DINAMIKA PLINOVA 4.

predavanje

2.

irenje valova konanog intenziteta

Kod valova konanog intenziteta poremeaji brzine, tlaka i gustoe su toliko veliki da se polazne jednadbe ne mogu linearizirati, te ostaju nelinearne bez opeg analitikog rjeenja. Ako zanemarimo masene sile, sile trenja i izmjenu topline, strujanje e biti izentropsko, a jednadba kontinuiteta i jednadba koliine gibanja za pravocrtno jednodimenzijsko strujanje (brzinom v u smjeru osi x ) su: v Jednadba kontinuiteta: (1) +v + =0 t x x

Jednadba koliine gibanja:

v v p +v + =0 t x x
p = konst.

(2)

Izentropski proces:

(3)

U analizi irenja slabih tlanih poremeaja smo zakljuili da je irenje svih poremeaja (gustoa, tlak i brzina) opisani istom jednadbom. Iz jednadbe (3) je jasno da poremeaji gustoe i tlaka nastaju istovremeno, a uzimajui u obzir da se poremeaji ire istom brzinom. S obzirom da se i poremeaji brzine ire istom brzinom, a nastaju istovremeno s nastankom poremeaja tlaka i gustoe, moe se pretpostaviti da je gustoa fluida moe izraziti kao neka funkcija brzine: (4) = f (v) gdje je f nepoznata funkcija. U tom sluaju se derivaciji gustoe mogu izraziti derivacijom tlaka, kao i prije, ili derivacijom brzine =( p) = f (v) 64 4 744 8 64 4 744 8 d p 1 p df v v = 2 odnosno = = = f (5) dv x x dp x c x x { x
f

d p 1 p df v v = = = f = 2 odnosno t dp t c t t dv t t Koristei izraze (5) i (6) jednadbe (1) i (2) se mogu pisati u obliku Jednadba kontinuiteta: f v v v + vf +f =0 t x x

(6)

(7)

Jednadba koliine gibanja: f

v v 2 v +fv +c f =0 t x x

(8)

Oduzimanjem jednadbe (7) podijeljene s f od jednadbe (8) podijeljene s f dobije se:

f f v f v f c = ili , odakle je c 2 = , odnosno c = f f x fx f

2

DINAMIKA PLINOVA 4. predavanje

f=

c f
d , moe se pisati: dv

(9)

Uzimajui da je f = i f =

dv (10) c Prirasti d gustoe i dv brzine u jednadbi (10) se mogu odnositi i na prostorne promjene v v d = dx i dv = dx i na vremenske promjene d = dt i dv = dt pa se jednadba t x x t (10) moe pisati kao:
v = x c x

d =

ili

v = t c t

(11)

Ako se u jednadbu kontinuiteta (7) uvrsti jednadba (9) dobije se: v v + (v c) = 0 (12) t x Primjenom izraza (11) u izrazu (12) dobije se: + (v c) =0 (13) t x a primjenom izraza (5) i (6) u izrazu (13) slijedi: p p (14) + (v c) = 0 t x Sukladno poetnoj pretpostavci, ponovo jednadbe koje opisuju irenje poremeaja brzine, tlaka i gustoe zadovoljavaju isti oblik jednadbe, ije se ope rjeenje moe prikazati u obliku: v = v (15) x (v c)t , = x (v c)t i p = p x (v c)t
gdje oblik funkcija v, i p zavisi od poetnih i rubnih uvjeta. Deriviranjem se lako uvjeriti da rjeenja (15) zadovoljavaju jednadbe (12) do (14). Analiza rjeenja (15) za sluaj slabih tlanih poremeaja U izrazima (15) brzina v strujanja fluida moe biti pozitivna (u smjeru +x) ili negativna (u smjeru -x), a brzina c je uvijek pozitivna. Za sluaj slabih tlanih poremeaja ( c = c0 = konst. )

u mirujuem fluidu ( v = 0 ) rjeenje (15) za tlak se svodi na izraz je p = p [ x ct ] , a kao to

je prije pokazano to rjeenje mora odgovarati d'Alambertovom rjeenju koje se prikazuje zbrojem p = f ( x ct ) + g ( x + ct ) . Ako bi se radilo o slabim tlanim poremeajima ( c = c0 = konst. ) u fluidu koji se giba brzinom v , tada bi se rjeenje (15) za tlak prikazalo u obliku: p= f (16) x (v + c)t +g x (v c)t pri emu funkcija f opisuje irenje vala brzinom v+c u pozitivnom smjeru osi x, a funkcija g irenje vala brzinom c-v u negativnom smjeru osi x. Drugim rijeima poremeaj se iri brzinom c na obje strane u odnosu na gibajuu esticu fluida, prema slici. c+v c-v c v c

