en'ala*an. Ket "a (erhada%an den'an *asalah (aru dan *e*( n'un'"an *ere"a a"an ser n' *enar " %en'ala*an dar *asa lalun&a. Mere"a ser n' (er"ata, )In *en' n'"at"an sa&a a"an :.+ atau )In se%ert 0a"tu sa&a :.+ Mere"a *en.elas"an a%a &an' sedan' *ere"a la"u"an se"aran' dala* (entu" analo' ,analo' atau su*(er,su*(er %en'ala*an, %en'ala*an se(elu*n&a. Mere"a *en' n'at dar %en'ala*an se(a'a su*(er data untu" *endu"un', teor ,teor untu" *en.elas"an, atau %roses,%roses untu" *en'atas set a% tantan'an (aru. D sa*% n' tu, *ere"a ( sa *en& *%ul"an art dar satu %en'ala*an, *e*(a0an&a, dan *enera%"ann&a dala* satu s tuas &an' (aru dan no2at $1un ". Terlalu ser n' s s0a,s s0a *e*ula tu'as (aru seolah,olah hal n sedan' d ( !ara"an untu" %erta*a "al . ;uru,'uru ser n' "e!e0a ( la *ere"a *en'a.a" s s0a untu" *e' n'at (a'a *ana *ere"a *e*e!ah"an satu *asalah &an' sa*a se(elu*n&a dan s s0a,s s0a t da" *en' n'atn&a. Seolah,olah *ere"a t da" %ernah *enden'arn&a se(elu*n&a, 0alau%un *ere"a *enda%at %er*asalahan &an' sa*a a"h r,a"h r n . Set a% %en'ala*an d r n'"as dan t da" ada hu(un'ann&a den'an a%a &an' datan' se(elu* dan sesudahn&a. #e* " ran *ere"a adalah a%a &an' d "ata"an %s "olo' se(a'a satu )%e*aha*an real ta &an' se%oton',se%oton'+ -Feuerste n 1<>D/. Den'an de* " an, set a% "e.ad an dala* "eh du%an adalah satu "e.ad an ter% sah &an' t da" ada hu(un'ann&a dan "a tann&a den'an "e.ad an *asa lalu atau%un *asa &an' a"an datan'. Le( h,le( h %e*(ela.aran *ere"a san'at s n'"at seh n''a na*%a"n&a *ere"a t da" ( sa *en''a*(ar"an dar satu "e.ad an dan *enera%"ann&a dala* s tuas 1 "onte"s &an' la n.

Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

9. -erfikir dan -erkomunikasi dengan :elas dan 'epat. 'hinking and ;ommunicating 8ith ;larity and Precision!
T da" (e' tu *udah (a' sa&a (er$ " r den'an "ata,"ata:setelah (e"er.a "eras *en!a%a has l &an' (enar,(enar .elas: sa&a harus *ener.e*ah"an %e* " ran, %e* " ran sa&a dala* satu (ahasa &an' t da" (er.alan se r n' den'an %e* " ran terse(ut. Fran! s ;alton, ;enet ! st

#en'halusan (ahasa *e*a n"an satu %eranan %ent n' dala* *en n'"at"an %eta "o'n t $ seseoran', dan "e*a*%uann&a untu" (er$ " r se!ara "r t s &an' *eru%a"an dasar %en'etahuan untu" "e' atan &an' e$e"t $. Me*%er"a&a "eru* tan dan "e"hususan (ahasa se!ara (ersa*aan *en'has l"an %e* " ran &an' e$e"t $. Bahasa dan %e* " ran (er"a tan erat. Se%ert dua s s *ata uan', *ere"a t da" ( sa d % sah"an. Ket "a anda *enden'ar (ahasa &an' t da" .elas, tu adalah satu re$le"s %e* " ran &an' t da" .elas. Oran' &an' %anda (erusaha untu" (er"o*un "as se!ara te%at dala* (entu" l san *au%un tul san *en.a'a %en''unaan (ahasa &an' te%at, *en.elas"an st lah, *en''una"an na*a &an' (enar, dan le(el,le(el un 2ersal -u*u*/ serta analo' . Mere"a (erusaha untu" *en'h ndar 'eneral sas &an' (erle( han, %en'ha%usan dan salah %ena$s ran. Mela n"an *ere"a *endu"un' %ern&ataan *ere"a den'an %en.elasan, %er(and n'an, .u*lah, dan (u"t . Kadan' "adan' " ta *enden'ar s s0a dan oran' de0asa la n *en''una"an (ahasa &an' t da" .elas dan t da" %ers s. Mere"a *en''a*(ar"an (enda,(enda atau "e.ad an den'an "ata,"ata se%ert )aneh+, (a " atau OK.+ )Mere"a *en&e(ut (enda &an' s%es $ " den'an *en''una"an "ata,"ata &an' (u"an untu" *en'''a*(ar"ann&a se%ert , )stu$$ -(aran'/, .un" -(aran' ta" (er'una/ dan (aran',(aran'+. Mere"a *e*(er te"anan %ada "al *at den'an "ata 1 $rasa &an' t da" (erart se%ert 6 )"a*u tahu, er dan uh:+ Mere"a *en''una"an "ata (enda dan %ronoun &an' t da" .elas dan u*u*6 )Mere"a *en&uruh sa&a *ela"u"an n .+
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

