Univerzitet u Beogradu

MATEMATIKI FAKULTET
SEMINARSKI RAD
Arapski matematiari:
GEOMETRIJSKA ALGEBRA
Nikola Carevi
MM 196/94.
Beograd 1999.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 2
S a d r a j
I. SREDNJOVEKOVNA ARAPSKA CIVILIZACIJA 3
KRATAK ISTORIJSKI PRESEK 3
PREVODIOCI I NASTAVLJAI 4
AL-HOREZMI 4
II. ALGEBROM KROZ GEOMETRIJU 5
PRISTUP 5
GRKI UZORI 5
JEDNAINE DRUGOG STEPENA 7
Traktat al-Horezmija 7
Negativnost i iracionalnost 8
Tipovi kvadratnih jednaina 8
Dva primera 9
Broj t 11
Abu-Kamil 12
JEDNAINE TREEG STEPENA 12
Omar al-Hajam 12
Parabola i kubni koren 12
Tipovi kubnih jednaina 14
Prvi tip kubnih jednaina 15
Kardanovi obrasci 15
III. POGLED UNAZAD 17
DAVID NJ. HENDERSON: OSVRT 17
VREDNOST ARAPSKIH DOSTIGNUA 18
IV. LITERATURA 19
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 3
Srednjovekovna arapska civilizacija
KRATAK ISTORIJSKI PRESEK
U savremenom svetu Arapi su poznati po naftnim bogatstvima
i ratovima koji se vode oko njih. Meutim, malo je poznat veliki
udeo Arapa u ouvanju kulturne batine i drevnih znanja Staroga
veka, to je od posebnog znaaja u matematici i filozofiji. Da
bismo objasnili odakle se pojavila ova sjajna srednjovekovna
civilizacija, moramo se upoznati sa osnovnim injenicama iz
arapske istorije i sa njihovim teritorijalnim osvajanjima
1
.
Arabljanska plemena poluostrva Arabije dugo su tavorila u
sklopu svog plemenskog mnogoboakog ustrojstva - na rubu svih
starovekovnih dogaaja. Osim minimalnog trgovakog doprinosa,
uglavnom su bili izolovani od drugih razvijenih naroda, ali
koliko sputani, toliko i zatieni negostoljubivom klimom
Arabije.
Munjeviti uspon arapske civilizacije poinje zapravo
pojavom Muhameda u VII veku. On je sebe obznanio za proroka nove
vere islama i preveo Arabljane u monoteizam koji je sam
zasnovao. To je ubrzo dovelo do velikih pomeranja i osvajanja,
pa su Arabljani poeli da provaljuju u plodne krajeve Sirije,
Palestine i Mesopotamije. Osvojene su nove teritorije u Iraku,
Persiji, Egiptu, Libiji, a kasnija proirenja odnosila su se na
podruje od panije i Sicilije do doline Ganga u Indiji. Na ovom
ogromnom prostoru arapski kolonizatori susreli su se sa raznim
autohtonim kulturama, a doli su u dodir i sa Francima,
Vizantijom, raznim helenistikim dravicama Istoka, kao i sa
bogatom kulturom Indije i Persije.
Opti kulturni i nauni napredak Arapskog carstva zapoeo
je u doba svetovne dinastije Umajada (661-750) ija je
prestonica bio Damask u Siriji. Ovi vladari ratovali su sa
Vizantijom, osvojili severnu Afriku i paniju, severnu i zapadnu
Indiju i prodrli do Turana u Srednjoj Aziji. U to vreme arapski
je jezik dobio gramatiku i preovladao je u celom Carstvu.
Ostvareni su prvi vaniji kontakti sa evropskom civilizacijom, a
jedan od najvanijih posrednika bio je hrianski apologeta Sv.
Jovan Damatanski (Joannes Damascenus) koji je upoznavao arapske
uenjake sa hrianskom verom, grkom filozofijom i vizantijskom
umetnou. Naime, vei deo dananje zapadne Evrope tada je
odisao varvarskim nazorima, pa je Vizantija bila usmerena na
svoje nove june susede.
Jo vei zamah napretka usledio je u vreme teokratske
dinastije Abasida kada je centar drave premeten u Bagdad i
osnovan Bagdadski halifat. Ova dinastija vladala je sa manjim
prekidima od 750. do 1258. god. kada su je unitili Mongoli. To
je bio period u kome je Arapsko carstvo preraslo u Islamski
halifat, jer je preteno arapski i sekularni karakter Umajadskog
carstva pretvoren u opti islamski, internacionalni karakter.

1
Prema: Philip K. Hitti - ISTORIJA ARAPA; Deo I, II i III
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 4
Rase i nacije koje su prihvatile islam imale su punopravno
uee u svim sferama dravnog i drutvenog ivota, a to se
odnosilo i na nauku.
Helenizam je ostvario najvei strani uticaj na arapski
ivot; gradovi kao to su Edesa, Haran, Antiohija i Aleksandrija
bili su centri odakle se (i posredstvom Arapa) helenizam irio u
svim pravcima. Od posebnog znaaja za sakupljanje naunih
saznanja bio je rad arapskih prevodilaca sa grkog jezika.
PREVODIOCI I NASTAVLJAI
Smatra se da je poetkom IX veka prevedeno Ptolomejevo delo
LJuadri partitum. Prema al-Masudiju, arapskom Herodotu, otprilike u
isto vreme prevedeni su Euklidovi Elementi i Ptolomejev Almagest
(arap. al-Majisti, od gr. ciotq = najvea) - osnovna dela geometrije
i astronomije kroz mnoge vekove, a to je najverovatnije uinio
Haranac ibn-Matara (al-Hajjaj ibn-Yusuf ibn-Matara, 786-833)
2
. Izgleda
da je upravo on pripremio i druga dva prevoda Elemenata, onaj za
ibn-Raida i za al-Mamuna, velikog astronoma, i to pre nego to
je Hunein (Hunayn) pripremio svoj prevod.
Kao jo jednog vanog prethodnika arapske autohtone
matematike potrebno je da navedemo al-Fazarija (Muhammad ibn-
Ibrahim al-Fazari). Naime, nauno prouavanje astronomije u islamu
zapoeto je 771. god. kada je u Bagdad doneseno indijsko delo
Siddhanta, arap. Sindhind, koje je al-Fazari preveo. Na osnovu toga
al-Mamunovi astronomi izvrili su jednu od najteih operacija -
merenje duine jednog stepena geografske irine, pod
pretpostavkom da je Zemlja okrugla. Al-Fazarijeva je zasluga
uvoenje indijske aritmetike u arapsku nauku, pre svega, oznake
za nulu.
3
Sve ovo je dovelo do laganog, ali uspenog napretka arapske
matematike i pojave veeg broja naunika. Pored onih o kojima e
vie biti rei kasnije, pomenimo al-Nasavija (Ahmad al-Nasanji, umro
oko 1040) u ijem se delu al-Muljnifi al-Hisab al-Hindi (Dokaziva
induskog rauna) objanjava deljenje razlomaka i raunanje
kvadratnog i kubnog korena, uz korienje indijskih brojki, a
sve to na skoro savremen nain
4
. NJegov prethodnik u ovakvom
pristupu bio je poznati arapski matematiar al-Horezmi. Mada nam
to ovde nije od veeg znaaja, pomenimo kao vaan deo arapskog
doprinosa matematici i delo Kitab al-Hayah autora ibn-Aflaha (Jabir
ibn-Aflah) u kome se nalazi veoma vano poglavlje o trigonometriji
ravni i prostora. Vrlo je verovatno da je oko dva i po stolea
pre ibn-Aflaha Sabejac al-Batani (al-Battani, umro 929) prvi
pronaao pojmove i oznake analogne dananjim trigonometrijskim
odnosima.
5
Bez obzira to je prevoenje indijskih dela na arapski
prethodilo prevoenju grkih matematikih dela, njihov uticaj je