DINAMIKA PLINOVA 4. predavanje

Ako se radi o ravninskom strujanju poremeaj e se iriti brzinom c u odnosu na esticu fluida koncentrino na sve strane, a u trodimenzijskom strujanju kuglasto. Slika a) prikazuje irenje zvunih valova u mirujuem fluidu, pri emu izvor poremeaja miruje u ishoditu koordinatnog sustava. Poremeaj se u fluidu iri u obliku koncentrinih krunica iji polumjer raste u vremenu po zakonu R = ct .
a) fluid u mirovanju
y v=0 ct x x v<c M<1

b) fluid u podzvunom strujanju

y

c-v

c+v

c) fluid u zvunom strujanju

y v=c M=1

d) fluid u nadzvunom strujanju

y v>c M>1 Machov konus

ct

x Zvuk se ne iri u lijevu poluravninu c-v=0 c+v vt Zvuk se uje samo unutar Machova konusa

Ilustracija irenja zvunih valova u ravninskoj situaciji Slika b) prikazuje irenje poremeaja iz mirujueg izvora zvuka u ishoditu koordinatnog sustava za sluaj da se fluid giba jednolikom podzvunom brzinom (v < c) u desno. Poremeaj se iri brzinom zvuka u odnosu na gibajue estice fluida, to znai da se on iri u obliku krunica iji polumjer raste po zakonu R = ct , a ije se sredite pomie u desno brzinom v, tako da e ukupna brzina irenja poremeaja u desnu stranu biti jednaka c+v, a u lijevu stranu c-v. Slika c) prikazuje sluaj gibanja fluida jednolikim profilom brzine koja je upravo jednaka brzini zvuka. Jasno je da se u tom sluaju zvuk uope nee iriti u lijevu stranu, to znai da se nee uti u lijevoj poluravnini. Slika d) prikazuje sluaj emitiranja zvuka iz mirujueg izvora smjetenoh u ishoditu koordinatnog sustava u fluidu koji se giba jednolikom brzinom veom od brzine zvuka. Iz slike je jasno da je pomak vt sredita krunice vei od polumjera krunice ct, te e se poremeaj (zvuk) uspjeti proiriti samo unutar Machova konusa (konus se odnosi na trodimenzijsko strujanje, pri kuglastom irenju poremeaja), koji je definiran Machovim kutom . Iz slike je takoer jasno da za Machov kut vrijedi: ct 1 1 ili = arcsin sin = = (17) vt M M

DINAMIKA PLINOVA 4. predavanje

Jasno je da se izvan Machova konusa poremeaj ne osjea (zvuk se ne uje). Prikazani sluajevi su se odnosili na mirujui izvor zvuka i gibajui fluid. Slino vrijedi i za mirujui fluid kroz koji bi se gibao izvor zvuka konstantnom brzinom. Ako bi se koordinatni sustav vezao za gibajui izvor zvuka, tada bi iz tog koordinatnog sustava slike strujanja izgledale potpuno jednako prikazanim, s tim da bi umjesto apsolutnih brzina imali relativne brzine. Podsjetimo se da je svaki koordinatni sustav koji se giba pravocrtno konstantnom brzinom u takoer inercijski koordinatni sustav u kojem su svi zakoni istog oblika kao i za apsolutno mirujui koordinatni sustav s jedinom razlikom da se umjesto apsolutne brzine v koristi relativna brzina w=v-u. Primjerice, promatrajmo avion koji se giba u lijevo, pravocrtno konstantnom nadzvunom brzinom u > c u mirujuem zraku. Pilotu e se initi kao da na njega u>c nastrujava zrak relativnom brzinom w= v=0 u, pri emu e slika irenja poremeaja Machov konus biti kao na slici d) gore, to znai da e se oko aviona formirati Machov konus unutar kojeg e se uti zvuk kojeg generira avion. Za promatraa koji stoji na zemlji (promatra avion iz apsolutnog koordinatnog sustava) e Machov konus Promatra izvan Machova konusa vidi ali ne oko aviona putovati zajedno s avionom. uje avion Ako se promatra nalazi izvan Machova konusa on nee uti avion, iako ga vidi.