)Set a% oran' %un&a satu+. );uru,'uru t da" *e*aha* sa&a+. Mere"a *en''una"an "ata "er.a &an' t da" s%es $ "6 )A&o " ta "er.a"an.+ dan %er(and n'an &an' t da" ada %e*(and n'n&a6 )Soda n le( h (a ", sa&a *au la' .+ 1<. "engumpulkan =ata dengan menggunakan +emua Indra >athering =ata trough 2ll +ences

A*at lah terus,*enerus Henr& Ea*es

Ota" adalah alat redu"s &an' %al n' uta*a. Ota" *e*%er"e! l dun a "e dala* (a' an,(a' an dasarn&a6 %hoton !aha&a, *ole"ul (au, 'elo*(an' suara, 'etaran sentuhan 4 &an' *en' r * s n&al ele"tro" * a "e dala* sel,sel ota" nd 2 du &an' *en& *%an n$or*as tentan' 'ar s, 'era"an, 0arna, (au, dan *asu"an sensor " &an' la n. Oran',oran' %anda tahu (ah0a se*ua n$or*as sa*%a "e ota" *elalu .alur,.alur sensor ", %erasa, %e*(au, %era(a, %en''era", %enden'ar, %en'l hat, Ke(an&a"an l n'u st ", (uda&a, %ela.aran den'an $ s " (erasal dar l n'"un'an den'an !ara *en'a*at atau *e*asu"ann&a *elalu %an!a ndra. Men'etahu (ah0a tu teh *a"a tu harus d * nu*8 Men'etahu (ah0a tu satu %eran *a"a tu harus d %eran"an8 *en'etahu (ah0a tu se(uah %er*a nan *a"a tu harus d *a n"an8 *en'etahu tu tar an *a"a tu harus d 'era"an8 *en'etahu tu suatu tu.uan *a"a tu harus d % " r"an. Mere"a &an' .alur,.alur sensor "n&a ter(u"a, sadar, dan ta.a* *en&era% n$or*as le( h, dar l n'"un'an *ere"a dar %ada *ere"a &an' .alur,.alur sensor "n&a la&u1"er n', "e(al, dan t da" %edul terhada% ran'san'an sensor ".

Le( h .auh, " ta (ela.ar le( h tentan' da*%a" sen dan *us " terhada% $un's *ental. Me*(entu" 'a*(aran,'a*(aran *ental adalah %ent n' dala* *ate*at "a, *en! %ta dan *e*%rodu"s 8 *enden'ar"an *us " "las " na*%a"n&a *e*%er(a " spatial reasoning -(er$ " r lo' s dala* "a tann&a den'an ruan'/.

Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

#ara ahl l*u sos al *e*e!ah"an *asalah *elalu s"enar o dan s *ulas 8 %ara l*u0an *e*(entu" *odel, ns &ur *en''una"an Cad,Ca* -Co*%uter a ded des 'n and *anu$a!tur n'/8 *ont r (ela.ar *elalu hand%on e/perimentation -den'an !ara %ra"te" lan'sun'/8 %elu" s *en!o(a sesuatu &an' (aru den'an 0arna dan serat1te"stur. #e*us " *en!o(a sesuatu &an' (aru den'an !ara *en! %ta"an "o*( nas alat,alat *us " dan suara. Teta% se(a' an s s0a dala* *en.alan se"olah dan "eh du%an *elu%a"an te"stur, ra*a, %ola suara dan 0arna d se" tar *ere"a. Kadan',"adan' ana" ta"ut untu" *en&entuh, *en'otor tan'ann&a atau *erasa"an (enda &an' *un'" n l ! n atau len'"et. Mere"a (ero%eras %ada t n'"at strate' %e*e!ahan *asalah sensor " &an' se*% t han&a n' n *en''a*(ar"ann&a ta% t da" *en.elas"an atau *e*%era'a"ann&a8 atau *enden'ar"an teta% t da" (er%eran a"t $. 11. "enciptakan0 "embanyangkan0 dan "emperbaharui ;reating0 Imagining and Inno#ating!

) Masa de%an (uanlah suatu te*%at &an' a"an " ta tu.u ta% *asa &an' " ta ! %ta"an. Ealann&a t da" untu" d te*u"an, ta% untu" d (uat, dan usaha untu" *e*(uatn&a *eru(ah (a " %e*(uatn&a atau%un tu.uannn&a. Eonh S!haar, %ol t !al S! ent st, Hn 2es t& o$ Santa Clara #en'aran', Lo&al t& n A*er !a

