Prevencija gojaznosti u Evropi Konzorcijum za prevenciju gojaznosti putem efektivnih aktivnosti vezanih za ishranu i fiziku aktivnost EURO-PREVOB Adresiranje

je drutvenih i ekonomskih determinanti ishrane i fizike aktivnosti za prevenciju gojaznosti u Evropi

EURO-PREVOB Sumarni izvjetaj

Projekat EURO-PREVOB finansiran je od strane estog Okvirnog Programa Evropske Komisije (Projekat br. 044291)

Prevencija gojaznosti u Evropi Konzorcijum za prevenciju gojaznosti putem efektivnih aktivnosti vezanih za ishranu i fiziku aktivnost EURO-PREVOB Adresiranje drutvenih i ekonomskih determinanti ishrane i fizike aktivnosti za prevenciju gojaznosti u Evropi

EURO-PREVOB Sumrani izvjetaj

Autori: Pamela Harling Joceline Pomerleau Ccile Knai Martin McKee Marina Adrianopoli Caroline Bollars Eric Brunner Nicole Darmon Zuzana Derflerova Brazdova Aida Filipovi Hadiomeragi Mojca Gabrijelcic Daphn Laavanne Lida Lhotska Giuseppe Maiani Lorenza Mistura Irene Nrlund Glden Pekcan Aileen Robertson Harry Rutter Nina Scagnetti Marc Suhrcke Trudy Wijnhoven

Copyright 2010 EURO-PREVOB Konzorcijum. Sva prava pridrana. EURO-PREVOB Konzorcijum prihvata zahtjeve za dozvolu za reproduciranje ili prevoenje ovog dokumenta, djelimino ili u cijelosti. Molimo vas uputite zahtjev na: europrevob@lshtm.ac.uk

Odricanje prava
Projekat EURO-PREVOB finansiran je od strane estog Okvirnog Programa Evropske Komisije (Projekat br. 044291). Ovaj dokument predstavlja stavove samo svojih autora; Prema tome, Komisija nije odgovorna za bilo kakvu upotrebu informacija iz ovog dokumenta.

Sadraj
Zahvalnice .............................................................................. Error! Bookmark not defined. Lista skraenica ...................................................................... Error! Bookmark not defined. ta je EURO-PREVOB ........................................................................................................ 4 Ciljevi EURO-PREVOB-a ..................................................................................................... 4 Ishod projekta ........................................................................ Error! Bookmark not defined.
Pregledi literature .................................................................................................................... 5 EURO-PREVOB Alati .................................................................................................................. 6 I. EURO-PREVOB Alatka za analizu politika ...................................................................................... 6 II. Vodi kroz ekonomsku procjenu politikih opcija za prevenciju gojaznosti.............................. 11 Principi i preporuke ........................................................................ Error! Bookmark not defined. Umreavanje i irenje aktivnosti ............................................................................................. 14

Doprinos EURO-PREVOB-a .............................................................................................. 16 Tehnike informacije .............................................................. Error! Bookmark not defined. Partneri .................................................................................. Error! Bookmark not defined.

Priznanja
Ovaj rad potie iz projekta EURO-PREVOB-a, finansiranog od strane estog Okvirnog Programa Europske Komisije (Projekat br. 044291). Ovaj dokument predstavlja stavove samo svojih autora.; Prema tome, Komisija nije odgovorna za bilo kakvu upotrebu informacija iz ovog dokumenta. Iskrena zahvalnost slijedi lanovima Savjetodavnog Odbora EURO-PREVOB-a i to za njihovu podrku i upustva: Tim Lobstein (Meunarodna radna grupa za gojaznost / projekat HOPE), Susanne Lgstrup (Europska mrea za srce), Brian Martin (Institut za socijalnu i preventivnu medicinu, Univerzitet u Cirihu), Francesca Racioppi (SZO Europski centar za okoli i zdravlje, Rim), i Liselotte Sfer Elinder (Stockholm Centar za javno zdravstvo).

Lista skraenica
Skraenice upotrebljene u ovom izvjetaju: ADELF BFHI EU EURO-PREVOB HOPE projkat IBFAN SES WHO Asociation des Epidmiologistes de Langue Franaise Baby Friendly Hospital Initiative/Inicijativa bolnice prijatelji djece Europska Unija Konzorcijum za prevenciju gojaznosti putem efektivnih aktivnosti vezanih za ishranu i fiziku aktivnost Projekat promocije zdravlja putem prevencije gojaznosti irom Europe Meunarodna mrea akcija za hranu za bebe Socio-ekonomski status Svjetska zdravstvena organizacija

ta je EURO-PREVOB?
Iako se zdravlje Evropljana vidno poboljalo tokom proteklih decenija, dobici nisu bili podjednako rasporeeni, a to je naroito vidljivo kod gojaznosti. Pojavila se nejednakost u gojaznosti, koja i dalje postoje, a zbog niskih prihoda i slabih informacija o izboru hrane, zatim mogunosti za rekreativno vjebanje, te razliito razumijevanje zdravstveno promotivnih poruka. Meunarodni i nacionalni akteri naglasili su potrebu za smanjenjem zdravstvenih problema prouzrokovanih gojaznou u Europi, kao i za smanjenjem nejednakosti kad je u pitanju gojaznost, i to znaajnim istraivanjima koja bi poboljala razumijevanje odrednica gojaznosti kao i efektnivne intervencije za rijeavanje problema. Meutim, neuskalena razmjena informacija izmeu zemalja i neadekvatna integracija savremenih naunih saznanja u zdravstvene zatitne politike, dovode do toga da akcije vezane za ishranu i fiziku aktivnost nisu u stanju da rijee problem gojaznosti i nejednakosti u gojaznosti. EURO-PREVOB je koordinacijski projekat finansiran od strane EU koji ima za cilj da adresira ove probleme i to putem integracije, na Europskom nivou, resursa i ekspertize, unutar i izvan podruja javno-zdravstvene ishrane i fizike aktivnosti kako bi se dotakle drutvne i ekonomske determinante gojaznosti u Evropi, uzimajui u obzir specifinosti sub-regionalne grupacije zemalja. Projekat je trajao od 1. aprila 2007 do 31. marta 2010. Konozorcijum je bio voen od strane Londonske Skole za higijenu i tropsku medicinu, a u svom sastavu je imao 15 partnera iz 10 zemalja, odnosno multi-disciplinarni tim iz glavnih disciplina.