Analiza rjeenja (15) za sluaj jakih tlanih poremeaja Svaki jaki tlani poremeaj moemo shvatiti kao niz slabih tlanih poremeaja, pri emo pri svakom slabom tlanom poremeaju dolazi do male promjene tlaka, gustoe i brzine gibanja fluida, koje na kraju postaju znaajne. S obzirom na znaajne promjene tlaka, dolazi i do znaajne romjene brzine zvuka, pa pogledajmo kako se mijenja brzina zvuka s promjenom tlaka u izentropskom strujanju za koje vrijedi:
T p = T0 p0 gdje indeks nula oznauje poetno stanje pri kojem je brzina zvuka c0 = RT0 , a veliine
1

stanja bez indeksa oznauju proizvoljno stanje pri kojemu je brzina zvuka c = RT . Omjer brzina zvuka u dva stanja je
c T p 2 = = (18) c0 T0 p0 S obzirom da je 1 pozitivno, moe se zakljuiti da s porastom tlaka (tj. pri kompresiji) dolazi do porasta brzine zvuka (a pri ekspanziji do smanjenja). Imajui to na umu analizirat emo ubrzano gibanje stapa u beskonano dugoj cijevi, prema donjoj slici. Ako se stap giba u desno onda e na desnoj strani izazivati kompresiju, a na svojoj lijevoj strani ekspanziju. Jasno je da e ovakvo gibanje stapa izazvati poremeaj konanog intenziteta, a mi emo ga promatrati kao niz malih (Machovih) poremeaja. Naime svaki mali pomak stapa emitirat e
1

DINAMIKA PLINOVA 4. predavanje

jedan mali poremeaj tlaka, koji e se na desnoj strani stapa iriti kroz fluid brzinom v+c u pozitivnom smjeru osi x, odnosno na lijevoj strani brzinom c-v u negativnom smjeru osi x. Na desnoj strani stapa karakteristike C + su definirane jednadbom x (v + c)t = C + = konst. , a na lijevoj vrijedi x (v c)t = C = konst. Nagib C + karakteristika u x-t ravnini, u odnosu na os x je dt / dx = 1/ (v + c) , a karakteristike su to poloenije to je vei zbroj v+c . Nagib C karakteristika u x-t ravnini, u odnosu na os -x je -dt / dx = 1/ (c v) , a karakteristike su to strmije to je manja razlika c-v. S obzirom da se stapu stalno poveava brzina, tlak na desnoj strani stapa e stalno rasti kao i brzina zvuka, dok e na lijevoj strani tlak i brzina zvuka opadati, zakljuuje se da e karakteristike na desnoj strani postajati sve poloenije (konvergirat e), a na lijevoj sve strmije (divergirat e).
x (v c)t = C + = konst.
t

x (v + c)t = C + = konst.
putanja stapa

dt 1 = = tg dx c v

x=0 ekspanzija kompresija Stap se giba u desno

dt 1 = = tg dx v + c

Zapamtimo: 1. Za odravanje kompresijskog vala brzina v stapa mora rasti, a raste i brzina zvuka pa karakteristike u kompresijskom valu postaju sve poloenije i zgunjavaju se (konvergiraju) 2. U ekspanzijskom valu brzina c postaje sve manja, a ako se brzina v se poveava (znai da se pribliava brzini c, pa je njihova razlika sve manja) to znai da su karakteristike sve strmije i razrjeuju se (divergiraju). Kod nadzvunog strujanja v>c i ekspanzijski val e propagirati u pozitivnom smjeru osi x (karakteristika e imati pozitivni nagib). 3. S obzirom da karakteristike nisu paralelne oblik profila poremeaja e se mijenjati u prostoru i vremenu. Za ilustraciju emo analizirati kompresijsku stranu u primjeru gibanja stapa u beskonano dugoj cijevi (nema refleksije valova). U poetnom trenutku su fluid u cijevi i stap u stanju mirovanja. Stap e prijei put L u desno, na nain da se prvu polovinu puta ubrzava (stvarajui na desnoj strani kompresijski val), a drugu polovinu usporava (stvarajui ekspanzijski val), da bi nakon prijeenog puta L stao i ostao mirovati. Donja slika prikazuje trodimenzijski prikaz tlaka na desnoj strani stapa. Putanja stapa je prikazana crvenom tokastom linijom na kojoj je odabrano pet karakteristinih toaka, pri emu toka 1 oznauje poetni trenutak, toka 3 se odnosi na sredinu prevaljenog puta gdje je brzina stapa maksimalna, a takoer je maksimalan i tlak uz stap. Od toke 1 do toke 3 stap se ubrzava i tlak raste. Toka 5 oznauje trenutak u kojem se stap zaustavio. Od toke 3 do toke 5 stap se usporava, a tlak uz stap opada. Tlak u toki 5 je jednak poetnom tlaku p0 . S obzirom da su

DINAMIKA PLINOVA 4. predavanje

tlak i brzina zvuka jednaki u tokama 1 i 5, a takoer je brzina fluida uz stap u tim tokama jednake, zakljuujemo da su karakteristike povuene iz toaka 1 i 5 paralelne, kao i karakteristike povuene iz toaka 2 i 4, koje su poloenije nego karakteristike 1 i 5. Najpoloenija je karakteristika povuena iz toke 3 jer je u toj toki tlak i brzina zvuka maksimalni, kao i brzina gibanja stapa.
p t putanja stapa

3 2 1

t2 t1

5 5 4 3 2

p0 1 x=0 v=0

x vmax L v=0

Iz gornje slike je jasno, da e u svakom vremenskom trenutku razmak izmeu toaka 1 i 5, kao i izmeu toaka 2 i 4 ostati konstantan, dok e se toka 2 pribliavati toki 1, kao i toka 3. zbog toga dolazi do promjene oblika vala na nain da desna strana vala postaje sve strmija. Iz slike je takoer jasno da e u nekom vremenskom trenutku karakteristike 2 i 3 presjei karakteristiku 1, a donja slika prikazuje vremenski trenutak u kojem bi toka 2 bila desno od toke 1, a toka 3 desno od toke 2.
p Nemogue, jer u jednoj toki ne mogu biti dvije razliite vrijednosti tlaka
5 4 123

p U stvarnosti e se formirati val sa strmom frontom (udarni val)

123

U takvoj situaciji bi promjena tlaka trebala biti kao na gornjem dijagramu (plava krivulja) i to se dogaa kod valova na slobodnoj povrini na vodi. Meutim, u promatranoj situaciji je to nemogua situacija jer bi to znailo da u jednoj toki prostora (npr. toka 2 na slici) imamo dvije razliite vrijednosti tlaka, to ne moe biti. U takvoj situaciji u strujanju se pojavljuje val sa strmom frontom (udarni val), kao to je prikazano na donjem dijagramu crvenom bojom. Brzina irenja udarnog vala bit e izmeu brzina irenja poremeaja na

DINAMIKA PLINOVA 4. predavanje

karakteristikama 1 i 3. Odmah se dade zakljuiti da udarni val moe nastati samo u kompresijskom valu (u kojem karakteristike konvergiraju), a da se ne moe pojaviti u ekspanzijskom valu gdje karakteristike divergiraju i uvijek osiguravaju kontinuirano rjeenje za sve fizikalne veliine. U ovom primjeru gibanja stapa u dugoj cijevi, udarni val bi odmah nastao da se stap iz stanja mirovanja poeo trenutno gibati konstantnom brzinom, jer diskontinuitet u brzini izaziva i diskontinuitet u tlaku. U tom bi sluaju nastajanje poremeaja trajalo koliko i promjena brzine stapa (tj. trenutno), a nakon toga bi ostalo samo irenje poremeaja du cijevi. Pri tome bi se estice fluida zahvaene poremeajem gibale brzinom gibanja stapa, a estice do kojih jo nije doputovao poremeaj bi mirovale. Ta dva podruja (podruje gibajuih i mirujuih estica) bi bila odijeljena frontom udarnog vala koji bi se kroz fluid irio nekom brzinom V, kao to je prikazano na donjoj slici.
Stap se trenutno poeo gibati brzinom v v, p0+p V v=0, p0

Naravno da je pretpostavka o trenutnoj promjeni brzine stapa od stanja mirovanja na stanje gibanja konstantnom brzinom samo idealizacija, jer je to neizvedivo u praksi, jer bi to znailo da je ubrzanje stapa beskonano, pa bi onda i sila kojom treba djelovati na stap mase m, trebala biti beskonana. U stvarnosti e zbog konanosti sile kojom se moe djelovati na stap, uvijek postojati interval vremena t unutar kojeg e se brzina stapa promijeniti od nula do v. U tom se sluaju moemo rei da e ubrzavanje stapa izazvati niz malih poremeaja poevi od poremeaja koji je nastao u poetku gibanja stapa (dok je brzina stapa jo bila jednaka nuli, a tlak bio p0), koji se irio brzinom c0 pa do kraja ubrzavanja stapa (kada je brzina stapa v, a tlak skoio na p0+p) koji se iri brzinom c+v. Jasno je da poremeaj koji je nastao na kraju ima najveu brzinu propagacije te e prestizati prije nastale poremeaje, to znai da e na odreenoj udaljenosti od stapa doi do formiranja udarnog vala (bez obzira na interval t, a to je t krae to e udarni val nastati blie stapu). Iz toga je jasno da se brzinu V irenja udarnog vala ne moe prikazati zbrojem c+v jer je to diskontinuitet koji moemo shvatiti kao niz malih poremeaja koji se ire razliitim brzinama, a brzina V irenja udarnog vala e biti izmeu najvee i najmanje brzine irenja tih malih poremeaja. Drugi tipian primjer nastanka vala sa strmom frontom je u sluaju trenutnog prekida strujanja, kao to je prikazano na donjoj slici.
trenutni prekid strujanja V v, p 0

v, p0

v=0, p0+p

U poetnom trenutku promatramo stacionarno strujanje fluida brzinom v pri tlaku p0. Prekidom strujanja fluida brzina gibanja estica fluida e pasti na nulu, a tlak e porasti. Ako je prekid strujanja trenutan, odmah e nastati val sa strmom frontom (udarni val) koji se giba u lijevo brzinom V. Desno od fronte udarnog vala su estice zahvaene poremeajem (miruju pri povienom tlaku), a lijevo od fronte udarnog vala estice se i dalje gibaju neporemeenom brzinom v u desno pri tlaku p0. Ako bi prekid strujanja trajao neko vrijeme t (vrijeme unutar kojeg bi se brzina strujanja smanjila s v na nulu), tada bi ponovo ukupni poremeaj mogli gledati kao niz malih poremeaja. Poetni poremeaj nastaje pri tlaku p0 dok je brzina