Se*ua *anus a *e*%un&a "a%as tas untu" *en! %ta"an1*e*%rodu"s has l, !ara %e*e!ahan *asalah, dan te"n ",te"n " &an' (aru, asl , he(at atau %anda ,( la "a%as tas terse(ut d "e*(an'"an. Manus a &an' "reat $ *en!o(a *en! %ta"an !ara %e*e!ahan *asalah se!ara (er(eda, *en'u. "e*un'" nan, "e*un'" nan atau alternat $ dar (an&a" s s . Mere"a !enderun' *e*%os s "an d r n&a dala* %eran,%eran &an' (er(eda *en''una"an analo' , *ula den'an satu %andan'an dan (e"er.a *undur, *e*(an&an'"an d r n&a se(a'a o(&e",o(&e" &an' sedan' d % " r"an. Oran',oran' &an' "reat $ *en'a*( l res "o dan ser n' "al *endoron' (atas,(atas %erse%s *ere"a -#er" ns 1<>=/. Mere"a le( h terdoron'
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

se!ara nstr ns " dar %ada e"str ns "8 *en'er.a"an tu'as,tu'as "arena tantan'an "e ndahan -aesthet !/ dar %ada %en'har'aan *ater . Oran',oran' "reat $ ter(u"a terhada% "r t ". Mere"a *en'hara%"an has l %rodu"s n&a untu" d "r t " oran' la n -$eed(a!"/ dala* satu usaha %en n'"atan 'una *e*%er(a " te"n " *ere"a. Oran',oran' "reat $ t da" senan' den'an status Iuo. Mere"a terus (erusaha "eras untu" "elan!aran "etra*% lan, ela(oras , no2as -%e*(aharuan/, %en'he*atan, "esederhanaan, "etra*% lan, "ese*%urnaan, "e ndahan, "eseras an dan "ese *(an'an &an' le( h (a ". Na*un s s0a,s s0a ser n' (er"ata, ) sa&a t da" ( sa *en''a*(ar+, )sa&a t da" %ernah ( sa sen +, )sa&a t da" ( sa *en&an& "an satu nada%un+, )sa&a t da" "reat $+. Se(a' an oran' %er!a&a (ah0a oran',oran' &an' "reat $ *e*an' sudah d lah r"an se%ert tu8 dala* 'enet "an&a dan "ro*oso*n&a. 1?. "enanggapi dengan kekaguman dan kebanggaan (@esponding 8ith (onderment and 28e) #en'ala*an &an' %al n'
ndah d dun a adalah %en'ala*an &an' * ster us. Al(ret E nste n

;a*(aran JDD t * a"ade* seluruh %er'uruan t n'' d A*er "a &an' %al n' (a " dan !e*erlan' d det $ "as oleh Koran HSA Toda&, Tra!& 5on' Br ''s -1<<</ *en&ata"an )*ere"a adalah %ara %e* " r &an' "reat $ &an' *e*%un&a se*an'at terhada% a%a &an' *ere"a la"u"an+. Oran' e$e"t $ dan e$ s en t da" han&a *e*%un&a satu s "a% )SA9A BISA+, teta% .u'a satu %erasaan )SA9A MENIKMATI+. Mere"a *en!ar *asalah untu" d %e!ah"an send r dan d serah"an "e%ada oran' la n. Mere"a senan' *e! %ta"an *asalah untu" d %e!ah"an send r dan *e* nta en '*a dar oran' la n. Mere"a senan' *ene*u"an send r .a0a(ann&a dan terus (ela.ar se%an.an' h du%n&a.

Ada se(a' an ana" dan oran' de0asa &an' *en'h ndar *asalah dan Ktertutu%) untu" (ela.ar. Mere"a (er"o*entar se%ert , )Sa&a t da" %ernah ( sa te"a,te" n ), atau 6)%er' lah tan&a a&ah*u8 d a %anda d "eluar'an&a). )Me*(osan"an),
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

Ka%an sa&a a"an *en''una"an (aran' n B) )S a%a %edul B) )Santa sa.a, %a" 'uru, (er$ " r tu adalah "er.a "eras), atau )Sa&a t da" *ela"u"an "e' atan (er$ " rF) Ban&a" oran' t da" %ernah *enda$tar la' %ada "elas *ate*at "a atau *ata %ela.aran 77 sul t77 &an' la n "et "a *ere"a t da" harus d SMA atau %er'uruan t n'' . Se(a' an oran' *e*%un&a %erse%s (ah0a (er$ " r adalah "er.a "eras dan oleh "arena tu *undur dar s tuas &an' *enuntut (an&a" (er$ " r. Ba'a *ana%un .u'a, " ta n' n s s0a " ta *en.ad n' n tahu8 (e"er.asa*a den'an dun a se" tarn&a8 untu" *ere$le"s "an %eru(ahan $or*as satu a0an8 ter%esona oleh *e"arn&a tunas8 *erasa"an "esederhanaan lo' s urutan *ate*at s. S s0a ( sa *e*u"an "e ndahan %ada ter(ena*n&a *atahar 8 tertar " a"an saran' la(a, la(a 'eo*etr ", dan "e"a'u*an a"an ru%a sa&a% (urun' hu** n' &an' luar ( asa. Mere"a *el hat "esa*aan dan "eru* tan dala* su*(er suatu ru*us *ate*at "a, *el hat "eteraturan dan "e*a*%uan satu %eru(ahan " * a, dan (e"er.a sa*a dala* "etenan'an dar satu "onstelas .ara".auh. Ka* n' n *ere"a *erasa terdoron', (erse*an'at dan %enasaran untu" *e*%ela.ar , *e*%ertan&a"an dan *en'uasa n&a. 1$. "enggambil @esiko yang -ertanggung ja8ab K'aking @esponsible @isks
#ada set a% taha% %er"e*(an'an A*er "a selalu ada res "o &an' sudah d %erh tun'"an4 %ara nara% dana -ta0anan/ &an' t da" ta"ut a"an suasana &an' t da" n&a*an, %en'usaha,%en'usaha &an' t da" ta"ut a"an "e'a'alan, %e* *% -%eran!an'/ &an' t da" ta"ut (ert nda". Broo"s At" nson

Oran',oran'&an' lentur1 $le"s (el !ara (er$ " rn&a na*%a"n&a %un&a satu doron'an &an' ha*% r t da" da%at d "ontrol untu" *ela*%au (atas,(atas &an' ada. Mere"a t da" senan' a"an "en&a*anan8 *ere"a 77t n''al d % n'' r (atas "en&a*anann&a). Mere"a na*%a"n&a d %a"sa untu" *ene*%at"an d r dala* s tuas d *ana *ere"a t da" tahu a%a has l a"h rn&a. Mere"a *ener *a "e( n'un'an, "et da"%ast an, dan res "o "e'a'alan &an' %al n' (esar se(a'a (a' an dar %roses &an' nor*al dan *ere"a (ela.ar *el hat *undur se(a'a satu hal &an' *enar ", *enantan' dan *en'has l"an %ertu*(uhan. Ba'a *ana%un .u'a, *ere"a t da"
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

(ert nda" tan%a (er$ " r terle( h dahulu. Ges "o,res "on&a terd d ". Mere"a *en''una"an %en'ala*an dan %en'etahuan se(elu*n&a, *ere"a *e* " r"an "ose"0ens dan *e*%un&a ndra &an' terlat h atas a%a &an' te%at d la"u"an. Mere"a tahu (ah0a t da" se*ua res "o %erlu d a*( lF Men'a*( l res "o ( sa d "elo*%o"an dala* dua "ata'or 6 Mere"a &an' *el hatn&a se(a'a satu ( sn s dan *ere"a &an' *el hatn&a se(a'a %etualan'an. #en'a*( lan res "o se(a'a ( sn s *un'" n d d 'a*(ar"an oleh ( sn s "a% tal s. Ket "a seseoran' d de"at untu" *en'a*( l res "o (er n2estas dala* ( sn s (aru, d a a"an *el hat %asar, *el hat (a'a *ana de, de d susun, dan *e*%ela.ar %ro&e"s e"ono* . E "a d a %ada a"h rn&a *e*utus"an untu" *en'a*( l res "o, tu satu res "o &an' telah d % " r"an den'an (a ". #en'a*( lan res "o se(a'a %etualan'an *un'" n d 'a*(ar"an oleh %en'ala*an, %en'ala* dar %ro&e" %etualan'an. Dala* hal n , ada s%ontan tas, "esed aan untu" *en'a*( l "ese*%atan %ada saat tu. Se"al la' , seseoran' han&a a"an *en'a*( l "ese*%atan . "a a tahu (ah0a ada %en'ala*an *asa la*%au &an' *endoron' (ah0a a%a &an' a"an *ere"a la"u"an t da" a"an *en'an!a* h du%n&a atau . "a *ere"a %er!a&a (ah0a ada !u"u% du"un'an dala* "elo*%o" untu" *el ndun' n&a dar (aha&a. Teruta*a, (ela.ar dar %en'ala*an,%en'ala*an &an' (eres "o t n'' tu adalah (ah0a oran',oran' .auh le( h ( sa *en'a*( l t nda"an dar %ada &an' *ere"a %er!a&a se(elu*n&a. Han&a den'an *elalu %en'ala*an,%en'ala*an &an' (erulan',ulan' %en'a*( l res "o *en.ad terd d ". Ser n' .u'a *eru%a"an satu %en''a(un'an antara nalur , %ende"atan %en'etahuan dan satu "e*a*%uan n la %ene*uan tantan'an (aru. Bo((& E ndal, D re"tur e"se"ut $ Nat onal B %art san Co** s on on the Future o$ Med !are *en&ata"an6 +atu%satunya cara untuk berhasil adalah menjadi cukup berani untuk mengambil resiko gagal!. (-riggs0 1999 p ?2) Ket "a seseoran' *enunda untu" *en'a*( l res "o, d a (erhada%an terus den'an "ese*%atan,"ese*%atan &an' h lan'. Se(a' an s s0a na*%a"n&a en''an untu" *en'a*( l res "o. Se(a' an s s0a *e*(atas %er*a nan, %e*(ela.aran (aru, dan %ersaha(atan (aru "arena rasa ta"ut *ere"a a"an "e'a'alan &an' le( h (esar dar
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

%ada %en'ala*an %en'ala*an atau %etualan'an. Mere"a d "uat"an oleh suara (at n &an' (er"ata, 77. "a "a*u t da" *en!o(an&a, "a*u t da" a"an salah) atau 77. "a "a*u *en!o(a dan salah, "a*u a"an "el hatan (odoh). Suara la n *un'" n (er"ata, 77. "a "a*u t da" *en!o(an&a, "a*u t da" a"an tahu), ter%eran'"a% dala* "eta"utan dan "et da" %er!a&aan. Mere"a le( h tertar " untu" *en'etahu a%a"ah .a0a(ann&a (enar atau salah, dar %ada d tantan' oleh %roses *en!ar .a0a(an. Mere"a t da" ( sa *e*el hara1*en.a'a satu %roses %e*e!ahan *asalah dan *ene*u"an .a0a(an !e%at atau la*(at8 dan oleh "arena tu *en'h dar s tuas , s tuas &an' t da" .elas. Mere"a *e*(utuhan a"an "e%ast an dar %ada !enderun' untu" *era'u"an. K ta (erhara% (ah0a s s0a a"an *e*%ela.ar (a'a *ana *en'a*( l res "o ntele"tual dan res "o $ s ". S s0a,s s0a &an' san''u% (er(eda dar &an' la n, (erla0anan den'an %enda%at %u(l ", *e* " r"an de, de (aru dan *en'u. n&a den'an te*an,te*an dan .u'a 'uru,'urun&alah &an' *un'" n a"an (erhas l dala* La*an %e*(aharuan 1 no2as dan "et da"%ast an n .

1,. -isa merasakan humor A.inding Bumor

5here do (ees 0a tB At the (uLL sto%. -D *ana le(ah *enun''uB D te*%at d a (erhent *enden'un'/. Andre0, 6 tahun

Tanda,tanda la n &an' un " dar *anus a adalah rasa hu*or " ta. Terta0a *en.an'"au se*ua *anus a. #en'aruh %os t $n&a terhada% $un's . 0a ter*asu" *enurunn&a den&ut .antun', %ele%asan endor%h ns, (erta*(ahn&a o"s 'en dala* darah, hal n telah d "etahu *ele%as"an "reat $ tas dan *eran'san' t n'"at "etra*% lan (er$ " r &an' le( h t n'' se%ert *en'ant s %as , *ene*u"an hu(un'an &an' (aru dan luar ( asa, 'a*(aran 2 sual, dan *e*(uat analo' . Oran',oran' &an' *en.alan"an dala* * ster hu*or *e*%un&a "e*a*%uan untu" *en'ert dan *erasa"an s tuas ,s tuas dar sudut %andan' &an'
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

asl dan *enar ". Mere"a !enderun' le( h ser n' *e*ula hu*or, *ene*%at"an n la le( h terhada% "e%e* l "an rasa hu*or untu" *en'har'a dan *e*aha* hu*or oran' la n dan *en.ad su"a .ena"a ( la (er ntera"s den'an oran' la n. Karena *ere"a *e*%un&a satu "eran'"a % " r &an' $antast ", *ere"a (er"e*(an' %esat dala* *ene*u"an %er(edaan dan *erasa"an "et da" 0a.aran, ron dan sat r8 *ene*u"an "e*ande'an dan ( sa *enerta0a"an s tuas ,s tuas dan d r *ere"a send r . Ban&a" s s0a &an' ( sa *erasa"an hu*or d 77te*%at,te*%at &an' salah) 4 %er(edaan *anus a, "et da" *a*%uan, t n'"ah la"u &an' *en&a" t"an, "et da" so%anan, "e"erasan, dan su*%ah sera%ah. Mere"a *enerta0a"an oran' la n ta% t da" ( sa *enerta0a"an d r n&a send r . K ta n' n s s0a " ta *e*%eroleh "ara"ter %e*e!ah *asalah-%ro(le* sol2ers/ &an' "reat $, &an' ( sa *e*(eda"an antara "eadaan "ele*ahan *oral *anus a dan "e!enderun'an (er(uat salah &an' %erlu %en'ert an dan s tuas *e*an' &an' lu!u. -D&er, 1<<C/

11. -erfikir secara 'opang "enopang A'hinking Interdependently


Ea'alah satu sa*a la n. Ba' lah tena'a anda den'an "elo*%o". T da" seoran'%un harus *erasa send r 1 "ese% an, d "u! l"an, ( la anda t da" ( sa *ela"u"ann&a. 5 ll e Hnsoeld #enda" 'unun' ter"enal

Manus a adalah *ahlu" sos al. K ta (er"u*%ul dala* "elo*%o", *erasa sehat . 0an&a ( la d den'ar, sal n' (er(a' ener' dar satu sa*a la n, dan *en!ar hu(un'an t *(al (al ". Dala* "elo*%o" " ta *en&u*(an'"an 0a"tu dan tena'a " ta untu" *en'er.a"an tu'as,tu'as &an' ( la d "er.a"an send r a"an !e%at *e*(uat " ta lelah. #ada "en&ataann&a, " ta telah (ela.ar (ah0a salah satu (entu" hu"u*an &an' %al n' "e.a* &an' da%at d (er "an %ada sesoran' adalah %en'as n'an dala* %en.ara.

Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

Manus a &an' su"a (e"er.a sa*a *en&adar (ah0a se*ua " ta (ersa*a,sa*a a"an le( h "uat (a " se!ara ntele"tual atau%un $ s ", dar %ada send r ,send r . Mun'" n %en'aturan &an' uta*a dala* %os s *as&ara"at ndustr adalah *en n'"atn&a "e*a*%uan (er$ " r dala* "esatuan "onser -&an' sal n' to%an' *eno%an'/ den'an oran' la n. #e*e!ahan *asalah *en.ad (e' tu ru* t seh n''a t da" satu oran'%un ( sa *ela"u"ann&a send r . T da" seoran'%un %un&a a"ses "ese*ua data &an' d %erlu"an untu" *e*(uat "e%utusan,"e%utusan %ent n'8 t da" seoran'%un ( sa *e* " r"an alternat $ se(an&a" *un'" n se(a'a *ana &an' ( sa d la"u"an (e(era%a oran'. Ada (e(era%a oran' s s0a &an' *un'" n (elu* %ernah (ela.ar untu" (e"er.a dala* "elo*%o"8 "etra*% lan sos al *ere"a t da" (er"e*(an'. Mere"a *erasa teras n'1ter sol r, *ere"a le( h su"a *en&end r . 77T n''al"an sa&a send r 4 sa&a a"an *en'er.a"ann&a send r ). 77Mere"a t da" su"a sa&a), 77Sa&a n' n send r ). Se(a' an s s0a na*%a"n&a t da" ( sa (e"er.asa*a dala* "elo*%o" *en.ad satu oran' &an' e'o s dala* %e"er.aan -.o( ho'/ atau se(al "n&a, *e*( ar"an oran' la n *en'er.a"an se*uan&a. Be"er.a dala* "elo*%o" *e*erlu"an "e*a*%uan *en.elas"an de, de dan *en'u. "e*un'" nan stra'te' ,strate' %e*e!ahan "e%ada oran' la n. Hal n .u'a *e*erlu"an %en'e*(an'an, %en n'"atan satu "esan''u%an dan "eter(u"aan untu" *ener *a *asu"an -$eed(a!"/ dar te*an &an' "r t s. Melalu ntera"s n , "elo*%o" dan nd 2 du terus (er"e*(an'. Menden'ar"an, "onsensus, *en!ar , t da" *e*a"sa"an de, de a'ar se.alan den'an de oran' la n, e*%at , s *%at , "e%e* *% nan "elo*%o", tahu (a'a *ana *endu"un' usaha,usaha "elo*%o", %en'a(d an 4 se*uan&a adalah t n'"ah la"u, t n'"ah la"u &an' *en' s&ra"at"an "er.a sa*a *anus a. 1C. 'erus menerus -elajar. A&earning ;ontinuously
Ke' laan adalah terus *ela"u"an hal &an' sa*a (erulan',ulan' dan *en'hara%"an has l,has l &an' (er(eda. Al(ret E nste n

Oran',oran' &an' %anda ada dala* satu suasana (ela.ar &an' terus *enerus. #er%aduan antara %er!a&a d r dan "e n' n tahuann&a, *en.ad "an *ere"a
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

terus *enel t untu" *enda%at"an !ara,!ara &an' (aru dan &an' le( h (a ". Oran', oran' &an' %un&a KHa( ts o$ M nd) n selalu (erusaha untu" *e*%er(a " , selalu (er"e*(an', selalu (ela.ar, selalu *e*od $ "as , dan *e*%er(a " d r . Mere"a *en'endal "an %er*asalahan, s tuas , "ete'an'an, %er(edaan, dan suasana se(a'a "ese*%atan &an' (erhar'a untu" d %ela.ar . M ster (esar tentan' *anus a adalah (ah0a " ta *en'hada% "ese*%atan (ela.ar den'an "eta"utan (u"an se(a'a * ster dan "ea.a (an. K ta ta*%a" *erasa le( h (a " ( la " ta tahu dar %ada ( la " ta *e*%ela.ar n&a. K ta *e*%ertahan"an %erse%s dan "e&a" nan " ta, "e%er!a&aan,"e%er!a&aan dan 'udan' %en'etahuan " ta dar %ada *en'undan' "et da" tahuan, &an' "reat $ dan &an' %enuh lha*. Men.ad &a" n dan tertutu% *e*(er " ta "en&a*anan sedan'"an *en.ad ra'u, ra'u dan ter(u"a *e*(er " ta rasa ta"ut. Dar La*a dahulu, *enera%"an &an' ter% sah,% sah, %ersa n'an1"o*%et s , dan *e*(er rea"s %ada "e.ad an dan "eadaan, s s0a,s s0a d lat h untu" %er!a&a (ah0a (ela.ar sun''uh,sun''uh art n&a *en!ar tahu "e(enaran (u"an *en'e*(an'"an "e*a*%uan untu" t nda"an &an' e$e"t $ dan ( .a"sana. Mere"a telah d a.ar untu" *en'har'a "e%ast an (u"an "era'uan, *e*(er .a0a(an (u"an *en!ar .a0a(an, *en'etahu % l han *ana &an' (enar (u"an *en.a.a" alternat $1 % l han,% l han. Hara%an "a* adalah a'ar s s0a,s s0a "reat $ dan oran',oran' n' n (ela.ar. Ter*asu" "erendahan hat untu" *en'etahu (ah0a " ta t da" tahu, &an' *eru%a"an (entu" %e* " ran &an' %al n' t n'' &an' %ernah " ta %ela.ar , se(al "n&a, "e!ual . "a anda *ula den'an "erendahan d r , anda t da" a"an %ernah sa*%a d *ana,*ana, .ad se(a'a lan'"ah %erta*a anda harus sudah *e*%un&a a%a &an' a"an %ada a"h rn&a *en.ad %eno(atan "e.a&aan dar se*ua has l %e*(ela.aran8 "erendahan d r untu" *en'etahu 4 dan *en'a"u , (ah0a anda t da" tahu dan t da" ta"ut untu" *en!ar tahu.

