I.

Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh
®é ph¸t triÓn vµ tÝnh chÊt cña lùc lîng s¶n xuÊt

1. Lùc lîng s¶n xuÊt

§Þnh nghÜa: lùc lîng s¶n xuÊt vµ mét kÕt cÊu vËt chÊt,
bao gåm ngêi lao ®éng víi kü n¨ng lao ®éng cña hä vµ t liÖu
s¶n xuÊt, tríc hÕt lµ c«ng cô lao ®éng, thÓ hiÖn tr×nh ®é
chinh phôc tù nhiªn cña con ngêi.

Tr×nh ®é ph¸t triÓn cña t liÖu lao ®éng mµ chñ yÕu lµ

c«ng cô lao ®éng lµ thíc do tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn cña
loµi ngêi, lµ c¬ së x¸c ®Þnh tr×nh ®é ph¸t triÓn cña s¶n
xuÊt, lµ tiªu chuÈn ®Ó ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a c¸c thêi
®¹i kinh tÕ.

N¨ng suÊt lao ®éng x· héi lµ thíc ®o tr×nh ®é ph¸t triÓn

cña lùc lîng s¶n xuÊt. XÐt ®Õn cïng nã lµ nh©n tè quan träng
nhÊt cho sù th¾ng lîi cña mét trËt tù x· héi.

2. Quan hÖ s¶n xuÊt

Quan hÑ s¶n xuÊt lµ mèi quan hª gi÷a ngêi víi ngêi trong
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt bao gåm quan hÖ së h÷u vÒ t liÖu s¶n
xuÊt; quan hÖ vÒ tæ chøc qu¶n lý; quan hÖ vÒ ph©n phèi
s¶n phÈm lao ®éng.

Ba mÆt nãi trªn cña Quan hÖ s¶n xuÊt cã quan hÖ h÷u

c¬ víi nhau, trong ®ã quan hÖ së h÷u t liÖu s¶n xuÊt cã ý
nghÜa quyÕt ®Þnh. B¶n chÊt cña bÊt kú Quan hÑ s¶n xuÊt
nµo còng ®Òu phô thuéc vµo viÖc nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt chñ
yÕu trong x· héi thuéc vÒ ai. Cã hai h×nh thøc së h÷u c¬ b¶n
vÒ t liÖu s¶n xuÊt, së h÷u t nh©n vµ së h÷u x· héi.
 3) Quy luËt vÒ sù phï hîp cña Quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh
®é ph¸t triÓn vµ tÝnh chÊt cña lùc lîng s¶n xuÊt

Lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt lµ hai mÆt cña
ph¬ng thøc s¶n xuÊt, chóng tån t¹i t¸ch rêi nhau mµ t¸c ®éng
biÖn chøng lÉn nhau, h×nh thµnh quy luËt x· héi phæ biÕn
cña toµn bé x· héi loµi ngêi: quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan
hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ tÝnh chÊt cña lùc lîng
s¶n xuÊt. Quy luËt nµy v¹ch râ sù phô thuéc kh¸ch quan cña
Quan hÖ s¶n xuÊt vµo sù ph¸t triÓn cña Lùc lîng s¶n xuÊt,
®ång thêi Quan hÖ s¶n xuÊt còng t¸c ®éng trë l¹i lùc lîng s¶n
xuÊt. Sù h×nh thµnh, biÕn ®æi, ph¸t triÓn cña quan hÖ s¶n
xuÊt ®îc quyÕt ®Þnh bëi tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt.
Tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt thÓ hiÖn ë tr×nh ®é ph¸t
triÓn cña c«ng cô lao ®éng, kü thuËt, kinh nghiÖm, kü n¨ng
cña ngêi lao ®éng, quy m« s¶n xuÊt, tr×nh ®é ph©n c«ng
lao ®éng x· héi. Tr×nh ®é lùc lîng s¶n xuÊt cµng cao th×
ph©n c«ng lao ®éng cµng tØ mØ. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña
lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt còng h×nh thµnh vµ biÕn
®æi cho phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ tÝnh chÊt cña lùc
lîng s¶n xuÊt. Sù phï hîp ®ã lµ ®éng lùc cho lùc lîng s¶n xuÊt
ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Nhng lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn nhanh,
cßn quan hÖ s¶n xuÊt cã xu híng t¬ng ®èi æn ®Þnh. Khi lùc
lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn len mét tr×nh ®é míi, quan hÖ s¶n
xuÊt cò kh«ng cßn phï hîp n÷a, trë thµnh chíng ng¹i ®èi víi sù
ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, sÏ n¶y sinh m©u thuÉn gay
g¾t gi÷a hai mÆt b»ng cña ph¬g thøc s¶n xuÊt. Sù ph¸t
triÓn kh¸ch quan ®ã tÊt yÕu sÏ dÉn ®Õn viÖc xãa bá Quan
hÖ s¶n xuÊt cò, thay thÕ quan hÖ s¶n xuÊt míi phï hîp víi
tr×nh ®é ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt. Quan hÖ s¶n xuÊt còng
cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi vµ t¸c ®éng trë l¹i sù ph¸t triÓn
cña lùc lîng s¶n xuÊt. Quan hÖ s¶n xuÊt quy ®Þnh môc ®Ých
cña s¶n xuÊt, t¸c ®éng ®Õn th¸i ®é con ngêi trong lao ®éng
s¶n xuÊt, ®Õn ph¸t triÓn vµ øng dông c«ng nghÖ… do ®ã t¸c
®éng ®Õn ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt. Quan hÖ s¶n xuÊt phï
hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ tÝnh chÊt cña lùc lîng s¶n xuÊt
lµ ®éng lùc thóc ®Èy lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. Ngîc l¹i,
quan hÖ s¶n xuÊt lçi thêi, hoÆc tiªn tiÕn mét c¸ch gi¶ t¹o víi
tr×nh ®é ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt sÏ k×m h·m sù ph¸t
triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Sím hay muén nã còng bÞ thay
thÕ. Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh
®é ph¸t triÓn vµ tÝnh chÊt cña lùc lîng s¶n xuÊt lµ quy luËt
chung nhÊt cña sù ph¸t triÓn x· héi. Sù t¸c ®éng cña quy luËt
nµy ®· ®a x· héi loµi ngêi tr¶i qua c¸c ph¬ng thøc s¶n xuÊt
kÕ tiÕp nhau tõ thÊp ®Õn cao: c«ng x· nguyªn thuû, chiÕm
h÷u n« lÖ, phong kiÕn, t b¶n chñ nghÜa, vµ céng s¶n t¬ng
lai.

II. Ba ph¬ng thøc s¶n xuÊt tríc chñ nghÜa t b¶n (CNTB)

1. Ph¬ng thøc s¶n xuÊt chiÕm h÷u n« lÖ

Lóc nµy, loµi ngêi ®· tÝch luü ®îc nhiÒu kinh nghiÖm
s¶n xuÊt, biÕt luyÖn s¾t vµ chÕ t¹o c«ng cô b»ng s¾t, biÕt
dïng sóc vËt kÐo nªn n¨ng suÊt lao ®éng cao h¬n, t¹o ra
nhiÒu s¶n phÈm h¬n, kh«ng nh÷ng ®ñ ¨n mµ cßn cã nhiÒu
s¶n phÈm d thõa. C¸c yÕu tè ®ã cho thÊy tr×nh ®é ph¸t
triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt ®· bíc lªn mét tÇng cao míi. Quan
hÖ s¶n xuÊt cò ®· trë thµnh chiÕc ¸o chËt chéi ®èi víi lùc lîng
s¶n xuÊt. TÊt yÕu, lùc lîng s¶n xuÊt cÇn mét quan hÖ s¶n
xuÊt míi gióp nã ph¸t triÓn nhanh h¬n n÷a. §ã lµ ph¬ng thøc
s¶n xuÊt chiÕm h÷u n« lÖ.