2
Philip K. Hitti: ISTORIJA ARAPA, str. 288-292.
3
Isto, str. 340-344.
4
Isto, str. 345.
5
Isto, str. 516.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 5
bio obrnut - u arapskoj matematici i nauci uopte najjae se
oseaju grki uticaji.
AL-HOREZMI
Glavna linost u ranom razvoju arapske matematike bio je
ve pomenuti al-Horezmi (Muhammad ibn-Musa al-Khnjarizmi, 780-850).
Pored toga to je sastavio najstarije astronomske tablice, al-
Horezmi je napisao najstarije poznato delo o aritmetici sauvano
samo u prevodu, a isti je sluaj i sa njegovim najpoznatijim
algebarskim delom Hisab al-Jabr njal-Muljabalah. Ovo delo sadri vie
od 800 primera, od kojih se samo neki javljaju ranije kod
Neovavilonaca. Hisab al-Jabr preveo je na latinski u XII veku
Gerardo iz Kremone i sve do XVI veka upotrebljavano je kao
glavni matematiki uxbenik na evropskim univerzitetima.
Najpoznatiji nastavljai al-Horezmija bili su Omar al-Hajam,
Leonardo Fibonai (Fibonacci) iz Pize i Jakov iz Firence
6
.
Algebrom kroz geometriju
PRISTUP
U dananjem razvijenom obliku matematiki jezik i pismo
slue nam ne samo da se lake izrazimo, ve i da nam olakaju
dalja usavravanja teorija. Poznato je da je to proizvod 25-
vekovnog razvoja, ali najplodniji period za nastanak tog jezika
bila su poslednja dva stolea. U vreme o kojem ovde govorimo, a
to je po evropskoj hronologiji rani Srednji vek, mnogi termini i
oznake nisu jo bili uoblieni, a iskazivanje matematikih
teorija bilo je u velikoj meri deskriptivno. Na
neizdiferenciranost pojedinih matematikih oblasti uticala je i
nerazvijenost tog jezika, a mnoge od njih, poput matematike
analize, tada jo nisu ni postojale.
Vrlo je zanimljivo razmotriti kako se raalo jedno mono
matematiko sredstvo - algebra - koja u to vreme nije bila nita
drugo do pokuaj sinteze euklidosvke geometrije i pitagorejske
aritmetike. Naime, elementarna geometrija razvila se nekih
hiljadu godina ranije i bavila se prostornim odnosima i
svojstvima figura, pre svega simetrinih. Antika grka misao
nije razdvajala strogo ak ni ovakve oblasti od filozofije i
estetike, a isto se odnosilo na broj i aritmetiku. U svemu je
traena harmonija, proporcija i simetrija, a to je uobliavano u
aristotelovske sisteme dedukcije i optije logike zakonitosti.
Razmotriemo ovom prilikom neke nepoznatije puteve
reavanja algebarskih problema, pre svega jednaina drugog i
treeg stepena. Mada su se arapski matematiari vrlo uspeno
bavili i mnogo sloenijim problemima, i ovo e biti dovoljno da
shvatimo genijalnost njihovih ideja i postupaka, s obzirom da je

6
Isto, str. 345.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 6
na Dekartovu analitiku geometriju trebalo ekati bezmalo
milenijum. Ideja je, dakle, sledea: za konkretne probleme u
trgovini, nasleivanju i raznim proraunima trebalo je pronai
najefikasnije naine reavanja koristei se pri tome
geometrijom, novouvedenom terminologijom i podesnim indijskim
brojkama, kao i bitno drugaijim pristupom dotadanjoj
geometriji - onim to bismo danas mogli nazvati algebrom kroz
geometriju (tj. algebrom postavljenom i iskazanom geometrijski,
gde su rezultati bili aritmetiki) ili, krae i manje precizno,
geometrijskom algebrom.
GRKI UZORI
Bilo bi pretenciozno rei da su Arapi izmislili
geometrijski pristup algebri. NJihova prednost bila je vee
poklanjanje panje broju i aritmetici uopte, to kod Grka nije
bilo preterano na ceni ukoliko izuzmemo Pitagoru. Pored svega,
Grci su brojeve zapisivali grkim slovima koristei njihovu
poziciju u alfabetskom poretku - tzv. tri eneade, za jedinice,
desetice i stotine, pri emu znak za nulu nije bio poznat.
U Euklidovim Elementima (Etoi_cio) moemo pronai niz
tvrenja tog tipa
7
. Algebarsko pravilo za kvadrat binoma
( )
2 2 2
b 2ab a b a + + = +
ima svoju interpretaciju u II knjizi Elemenata:
II.4: Ako se data du proizvoljno
podeli, kvadrat nad celom dui jednak
je zbiru kvadrata nad odsecima i
dvostrukog pravougaonika obuhvaenog
odsecima.
Prema Plutarhovim reima,
pitagorejci su se bavili sledeim
fundamentalnim problemom grke
geometrije:
Konstruisati pravolinijski lik slian
datom pravolinijskom liku i jednak
drugom datom pravolinijskom liku.
Ovde je zapravo re o tome da se na datoj dui konstruie
paralelogram koji je (po povrini) jednak datom pravolinijskom
liku i slian datom paralelogramu. Konstrukcija ovakvog
paralelograma ne podrazumeva da e cela du predstavljati stranu
paralelograma, ve razlikujemo tri sluaja:
+ data du AB moe biti jednaka strani paralelograma AN, tj. AB =
AN,
+ AB > AN; tada paralelogram nad preostalim delom NB dui nazivamo
manjak,

7
Plazini} Vera: PITAGOREJSKA [KOLA (seminarski rad), str. 17.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 7
+ AB < AN; tada paralelogram nad dodatkom BN dui AB nazivamo
viak.
S obzirom na vanost i znaaj koji su arapski matematiari
pridavali Euklidovim tvrenjima II.5, II.6 i II.14, razmotriemo jedno
od njih
8
:
II.5: Ako se data du AB podeli dvema takama (C i D respektivno) i
na jednake (taka C) i na nejednake (taka D) delove, zbir
pravougaonika obuhvaenog nejednakim delovima cele dui i
kvadrata nad dui izmeu deonih taaka bie jednak kvadratu nad
polovinom dui.
Ovo tvrenje moemo iskazati ovako:
2 2
CB CD DB AD = + .
Ukoliko povrinu gnomona NOP
oznaimo sa P, a povrinu
pravougaonika sa dijagonalom AH sa
H, iz prethodne jednakosti sledie:
P DO AD BM AD = H = = .
Ako stavimo AB = a, BM = x, odnosno AD = a - x, i ako bi povrina
gnomona NOP bila dat broj (npr. b
2
), tada, budui da je mogue
prema Euklidovim stavovima I.45 i II.14 konstruisati kvadrat jednak
datom pravolinijskom liku, prethodna jednaina postaje:
( )
2
b x x a =
U smislu pomenutog Plutarhovog iskaza, to znai da na
datoj dui a treba konstruisati pravougaonik koji e biti jednak
datom kvadratu b
2
i to sa manjkom u obliku kvadrata (x
2
= DHMB).
Poslednji zakljuak navodi nas na potrebu da odredimo x,
odnosno poloaj take D na pravoj AB, a to emo sprovesti
uobiajnim savremenim nainom reavanja kvadratne jednaine:
( )
. b x
a a
b
a a
x b
a a
x
b a a
x b ax x b x x a
2
2 2
2
2 2
2
2
2 2
2 2 2
2 2
2 2 2 2
2
4
2
0
+
|
.
|

\
|
=
|
.
|

\
|

|
.
|

\
|
=
|
.
|

\
|

|
.
|

\
|
=

= = + =

8
Plazini} Vera: PITAGOREJSKA [KOLA (seminarski rad), str. 18-19.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 8
Poslednja jednakost veoma podsea na primenu Pitagorine
teoreme, tj. na pravougli trougao ija je hipotenuza
2
a
, a
katete x
a

2
i b . To znai da se x moe dobiti konstruktivno
konstrukcijom take D iz navedenog trougla.
O ve pomenutom ugledanju na Euklida i ostale grke
matematiare najbolje svedoe rei samog Omara al-Hajama:
Ko god misli da algebra podrazumeva vetinu u radu sa
nepoznatim veliinama, u zabludi je. Ne treba obraati panju na
injenicu da su algebra i geometrija razliite u svojoj pojavi.
Algebre (jabr, muljabalah) predstavljaju geometrijske injenice to
je pokazano tvrenjima pet i est druge knjige (Euklidovih)
Elemenata Omar Khayyam, a paper - A: Khayyam (1963)
9
.
Budui da smo uglavnom naznaili pravce razmiljanja kojim
je arapske matematiare odvela grka misao, kao i najvanije
konkretne uzore, prei emo sada na detaljniji opis arapskih
dostignua u geometrijskoj algebri, pre svega kod al-Horezmija i
al-Hajama.
JEDNAINE DRUGOG STEPENA
TRAKTAT AL-HOREZMIJA. Pomenuli smo ve al-Horezmijev
algebarski traktat iji je pun naziv Al-LJitab al-Muhtasar fi Hisab al-Jabr
njal-Muljabalah. Tano znaenje rei al-jabr i al-muljabalah emo uskoro
razjasniti. Ovaj traktakt se sastoji od tri dela: algebarskog
dela (sa malom glavom o prostom trojnom pravilu), manjeg
geometrijskog dela o merenjima i opirne knjige o zavetanjima
10
.
Najvaniji latinski prevodi ovog dela su seviljski prevod
Roberta iz estera (1145) i toledski prevod Gerarda iz Kremone
(1114-1187).
Da bismo mogli uspeno da pratimo osnove izlaganja o
kvadratnim jednainama, moramo da razjasnimo najpre al-
Horezmijevu terminologiju. On kae da ljudi u aritmetici rade sa
prostim brojevima - dirhem (od gr. oo_o, novana jedinica).
Meutim, u algebri se razmatraju tri vrste brojeva: dirhem, jizr
(xizr = koren) ili shay (aj = stvar) i mal (novana suma,
imovina)
11
. Prema al-Horezmijevom tumaenju, xizr bi bio
nepoznata ili koren, a mal kvadrat.
NEGATIVNOST I IRACIONALNOST. Pre nego to razmotrimo
tipove kvadratnih jednaina kod al-Horezmija, moramo objasniti
kako su se on i njegovi nastavljai odnosili prema negativnim i

9
D.NJ.Henderson: EXPERIENCING GEOMETRY OF PLANE AND SPHERE, str. 126.
10
Prema: A.P. {kevi~: ISTORI MATEMATIKI V SREDNIE VEKA, str. 191.
11
Isto, str. 192.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 9
iracionalnim brojevima. Do pre nekoliko vekova
12
korienje
negativnih brojeva se uglavnom izbegavalo. U XVI veku evropski
matematiari ove brojeve nazivali su numeri fictici. Razloge za to
sasvim dobro je obrazloio Augustus de Morgan 1831. godine:
Imaginarni izraz a i negativan izraz b su slini u tome
to se oba pojavljuju kao reenja zadataka koji naznauju neku
nekonzistentnost ili apsurd. to se njihovog realnog smisla
tie, oba su podjednako imaginarna jer je a 0 isto tako
nepojmljivo kao i a .
Al-Horezmijevo izlaganje nije simboliko, ve vrlo
deskriptivno i razvueno, pa on ukazuje na postojanje brojevnih
kvadratnih iracionalnosti i naziva ih jizr asam, tj. nemi ili
gluvi koren
13
. To je najverovatnije prevod grke rei ooo ije
je znaenje ovde neizgovorljiv, neizraziv, u smislu da ne
postoji odnos izmeu rei i pojma, tj. da se ona ne odnosi ni na
ta. Gerardo iz Kremone preveo je asam sa surdus (gluv) i ta re
sauvala se do XVIII veka paralelno sa reju irrationalis.
Negativni koeficijenti su dosledno izbegavani, to je i
dovelo do toga da al-Horezmi klasifikuje est osnovnih tipova
kvadratnih jednaina umesto jednog jedinog - onog koji danas
nazivamo kanonskim oblikom 0
2
= + + c bx ax . Pored toga, uoavamo
doslednost u izjednaavanju koeficijenta uz kvadrat sa
jedinicom. tavie, i iracionalne veliine al-Horezmi veoma
retko koristi; one se javljaju samo u nekoliko jednaina tipa
q x =
2
i kod jedne potpune kvadratne jednaine ( )
2
10 10 x x = , odnosno
x x 30 100
2
= + , sa korenom 5 5 15 = x .
TIPOVI KVADRATNIH JEDNAINA. Iz razloga koje smo naveli u
prethodnoj taki, al-Horezmijeva klasifikacija jednaina bila je
ovakva
14
:
1) bx ax =
2
- kvadrati su jednaki korenima (mal = xizr),
2) c ax =
2
- kvadrati su jednaki broju (mal = dirhem),
3) c ax = - koreni su jednaki broju (xizr = dirhem),
4) c bx ax = +
2
- kvadrati i koreni su jednaki broju (mal + xizr
= dirhem),
5) bx c ax = +
2
- kvadrati i brojevi su jednaki korenu (mal +
dirhem = xizr),
6)
2
ax c bx = + - koreni i brojevi su jednaki kvadratu (xizr +
dirhem = mal).
Za reavanje bilo koje drugaije jednaine potrebno je da
ona bude svedena na neki od navedenih tipova. Ukoliko se pojave
umanjioci, njih eliminiemo operacijom al-xabr, tj.

12
Prema: D.NJ.Henderson: EXPERIENCING GEOMETRY OF PLANE AND SPHERE, str. 127-
128.
13
Prema: A.P. {kevi~: ISTORI MATEMATIKI V SREDNIE VEKA, str. 197.
14
Isto, str. 192.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 10
dopunjavanjem. To podrazumeva da se obema stranama jednakosti
dodaju lanovi jednaki umanjiocima (bilo da su oni tipa dirhem,
xizr ili mal). Sve istovrsne lanove zatim svodimo na jedan
jedini operacijom al-mukabala, tj. sravnjivanjem. Primetna je
tendencija da se vodei koeficijenat kvadratne jednaine svede
na jedinicu zato to su pravila reavanja jednaina tipa 4-6.
formulisana za takav sluaj. Navedene operacije nale su mesto,
kao to smo se uverili, u samom nazivu traktata.
Razmotriemo jedan primer
15
primene navedenog metoda
svoenja na tip. Neka imamo uslov koji u savremenoj notaciji
moemo zapisati u obliku
( ) 58 10
2 2
= + x x , odnosno 58 20 100 2
2
= + x x .
Al-Horezmi postupno transformie ovu jednainu:
x x 20 58 100 2
2
+ = + (al-xabr),
zatim je deli sa 2 i svodi na jednainu petog tipa:
x x 10 21
2
= + (al-mukabala).
Zapadni Arapi, pre svega oni u paniji, izgovarali su glas
xim ne kao x, ve kao g, pa i re al-xabr kao al-gabr. U ovom
obliku re algebra ula je u sve evropske jezike, a videli smo
da je njeno prvobitno znaenje bilo dopunjavanje. Potrebno je
napomenuti dve okolnosti u vezi navedenih tipova. Kod prvog tipa
al-Horezmi jednainu bx ax =
2
smatra linearnom i ne uzima u obzir
reenje 0 koje nije interesantno u primenama. U drugom tipu
jednaina ( c ax =
2
) nepoznata se ne javlja samo kao koren, ve i
kao kvadrat, pa al-Horezmi naglaava koje je njeno reenje po
korenu, a koje po kvadratu. Tako za jednainu x x 5
2
= navodi
koren 5 = x , ali dodaje da je kvadrat te jednaine 25
2
= x ( jer
25 5
2
= = x x ).
DVA PRIMERA
16
. Konano, razmotrimo metod reavanja nekih
tipskih jednaina. Najee al-Horezmi nalazi reenja pomou dve
razliite konstrukcije koje obe odgovaraju dopuni do kvadrata.
Posmatrajmo jednainu
39 10
2
= + x x .
Al-Horezmi podie traeni
kvadrat
2
x i nad njegovim
ivicama konstruie etiri

15
A.P. {kevi~: ISTORI MATEMATIKI V SREDNIE VEKA, str. 193.
16
Isto, str. 194-196.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 11
pravougaonika visine
4
10
, pa se u uglovima velikog kvadrata
dobijaju etiri kvadrata ija je ivica jednaka visini
pravougaonika. Odatle sledi da je povrina velikog kvadrata
64
4
10
4 39
2
= |
.
|

\
|
+ , a ivica 8
4
10
2 = + x . Jasno je da je cilj reavanja
i bio da se dobije ivica (xizr iz mala), pa iz poslednjeg sledi
da je reenje polazne kvadratne jednaine:
3
4
10
2 8 = = x x .
Uopte, za jednaine etvrtog tipa
q px x = +
2
algebarske transformacije koje odgovaraju geometrijskim su
sledee:
2 2
2
4
4
4
4
4
4 |
.
|

\
|
+ = |
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|
+
p
q
p
x
p
x ,
2 2
4
4
4
2 |
.
|

\
|
+ = |
.
|

\
|
+
p
q
p
x ,
2
4
4
4
2 |
.
|

\
|
+ = +
p
q
p
x ,
2 2
2
p p
q x |
.
|

\
|
+ = .
Drugi nain dopune do kvadrata u istom
primeru postaje nam jasan ako paljivo
razmotrimo sliku; ovde je re o sledeim
algebarskim transformacijama:
2 2
2
2 2 2
2 |
.
|

\
|
+ = |
.
|

\
|
+ +
p
q
p
x
p
x
jer 10 = p , 39 = q i
2 2
2
2
10
39
2
10
2
10
2 |
.
|

\
|
+ = |
.
|

\
|
+ + x x ,
odnosno: 39 10 25 39 25 5 2
2 2
= + + = + + x x x x .
Razmotrimo sada drugi primer i jednainu petog tipa
px q x = +
2
.
Al-Horezmiju je bilo poznato da ovakve jednaine imaju ili dva
(pozitivna) korena, ili jedan (dvostruki) ili nijedan (oba
imaginarna). Pravilo za ovaj tip ilustrovano je reavanjem
jednaine iji su koreni 3
1
= x i 7
2
= x :
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 12
x x 10 21
2
= + .
Uputstva su, naravno, deskriptivna: ...prepolovi koren, bie 5;
i pomnoi to samim sobom, bie 25; i oduzmi od toga 21, koje je
dodatak kvadratu, ostaje 4; izvuci iz toga koren, bie 2; i
oduzmi to od polovine korena, tj. 5, ostaje 3 ; to e i biti
koren kvadrata koji ti trai, a kvadrat je 9. A ako hoe,
dopuni to polovinom korena, bie 7 ; i to je - koren kvadrata
koji trai, a kvadrat je 49. Ako se sretne sa zadatkom
navedenim u ovoj glavi, proveri njegovu ispravnost pomou
sabiranja; ako nije tako, reenje se sigurno dobija pomou
oduzimanja. Znaj takoe, da kad god prepolovljava korene i
mnoi samima sobom, ako je proizvod manji od dirhema dodatog
kvadratu, zadatak je nemogu, a ako je jednak dirhemu, koren
kvadrata jednak je polovini korena bez dodavanja i
oduzimanja...
Geometrijski dokaz razdvaja pravilo za peti tip na dva sluaja,
tj. na korene:
q
p p
x |
.
|