DINAMIKA PLINOVA 4. predavanje

strujanja jo uvijek v, pa e se taj poremeaj gibati u lijevo brzinom c0-v. Zadnji poremeaj nastaje pri tlaku p0+p i brzini v=0, pa e se on gibati u lijevo brzinom zvuka c, koja je vea od poetne brzine c0. To znai da e se kasnije nastali poremeaji iriti sve bre, pa e prestizati prije nastale poremeaje, to znai da e nastati udarni val. Brzina irenja udarnog vala e biti izmeu poetne (najmanje) brzine i krajnje (najvee) brzine. Kao to je prije reeno udarni val se moe pojaviti samo u kompresijskom valu. Ako bi se promatrao sluaj mirovanja fluida u zatvorenoj cijevi, pod tlakom p0 koji je vii od okolnog tlaka, tada bi otvaranjem jednog kraja cijevi dolo do pada tlaka (ekspanzije) i strujanja fluida iz cijevi u okolinu. Ako promjene tlaka i brzine gledamo kao niz malih poremeaja onda se moe zakljuiti da e se svaki od poremeaja gibati brzinom c0-v u lijevo, pri emu e brzina prvonastalog poremeaja (pri tlaku p0 i brzini v) biti najvia, a brzina zadnjenastalog malog poremeaja (pri tlako okoline koji je nii od tlaka p0 i pri nekoj brzini v) biti najnia. To znai da e novonastali poremeaji kasniti za prvonastalim te e promjena tlaka du cijevi biti kontinuirana (nee nastati val sa strmom frontom). Udarni valovi se tipino pojavljuju u nadzvunim strujanjima, kada se strujanje treba prilagoditi nizstrujnim uvjetima. Kao to je reeno, mali se poremeaji ire brzinom zvuka u odnosu na gibajue estice fluida. U koliko se estice fluida gibaju brzinom veom od brzine zvuka (M>1) tada se poremeaj uope ne moe iriti u suprotnom smjeru od smjera gibanja estica fluida. Donja slika prikazuje sluaj nadzvunog strujanja fluida, npr. iz velikog spremnika, kroz cijev u okolinu, gdje vlada tlak p0. Dok je strujanje podzvuno (tlani se poremeaji mogu iriti uzvodno), svaka promjena tlaka p0 e imati za posljedicu promjenu brzine strujanja (podizanje tlaka p0 e imati za posljedicu smanjenje brzine, a sniavanje tlaka poveanje brzine strujanja fluida). U nadzvunom strujanju promjena tlaka p0 se ne moe prenijeti uzvodno, pa podizanje tog tlaka nee izazvati promjenu nadzvune brzine strujanja, ali e se tlak u mlazu morati prilagoditi poveanom tlaku p0, a to se dogaa putem udarnog vala, budui da se radi o porastu tlaka, odnosno kompresiji. Poslije emo analizirati uvjete pod kojima se i na kojem mjestu pojavljuje udarni val.
Promjena tlaka p0 se ne moe prenijeti uzvodno M >1 p0 Nakon podizanja tlaka p0 brzina strujanja ostaje ista, a skok tlaka se kompenzira udarnim valom M >1 p0 p0+p p0+p

U prethodnim sluajevima smo imali frontu udarnog vala koja se gibala brzinom V kroz fluid, a ovdje imamo posla s mirujuom frontom, pa govorimo o stojnom udarnom valu. Mi emo i jedne i druge udarne valove analizirati istim jednadbama, s tim da emo gibajue udarne valove gledati iz koordinatnog sustava vrsto vezanog za frontu vala, pa e za promatraa iz tog koordinatnog sustava val takoer biti stojni udarni val. Takoer je vektor brzine strujanja fluida bio u svim sluajevima okomit na frontu udarnog vala, pa govorimo o normalnom udarnom valu. Udarni valovi se tipino pojavljuju pri nadzvunom optjecanju tijela. Donja slika kvalitativno prikazuje slike strujnica u podzvunom i nadzvunom ravninskom optjecanju jednog iljastog tijela. Radi jednostavnosti promatrajmo neviskozno strujanje bez masenih sila (znai u strujanju na estice fluida djeluje samo sila tlaka, a ako je polje tlaka konstantno, rezultirajua sila tlaka na esticu fluida je jednaka nuli, pa e se estica gibati pravocrtno, to je sluaj paralelnog strujanja jednolikim profilom brzine). Ako u podzvuno paralelno strujanje fluida stavimo zailjeno tijelo, ono e u strujanju izazvati poremeaj, koji e se iriti na sve strane,

DINAMIKA PLINOVA 4. predavanje

dakle i uzvodno. Na taj nain e na estice fluida koje nailaze na tijelo djelovati sila tlaka koja e ih unaprijed skrenuti s pravocrtne putanje, te e se strujnice prilagoditi obliku tijela, kao to je prikazano na donjoj lijevoj slici.
Tlani poremeaj se iri na sve strane strujnice se prilagouju obliku tijela M <1 Tlani poremeaj se ne moe iriti uzvodno strujnice se prilagouju obliku tijela skokovito M >1

Kosi udarni val

Nasuprot tome, u nadzvunom strujanju tlani se poremeaj ne moe iriti uzvodno, to znai da estice fluida nee dobiti unaprijed informaciju o prisustvu tijela. Ako gledamo jednu esticu fluida koja ide po putanji tik iznad vrha, ona e se gibati pravocrtno sve dok ne doe do samog tijela. S obzirom da ne moe proi kroz tijelo, ona e morati skrenuti, i nakon to skrene e se opet gibati pravocrtno, paralelno s povrinom tijela, to znai da e tlak nakon skretanja ponovo biti konstantan. Isto vrijedi i za sve estice koje se gibaju po strujnicama iznad opisane strujnice, pa se moe zakljuiti da e strujnice biti slomljene linije, kao to je prikazano na gornjoj desnoj slici. Jasno je da je u sluaju pravocrtnog gibanja estica fluida tlak konstantan, pa se iz slike strujnica moe zakljuiti da na mjestu loma dolazi do skokovitog porasta tlaka (koji e skrenuti smjer gibanja estica fluida), to je karakteristika udarnog vala. S obzirom da je ovdje vektor brzine nije okomit na frontu udarnog vala govorimo o kosom udarnom valu. U nastavku emo detaljnije prouiti normalni i kosi udarni val, a prije toga emo dati definicije veliina stanja u stlaivom strujanju, te izvriti klasifikaciju stlaivih strujanja s obzirom na veliinu Machova broja.

VELIINE STANANJA U STRUJANJU FLUIDA

Ve smo u Mehanici fluida I, definirali razliite vrijednosti tlaka, poput statikog, dinamikog, zaustavnog i totalnog. Ovdje emo taj koncept proiriti i na ostale veliine stanja u strujanju, a definicije su sljedee: 1) Statike veliine stanja oznaavaju veliine koje osjea promatra koji se giba zajedno s fluidom 2) Totalne veliine stanja veliine koje bi vladale u fluidu da ga se povratnim, izentropskim procesom prevede u stanje mirovanja 3) Dinamike veliine stanja jesu razlika izmeu totalnih i statikih veliina stanja 4) Zaustavne veliine stanja su one koje vladaju u toki zastoja. U povratnom izentropskom strujanju zaustavne veliine su jednake veliinama stanja

DINAMIKA PLINOVA 4. predavanje

10

statiki tlak v v

zaustavni tlak

v Termometar se giba zajedno s fluidom i mjeri statiku temperaturu Toke zastoja

zaustavna temperatura

Gornja lijeva slika prikazuje crvenom tokicom termometar koji se giba zajedno s fluidom, to znai da je u dodiru stalno s istim esticama fluida i po definiciji mjeri statiku temperaturu. Iz Mehanike fluida I znamo da statiki tlak moemo mjeriti piezometarskom cijevi, dakle nije nuno manometar gibati zajedno s fluidom da bi se izmjerio statiki tlak. Jedino je bitno da se estice fluida gibaju neporemeenom brzinom. Jasno je da manometar na gornjoj lijevoj slici nee zaustavljati estice fluida, a mjerit e statiki tlak onih estica koje se nalaze u blizini manometra. To su u svakom trenutku druge estice, ali ako je strujanje stacionarno, bilo koje estice fluida da se nau na mjestu mjerenja tlaka e uvijek davati jedan te isti tlak. Gornja desna slika prikazuje mjerenja zaustavnog tlaka. Cjevica koja je otvorom suprotstavljena strujanju e se u samom trenutku postavljanja u strujanje puniti fluidom dok se ne uspostavi ravnotea, a tada e prestati strujanje fluida u cjevicu, to znai da je na njenom ulazu brzina nula (toka zastoja), pa kaemo da ona mjeri zaustavni tlak. Jednako tako ako oko mirujueg termometra stavimo nepropusni titnik koji e osigurati da u okoliu termometra fluid miruje, on e pokazivati zaustavnu temperaturu. Vano je rei da u praksi ne moemo izmjeriti totalne veliine stanja jer su one zamiljene veliine koje bi vladale u fluidu kad bi fluid preveli izentropskim procesom (neviskozno, adijabatski) u stanje mirovanja. Ako se u mjerenju mogu zanemariti efekti izmjene topline i trenja onda se zaustavne veliine stanja uzimaju kao da su totalne. Veza izmeu totalnih i statikih veliina je definirana relacijama za izentropsko strujanje, npr. Bernoullijeva jednadba postavljena od nekog presjeka u kojem struji fluid do zamiljenog velikog spremnika u kojem je brzina strujanja jednaka nuli, kae da je v2 h + = h0 =konst. { { 2 statika { totalna
entalpija dinamika entalpija entalpija