Trong ph¬ng thøc chiÕm h÷u n« lÖ, c«ng cô ®îc c¶i tiÕn
thóc ®Èy nghÒ n«ng vµ nghÒ ch¨n nu«i ph¸t triÓn dÉn ®Õn
sù ph©n c«ng lao ®éng lÇn ®Çu tiªn: nghÒ ch¨n nu«i t¸ch ra
khái nghÒ n«ng nghiÖp nhê ph¸t minh ra c«ng cô b»ng kim
khÝ, c¸c nghÒ thñ c«ng còng ph¸t triÓn rÊt m¹nh nh nghÒ
dÖt, rÌn, ®å gèm… ®Õn lît nghÒ thñ c«ng t¸ch ra khái nghÒ
n«ng. §ã lµ ph©n c«ng lao ®éng lÇn thø hai. Ph©n c«ng lao
®éng lÇn thø hai lµm cho s¶n xuÊt hµng ho¸, tøc lµ nÒn s¶n
xuÊt nh»m môc ®Ých trao ®æi, ra ®êi. Ph©n c«ng lao ®éng
x· héi lµm cho n¨ng suÊt lao ®éng n©ng cao, do ®ã, ngêi ta
s¶n xuÊt ra kh«ng nh÷ng ®ñ ¨n mµ cßn thõa ra Ýt nhiÒu. C¸c
tï trëng ®øng ra trao ®æi s¶n phÈm cña bé l¹c m×nh víi c¸c
bé l¹c kh¸c, råi sau ®ã hä sö dông s¶n phÈm Êy nh lµ tµi s¶n
cña riªng. Sù giao lu kinh tÕ gi÷a c¸c bé l¹c ®· thóc ®Èy nÒn
s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¸t triÓn, hµng ho¸ trao ®æi ngµy cµng
nhiÒu, khu vùc cµng më réng. §Î ra sù cÇn thiÕt ph¶i cã m«i
giíi gi÷a ngêi mua vµ ngêi b¸n: giai cÊp th¬ng nh©n xuÊt
hiÖn. §ã lµ sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi lín lÇn thø ba. §ång
thêi nã còng kÐo theo nh÷ng cuéc x©m chiÕm gi÷a c¸c bé
l¹c. Tríc ®©y, s¶n phÈm lµm ra chØ ®ñ ¨n, nªn tï binh bÞ giÕt
®i v× ch¼ng lµm g×. Nay ®· kh¸c, c«ng viÖc s¶n xuÊt lóc
bÊy giê ®ang më réng vµ ®ßi hái thªm nhiÒu nh©n lùc, v×
vËy tï binh ®· ®îc sö dông vµo trong s¶n xuÊt vµ hä trë
thµnh n« lÖ. Vµ chiÕn tranh trong lÞch sö, x· héi loµi ngêi chia
thµnh hai giai cÊp: giai cÊp bãc lét vµ giai cÊp bÞ bãc lét. Sù
thay ®æi lín trong x· héi loµi ngêi, lóc ®ã, ®· lµm thay ®æi
mèi quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi trong mét x· héi. C«ng cô ®îc
c¶i tiÕn cho n¨ng suÊt cao, mçi gia ®×nh cã thÓ tù cÇy riªng
mét m¶nh ®Êt mµ vÉn ®¶m b¶o cuéc sèng cña hä. Lao
®éng chung kh«ng cßn cÇn thiÕt, v× khi lao ®éng chung,
ngêi lµm tèt, ngêi th× lµm kh«ng tèt nhng c¶ hai l¹i ®îc nhËn
phÇn b»ng nhau, l¹i kh«ng chuyªn m«n ho¸ nªn kh«ng khuyÕn
khÝch ®îc ngêi lao ®éng. TÊt nhiªn, nÒn kinh tÕ riªng cña
tõng gia ®×nh sÏ thay thÕ nã. ThÕ lµ chÕ ®é së h÷u t nh©n
vÒ t liÑu s¶n xuÊt thay thÕ cho chÕ ®é së h÷u c«ng x·. KÐo
theo sù ph©n biÖt gi÷a ngêi giµu vµ ngêi nghÌo, bªn c¹n sù
ph©n biÖt gi÷a d©n tù do vµ d©n n« lÖ. §Æc ®iÓm næi bËt
nhÊt cña quan hÖ s¶n xuÊt chiÕm h÷u n« lÖ lµ chñ n« chiÕm
h÷u t liÖu s¶n xuÊt mµ cßn chiÕm h÷u c¶ nh÷ng ngêi s¶n
xuÊt, lµ n« lÖ. N« lÖ lµ tµi s¶n riªng cña chñ n«, chñ n« cã
quyÒn ®¸nh, giÕt, b¾n hä. N« lÖ kh«ng cã quyÒn lµm ngêi,
hä chØ lµ nh÷ng c«ng cô biÕt nãi, mäi s¶n phÈm lµm ra ®Òu
thuéc chñ n«. Do chñ n« vµ nhµ níc cña chñ n« tËp trung
trong tay nhiÒu n« lÖ, cho nªn s¶n xuÊt tiÕn hµnh trªn quy
m« lín. XuÊt hiÖn nh÷ng xëng thñ c«ng cã hµng chôc n« lÖ,
nh÷ng trang tr¹i cã hµng tr¨m n« lÖ t¹o ra n¨ng suÊt lao ®éng
cao h¬n so víi s¶n xuÊt nhá. N« lÖ trë thµnh lùc lîng s¶n xuÊt
chñ yÕu cña x· héi chiÕm h÷u n« lÖ. ChÕ ®é chiÕm h÷u n«
lÖ trong khi cìng bøc sè ®«ng ngêi lµm lao ®éng ch©n tay
gi¶n ®¬n ®· cho phÐp sè Ýt ngêi cã ®Æc quyÒn lµm l·nh
®¹o qu¶n lý nhµ níc, nghÖ thuËt… ®îc ph¸t triÓn. Nªn trong
thêi kú nµy, nhiÒu c«ng tr×nh vÜ ®¹i ra ®êi: V¹n lý trêng
thµnh ë Trung Quèc, Kim tù th¸p ë Ai CËp… ChÝnh lµ trªn c¬
së chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ mµ loµi ngêi bíc vµo thêi ®¹i v¨n
minh rùc râ: Hy L¹p, La M·, Ai CËp, Ên §é, Trung Quèc…