Kesimpulan D a*( l dar %enel t an dan e$e"t $ tas *anus a, 'a*(aran,'a*(aran dar %ela"u &an' luar ( asa, dan anal sa,anal sa "ara"ter st " dar oran',oran' &an' e$e"t $, "a* telah *e*(er "an 'a*(aran,'a*(aran 16 )Ha( ts o$ M nds). Da$tar n t da"lah len'"a% teta% le( h untu" d sa. "an se(a'a u.un' to*(a" %en'ura an dan 'a*(aran le( h lan.ut. Ke( asaan,"e( asaan $ " ran n ( sa d .ad "an se(a'a d s %l n *ental. Ket "a (erhada%an den'an s tuas ,s tuas &an' sul t, s s0a,s s0a,
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

oran' tua dan %ara 'uru *un'" n ( asa *en''una"an satu atau le( h dar "e( asaan,"e( asaan % " ran n den'an (ertan&a "e%ada d r send r , 77a%a hal &an' %al n' !erdas &an' sa&a ( sa la"u"an se"aran'B)

Ba'a *ana sa&a ( sa (ela.ar dar hal n , a%a su*(er,su*(er sa&a, (a'a *ana sa&a *enera%"an "e(erhas lan *asa lalu den'an *asalah se%ert n , a%a &an' telah sa&a "etahu tentan' *asalah n , su*(er,su*(er a%a &an' sa&a * l " atau su*(er a%a &an' %erlu d sel d " atau d ! %ta"an. Ba'a *ana sa&a *ende"at *asalah n se!ara $le"s (elB Ba'a *ana *un'" n sa&a ( sa *el hat s tuas n den'an !ara la n, (a'a *ana sa&a ( sa *enar " dar %ersed aan strate' %e*e!ahan *asalah &an' sa&a * l " 8 (a'a *ana sa&a ( sa *el hat *asalah n dar satu %er%e"t $ &an' se'ar -(er$ " r "reat $1lateral th n" n'/. Ba'a *ana sa&a ( sa *en.elas"an *asalah n su%a&a *en.ad le( h .elas dan le( h te%atB #erlu"ah sa&a *e*er "sa su*(er,su*(er data sa&aB Ba'a *ana sa&a *un'" n *e*e!ah"an *asalah n *en.ad (a' an,(a' an dan *en'e*(an'"an satu strate' untu" *e*aha* dan *en&elesa "an set a% lan'"ah.

A%a &an' sa&a "etahu dan t da" "etahu 8 %ertan&aan a%a &an' %erlu sa&a tan&a"an, strate' a%a &an' ada dala* % " ran sa&a se"aran', a%a &an' sa&a "etahu dala* hal "e&a" nan, n la ,n la dan tu.uan,tu.uan sa&a d dala* *asalah n . #erasaan dan e*os a%a &an' sa&a "etahu &an' *un'" n *en'hala' dan *en n'"at"an "e*a.uan sa&aB #e* " r &an' sal n' to%an' *eno%an' *un'" n *e* nta (antuan "e%ada oran' la n. Mere"a *un'" n *enan&a"an (a'a *ana *asalah n *e*(er %en'aruh %ada oran' la n8 (a'a *ana " ta ( sa *e*e!ah"ann&a (ersa*a,sa*a dan a%a &an' sa&a ( sa %ela.ar dar oran' la n &an' a"an *e*(antu sa&a *en.ad %e*e!ah *asalah &an' le( h (a "B Men'a*( l satu s "a% nstros%e"s d ten'ah %e*e!ahan *asalah &an' a"t $ ser n' "al terasa sul t. Oleh "arena tu set a% "e( asaan % " ran n s tuas onal dan t da" %er*anen. T da" ada suatu %en!a%a an &an' se*%urna a"an "e( asaan,"e( asaan
Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

% " ran terse(ut. Mere"a adalah %ern&ataan,%ern&ataan &an' deal st " terhada% a%a &an' selalu " ta !a%a 1 n' n"an. )5alau%un set a% ota" *anus a da%at *en! %ta"an "esadaran *ere$le"s "an send r , ta% na*%a"n&a t da" se*ua oran' *en''una"ann&a den'an !ara &an' sa*a. Sed " t oran', *enurut Ka'an -1<<@/ &an' %ernah (enar,(enar *en!a%a t n'"at "eru* tan "o'n t $, dan .aran' se"al se(elu* *asa de0asa. Ke( asaan,"e( asaan % " ran n *ela*%au se*ua *ata %ela.aran &an' ( asan&a d a.ar"an d se"olah. Mere"a adalah ! r ,! r %ela"u &an' *e!a%a %un!a" (a " *ere"a d ru*ah, d se"olah, d la%an'an, d or'an sas , d * l ter, d %e*er ntahan, d te*%at (adah atau d %erusahaan. "e( asaan n &an' *e*(uat %ern "ahan &an' (erhas l, %e*(ela.aran &an' (er.alan terus, te*%at "er.a &an' %rodu"t $ dan de*o"ras &an' (erlan'sun' dan (ertahan. Oleh "arena tu tu.uan %end d "an haruslah *endu"un' oran' la n dan d r " ta send r d dala* %e*(e(as"an, %en n'"at"an dan *e*(uat "e( asaan,"e( asaan % " ran n *en.ad "e( asaan. D la"sana"an se!ara (ersa*a,sa*a, "e( asaan n adalah satu ( *( n'an &an' *endoron' " ta "earah *en n'"atn&a "e(enaran, "ehar*on san dan t n'"ah la"u et s, the tou!hstones nte'r t& "e.u.uran &an' *endasar. Mere"a adalah alat %e*(uat % l han &an' d s %l n. Mere"a adalah "endaraan uta*a dala* %er.alanan se%an.an' h du% *enu.u nte'ras . Ke( asaan n adalah )alat &an' te%at+ &an' *en.ad "an *anus a e$e"t $ dan su"ses.
K ta adalah a%a &an' " ta "er.a"an (erulan' ulan'. Kehe(atan, dala* hal n , (u"anlah satu %restas ta% satu "e( asaan.+ Ar stotle

Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

-ibliography:
Glatthorn, A. & Baron, J. (1985). The Good Thinker. In A. L. Costa (Ed.), Developing Minds: A Resource Book for Teaching Thinking. Ale andria, !A" Asso#iation $or %&'er(ision and C&rri#&l&) *e(elo')ent. Gole)an, *. (1995) Emotional Intelligence: Why It an Matter More Than I! "! #e$ +ork" Banta) Books. ,e-an, .. (199/) In 0(er 0&r 1eads" The 2ental Co)'le it3 0$ 2odern Li$e. Ca)4rid-e, 2a" 1ar(ard 5ni(ersit3 6ress. 6erkins, *. (1985). 7hat Creati(e Thinkin- Is. In A. L. Costa (Ed.), developing minds: A resource %ook for teaching thinking. ''. 85888 Ale andria, !A" Asso#iation $or %&'er(ision and C&rri#&l&) *e(elo')ent. 6erkins, *. (1995) 0&ts)artin- I! "!: The Emerging &cience of 'earna%le Intelligence! 9e: +ork" The ;ree 6ress. %en-e, 6., .oss, .., %)ith, B., .o4erts, C., & ,leiner, A. (199/) The (ifth Discipline (ield%ook: &trategies And Tools (or Building A 'earning )rgani*ation! 9e: +ork" *o&4leda3<C&rren#3. %tern4er-, .. and 7a-ner, .. 5nderstandin- Intelli-en#e" 7hat=s In It ;or Ed&#ation> 6a'er s&4)itted to the 9ational Co))ission on E #ellen#e in Ed&#ation. %tern4er-, .. (198/). Beyond I!"!: A Triarchic Theory of +uman Intelligence! 9e: +ork" Ca)4rid-e 5ni(ersit3 6ress. %tern4er-, .. (198?) +o$ an We Teach Intelligence, 6hiladel'hia, 6A" .esear#h $or Better %#hools 7hi)4e3, A. and 7hi)4e3 L. %. (19@5) Intelligence an Be Taught! 9e: +ork" La:ren#e Erl4a&) Asso#iates This arti#le is ada'ted $ro) Costa, A and ,alli#k, B (ABBB) +a%its of Mind: A Developmental &eries! Ale andria, !A" Asso#iation $or %&'er(ision and C&rri#&l&) *e(elo')ent" Book I: Discovering and E-ploring +a%its of Mind Book II: Activating and Engaging +a%its of Mind Book III: Assessing and Reporting .ro$th in +a%its of Mind Book I/: Integrating and &ustaining +a%its ofMind

Diterjemahkan dan disesuaikan dari 16 Habits of Mind by Arthur L Costa, Ed D and Bena Ka i!k, "h#D$ % eh Her ina &urbakti, M#A#

You might also like