Cilj EURO-PREVOB-a
Ciljevi projekta EURO-PREVOB-a su: Cilj 1. Da se sazna ta je poznato o determinantama gojaznosti, naroito kada je u pitanju ishrana i fizika aktivnost kod razliitih starosnih grupa, kao i nejednakosti gojaznosti u zemljama EU i ire. Cilj 2: Procjeniti postojeu situaciju u zdravstvu u pogledu ishrane, fizike aktivnosti, gojaznosti i nejednakost gojaznosti u Europi, i to pregledom i analiziranjem postojeih inicijativa sa potencijalnim utjecajem na ishranu i fizike aktivnost (na pr. Javno zdravstvena ishrana, poljoprivreda, ekonomija, transport, socijalne i kolske politike), na makro i mikro nivoima. Cilj 3. Da se razvije i pilotira portfolio alatki koji bi pomogao istraivaima iz oblasti javnog zdravstva kao i donosiocima odluka da procjene ta se treba uiniti kako bi se rijeio problem gojaznosti u Europi. Cilj 4. Da se formulira strategija za razvoj i procjenu politika relavantnih za tekue i planirane politike na nivou EU i irem Evropskom niovu, u odnosu na ishranu, fiziku aktivnost, gojaznost i nejednakost u gojaznosti. Cilj 5. Da se promovira i podri kratkorono i dugorono umreavanje i koordinacija naunoistraivakog rada na poljima vezanim za nauno znanje i razvoj politike o ishrani, fizikoj aktivnosti, gojaznosti i nejednakosti u gojaznosti.

Ishodi Projekta
Projekat EURO-PREVOB-a je uspjeno ostvario svoje ciljeve da podri umreavanje i da unaprijedi nae znanje i procjenu iskustava i determinanti gojaznosti i nejednakosti u gojaznosti u Europi. Projekat EURO-PREVOB integrirao je irok spektar komplementarnih srednjoronih i dugoronih aktivnosti koje obuhvataju sledee: pripremu ciljanih pregleda literature o prirodi i obimu problema gojaznosti u Europi, kao i o politikama koje mogu donijeti promjene; razvoj alatke koja bi pomogla kreatorima politika da identificiraju ta se treba uiniti, a to je, Alatka za analizu politika, koja je pilotirana u odabranim Europskim zemljama, i vodi za procjenu ekonomskog utjecaja politika za prevenciju gojaznosti; formuliranje sveobuhvatnih principa i vezanih preporuka koje bi podupirale aktivnosti za prevenciju gojaznosti u Europi; prenoenje rezultata iz ovih komponenata kljunim akterima u oblasti politike i istrazivanja putem konsultacija, konferencija i ostalih oblika politikog angaovanja. Svaka od ovih aktivnosti je detaljno opisana u sljedeim pod-sekcijama.

Pregled literature
Na poetku projekta sprovedena su dva pregleda literature kako bi se rasvjetlili nauni i politiki dokazi potrebni za razvoj narednih faza ovog projekta. Oba pregleda su dostupna na web stranici. Prvi pregled je sabrao nauna saznanja o prevalenci gojaznosti, zdravstvenom i ekonomskom teretu gojaznosti, te socio-ekonomskim nejednakostima u gojaznosti u Evropi i njihovim determinantama. Pregledom e potvren stepen epidemije gojaznosti irom Europe, te su istaknute nejednakosti u gojaznosti kao i nejednakostiu u faktorima rizika za gojaznost koje iskuavaju Evropljani. Drugi pregled govori o postojeoj situaciji vezanoj za javno zdravstenu politiku u odnosu na ishranu i fiziku aktivnost kao determinante gojaznosti i nejednakosti gojaznosti u Europi. Pregled je obezbijedio detaljnu procjenu itavog spektra postojeih politika i intervencija za prevenciju gojaznosti i adresiranje proksimalnih i distalnih faktora rizika. Pored pregleda literature, kao vodi za rad na EURO- PREVOBu takoe je razvijen konceptualni model (Slika 1), koji treba da obezbijedi logiki okvir za procjenjivanje kljunih politikih oblasti koje se trebaju ispitati u ovom projektu, i naroito da pomogne razvoj alata za analizu politika kao to je dole opisano. Ovaj model se oslanja na saznanja nedavno provedenog Foresight projekta [1] i na ostale konceptualne modele za studiranje okolinih indikatora gojaznosti [2]. Model ukazuje na injenicu da osobe (i njihov unutarnji rizik od gojaznosti) ive u datom kontekstu, kojeg formira prehrambeno okruenje, te prirodno i infrastrukturno okruenje (koji utiu na fiziku aktivnost), i koji su u razliitim okolnostima u interakciji , kao na pr. u kolama. Ova okruenja su pod uticajem ireg, unakrsno isprepletenog konteksta: socijalno-ekonomske sredine i nejednakosti, te psihosocijalnih i kulturnih deterninanti. Vlade, ekonomski operateri i civilno drutvo mogu znaajano uticati na ta okruenja i determinante.

Butland B, Jebb S, Kopelman P, Lobstein T. Foresight: Tackling obesities: Future oices Project report. London: Government Office for Science, 2007.
2

Knai C, Branca F, Pomerleau J, Robertson A, Brunner E, Rutter H et al. D4.1 Report on the development of policy analysis tools. EURO-PREVOB Project. London: London Sool of Hygiene and Tropical Medicine, 2008.

Model EURO-PREVOB-a
Ekonomski akteri Vlada Psiho-socijalne Socioekonomska sredina i nejednakosti ikulturelne determinante

Civilno drutvo

Prirodno okruenje I infrastruktura u Prehrambe okruenju no okruenje Pojedinci: Energetski balans i nejednakost u gojaznosti

Prevencija gojaznosti u Evropi Konzorcijum za prevenciju gojaznosti putem efektivnih aktivnosti za ishranu i fiziku aktivnost

Slika 1. EURO-PREVOB konceptualni okvir

Alaka EURO-PREVOB-a
I. EURO-PREVOB Alatka za analizu politika Kljuni korak EURO-PREVOB projekta je razvoj i pilot testiranje alatke koja e pomoi zdravstvenim istraivaima i donosiocima odluka irom Europe da, upotrebom iste metodologije, ocjene potencijalni uticaj predloenih politika o ishrani, fizikoj aktivnosti i gojaznosti,.

Razvoj alatke za analizu politika

Alatka za analizu politika i standardizirane metode su razvijene nakon detaljnog pregleda literature, te pripreme konceptualnog dokumenta o analizi politika, koji daje okvir za analizu politika u kontekstu EURO-PREVOBa, kao i metode za analizu politika i vodee principe za razvoj alatke za analizu politika. Kljuni zadatak je napraviti alatku tako da bude primjenjiva u svim zemljama Europe. Alatka za Analizu Politika je pripremljena primjenom postepenog procesa, sa dva velika kruga pregleda, od strane partnera projekta i eksperata. Prvi nacrt je predstavljen i razmotren na prvoj plenarnoj sjednici EURO-PREVOB-a (April 2008) koji je okupio 52 eksperta i stakeholdera iz 25 Europskih zemalja. Pregledani instrument je onda bio pretestiran u pet pilot drava tokom ljeta 2008, i rezultati diskutirani na sastanku koji je okupio lidere i koordinatore projekata u septembru 2008. Dalje promjene na instrumentima uraene su prije poetka pilotiranja (vidi ispod). Konana alatka se sastoji iz dva glavna dijela: 1) Kontrolna lista politika: upitnik koji je sainjen da prui opi pregled zakona u odreenoj dravi koji su vezani za ishranu, fiziku aktivnost, te gojaznost, i da identificira praznine koje se mogu dopuniti. Preciznije, upitnik prikuplja informacije o postojeim 6

nacionalnim politikama koje adresiraju prehrambeno okruenje (proizvodnja i prerada hrane, trgovina hranom, etiketiranje hrane i pia, marketing i oglaavanje, socijalna politika socijalne skrbi politika o nejednakostima u zdravlju), infrastrukturi u okolini (urbano planiranje, transport i bezbjednost na putevima, aktivni transport, sportski i rekreacioni objekti), slube za zdravlje majke i djeteta (dobitak ili gubitak na teini tokom ili poslije trudnoe, kao i ishrana bebe i djeteta, i dojenje), kao i kole (kolske politike o ishrani i fizikoj aktivnosti). Kontrolna listu politika popunjava obueno osoblje desk pretraivanjem i putem kontakata sa izabranim ekspertima kada je to bilo potrebno. 2) Upitnik u zajednici: upitnik podrazumijeva direktna zapaanja u zajednici kako bi se procjenili odabrani indikatori: prehrambenog okruenja (prehrambeno pokruenje u odreenoj oblasti u pogledu raspoloivih prodavnica hrane i pia; cijena i dostupnosti indikativnih namirnica u odabranim prodavnicama; marketing unutar i izvan prodavnica; priroda i obim televizijskih reklama tokom djeijeg programa; cijena i reklamiranje odabranih artikala brze hrane), ifrastrukture u okolini (izabrani indikatori koji oslikavaju mounosti za pjeaenje i bicikliranje u odreenoj oblasti kao to su raspoloivost i kvalitet biciklistikih staza, otvorenih javnih prostora i igralita (vidi sliku 2), stajalita javnog transporta, obim saobraaja, sigurnih pjeakih prelaza, trotoara, kao i nivoa neprivlanosti). Ovaj upitnik popunjavaju obueni terenski radnici direktnim opserviranjem u zajednici.
1 = Decent facilities, i.e. sports 2 = Decent facilities but pitch, well maintained, tidy, missing one or more of the etc. criteria in the definition of High quality but better than Low quality. 3 = Limited or relatively poor 4 = Limited and very poor quality facilities, e.g. badly quality facilities, e.g. badly maintained, dirty, litter, graffiti maintained, dirty, litter, graffiti. OR restricted access (i.e. membership). Tiny urban playground.

Slika 2. Primjer kriterija za procjenjivanje javnih igralita u Upitniku za Zajednice

1 Pristojan prostor - sportski teren, dobro ouvan, ist, itd. 2- Pristojni prostor ali ne ispunjava jedan ili vie kriterija koji se odnose na definiciju visoki kvalitet ali je bolji od nizak kvalitet 3-Ogranien ili prostor relativno loeg kvaliteta - na pr. loe odravan, prljav, sa grafitima i ogranienim pristupom ( npr samo za lanove) malo urbano igralite 4-Ogranien prostor veoma loeg kvaliteta - na pr.oe odravan, prljav, grafiti.

Pilot testiranje alatke za analizu politika

Alatka za analizu politika je pilotirana od septembra 2008 do aprila 2009 godine, u pet drava raznih sub- regiona Europe i to u: Bosni i Hercegovini, Republici ekoj, Francuskoj, Latviji i Turskoj, koritenjem zajednike metodologije. Unutar svake drave, pilot studija je koordinirana od strane partnera EURO-PREVOB-a, koji su nadgledali rad na terenu kao i evaluaciju procesa. Kontrolna lista politika je skupila podatke na nacionalnom nivou, dok se upitnik u zajednici fokusirao na gradove u kojima su lokalni koordinatori bili stacionirani (Sarajevo u Bosni i Hercegovini, Brno u Republici ekoj, Marseille u Francuskoj, Riga u Latviji, i Ankara u Turskoj). U svim dravama, listu su popunjavale jedna ili dve obune osobe, pod nadzorom 7

lokalnog koordinatora. Podaci su sakupljeni putem vie izvora informacija (triangulacija), ukljuujui objavljenu literaturu, internet stranice, i kada je bilo potrebno, kontakte sa ekspertima, kreatorima politika i stakeholderima. Za upitnik u zajednici, izabrana su podruja razliitog socio-ekonomskog nivoa. Lokalni demografi i/ili statistiari su pomogli u pronalasku najprikladnijh procedura za uzimanje uzoraka. Kako bi pouzdanost bila bolja, svi podaci su prikupljeni od strane dva nezavisna para obuenih terenskih radnika, koji su se prethodno dogovorili o planiranoj ruti obilaska, upotrebljavajui Google Earth Map Softver i/ili detaljne lokalne mape. Prikupljena zapaanja su kodirana u upitniku i na mapama podruja. Evaluacija procesa je dizajniran tako da obezbijedi informacije o procesu pilot testiranja, ukljuujui kako je alatka bila administrirana, kako su podaci prikupljeni, i bilo kakve promjene koje su se morale napraviti tokom pilotiranja. Podaci su prikupljeni u vidu dnevnika, formulara za praenje podataka, kao i upitnika. U svakoj dravi je takoe organizovan po jedan sub-regionalni sastanak kako bi se sakupili razultati i dobile ocjene od strane regionalnih eksperata i stakeholdera iz razliitih relevatnih sektora o relevantnosti i primenljivosti alatke za analizu politika, kao i preporuke za promjene vezane za alatku. Rezultati sub-regionalnih sastanaka doprineli su procesu procjenjivanja alatke.

Kljuni nalazi iz pilot testiranje alatke za analizu politika

Pilot testiranja EURO-PREBOB alatke za analizu politika u pet Europskih zemalja, dala su vaan novi uvid u postojee politike koje se bave prehrambenim okruenjem i okruenjem vezanim za fiziku aktivnost i omoguila bolje razumijevanje odreenih aspekata obezogenost okruenja u razliitim zemljama. Sub-regionalni sastanci su takoer bila prilika za razmjenu informacija o stratekim i praktinim pitanjima politika, kao sto su planiranje kapaciteta, osiguravanje kvaliteta i drugih deavanja, potvrujui oekivanu korisnost alatke u ostalim zemljama. Na nacionalnom nivou, uvid dobiven upotrebom ovog instrumenata za procjenjivanje politika moe biti indikacija o tome da li postoji koherentnost nacionalnih politika unutar razliitih sektora; moe pomoi usaglaavanju lokalnih i nacionalnih politikih ciljeva; i moe pomoi pri usaglaavanju nacionalnog zakonodavstva sa Europskim pravnim odredbama.

Kontrolna lista politika

Kontrolna lista politika se pokazala primjenjivom za procjenu politikog konteksta u pet politiki i socioekonomski razliitih zemalja, a iz nje su proizali i korisni rezultati. Na primjer, tokom pregleda postojeih politika irom relevantnih sektora, bilo je jasno da se mali broj politika posebno odnosi na gojaznost i nejednakosti u zdravlju, a veza izmeu njih je rijetko bila eksplicitna, sa izuzetkom Francuske. Povezanost gojaznosti, nejednakosti u zdravlju i socioekonomske nejednakosti je loe reflektirana u politikama. Takoer, evaluacija politika nije standardna praksa, a alatka za analizu politika prua mogunost da se monitorina, a tako i planira evaluacija.

Upitnik Zajednice
Nalazi iz pilot testiranja upitnika u zajednici sugeriraju da je mogue da razviti inovativnu metodu za procjenu obezogenosti i razliitim okolnostima. Kako je izvjeteno, upitnik je bio pouzdana i za upotrebu laka alatka (visoka pouzdanost rezultata dobijenih za najvanije indikatore o prehrambenom okruenju i infrastrukturi u okruenju pri dvostrukom procjenjivanju) u svim zemljama. Upitnik se takoer, opisujui kljune aspekte prehrambenog okruenja i infrastrukture u okruenju, pokazao korisnim i relevantnim sredstvom za uoavanje vanih kontekstualnih razlika u oblastima razliitog socioekonomskog statusa, Pilotiranje alatke je bila korisna vjeba zato to je otkrila mnoge praktine probleme u procjenjivanju okruenja, kao to je pristup mapama visokog kvaliteta, te sticanje dozvole za prikupljanje informacija u nekim prodavnicama. Pilotiranje je ukazalo na nekoliko metodolkih izazova kao to su adekvatno uzorkovanje oblasti razliitih socioekonomskih nivoa, rjeavanje pitanja subjektivnosti u procijeni kontekstualnih varijabli (npr. pozitivna vs. negativna konotacija grafita Slika 3), snimanje neoekivanjih aspekata ivotne sredine (npr. biciklistike staze dizajnirane od strane korisnika u Marseille-u, Slika 4), mobilne prodavnice hrane u Ankari - Slika 5) definisanje standardne ishrane za komparaciju i odabir odgovarajuih kriterijuma kvaliteta za aspekte infrastrukture u okruenju (npr. potekoe u klasifikaciji kvaliteta otvorenih javnih prostora u Rigi, Slika 6.

Slika 3. Grafiti na ulici Marseille-a, Francuska.

F Slika 4. Biciklistike staze dizajnirane od strane korisnika, Marseille, Francuska.

Figure 5. Mobilni prodavac proizvoda u Ankari, Turska, u niskoj socioekonomskim dijelvoma

Figure 6. Otvoreni prostor u Rigi, Latvija.

Alatka bi se trebala primjeniti u irim razmjerama kako bi se generirale za politiku relevantne opservacije o socio-ekonomskim varijacijama vezanim za kljune izmjenjive faktore u razliitim kontekstima (pr.Slika 7). Ova saznanja bi takoer trebalo kombinovati sa individualnim podacima kako bi se okoline determinante mogle povezati sa linim ponaanjem i sa stopama gojaznosti djece i odraslih.

Nizak SES (socio-ekonomski status) Q1 Q2 Q3 Q4 Visok SES (socio-ekonomski status) Q5 Prosjean broj prodavnica koje prodaju svjee voe Prosjean broj prodavnica koje prodaju svjee povre Prosjean broj prodavnica koje prodaju slatkie/slane grickalice Slika 7. Primjer potencijalnih analiza baziranih na informacijama prikupljenim pomou upitnika u zajednici - broj prodavnica koje prodaju odabrane prehrambrene artikle u oblastima (od prilike 0.25km2) razliitih socio-ekonomskih nivoa u Sarajevu, Bosna i Herzegovina.

Alatka za analizu politika se, revidira na osnovu rezultata pilotiranja, i bie dostupna na web stranici projekta. 10

II. Vodi za ekonomsku evaluaciju politikih opcija u prevenciji gojaznosti Vodi EURO-PREVOB-a za ekonomsku evaluaciju politikih opcija u prevenciji gojaznosti sadri jednostavni konceptualni okvir i praktini vodi za donosioce odluka kao i za javno zdravstvene istraivae za ekonomsku procjenu konkurentnih intervencija za prevenciju gojaznosti, sa naglaskom na intervencije i politike koje se nalaze van klinikih i zdravstvenih ustanova. Veina, ako ne i sve, moe se primjeniti na evaluaciju javno zdravstvenih intervencija i intervencija veznih socijalne determinante, odnosno intervencija uopte, i u oblastima izvan gojaznosti. Pregled literature ukazuje na to da se mali broj studija bavio analizom isplativosti preventivnih i promotivnih zdravstvenih aktivnosti u borbi protiv gojaznosti. Kako su budeti vlada za zdravstvo pod pritiskom, i kako javno zdravstvene intervencije moraju takmiiti za ograniena sredstva sa drugim programima zdravstvene zatite koji moda imaju bolju bazu dokaza, neophodno je da se preduzmu vei napori da se pokae efikasnost i kostefektivnost odnosno isplativost intervencija za prevenciju gojaznosti. Vodi se fokusira na procjeni efektivnosti, zato to se ne moe raditi ekonomska procjena bez dokaza o efektivnosti na prvom mjestu. Preporuujemo i ilustriramo naine kako da se adresira fundamentalniji izazov procjene efektivnosti intervencija za prevenciju gojaznosti. Primjena metodologije prirodnih eksperimenata i kvazi-eksperimentalne metodologije predstavlja jo uvijek malo koriten, ali obeavajui, i moda jedini put da se smanji nedostatak evaluacije javno zdravstvenih istraivanja u odnosu na klinika istraivanja. Vodi EURO-PREVOB-a za ekonomsku procjenu opcija politika u prevenciji gojaznosti e biti dostupan na internet stranici ovog projekta.

Principi i preporuke
Opti principi i preporuke vezane za politike koje bi sprijeile zastupljenost gojaznosti kao i smanjile nejednakosti nastale iz rezultata EURO-PREVOB projekta. Princip 1.Intervencije i politike za smanjenje gojaznosti treba evaluirati Vlade su odgovorne prema svom stanovnitvu za implementiranje politika i planova koje su one usvojile, kao i za upotrebu javnih fondova za taj rad. Dakle, neophodno je da se politike, planovi i intervencije paljivo evaluiraju u pogledu njihove efektivnosti, isplativosti i dugoronog uticajg na zdravstvene ishode, kao i da se urade promjene ukoliko one nisu imale eljeni efekat. Meutim, u oblasti prevencije gojaznosti, to je teko postii zbog postojeih slabosti nacionalnih sistema praenja kao i zbog ogranienog kapaciteta za epidemioloka i politika istraivanja u mnogim zemljama EU. Neophodno je da se ove slabosti rijeavaju kroz jaanje nacionalnih sistema praenja, koji bi dali objektivne, pouzdane podatke kojim bi se moglo pratiti kretanje ukupnog nivoa gojaznosti i njenih determinanti (ishrana i fizika aktivnost), kao i promjene unutar populacije ,na bazi na socioekonomske stratifikacije. Evaluacija treba da obuhvati mjere procesa i ishoda, kako bi se moglo utvrditi ne samo da li je politika uspjena (ili ne), ve i zato. Klju za monitoring i evaluaciju politika e biti razvoj indikatora. Indikatori su jerljive varijable za procjenu promjena vezanih za ciljeve i zadatke Oni su indirektne ili djelimine mjere sloene situacije, ali, ukoliko se mjere viekratno, mogu ukazati na pravac i brzinu promjena i slue za uporeivanje razliitih oblasti u istom trenutku. Iako je izvan opsega ovog projekta, kapacitet da se dogovori osnovnom setu definicija za Europske indikatore, prua vee mogunosti za uporeivanje istraivanja kao i uenje iz iskustva drugih. Poto su resursi uvjek ogranieni, pocjena isplativosti je od sutinskog znaaja za donoenje racionalnih odluka. Meutim, literatura pregledana u okviru EURO-PREVOB-a, pokazuje da koliko rijetko evaluacije uope pominju torpskove programa koje ispituju, i prema tome ne procjenjuju isplativost: jasno je da je cijena veoma vaan faktor u procjeni politika, i prema 11

tome, detalji o trokovima trebaju biti unaprijed prikupljeni i eksplicitno prijavljeni, zajedno sa instrumentima koji e se koristiti za prikupljanje podataka. EURO-PREVOB projekat predlae novi praktini vodi za ekonomsku analizu opcija za prevenciju gojaznosti kao to je predstavljeno ispod. Monitoring i evaluacija podataka su neophodni za praenje napretka politika i intervencija, te su potrebni za periodine revizije i reformuliranje politika.

Preporuka 1.1 Evaluacija treba imati konzistentan pristup

Preporuuje se preduzmimanje mjera za promoviranje konzistetnog pristupa u evaluaciji politika relevantnih za gojaznost i njene okoline determinantee, ukljuujui nesigurnost hrane i drutvene nejednakosti u zdravstvu, irom zemalja EU. Usvajanje zajednikog pristupa u prikupljanju informacija e omoguiti poreenja izmeu zemalja. Mehanizmi evaluacije trebaju biti ugradjeni u svaku politiku koja moe imati utjecaja na gojaznost. Trebaju se sprovesti evaluacija procesa, uticaja i rezultata politika za borbu protiv gojaznosti. Politike se trebaju vrednovati u smislu implementacije (ukljuujui prepreke za implementaciju), efikasnost i ekonomske posljedice, a to bi se trebalo dopuniti sa procjenom zdravstvenog uticaja da bi se procjenio uticaj druugih politika koje su nastale u ostalim sektorima na gojaznost.