So víi chÕ ®é c«ng x· nguyªn thuû th× chÕ ®é chiÕm

h÷u n« lÖ ®· t¹o kh¶ n¨ng lín h¬n cho sù ph¸t triÓn cña lùc l-
îng s¶n xuÊt c¶ vÒ sè lîng vµ chÊt lîng. V× n« lÖ kh«ng bÞ
giÕt ®i mµ ®îc sö dông trong s¶n xuÊt, c«ng cô ph¸t triÓn
h¬n, quy m« s¶n xuÊt më réng, n¨ng suÊt cao, nhiÒu ngµnh
míi ra ®êi. Thªm mét chøng minh n÷a cho thÊy tÇm quan
träng cña quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi
tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ tÝnh chÊt cña lùc lîng s¶n xuÊt.

3. Ph¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn

ChÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ cµng më réng th× lao ®éng

cµng bÞ coi lµ hÌn h¹, chØ dµnh riªng cho n« lÖ kh«ng xøng víi
c«ng viÖc cña d©n tù do. N« lÖ lµ lùc lîng s¶n xuÊt c¬ b¶n
cña x· héi chiÕm h÷u n« lÖ l¹i bÞ khinh rÎ vµ b¹c ®·i nªn n« lÖ
kh«ng cßn quan t©m tíi s¶n xuÊt, hä cßn ph¸ ho¹i s¶n xuÊt,
næi dËy chèng l¹i chñ n«. Cßn d©n tù do ®i lÝnh th× qu¸ mÖt
mái víi nh÷ng cuéc chiÕn tranh liªn miªn. Thî thñ c«ng bÞ c¸c
th¬ng nh©n vµ bän cho vay nÆng l·i bãc lét kh«ng c¹nh
tranh næi víi s¶n xuÊt lín cña bän chñ n«, thuÕ kho¸ nÆng nÒ
nªn hä bÞ ph¸ s¶n. TÊt c¶ nh÷ng nguyªn nh©n ®ã ®· lµm
cho nÒn kinh tÕ nhµ níc chiÕm h÷u n« lÖ bÞ suy yÕu, s¶n
xuÊt bÞ ®×nh ®èn, nhng quan träng h¬n lùc lîng s¶n xuÊt
bÞ ph¸ ho¹i nghiªm träng. §iÒu ®ã chøng tá quan hÖ s¶n xuÊt
chiÕm h÷u n« lÖ ®· lçi thêi, nã k×m h·m sù ph¸t triÓn h¬n
n÷a cña lùc lîng s¶n xuÊt. Lùc lîng s¶n xuÊt ®ßi hái ph¶i thay
thÕ nã.
 Tríc t×nh h×nh ®ã, mét c¸ch tù ph¸t, bän chñ n« ®em
chia ®Êt ®ai cña hä cho n« lÖ cÇy, ®æi l¹i n« lÖ ph¶i ®ãng
®Þa t« cho chñ n«. ChÕ ®é n« lÖ ®îc xo¸ bá, n« lÖ ®îc gi¶i
phãng. Sù thay ®æi dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi lín trong x·
héi. N« lÖ biÕn thµnh n«ng n«, n«ng d©n tù do bÞ ®Èy xuèng
®Þa vÞ Êy. X· héi chia ra lµm hai giai cÊp lín: ®Þa chñ vµ
n«ng d©n thay cho chñ n« vµ n« lÖ; chiÕm h÷u phong kiÕn
thay thÕ cho chiÕm h÷u n« lÖ. ThiÕt lËp quan hÑ s¶n xuÊt
phong kiÕn trong ®ã toµn bé t liÖu s¶n xuÊt thuéc vÒ chóa
phong kiÕn vµ giao nh÷ng t liÖu ®ã cho nh÷ng ngêi n«ng
d©n cµy cÊy råi nép ®Þa t« cho chóng. Sau khi nép ®Þa t«,
sè s¶n phÈm cßn l¹i sÏ thuéc vÒ ngêi n«ng d©n. §©y lµ ®iÓm
tiÕn bé h¬n so víi quan hÖ chiÕm h÷u n« lÖ. §iÓm nµy ®·
thóc ®Èy n«ng d©n ch¨m chØ lao ®éng, t×m mäi c¸ch t¨ng