Oito da u zamiljenom velikom spremniku vlada totalna entalpija, a dinamika entalpija odgovara kinetikoj energiji fluida. Ista ta jednadba izraena pomou temperature, nakon dijeljenja sa specifinim toplinskim kapacitetom, glasi: v2 T = T0 =konst. { + { 2c p statika totalna { temperatura temperatura
dinamika temperatura

gdje je totalna temperatura ponovo temperatura koja vlada u velikom spremniku u kojem je brzina strujanja jednaka nuli. Ako se uzme da je c p = R /( 1) i c 2 = RT , nakon dijeljenja

gornje jednadbe s temperaturom dobije se T0 = 1+ M2 T 1

(19)

DINAMIKA PLINOVA 4. predavanje

11

Gdje je M = v / c , Machov broj. Uzimajui relacije za izentropsko strujanje, za gustou I tlak se moe pisati:

0 T0 1 1 = = 1 + M2 T 1

(20)

p0 T0 1 1 M2 (21) = = 1 + p T 1 U okviru Dinamike plinova koristit emo i pojam kritinih veliina stanja koje su definirane: 5) Kritine veliine stanja vladaju u toki u kojoj je brzina strujanja jednaka brzini zvuka (v=c ili M=1), i nosit e indeks kr.
Za kritine veliine stanja prema izrazima (19) do (21) vrijedi T0 + 1 = Tkr 2 (22)
(23) (24) (25)

0 + 1 1 = kr 2
p0 + 1 1 = pkr 2
vkr = ckr =

pkr = RTkr kr

Vano je napomenuti da kada kaemo temperatura, tlak, gustoa, entalpija, uvijek mislimo na statike veliine stanja, a ako mislimo na totalne ili neke druge veliine onda to uvijek moramo naglasiti, npr. totalna temperatura, zaustavni tlak, kritina brzina zvuka i sl.
KLASIFIKACIJA STLAIVIH STRUJANJA

Bernoullijevu jednadbu za adijabatsko strujanje moemo postaviti od nekog proizvoljnog presjeka do zamiljenog spremnika u kojem je brzina strujanja jednaka nuli (u kojem vlada totalna entalpija) ali i do prostora u kojem vlada vakuum (entalpija jednakanuli, a brzina istjecanja maksimalno mogua), za to vrijedi 2 v2 vmax h h + = = (26) 0 { { 2 2 2 c2
c pT =

c c pT0 = 0 1

Oito je maksimalna brzina istjecanja

vmax = 2h0 = 2c pT0 = c0 2 1

(27)
2 vmax c2 = 0 , 2 1

Vea od brzine zvuka u stanju mirovanja. Ako se jednadba (26) podijeli s dobije se

v2 c2 + 2 =1 2 vmax c0

DINAMIKA PLINOVA 4. predavanje

12

to oznauje jednadbu elipse u v-c dijagramu s poluosima vmax i c0, koja je grafiki prikazana na donjoj slici.
c c0 M =0,3 Nestlaivo strujanje

M =1 Transzvuno strujanje

Podzvuno strujanje Nadzvuno strujanje

M =5 Hiperszvuno strujanje vmax v

1) Nestlaivo strujanje M<<1 (za M<0,3 mogu se zanemariti promjene gustoe) 2) Podzvuno strujanje (u svim tokama polja strujanja M<1) 3) Transzvuno strujanje (krozzvuno) u nekim dijelovima M<1, a u nekim M>1 4) Nadzvuno strujanje (u svim tokama polja strujanja je M>1) 5) Hiperzvuno strujanje M>>1 (M>5 pojava disocijacije molekula plina pa plin gubi savrenost)