\
|
=
2
1
2 2
i q
p p
x |
.
|

\
|
+ =
2
2
2 2
.
Detaljno emo razmotriti sluaj
x
1
, dok je za drugi sluaj u
oksfordskom arapskom rukopisu
reeno samo to da se koren
dobija ako dui DH dodamo JH.
Mogue je da je al-Horezmi znao
da konstruie reenje tog
sluaja, ali je problem nastao
kod prepisivaa i prevodilaca.
Vratimo se prvom korenu:
Pravougaonik GCDE ima ivice GC = p i CD = x , a ine ga kvadrat
ABCD = x
2
i njemu dodati pravougaonik GBAE = ( ) q x x p = . Uz
prtpostavku
2
p
x < , u taki F koja je sredite dui GC
konstruiemo vertikalu FH, a nju jo produimo za AH = HK = x
p

2
.
Treba da dopunimo kvadrate GFKM =
2
2
|
.
|

\
| p
i JHKL =
2
2
|
.
|

\
|
x
p
. Po
konstrukciji jednaki su meu sobom pravougaonici EJLM i FBAH, pa
je zbog toga kvadrat JHKL jednak razlici kvadrata GFKM i sume
pravougaonika GFHE i EJLM:
JHKL = GFKM - (GFHE + EJLM )
q
p
x
p
|
.
|

\
|
= |
.
|

\
|

2 2
2 2
.
Odatle je ivica
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 13
JH = AH = q
p
|
.
|

\
|
2
2
,
a traena ivica
x = AD = HD - HA = q
p p
|
.
|

\
|

2
2 2
.
BROJ t. Kroz ove primere naznaili smo ukratko veliku
umenost al-Horezmija u reavanju kvadratnih jednaina.
NJegovo delo, meutim, obuhvata i mnoge druge probleme s kojima
se ovom prilikom ne moemo detaljnije upoznati. U vezi sa
iracionalnostima navodimo njegovo shvatanje broja t.
On je za odnos duine obima prema preniku kruga predloio
tri znaenja
17
:
7
1
3 , 10 i
20000
62832
. Tvrdi da je povrina kruga
jednaka polovini prenika pomnoenim polovinom obima:
(

t =
t
= = =
2
2
2
2 2 2
r
r
r
O
r
O d
P , zato to je za povrinu pravilnog
mnogougla: =
2
O
P ( je radijus upisanog kruga).
ABU-KAMIL. Abu-LJamil (850-930) je egipatski arapski naunik
i jedan od najuspenijih nastavljaa dela al-Horezmija. NJegova
je algebra ograniena na kvadratne jednaine
18
kao i kod al-
Horezmija, a svoj traktat zapoinje reenjima kanonskih tipova.
Analogno, njegova reenja su geometrijske prirode.
Mnogi postupci abu-Kamila slini su al-Horezmijevim, ali
je kod njega od svih staroarapskih matematiara najizraenija
ravnopravnost korena jednaine i kvadrat tog korena. Novost je u
tome to abu-Kamil ne predstavlja obavezno mal kvadratom ili
xizr preko dui, ve kod njega kvadrat moe biti predstavljen
preko dui i sl, to omoguava upotrebu veih stepena (npr. mal-
mal , tj. kvadrat kvadrata ili etvrti stepen itd).
Glavne zasluge abu-Kamila su te to se u izlaganju njegove
algebre mogu zapaziti unapreenje teorijskog nivoa (odvajanje od
konkretnih primena) i jaka tendencija ka aritmetizaciji, bez
obzira na korienje geometrije u dokazima. On sasvim otvoreno
iskazuje opte algebarske identinosti i redovno skree panju
itaocu na njihov znaaj. U primerima koje izlae, kvadratne
iracionalnosti tretirane su uvek kao brojevi, odnosno kao
objekti isto aritmetike prirode - bilo kao koreni jednaina,
bilo kao koeficijenti.
JEDNAINE TREEG STEPENA
OMAR AL-HAJAM. Omar al-Khayyam
19
(oko 1040-1123) je
Persijanac iji se veliki rezultati u matematici pre svega

17
A.P. {kevi~: ISTORI MATEMATIKI V SREDNIE VEKA, str. 206.
18
A.P. {kevi~: ISTORI MATEMATIKI V SREDNIE VEKA, str. 208-217.
19
Prema: D.NJ.Henderson: EXPERIENCING GEOMETRY OF PLANE AND SPHERE, str. 126.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 14
odnose na izuavanje kvadratnih jednaina, konusnih preseka i
korena kubnih jednaina. NJegov postupak reavanja kubnih
jednaina moe se koristiti za nalaenje svih realnih korena
jednaina treeg stepena, a opisan je u delu Al-Jabr njal-Muljabalah.
Pored njegove svestranosti u matematici, al-Hajam je ire poznat
na Zapadu po zbirci svoje filozofske poezije Rubaiyat.
Uspeno je reavao kvadratne jednaine geometrijskim
metodom - dopunom kvadrata, u emu mnogo podsea na al-
Horezmija. Klasifikacija sadri tk. est kanonskih tipova
jednaina drugog stepena, a u nekim konstrukcijama al-Hajam se
poziva direktno na Euklida i tvrenja kao to je II.14 druge
knjige Elemenata. Naravno da i al-Hajam izbegava direktno da
pominje upotrebu negativnih korena kvadratnih jednaina, ali tu
moramo imati na umu sledee injenice
20
: neka je -r (r > 0)
negativan koren jednaine c bx x = +
2
. Tada je ( ) ( ) c r b r = +
2
,
odnosno c br r + =
2
, to znai da je r pozitivan koren jednaine
c bx x + =
2
. Dakle, apsolutna vrednost negativnog korena prve
jednaine je pozitivan koren druge jednaine i obratno.
Budui da smo o osnovnim idejama reavanja jednaina
drugog stepena dosta detaljno govorili i u vezi sa traktatom al-
Horezmija, obratiemo sada vie panje na ono ime se al-Horezmi
nije bavio - jednaine treeg stepena.
PARABOLA I KUBNI KOREN. Kada se suoimo sa jednainama
treeg stepena, nastaju mnogo vei problemi nego to je to
sluaj sa kvadratnim jednainama. Jasno je da nikakvim dopunama
do kvadrata ne moemo nai korene kubnih jednaina, pa je zato
neophodno da pribegnemo drugaijim reenjima. Izlaz za ovaj
problem nude nam konusni preseci kao to su parabola i
(pravougaona) hiperbola
21
. Kao dovoljno ilustrativan primer
konstrukcije konusnog preseka, konstruisaemo parabolu, a zatim
kubni koren.
Konstrukcija kubnog korena zasniva se na osobini koju su
uoili jo grki matematiari:
22
b a c
b
c
b
d
d
c
c
a
b
d
d
c
c
a
2 3
2
= = =
|
.
|

\
|
= = ,
gde u specijalnom sluaju 1 = a dobijamo b c =
3
ukoliko pronaemo c
i d takve da je d d ad c = = = 1
2
i bc d =
2
. Ako su c i d promenljive, a
b konstanta, tada ove dve jednaine
| | . const b bc d d c = = . =
2 2

20
Isto, str. 130.
21
Isto, str. 131-133.
22
Prema: D.NJ.Henderson: EXPERIENCING GEOMETRY OF PLANE AND SPHERE, str. 131.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 15
moemo smatrati jednainama dveju parabola ije su ose normalne,
a teme im je u istoj taki. Na ove injenice treba dobro
obratiti panju da bi bila jasna konstrukcija kubnog korena.
Al-Hajam je prihvatio grki postupak
konstruisanja parabole. Naime, ako je AB
du, tada je parabola sa temenom B i
parametrom AB takva kriva p za koju,
ukoliko taka C pripada krivoj p, za
pravougaonik CDBE vai
BD AB BE =
2
.
S obzirom da su Dekartove koordinate
take C zaista (BE, BD), ova je jednakost vrlo bliska danas
uobiajnoj kanonskoj jednaini parabole: px y 2
2
= . Konstrukciju
parabole, dakle, koristimo za konstrukciju kubnog korena, a za
konstrukciju taaka parabole konstrukciju kvadratnog korena.
Sada moemo da razmortimo samu konstrukciju
kubnog korena ( b c =
3
)
23
. Neka je b proizvoljan
pozitivan broj ili duina dui i oznaimo ga b
= AB. Konstruiimo taku C takvu da je CB
normala na AB u taki B i CB = 1. Prema
navedenoj konstrukciji, konstruiimo parabolu
sa temenom B i parametrom AB, kao i parabolu sa
istim temenom i parametrom CB. Oznaimo sa E
presek tih dveju krivih i konstruiimo
pravougaonik BFEG. Tada je:
BG CB GE BF AB FE = . =
2 2
.
Oznaimo li c = GE = BF i d = BG = FE, imamo tada
| | | | 0 0 1
3 3 4 2 2
= = = = = = . = c b c c b c bc c d c bc d .
Inae, grki matematiari su vrlo temeljito izuili osobine
konusnih preseka, to je kulminiralo Apolonijevim delom Konike
iz 200. g. pre Hrista.
TIPOVI KUBNIH JEDNAINA. Izbegavanje negativnih
koeficijenata ponovo je razlog zato se kod al-Hajama javljaju
tipovi kubnih jednaina. Na sasvim slian nain na koji je on (a
pre njega al-Horezmi) postupio sa kvadratnim jednainama,
izvedeno je devetnaest tipova kubnih jednaina
24
koje su iskazane
korienjem iskljuivo pozitivnih koeficijenata.

23
Prema: Isto, str. 132.
24
Prema: D.NJ.Henderson: EXPERIENCING GEOMETRY OF PLANE AND SPHERE, str. 134.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 16
Meu navedenih devetnaest, pet tipova mogu da se svedu na
kvadratne jednaine, dok preostalih etrnaest al-Hajam reava
pomou konusnih preseka. Na taj nain mogue je pronai sve
pozitivne korene svakog tipa. Umesto razmatranja svakog tipa
ponaosob, D.NJ. Henderson predlae vrlo prosta svoenja ovih
etrnaest tipova na samo tri, pored onih tipova koji su ve
reeni ranijim konstrukcijama (npr. b x =
3
), a zatim daje al-
Hajamova reenja za te tipove
25
. Uvedimo smenu u kubnu jednainu
iji je vodei koeficijenat 1:
| | R r , q , p r qy py y e = + + + 0
2 3
= .
3
p
x y
= +
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
0
3 3 3
2 3
r
p
x q
p
x p
p
x
= + +
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
0
3 3 3
2
r
pq
qx p
p
x
p
x
= + +
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+ 0
3 3
2
9 3
2
2
2
r
pq
qx
p
x
p
x
p
x
= + + + + + 0
3 27
2
9
4
3
2
9 3
2
3 2
2
2
2 3
r
pq
qx
p
x
p
x
p
x
p
x
p
x
=
+
+

+ 0
27
27 9 2
3
3
3 2
3
r pq p
x
p q
x
(

+
=

= = + +
27
27 9 2
3
3
0
3 2
3
r pq p
t ,
p q
s t sx x .
Sveli smo, dakle, kubnu jednainu na oblik u kome se ne
pojavljuje kvadratni, ve samo kubni, linearni i slobodni lan.
Ovim se bitno smanjuje broj kombinacija za tipove sa svim
pozitivnim koeficijentima, pa umesto etrnaest, sada imamo samo
etiri tipa koja nisu prethodno reena:
(1) b ax x = +
3
, (2) ax b x = +
3
, (3) b ax x + =
3
i (4)
0
3
= + + b ax x .
Jasno je da ovakvo svoenje al-Hajam nije mogao da izvede
zbog nepostojanja prikladne matematike simbolike, ali nama je
ovom prilikom korisno da skratimo postupak u cilju izbegavanja
mogunosti da nam zbog velikog broja tipova kubnih jednaina
izmaknu najvanije al-Hajamove ideje i metodi.
Pokazuje se da je za nalaenje svih korena svih kubnih
jednaina potrebno pronai postupak za reavanje tipova 1 - 3,
to je dovoljno da bi se reio i navedeni tip 4. Pre nego to
razmotrimo reenje prvog od ovih tipova, pomenimo samo da je al-
Hajam gajio nadu da e budue genaracije matematiara moda biti
u stanju da reavaju jednaine stepena veih od tri.

25
Isto, str. 134.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 17
PRVI TIP KUBNIH JEDNAINA. Primetili smo ve da su al-
Hajamova reenja kubnih jednaina podrazumevala konstrukciju
parabole i pravougaone hiperbole. Budui da se za reavanje
drugog i treeg tipa koristi pravougaona hiperbola, a da smo se
ovom prilikom zadovoljili konstrukcijom parabole, razmotriemo
samo tip za ije je reenje neophodna upravo parabola.
Reimo kubnu jednainu prvog tipa
26
(kub i koren su jednaki
broju):
b ax x = +
3
.
Neka je du AB ivica kvadrata takva da
je a AB =
2
. Konstruiimo telo ija je
povrina baze jednaka povrini
kvadrata nad AB, a zapremina datom
broju b (konstrukcija je opisana u
knjizi D.NJ. Henderson-a). Neka BC bude
visina tog tela (koja je normalna na
AB ), tj. BC a BC AB b = =
2
. Konstruiimo
parabolu sa parametrom AB i temenom u
taki B, pa e tada BC biti tangenta na
geometrijsko mesto taaka te konike
(kroz take B i D ) u taki B. Opiimo polukrug nad BC koji mora
da see koniku u taki D. Iz ove take konstruiimo dve normale
DZ i DE na BZ i BE respektivno. Traeni koren je tada EB.
Koristei savremenu simboliku, al-Hajamov dokaz sastoji se
u tome to iz osobina parabole i kruga (a parabolu smo
detaljnije razmotrili), sledi
= = . = = EB CE BZ ED BZ AB EB DZ
2 2 2 2
= = = BZ EB CE AB CE AB BZ CE EB BZ EB
2 2
( ) ( ) = = = CE AB AB CE AB AB BZ EB EB
2 3
( ) = = + = + = + b BC AB EB CE AB EB AB CE AB EB a EB
2 2 2 2 3
3 3
b EB b EB = = .
Ovim smo, uz vrlo paljivo razmatranje, dokazali da je EB zaista
koren jednaine prvog tipa b ax x = +
3
. Poto se sa porastom
vrednosti promenljive x poveava i vrednost izraza ax x +
2
,
postoji samo ovaj jedinstveni koren.
KARDANOVI OBRASCI
27
. Posle pregleda najvanijih dostignua
u arapskoj algebarskoj koli, moe izgledati da se sada
udaljujemo od teme. Meutim, rezultati italijanskog matematiara
irolama Kardana (Girolamo Cardano, XVI vek) jasno se nastavljaju na
al-Hajamove metode reavanja kubnih jednaina i pokazuju kako je
u arapskoj matematici indirektno utemeljena teorija kompleksnih
brojeva.

26
D.NJ.Henderson: EXPERIENCING GEOMETRY OF PLANE AND SPHERE, str. 135-136.
27
Prema: Isto, str. 137-139.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 18
Mada se veina istorijskih izvora slae da al-Hajam nije
otkrio negativne korene kubnih jednaina (to se pripisuje
Kardanu), ti izvori zanemaruju injenicu da su njegovi postupci
sasvim dovoljni za nalaenje tih korena. Kardanovi algebarski
obrasci objavljeni su u delu Artis Magnae 1545. godine i smatraju
se prvim optim reenjem kubnih jednaina.
Ne iznenauje to to je Kardano koristio samo pozitivne
koeficijente i to njegova klasifikacija kubnih jednaina
obuhvata trinaest tipova kao kod al-Hajama, izuzimajui
jednaine svodljive na kvadratne, kao i onu c x =
3
. Uz to, za
svaki tip posebno Kardano je izveo geometrijske dokaze.
Razjasnili smo kako se dolazi do jednaine 0
3
= + + b ax x , pri emu
emo sada dopustiti da a i b budu negativni ili pozitivni.
Kardanova je smena, meutim, oblika
3 3
u t x + = , odakle zamenom u
svedenu kubnu jednainu dobijamo
( ) ( ) ( ) ( ) 0 3 0
3 3 3 3 3 3 3 3 3
= + + + + + = + + + + u t a u t b u t b u t a u t .
Ovo stepenovanje i uproavanje je izveo geometrijskim putem
zamiljajui kubove kao ivice duine
3 3
u t + . Dakle,
3 3
u t x + =
jeste koren ako je b u t = + i
3
3 3
a
u t = . Daljim reavanjem
nalazimo da su t i u koreni kvadratne jednaine 0
3
3
2
=
|
.
|

\
|
+
a
bz z
koju je Kardano reio takoe geometrijskim putem. Odavde
dobijamo
3 2
3 2 2
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
+ =
a b b
t i
3 2
3 2 2
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
=
a b b
u .
Konano, traeni koren polazne kubne jednaine nalazimo u obliku
3 2
3 2
3 2
3 2
3 3
3 2 2 3 2 2
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
+ = + =
a b b a b b
u t x .
Upravo je ovo Kardanov obrazac za kubnu jednainu.
Meutim, kako kae D.NJ. Henderson, dogodila se vrlo neobina
stvar. Kardano je primetio da jednaina 4 15
3
+ = x x ima pozitivan
realan koren 4 = x , pri emu je u tom sluaju 4 15 = = b , a , to
zamenom u obrazac povlai da je koren ove jednaine jednak
3 3
121 2 121 2 + + = x .
Budui da u to vreme nije bila izgraena teorija
kompleksnih brojeva, Kardanov zakljuak je bio da navedeni
postupak nije prikladan za ovu jednainu, kao i sve one iji je
kub jedne treine koeficijenta uz x vei od kvadrata jedne
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 19
polovine konstante u jednaini. Danas znamo da svaki kompleksan
broj ima tri kubna korena, pa je poslednja jednakost vieznana.
Vana je injenica da su Kardano i drugi matematiari tog
vremena poeli da ispituju mogui smisao kompleksnih brojeva, pa
je time zapoeta izgradnja teorije kompleksnih brojeva.

Pogled unazad
DAVID NJ. HENDERSON: OSVRT
O istoriji razvoja matematike misli malo se govori u
savremenom obrazovnom procesu. Matematika u svom sadanjem vrlo
razvijenom, ali i razuenom obliku, poseduje sredstva koja joj
omoguavaju jo vei zamah. To nije uvek pristupano mnogim
mladim talentovanim ljudima jer ih sputava u smislu intuitivnog
i kreativnog razmiljanja, a usmerava ih na uenje za njih do
tada nepoznatog i novog - matematikog - jezika. Upravo je
matematika primer nauke koja bi trebalo da se kloni bilo kakvog
ablona i ustaljenih naina miljenja. Takve sheme mogu da se
otklanjaju, izmeu ostalog, i stalnim pogledima unazad - u dela
naih daljih i bliih prethodnika jer upravo su oni temelji koji
dre dananje matematiko zdanje.
Moemo se sloiti sa Henderson-om
28
da je od velike vanosti
poklanjanje panje znaenju pojmova u matematici. Ta znaenja ne
treba uzimati onakvima kakva su po sebi, ve treba vrlo paljivo
oslukivati i na kreativan nain razjanjavati krije li se u
tom pojmu jo neto ega nismo svesni. Primer za takve napore
imamo u trenucima kada al-Horezmi nasluuje negativne brojeve
kroz termin nemi koren (jizr asam) ili kada Kardano zalazi u
teoriju kompleksnih brojeva nedoumicama o nepodesnosti svog
obrasca za reavanje kubnih jednaina. Drugi nain za
ispitivanje znaenja pojmova bilo bi prouavanje matematiara iz
starine i stalno postavljanje pitanja: Zato su to oni tako
uradili? ili Zato to nisu tako uradili? Na primer, zato su
rani algebristi toliko insistrirali na geometrijskim dokazima?
Izgleda ponekad da su matematiari minulih vekova bili mnogo
svesniji kompaktnosti i celovitosti sveukupne matematike neko
to smo mi to danas.
Tako je u modernoj matematici data prednost analitikim
nad starim geometrijskim dokazima, bez obzira to su analitiki
dokazi zasnovani na 150 godina starim Koijevim predstavama i na
aksiomi potpunosti. Jasno je, naravno, da je za veinu
matematiara intuitivno shvatanje realnih brojeva zasnovano na

28
D.NJ.Henderson: EXPERIENCING GEOMETRY OF PLANE AND SPHERE, str. 139-140.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 20
geometrijskoj realnoj pravoj. Henderson ovde postavlja vrlo
prosto i zanimljivo pitanje - kako da shvatimo npr. mnoenje,
b a ? Odmah je jasna geometrijska interpretacija preko povrine
pravougaonika, dok u uhodanom analitikom razumevanju moemo
imati dosta problema ako mnoimo dva beskonana neperiodina
decimalna razlomka, kao npr. u sluaju t 2 .
Ponekad u primenama treba, kako svedoi Henderson, dati
prednost geometrijskim dokazima. Razlog tome moe biti npr. to
rezultat tog metoda nije broj, ve slikovit fiziki objekat, za
ije nalaenje koristimo svoje ideje, a ne puku tehniku
raunanja. Zbog toga geometrijski metod moe da bude srazmerno
bri od numerikog. Poto je reenje fizike prirode, ne moramo
da brinemo o stepenu tanosti reenja, a i neupuenima u problem
metodoloki je mnogo lake objasniti kako se do reenja dolo.
VREDNOST ARAPSKIH DOSTIGNUA
Vratimo se jo jednom al-Horezmiju i delima svih arapskih
naunika koji su zaduili svetsku matematiku. Bez sumnje,
iznedrili su velianstveno delo, bilo da je re o njihovim
traktatima, spisima, metodama ili hrabrosti da se upuste u
oblasti za koje tada nije bila izgraena ni elementarna
simbolika niti terminologija.
Prema obavetenjima koja nam prua A.P. kevi
29
, ostaje
nepoznato da li samo al-Horezmiju pripadaju algebarski rezultati
navedeni u traktatu Hisab al-Jabr njal-Muljabalah. Al-Horezmi tu navodi
da jedna vrsta uenih ljudi ima prvenstvo u otkriima, drugi pak
razjanjavaju teka mesta u delima svojih prethodnika i
olakavaju njihovo tumaenje, dok trei sistematizuju i dovode u
red ve postojea znanja, ispravljajui netanosti i
upotpunjujui ideje svojih prethodnika, ali bez doprinosa njima
i bez ponosa u dui. Nije sasvim jasno u koju je grupu al-
Horezmi sam sebe ubrajao jer je u njegovoj aritmetici
nedvosmisleno primenjen indijski obrazac. Meutim, algebra mu se
odlikuje nizom osobenosti: u indijskoj algebri ne nailazimo na
geometrijske dokaze pravila za reavanje kvadratnih jednaina,
kao ni na operacije nad algebarskim izrazima. Nasuprot tome,
bagdadski uenjaci ne upotrebljavaju negativne brojeve i posebnu
simboliku, ve je njihov stil deskriptivan. U Indiji su
definisana pravila reavanja kvadratnih jednaina s proizvoljnim
koeficijentom uz kvadrat, tako da ve Indijac Brahmagupta nije
razlikovao tipove 4 - 6. koje navodi al-Horezmi, a kasnije i al-
Hajam.
Grkoj algebri al-Horezmija pribliava geometrijska
konstrukcija korena kvadratne jednaine. Slinost sa Euklidovim

29
A.P. {kevi~: ISTORI MATEMATIKI V SREDNIE VEKA, str. 199-200.
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 21
Elementima moemo da primetimo samo pri drugoj konstrukciji
reenja za jednainu etvrtog tipa, kao i u reenici slinoj
onoj iz druge knjige Elemenata u vezi sa kvadratom binoma.
Meutim, ve pri prvoj konstrukciji vezanoj za taj identitet
nemogue je pronai prototip u grkoj matematici. Uz jo neke
razlike, navedimo da al-Horezmijeva konstrukcija reenja za
esti tip kvadratne jednaine uopte nema analogon kod Euklida,
a i primetna je razlika u stilu i cilju izlaganja izmeu njih
dvojice.
Sve ovo to je reeno za al-Horezmija moglo bi se
razmatrati i kod ostalih arapskih matematiara. No bez obzira na
ovakve rezerve, neosporna je njihova genijalnost u pristupu
materiji, kao i neprolazan karakter njihovih ideja i napora u
ouvanju antikih znanja i izgraivanju srednjovekovne
matematike. Oni imaju veliki udeo u pripremi evropskih mislilaca
od XVI do XIX veka za nauni i misaoni proboj koji je u tom
periodu postignut.

Literatura
1 A.P. KEVI: ISTORI MATEMATIKI V SREDNIE VEKA,
Poglavlje III - Matematika v stranah islama ;
Gosudarstvennoe izdatelstvo fiziko-matamatieskoy
literatur,
Moskva, 1961. godine
2 David NJ. HENDERSON: EXPERIENCING GEOMETRY OF PLANE &
SPHERE,
Poglavlje 14 - Geometric Solutions of LJuadratic and Cubic Eljuations ;
Cornell University, Prentice Hall Inc.,
Arapski matemati~ari: GEOMETRIJSKA ALGEBRA 22
Upper Saddle River, Nenj Jersey (USA)
3 Philip K. HITTI: ISTORIJA ARAPA
od najstarijih vremena do danas, II fototipsko izdanje
Veselin Maslea, biblioteka Posebna izdanja,
Sarajevo, 1988. godine
4 Vera PLAZINI: PITAGOREJSKA KOLA,
seminarski rad (174/94) ;
Beograd, 1999. godine
Posebnu zahvalnost dugujem koleginici Gordani Beli
iz Beograda koja je sa mnogo strpljenja sa ruskog prevela
odabrane delove knjige A.P. kevia