12

Princip 2. Politike za prevenciju gojaznosti trebaju biti sastavni dio sveobuhvatne strategije, koja treba omoguiti da zdrav izbor bude lak izbor Politike za borbu protiv gojaznosti e, po potrebi, imati razliite oblike i podrazumijevat e razliite sektore. Meutim, njihovo podravanje treba da cilj pri stvaranju okruenja koja e omoguiti da se napravi zdrav i lak izbor, koji se moe priutiti. Potreban je Spektar sveobuhvatnih populacionih strategija (u kombinaciji za ciljanom prevencijom i zatitom gdje je odgovarajue) da se podstaknu okruenja koja promoviraju, tite i podravaju zdravu ishranu i obezbijeenost hranom, te pristup fizikoj aktivnosti, adresirajui i socioekonomske nejednakosti u gojaznosti. Unutar sveobuhvatne strategije, individualne politike trebaju odgovarati odreenim potrebama i okolnostima u kritinim takama ivotnog ciklusa. Konkretno, preporuke relevantnih socijalnih i zdravstvenih politika treba da imaju za cilj: (1) da olakaju brigu za ene reproduktivne dobi, majke, dojenad djecu (2) da zdrav izbor bude lak izbor za predkolsku i kolsku djecu; (3) da stvore zdravo, lako dostupno i pristupano prehrambeno okruenje; (4) te stvaranje priprodnog i infrastrukturnog okruenja koje pomovira zdravlje.

Preporuka 2.1 Trebaju se poduzeti akcije kako bi se pomoglo enama da zadre optimalnu teinu, prije, tokom i nakon trudnoe, kao i da se obezbjedi zdrav poetak ivota za novorodjenad i djecu
Dobitak na teini/gubitak na teini tokom i nakon trudnoe Kao to je vidljivo iz nalaza EURO-PREVOB analize politika, iako su jasni vodii za ishranu, fiziku aktivnost i dobitak na teini tokom trudnoe su od kljunog znaaja, veoma mali broj njih se u evropskim zemljama sistematski implementira. Veoma je vano da se osigura implementacija jasnih vodia o zdravoj teini (prije, tokom i nakon trudnoe) za ene u reproduktivnoj dobi irom Europe kao i za posebno ponaanje tokom trudnoe, kao to je suzdravanje od puenja tokom trudnoe, koje predstavlja nezavisni faktor rizika za gojaznost. Dojenje i ishrana male djece Postoje velika odstupanja u politikama o plaenom porodiljskom odsustvu kao i poduzimanju specifinih intervencija da se zatiti, promovira i podri optimalno dojenje irom Europskih zemalja (npr. Inicijativa Bolnice prijatelji djece - Baby Friendly Hospital Initiative (BFHI); u obuci zdravstvenih profesionalaca; u zakonima koji tite majke i porodice od komercijalnih pritisaka proizvoaa hrane za dojenad; u postojanju centara u zajednici i mehanizmima za podrku zatitu i potporu ishrane dojenadi i male djece; u sveobuhvatnim informacionim, obrazovnim i komunikacijskim strategijama za unapreenje ishrane dojenadi i male djece). Preporuuje se da sveobuhvatne politike podavaju optimalnu ishranu dojenadi i male djece (ukljuujui rano, iskljuivo i kontinuirano dojenje, te sigurnu i adekvatnu nadohranu). Ovo bi trebalo da bude u kombinaciji sa ciljanim intervencijama za ene i djecu iz niih socioekonomskih grupa. Vane politike i inicijative ukljuuju mogunost plaenog porodiljskog odsustva za majke i oeve, pauze za dojenje za majke koje rade, institucije za predkolsku djecu, inicijative kao sto su BFHI, adekvatna obuka zdravstvenih profesionalaca o ishrani dojenadi i male djece, razvoj centara za njegu djeteta i mehanizama podrke kako bi se zatitila ishrana dojenadi i djece. Potrebno je ojaanje i potpuna implementacija i osnaenje Internacionalnog koda o marketingu zamjena za majino mlijeko, te relevantnih rezolucija SZOa, kao i uvoenje nezavisnih mehanizma nadzora u svim zemljama.

13

Preporuka 2.2. Vladine politike i inicijative trebaju doprinijeti da za djecu predkolske i kolske dobi izbori zdravog naina ivota budu neupitni i laki
Glavni faktor koji prouzrokuje epidemiju gojaznosti je poveana dostupnost jeftine, energijom bogate hrane (tzv. junk hrana). To je rezultat nekoliko faktora, ukljuujui industralizaciju proizvodnje hrane i veoma rasprostranjenog marketinga nezdrave hrane. To za ima za posljedicu da, mnoga djeca, a naroito u ugroenim porodicama, unose vie kalorija a u isto vrijeme smanjuju nivo fizike aktivnosti (a to je opet zbog niza faktora, kao to je smanjena upotreba otvorenih prostora za igranje kao i poveanje naina rekreacije koji ne ukljuuju potronju energije). Vano je da se ovaj trend promjeni i da se stvore okruenja (ukljuujui i kole) koja mogu doprinijeti da, za djecu i bebe, koja su u razdoblju ivota kada se formiraju prehrambene navike, zdravi izbori budu laki i pristupani

Preporuka 2.3 Vladine politike i inicijative trebaju podrati fiziku aktivnost kroz prirodno okruenje i infrastrukturu koja promovira zdravlje uzimajui u obzir potrebe grupa sa niskim prihodima i drugih vulnerabilnih grupa
Fizika neaktivnost, sjedilaki nain ivota (mala ili nikakva fizika aktivnost tokom slobodnog vremena u svakodnevnom ivotu) i niska potronja energije su glavni faktori rizika za gojaznost. Iako postoje politike za promociju zdravlja koje ukljuuju prirodno okruenje i infrastrukturu u okruenju, okruenje u zajednici esto i dalje ostaje nepogodno za aktivan nain ivota, podstiui vana pitanja u vezana za i analizu politika. Neophodno je zato dalje raditi na implementaciji politika kao i ocjeni njihovih uticaja na individue. Takodjer, trenutane politike ne obuhvataju uvjek nejednakosti i rijetko tretiraju problem gojaznosti. Potrebne su akcije da se podri aktivni transport kao to je pjeaenje ili bicikliranje, te da se pobolja dostupnost i pristup kvalitetnim otvorenim prostorima kao to su parkovi, igralita i prostori za rekreaciju. Rekreativni sportovi i sportski i rekreativni objekti trebaju biti dostupni, pristupani, sigurni i obezbjeeni za sve (naroito za ene, djecu i osobe sa invaliditetom).

Princip 3. Fokus na nejednakosti treba da obuhvati i mjere za borbu protiv gojaznosti

Gojaznost je u Evropi socijalno strukturirana, sa veom stopom meu najugroenijima. Niz izvjetaja, ukljuujui i nedavni izvjetaj Komisije Svjetske Zdravstvene Organizacije o Socijalnim determinantama zdravlja3, istiu podatke o porastu smrti koje se mogu izbjei i invalidnosti, a koje su posljedica gojaznosti.

Preporuka 3.1 Sve politike vezane za prevenciju gojaznosti trebaju eksplicitno da adresirati zdravstvene i socijalne nejednakosti
Veoma malo politika o prevenciji gojaznosti specifino ukljuuju nejednakosti. Osim toga, malo postojeih sistema za prikupljanje podataka omoguavaju da se procjeni socijalna nejednakost u gojaznosti i diskursima mnogih politikama malo je svijesti o vezi izmedju gojaznosti i zdravstvenih nejednakosti. S obzirom na kljunu ulogu gojaznosti kao determinante zdravlja populacije, neophodno je da politike za smanjenje nejednakosti u zdravlju, ukljue problem gojaznosti. Isto tako, politike za borbu protiv gojaznosti trebaju uzeti u obzir njen socijalni obrazac, prepoznajui da su one koji su pod najveim rizikom od gojaznosti, ve ugroeni.

Umreavanje i diseminacija
Glavni cilj projekta EURO-PREVOB-a bio je da podri umreavanje i suradnju u naunom radu i razvoju politika vezanih za ishranu, fiziku aktivnost, gojaznost i nejednakosti u

3 Commiion on Social Determinants of Health. Closing the gap in a generation: health equity through action on the social
determinants of health. Final Report of the Commiion on Social Determinants of Health. Geneva: World Health Organization, 2008. Dostpupno na http://whqlibdoc.who.int/publications/2008/9789241563703_eng.pdf, poslednji put poseeno 12 marta, 2010.

14

gojaznosti u EU i ire u Evropi. Prvi korak koji je napravljen na poetku, kako bi ostvario cilj projekta, bio je razvoj dvije baze podataka za unutarnju upotrebu EURO-PREVOB Konzorcijuma. Prva baza podataka se sastojala od Evropskih eksperata iz oblasti determinanti gojaznosti i od savjetnika ukljuenih u promociju zdrave ishrane, fizike aktivnosti i prevencije gojaznosti. Ova baza pruila je Konzorcijumu podatke o ekspertima, koji su pristali na to da ih se moe konsultirati tokom projekta radi pruanja informacija, revizije izvjetaja EURO-PREVOB-a, uea na sastancima projekata, ili da doprinesu irerenju rezultata projekata. Druga baza podataka detaljno je opisala razliite kategorije stakeholdera na koje politike mogu imati uticaj ili obratno, koji mogu uticati na politike vezane za gojaznost u Evropi. Ova baza podataka je upotrebljena da se mapiraju stakeholderi vezani za prevenciju gojaznosti u razliitim Europskim subregionima, te je dobrinijela ukljuenju razliitih stakeholdera u razne faze projekta, te je tako poveala politiku relevantnost projekta. Drugi rani rezultat, proizaao iz napora za umreavanje, bila je saradnja sa ostalim pan-europskim projektima kao to je HOPE projekat (Promocija zdravstva putem prevencije gojaznosti irom Evrope). Tokom projekta, obavile su se brojne aktivnosti diseminacije. One su imale za cilj da se stvori publicitet i efektivan tok informacija o ciljevima i rezultatima projekta, kao i da se doprinese generiranju Europskog znanja i naune izvrsnosti, kao i saradnji na nivou Europe. Projekat je naglasio aktivnu diseminaciju, ili to je bolje rei, politiko angaovanje, kako bi se osiguralo da rezultati projekta dopru do nacionalnih i regionalnih donosioca odluka (dravnih slubenika i rukovodilaca zdravstvenih ustanova), zatim do politiara na nacionalnom novou, do meunarodnih agencija i nevladinih organizacija i mrea, akademskih krugova (kao kanal za diseminaciju) i ostalih stakeholdera koji imaju uticaja na odluivanje o javnom zdravstvu u Europi, a proces je potpomogao Savjetodavni odbor projekta. Putem aktivnosti za diseminaciju, rezultati projekta omoguili da se aktivan pristup do donosioca politika o javnoj zdravstvenoj ishrani, fizikoj aktivnosti i istraivanjima o gojaznosti i promovira stvaranje politika baziranih na dokazima u Europi. Diseminacija putem postojeih EU i SZO mrea formirala je vane veze koje e osigurati efektivnu razmjenu informacija i ekspertize. Glavni javni interface i glavna alatka za irenje EURO-PREVOB projekta bila je sama web stranica projekta (www.europrevob.eu) koja je obezbjedila informacije o projektu i njegovim ciljevima, partnerima projekata, aktivnostima, novostima i zbivanjima, kontakt podatke kao i informacije o rezultatima. Na ovoj web stranici su dodati linkovi koji vode na druge stranice, ukljuujui stranice Europske Komisije te i na stranice razliitih organizacija i projekta u raznim dijelovima svijeta (na pr. EuroHealthNet; Evropska Asocijacija za studije gojaznosti; Evropska mrea za srce, Evropska medicinska asocijacija; Alijansa za Evropsko javno zdravstvo; Ministarstvo zdravstva Italije; HEPA Europe Evropska mrea za promociju zdrave fizike aktivnosti; HOPE projekat; Meunarodna asocijacija za studije gojaznosti; Meunarodna radna grupa o gojaznost; Meunarodna mrea za ishranu beba; Ministarsvo zdravstva Novog Zelanda; Ministarstvo zdravstva Velsa, SZO, Institut Karolinska u vedskoj, itd). Ostala sredstva za diseminaciju ukljuila su distribuciju informacione broure o projektu i kvartalni bilten za nae eksperte i ostale stakeholdere. Takoer su uraene brojne prezentacije na konferencijama i radionicama (na pr. American Academy of Health Annual Research Meeting; Congress of the Association des Epidmiologistes de Langue Franaise (ADELF); European Congress on Obesity; European Health Policy Forum; European Public Health Association; International Congress on Food and Nutrition; International Nutrition and Dietetics Congress; Nordic Nutrition Conference; Public Health Conference u Turskoj). Partneri u projektu trenutno pripremaju pregled relevantnih politika kao i akademske radove za objavljivanje u javno - zdravstvenim asopisima, asopisima o ishrani i fizikoj aktivnosti i ostalim relevantnim podrujima.

15

Doprinos EURO-PREVOB
Doprinos EURO-PREVOBa je razvoj jedinstvenog seta inovativnih alata, koji bi pomogli istraivaima i donositeljima odluka u razvoju akcionih planova za prevenciju gojaznosti. EURO-PREVOB Alatka za analizu politika moe im pomoi da ispitaju situaciju vezanu za politike u njihovim zemljama ili regionu, upotrebljavajui sistematski pristup. Oni potom mogu, upotrebljavajui rezultate analiza postojee situacije, ali isto tako uzimajui u obzir postojee politike i preporuke proizale iz rada EURO-PREVOB-a, elaborirati koje su najprikladnije preporuke za prevenciju gojaznosti u njihovoj zemlji. EURO-PREVOB projekat takoe znaajno doprinosi bazi informacija, pripremi politka i meusektorskoj suradnji vezanoj za ishranu i fiziku aktivnost u kontekstu gojaznosti i nejednakosti u gojaznosti u Europi. Zajednika koordinacija i suradnja izmeu razliitih partnera projekta pomogla da se sagradi jedinstvena vizija i pristup u smanjenju porasta gojaznosti. EURO-PREVOB je nastajao da, razvojem Alatke za analizu politika, koja e biti dostupna na web stranici ovog projekta, stvori inovativna rijeenja za gojaznost u Regionu, doprinosei da ona postanu kontinuirana realnost. Alatka e pomoi stvaraocima politika, istraivaima iz oblasti javnog zdravstva i drugim stakeholderima da ispitaju situaciju vezanu za politike u njihovoj zemlji ili regionu, koristei sistematian logiki okvir, kako bi bili u mogunosti da dou do najvie odgovarajuih preporuka za prevenciju gojaznosti.

16

Tehnike informacije
Akronim projekta: EURO-PREVOB Slubeni naziv projekta: Prevencija gojaznosti u Evropi Konzorcijum za prevenciju gojaznosti putem efektivnih aktivnosti vezanih za ishranu i fiziku aktivnost EURO-PREVOB Prioritet istraivanja: Determinante zdravlja i provizija obezbjeenje visoko kvalitetnih i odrivih zdravstvenih usluga i penzionih sistema (posebno u kontekstu starenja i demografskih promjena) Prijedlog/Kontrakt br: 044291 Znanstveni slubenik Europske Komisije: Kevin Mccarthy Kordinator: London skola za higijenu i tropsku medicinu

Lider projekta: Martin McKee Znanstveni koordinator: Joceline Pomerleau Predavacc: Ccile Knai Administrativni koordinator: Pamela Harling
Adresa: Keppel Street, London WC1E 7HT, United Kingdom

Telefon: (44) 20 7612 7811; Fax: (44) 20 7612 7812

Website: www.europrevob.eu Kontakt email: europrevob@lshtm.ac.uk Savjetodavni Odbor: Tim Lobstein (Meunarodna radna grupa za gojaznost / projekat HOPE), Susanne Lgstrup (Europska mrea za srce), Brian Martin (Institut za socijalnu i preventivnu medicinu, Univerzitet u Cirihu), Francesca Racioppi (SZO Europski Centar za okoli i zdravlje, Rim), i Liselotte Sfer Elinder (Stockholm Centar za javno zdravstvo).

Partneri
Ime: London School of Hygiene & Tropical Medicine (LSHTM) Zemlja: Velika Britanija Website: www.lshtm.ac.uk Ime: Metropolitan University College (formerly SUHRS) Zemlja: Danska Website: www.phmetropol.dk Ime: World Health Organization Regional Office for Europe (WHO) Zemlja: Danska Website: www.euro.who.int Ime: Institut National de la Sant et de la Recherche Mdicale (INSERM) Zemlja: Francuska Website: www.inserm.fr Ime: Hacettepe University Department of Nutrition and Dietetics (HUBDB) Zemlja: Turska Website: www.hacettepe.edu.tr Ime: South East Public Health Observatory (SEPHO) Zemlja: Velika Britanija Website: www.sepho.org.uk Ime: Istituto Nazionale di Ricerca per gli Alimenti e la Nutrizione (INRAN) Zemlja: Italija Website: www.inran.it Ime: The Centre of Economics Zemlja: Latvija Website: www.vec.gov.lv Ime: Masaryk University (MU) Zemlja: Republika eka Website: www.muni.cz Ime: Institute of Public Health of Federation of Bosnia and Herzegovina (IPH-FBiH) Zemlja: Bosna i Hercegovina Website: www.zzjzfbih.ba Health Ime: Institute of Public Health of the Republic of Slovenia (IVZ RS) Zemlja: Slovenija Website: www.ivz.si Ime: Geneva Infant Feeding Association (GIFA) Zemlja: vicarska Website: www.gifa.org Ime: University College London (UCL) Zemlja: Velika Britanija Website: www.ucl.ac.uk Ime: University of East Anglia (UEA) Zemlja: Velika Britanija Website:www.uea.ac.uk

17

18