n¨ng suÊt lao ®éng, ®ång nghÜa víi viÖc hä cã nhiÒu s¶n
phÈm thuéc vÒ hä h¬n sau khi nép ®Þa t«. Lao ®éng s¶n
xuÊt ®îc coi träng nªn c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt trë l¹i b×nh th-
êng vµ ph¸t triÓn. CÇy s¾t ®îc truyÒn b¸ réng r·i, kü thuËt
canh t¸c ®îc c¶i tiÕn, ph©n c«ng lao ®éng trong néi bé n«ng
nghiÖp më réng h¬n, c¸c nghÒ thñ c«ng còng chuyªn m«n
ho¸ h¬n, c¶i tiÕn c¸ch nÊu gang, chÕ biÕn s¾t dÉn tíi c¶i
tiÕn h¬n n÷a c«ng cô, nhiÒu ph¸t minh ra ®êi: khung cöi, cèi
xay giã, thuèc næ, m¸y in, ®ång hå… n¨ng suÊt lao ®éng x·
héi t¨ng lªn râ rÖt t¹o ®µ cho lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn
h¬n. Quan hÖ s¶n xuÊt phong kiÕn phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t
triÓn vµ tÝnh chÊt cña lùc lîng s¶n xuÊt nªn ®· thóc ®Èy lùc l-
îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn h¬n n÷a. Sù ph¸t triÓn cña lùc lîng
s¶n xuÊt ®îc thÓ hiÖn râ qua mèi quan hÖ gi÷a n«ng d©n vµ
chóa phong kiÕn b»ng c¸c h×nh thøc ®Þa t«. Trong thêi kú
®Çu, ®Þa t« lao dÞch ®îc ¸p dông phæ biÕn. Ngêi n«ng d©n
ph¶i bá mét sè thêi gian do chóa phong kiÕn quyÕt ®Þnh
sang lµm viÖc trªn ruéng ®Êt cña chóa phong kiÕn. Thêi gian
cßn l¹i th× hä ®îc sö dông cho nÒn kinh tÕ riªng. Trong khi
lµm lao dÞch, n«ng d©n kh«ng quan t©m ®Õn viÖc t¨ng
n¨ng suÊt lao ®éng. V× vËy, khi chÕ ®é phong kiÕn ®· ph¸t
triÓn th× ®Þa t« lao dÞch ®îc thay thÕ b»ng ®Þa t« hiÖn
vËt. NghÜa lµ n«ng d©n chØ ph¶i nép mét phÇn s¶n phÈm
m×nh lµm ra (do chóa phong kiÕn quyÕt ®Þnh) cho chóa
phong kiÕn, sè cßn l¹i lµ cña hä. Vµo giai ®o¹n cuèi cña chÕ
®é phong kiÕn, ®Þa t« hiÖn vËt ®îc thay thÕ b»ng ®Þa t«
tiÒn tÖ. V× chóa phong kiÕn cÇn tiÒn ®Ó mua hµng xa xØ,
c«ng nghÖ. Lóc nµy, n«ng dan ph¶i b¸n s¶n phÈm cña m×nh,
®Ó lÊy tiÒn nép t«. BÊy giê quan hÖ gi÷a n«ng d©n vµ chóa
phong kiÕn chØ cßn thuÇn tuý lµ quan hÖ gi÷a ngêi thuª
ruéng vµ ngêi cho thuª ruéng. Tõ ®Þa t« lao dÞch ®Õn ®Þa
t« tiÒn tÖ th× ngêi n«ng d©n cµng ®îc ®éc lËp nhiÒu h¬n
trong sö dông lao ®éng vµ thêi giê cña m×nh, do ®ã, cµng
høng thó lao ®éng vµ cµng quan t©m ph¸t triÓn s¶n xuÊt,
mÆc dï hä bÞ bãc lét tµn khèc, sèng trong nghÌo ®ãi. Qua
mçi h×nh thøc ®Þa t«, n¨ng suÊt lao ®éng x· héi ®îc n©ng
cao, ®ã lµ thíc ®o tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt.