T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SLAM TARH SANATLARI ANABLM DALI SLAM TARH BLM DALI

ANADOLU SELUKLU DNEM LM FAALYETLER VE BU FAALYETLERN OSMANLI KURULU DNEM LM FAALYETLERNE TESR
(Yksek Lisans Tezi)

Danman Prof. Dr. M. Orhan NER Hazrlayan Mehmet erif ATAKOLU

Isparta 2002

NDEKLER
NDEKLER NSZ KISALTMALAR GR

I V VII 1 1 8

SLM DNYASINDA ETM VE RETM . BLM

ANADOLU SELUKLULARI DNEMNDE ETM VE RETM 8

MEDRESE
MEDRESELERN ORTAYA IKI NEDENLER YAPI TBARYLE MEDRESE ETLER 1. Avlulu Medreseler 2. Kubbeli Medreseler MEDRESE BLMLER 1. Avlu 2. Eyvan 3. Mescid 4. Trbe 5. Talebe Odalar 6. Klk Dershane 7. Havuz 8. eme E. MEDRESE RETM KADROSU 1. Mderris 2. Muid 3. Talebe F. MEDRESEYE BALI KURUMLAR 1. Mescid ve Camiler 2. Ktphaneler 3. Hastahaneler 4. Tekke ve Zaviyeler 5. Vakf

10
13 16 17 17 18 18 18 18 18 19 19 19 19 19 19 20 21 21 22 22 23 23 24

6. maret G. ANADOLU SELUKLU MEDRESELER 1. Konya Karatay Medresesi 2. Sivas Gk Medresesi 3. Konya Altun-Aba Medresesi H. ANADOLU SELUKLU DNEM HTSAS MEDRESELER 1. Drl-Hadis 2. Dr-ifa 3. Drl-Huffaz I. ANADOLU BEYLKLER DNEM LM FAALYETLER
II. BLM

25 25 29 29 30 30 30 32 34 35 43 43 46 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 48 48 48 48 48 48 50 50 51 53 53

OSMANLI KURULU DNEMNDE LM HAYAT A. OSMANLI MEDRESELERNDE OKUTULAN DERSLER 1. Akli limler a. Hesap b. Hendese c. Heyet d. Mantk e. Kelam f. Belagat g. Akaid 2. Nakli limler a. Usul- Fkh b. Fkh c. Usul- Hadis d. Hadis e. Tefsir B. OSMANLI MEDRESELERNDE RETM ELEMANLARI 1. Mderris 2. Muid 3. Talebe C. OSMANLI MEDRESELERNN DERECELER 1. Haiye-i Tecrid ( Yirmili Medreseler) 2. Miftah (Otuzlu Medreseler)

3. Krkl Medreseler 4. Ellili Medreseler D. SIBYAN MEKTEPLER E. OSMANLI KURULU DNEM HTSAS MEDRESELER 1. Drl-Hadis Medreseleri 2. Drl-Kurra Medreseleri 3. Dr-ifa Medreseleri F. OSMANLI KURULU DNEM ASKER ETM KURUMLARI 1. Acemi Olanlar 2. Yenieri Oca 3. Enderun G. OSMANLI KURULU DNEM YAYGIN ETM KURUMLARI 1. Cami ve Mescidler 2. Tekke ve Zaviyeler 3. Saraylar 4. Ktphaneler 5. Ulema Evleri 6. maret 7. Ahilik 8. Vakflar SAHALARI 1. Kadlk 2. Mftlik 3. Mderrislik 4. Nianclk 5. Cami Hizmetleri 6. Defterdarlk 7. Tabiplik I. OSMANLI ETMNN ZELLKLER
III. BLM

54 54 55 57 57 57 58 60 60 60 61 62 62 62 62 63 63 63 64 64 64 65 65 65 65 66 66 66 67 69 69 74

H. OSMANLI DEVLET ETM VE RETM KURUMLARI STHDAM

ANADOLU SELUKLU DNEM LM FAALYETLERN OSMANLI KURULU DNEM LM FAALYETLERNE ETKLER A. LM VE FKR ALANDA ETKLER

1. Devlet Adamlarnn lim ve Bilim Severlilii 2. Dini Ynden Etkileri B. MEDRESELER YNNDEN ETKLER 1. Medrese Tekilat Ynnden Etkileri 2. Medrese Mezhep Anlay Ynnden Etkileri 3. Vakflar Ynnden Etkileri 4. Mimari Ynnden Etkileri 5. lim Adamlar Ynnden Etkileri 6. Medreselerdeki Tahsil Ynnden Etkileri 7. Medreselerde Okutulan Kitaplar Ynnden Etkileri 8. retim Kadrosu Ynnden Etkileri 9. retim Dili Ynnden Etkileri 10. htisas Medreseleri Ynnden Etkileri 11. Saray Okullar Ynnden Etkileri 12. Tekke ve Zaviyeler Ynnden Etkileri 13. Ahilik Tekilat Ynnden Etkileri 14. stihdam Ynnden Etkileri
SONU BBLYOGRAFYA

74 76 77 77 78 78 79 80 81 81 82 84 84

87

92 94

NSZ
nsanolu duygular, hareketleri, yaamas, gda ihtiyacn gidermesi ve kendini korumas iin snak aramas ve bulmas yn bakmndan dier canllardan farkszdr. Ancak insan, fikir ve dncesi, sosyal yardmlamas, cemiyet ierisinde yaamas, yaad hayata ilim ve fikir katmas, renilmi bilgilerin gelecekteki nesillere aktarlmas, sosyal ve iktisadi alanda yapt almalar ile dier canllardan ayrlrlar. Bu bakmdan insanolu, dnyadaki faaliyetleri neticesinde yeni kltrler ve medeniyetler olutururlar. lk alardan itibaren insanlar, gnmze kadar yaplan almalar sonucu dnya medeniyetini ortaya karmlardr. Yaplan almalar sreklilik arz ederek bugnk dnya olumutur. Dnya medeniyetine herhangi bir milletin sahip kmas ise dnlemez. Dnya medeniyeti, dnya milletlerinin ortak katks neticesinde meydana gelmitir. Bat Asyada ortaya kan medeniyetler genellikle, din erevesi ierisinde gelimilerdir. slm medeniyeti de bunlardan biridir. slm medeniyeti daha sonra ortaya kacak olan Trk-slm medeniyeti ile beraber dnya medeniyetine, dinin gerei olarak bir g kayna tekil etmitir. slm medeniyeti ve Trk-slm medeniyeti ierisinde yer alan; Emeviler, Abbasiler, Seluklular, Anadolu Seluklular ve Osmanllar bu medeniyetin temsilcileri olmulardr. Ortaya kardklar medeniyet ile dnya medeniyetlerine gne, hava, su ve toprak olmulardr. Dnya medeniyetine ilmi, fikri, sosyal ve iktisadi alanda ok ey kazandrmlardr. Anadolu bulunduu konum gerei birok medeniyete ev sahiplii yapmtr. Hitit, Hellenistik, ran medeniyetlerinin yan sra Byk Seluklu, Anadolu Seluklu ve Osmanl Devletinin oluturduu Trk-slam medeniyetine beik olmutur. Anadolu bu durumu ile barndrd toplumlar ihya etmitir. Biz slm ve Trk-slm medeniyetinin bir halkas olan Anadolu Seluklu dnemindeki ilmi faaliyetleri ve bu faaliyetlerin Osmanl kurulu dnemi ilmi faaliyetlerine olan etkilerini bu almada inceledik. Tezimizi, slam dnyasndaki eitim ve retim hayat, Anadolu Seluklu ve beylikler dnemi ile Osmanllarn kurulu dnemindeki ilmi faaliyetler ve Anadolu Seluklu ilmi faaliyetlerin Osmanl kurulu dnemine etkilerinden oluan konular ayr blmde ele aldk. Anadolu

Seluklu ve Osmanl eitim ve retim hayatnn ve faaliyetlerinin

medrese

evresinde ekillenmesi, ilmi hayatn medreseler ierisinde balamas ve devam etmesinden dolaydr. Bu nedenle tezimiz medreseler erevesi ierisinde gelimitir. lk blmde Anadolu Seluklu dnemindeki ilmi faaliyetleri, ikinci blmde, Osmanl kurulu dneminde ki ilmi hayat tetkik ettik. nc blmde ise, Anadolu Seluklu dnemi ilmi hayatn Osmanl ilmi hayat zerindeki tesirlerini tespit etmeye altk. Bu incelememiz de, Trklerdeki eitim ve retim hayatnn Byk Seluklular ile balayp Anadolu Seluklular, Beylikler ve Osmanllar ile devam eden bir ilmi faaliyet olduunu gzlemledik. Aslnda Trk-slam medeniyeti ierisindeki eitim ve retim hayat ayn erevede devam ederken, sadece ierik olarak bir takm deiiklilerin olduunu saptayarak, bu durumun zaman ierisindeki gelimeler neticesinde, zorunlu olan bir deime olduunu grdk. Eitim ve retim hayat, dn olduu gibi bugn de medeniyetlere yn veren, devletlerin ve toplumlarn her alanda ayakta kalmasn salayan en nemli etkendir. Eitim ve retim programnn dzenli, sistematik ve uygulamal bir ekilde verilmeyen toplumlarda, geleceinin karanlk olaca aikardr. Eitim ve retim, toplumu zinde ve ayakta tutan ana unsurlardan birisidir. Bir milletin ileriye gitmesini, hayata her an hazrlkl ve gelecek hayatn yaanabilir ekilde olmasn salar. Gnmzde de dnya hayatna yn verenler ilmi hayatta ileri seviyede olanlardr. Yaplan bu tez almasyla bir kez daha teyid edilmitir. Yaplan alma mmkn olduunca, konunun daha iyi anlalmas amacna ynelik geni bir kaynaktan istifade edilerek hazrlanmaya allmtr. almamzda Anadolu Seluklu ve Osmanllar dnemi temel kaynak kitaplarnn yan sra, konumuz ile ilgili aratrma ve makalelerden geni lde faydalanlmaya gayret edinilmitir. Yaplan bu almann hazrlanma sresince, hibir yardmlarn esirgemeyen bata danman hocam Prof. Dr. M. Orhan NER olmak zere, Do. Dr. . Hakk GKSOY ve Yrd. Do. Dr. Ahmet HALAOLU hocalarma ve tezime en kk katks olan tm kiilere teekkr bir bor bilirim. Mehmet erif ATAKOLU ISPARTA 2002

KISALTMALAR

a.e. a.g.e. a.g.m. a.g.y. A. nv. Ansk. bkz. c. ev. Dz. D.G.B..T D..A. D.. Bak. Fak. Haz. . A. . nv. M.E.B Ner. s. S. T.D.V. Tahk. terc. T.T.K. nv. v.d. yay. y.y.

: Ayn Eser : Ad Geen Eser : Ad Geen Makale : Ad Geen Yer : Ankara niversitesi : Ansiklopedi : Baknz : Cilt : eviren : Dzenleyen : Doutan Gnmze Byk slam Tarihi : Diyanet Vakf Ansiklopedisi : Diyanet leri Bakanl Yaynlar : Faklte : Hazrlayan : slam Ansiklopedisi : stanbul niversitesi : Milli Eitim Bakanl : Nereden : Sayfa : Say : Trkiye Diyanet Vakf : Tahkik : Tercme : Trk Tarih Kurumu : niversite : Ve dieri : Yaynlar : Yzyl

GR SLAM DNYASINDA ETM VE RETM Eitim ve retim insanlk tarihinin balangcndan itibaren varolmu ve var olagelecektir. lk insan olarak tabir edilen Hz.Ademe btn isimleri ve renmesi gereken her eyi Allah retmitir. Esasnda ilmin ilk noktas da Allahtr. Gnmzdeki insanlar bu ilim deryasndan faydalanmaktadr. nemli olan ise insanlar kendilerine verilen akl bu ilim deryasndan faydalanarak, yaad topluma bir eyler katmak ve kazandrmaktr. retken olmayan, topluma yenilik adna bir eyler ortaya koymayan insanlar, elbette durgunlua, durgunluktan da yok olmaya mahkum olurlar. nsanlar bunun bilincinde olarak, hayatlarn srdrebilmesi iin gerekli olan bilgileri renmi ve yaam, rendikleri ve yaayarak tecrbe edindikleri bu bilgileri iyi veya kt olduklarn belirterek, kendilerinden sonra gelecek olan nesillere aktarmlardr. slamiyet dneminde dinin yeni retileri topluma retilme ihtiyac domutur. Bu retme ilk olarak mescitlerde yaplmaya balanlmtr. slam devrinde ilk retmen Hz. Muhammed, kaynak ise Kuran- Kerim olmutur. Hz. Peygamber kendi dncesini deil Allahtan gelen vahiyler dorultusunda bir retmen olarak teorikteki bilgileri pratie dkerek ve daha iyi bir ekilde renilmesini gerekletirerek bilgilerin kalc ve devaml olmasn salamtr1. slam bilgiyi yani ilmi kutsal grmtr. nk slma gre btn bilgiler ve ilimler Allahn bir tecellisini konu edinmektedir. Bilginin kutsall, cami, tekke ve vakf eserleri gibi zel dini tekilat ve messeselerden ayrlmaz ekilde bu gne uzanan slm eitim sisteminin zn tekil etmitir2. Gnmz din eitimcisinin ifadesiyle slam eitimi, insan hayatnn takip edecei yolu, nazari olarak izip hayata uygulamak ve nasl hareket edeceini gstermektir3. Yani dinin esaslarna dayal olmak zere beeriyetin sapklktan hidayete, karanlktan aydnla karmak iin her zaman her yerde hak dini tebli edecek, btn
Corci ZEYDAN, slam Medeniyeti Tarihi, ev. Zeki Megmiz, Ner: Mmin evik, dal Neriyat, stanbul 1973, III, 424. 2 Hseyin Seyyid NASR, slam ve lim, ev. lhan Kutluer, nsan Yaynlar, stanbul 1989, 13. 3 Bayraktar BAYRAKLI, slamda Eitim, M.nv. lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1989, 105.
1

beeriyetin hizmetine sunmaya gc yeten mslman ahsiyetin teekkl ettii salam temel olacaktr. slm kltr ve medeniyeti bu salam temeller zerinde ykselmitir. Eitim ve retim, ilim yaymay, bilim adam yetitirmeyi, kltr ve bilgi nakli iin yaayan zengin ve mkemmel bir kltrn olumasn salayan retim sistemidir. Bu gl ve salam bilimsel sistemden slm kltr ortaya kar. Mslman topluluklar, alimlerin peygamberlerin varisleri olduu dsturunca, bilim adamlarna ve aydnlarna tarih ierisinde peygambervri bir sayg duymulardr. Yine mslman topluluklar ilim ve bilim yolunda gerekli almalar yaparken hibir fedakrlktan kanmamlardr. Bunun iin mescitler, camiler, medreseler ve kervansaraylar gibi ilmi ve sosyal eserler ina etmilerdir4. slam inancnn tesirinden sonra mslmanlar, zamanla kendi ibadet ve akdeleri kadar kurumlar, sanat ve edebiyat, ilim ve fenni, sosyal ve siyasi teekklleri ile beraber, bu inanc tayan yeni bir toplum vcuda getirmeye baladlar. Bu kurumlarn, sant ve edebiyatn, ilim ve fennin, sosyal ve siyasi teekkllerin oluturduu btn olarak slmi bir mhr tayordu. Asrlar boyu bu yeni toplum, olduka farkl iklimlere eski dnyann hemen hemen tamamna yaylmtr5. slamda gelien ilim ve fikri perspektifler, daima bir hiyerari iinde deerlendirilmilerdir. Bu hiyerari netice itibariyle, Birin yani zn bilgisine gtrr. z btn bilgilerin esasn tekil eder. Baka medeniyetlerce gelitirilmi ilimlerle karlaldnda, mslman entellektel otoritelerin onlar, bilgi hiyerarisinin slmi emasyla btnletirme gayretinin nedeni budur. Kindi, Farabi, bn-i Sina, Gazali, Nasreddin Tsi, Molla Sadraya kadar byk mslman rif ve ilim adamlarnn, ilimlerin tasnifi ile uramalarnn nedeni de ayndr. Mslmanlar formel bilgiyi elde etmek iin iki koldan hareket etmilerdir. Bunlar nakli ve akli ilimlerdir. slami ilimlerin srekli gelimesiyle yeni ilim ekil ve dallar meydana gelmitir. slamdan nce ve sonra olan medeniyetlerden alnan ilimler, islmiletirilmi ve slam bilgi hiyerarisi ile btnletirilmitir. Tarihin genel incelemesini bn-i Sina, hvan- Safa, Gazali, bn-i Rd ve hatta Mukaddime adl eserinde, olgunlama dnemi sonras slmi ilimlerin ayrntl bir tasnifini yapan bn-i Haldun gibi kiiler ortaya koymutur6. Yzyllar boyu slm medeniyeti, fetihler veya aratrmalar yoluyla karlat dier medeniyetleri zmsemekte genellikle baarl olmutur. Ancak slam dnyasndaki Bat hakimiyeti zellikle XVII. Yzyldan itibaren sanayi, kltrel
Muhammed Rza HAKM, slam Bilim Tarihi, ev. Hseyin Arslan, nsan Yay., stanbul 1999, 308. Marshall G.S. HODGSON, slamn Serveni, Terc. zzet Akyol v.d. z Yaynclk, stanbul 1993, I,1. 6 NASR, a.g.e, 13.
5 4

ve teknoloji olan bilim ve ilim alannda, Batnn gerisine dmtr7. Daha nceki devirlerde slm medeniyeti, dier medeniyetlerden etkilendii gibi daha sonra ortaya kan medeniyetleri dolayl veya dolaysz olarak etkilemitir. Eitim ve retim messeseleri tarihin en eski dnemlerinden itibaren dini messeseler etrafnda teekkl etmitir. rnek olarak Smerlerde mabetlere bitiik okullarn olduu ve rahiplerin burada ders verdii, talebelerin zeri yazl tabletlerde okuyup yazdklar, teoloji, botanik, jeoloji, corafya, matematik, tp, dilbilgisi, geometri, cebir ve astronomiye ait bilgilerin buralarda verildii belirtilmitir8. Bylece eitim kurumlar birbirlerine messir konumuna gelmitir. slm aleminde Abbasilerin ilk zamanlarndan balayarak dini, fikri ve mspet ilimler, n Asyada yorulmu bir hamur gibi Endls ktasna, Kuzey Afrikaya ve Anadolunun i ksmlarna daha sonra da Avrupa ve Avrupann i kesimlerine ulam ve buralarda pimitir. Batdaki Hmanizm cereyan ve sonras olan Reform ve Rnesans hareketleri ile ilmi ve felsefi eserler ortaya km, Avrupada bir kltr hareketi balamtr. XIV ve XV. Yzyl Msr, Suriye, ran ve Orta Asyadaki ilim messeselerinin Anadolu medreselerinden stn olmas nedeniyle buradaki ilim adamlar alanlarnda ihtisas yapmak iin ran, Orta Asya ile Msr ve Suriyeye gitmilerdir. Mesela eyh Edebli amda, Kara Hoca Alddin randa, Kadzade-i Rmi Musa Horasan ve Mavernnehirde, Davud-i Kayseri Kahirede, Muhsin-i Kayseri amda, Molla Fenari ve Simavnal Bedreddin Kahirede, Alaaddin-i Rmi Semerkandda, Germiyanl Ahmedi Msrda ihtisas yapmtr9. Osmanl Devletinin siyasi istikrar tam olarak salamas ile alimlere hogrl bir politika izlemi, deer vermi, alimlerin almas iin gerekli imkanlarn vcuda getirilmesi iin aba sarfetmilerdir. Medreselerin kurulmas ile beraber medreselerin bana deiik kltrleri tanm, farkl ilimleri bir arada grm olan ilim adamlarnn, medreselerin bana mderris olarak tayin edilmesi eitim ve retim hayatn zenginletirmitir. Osmanl devletinin snrlar dndaki kltr merkezlerinin bulunduu ortamlarda siyasi ve sosyal kargaa ierisinde olmas, fikri tartmalarn fikri olmaktan kp, siyasi ve mezhep alanna kaymas gibi sebeplerden dolay Osmanl ilim merkezleri, XV.
Jean Paul CHARNEY, slam Kltr ve Toplumsal-Ekonomik Deiim, ev. Adnan Balolu-Osman Bilen, T.D.V. Yay., Ankara 1997, 31. 8 Cahit BALTACI, XV-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, rfan Matbaas, stanbul 1976, 1. 9 . Hakk UZUNARILI, Osmanl Tarihi, T.T.K. Yay., Ankara 1961, I, 521.
7

Yzyldan sonra stanbul bata olmak zere Bursa, Edirne gibi merkezler, alimlerin rahat bir ortam bulduu ve almalarn rahatlkla yapabilecei yerler olmutur. slm devletlerinde, kendi ierisindeki aklc ve materyalist bir yolda kendini gsteren hareketler dinin zerinde pek byk etkisi olmasa da, bu fikir adamlar Ortaa batsnda olduu gibi mthi ikencelere ve cezalara maruz kalmamlardr. Mesela, Rzi bunlardandr. Dine aykr szlerine ramen an en byk hekimi olarak sayg grmtr10. slam dini ve bu dinin oluturduu slam medeniyetinin z Kuran- Kerime dayanr. slam dini hibir zaman insanlar esaret altna almamtr. Smrgecilie yneltmemitir. nsanln sosyal hayatn kstlamam, bilakis sosyal hayata dzenleme getirerek fert plannda dnya ve ahiret hayatnn mutluluunu istemitir. Hayat mutlu olan fertler toplumu oluturarak mutlu bir toplum ideali ortaya konulmutur11. Bu toplum ierisinde uygulanan slm eitim ve retim sistemi geni bilimsel alanlara yaylarak, gl alimler, dnrler ve yazarlar yetitirmitir. nsanlk alemine dier kltr ve medeniyetleri etkileyecek byk insanlar ortaya karmtr. lmi faaliyetler, slamiyetin yayl ve devletlerin siyasi istikrar salamalar ile hz kazanarak devletin sosyal ve iktisadi hayatnda ksmen etkili olmutur. nk din zerinde yani dinin yaylmas ve insanlar arasnda kabul edilmesi konusunda messir olan etkenler, siyasi ve dini etkenler, felsefi etkenler ve dorudan doruya ilmi etkenlerdir12. slam dnyasnda eitim ve retim yerleri ilk olarak mescit ve camiler olmutur. Medreseler kurulmadan nce mescit ve camilerin yan sra kttab, sbyan okullar, Kuran ve dini konularn retildii yerler, saraylar, kitap dkkanlar, bilginlerin evi ve edebi salonlar idi13. Sbyan okullar dediimiz bugnk lkokullar dzeyinde olan bu okullarda ilk yllarnda Kuran- Kerim retmenin amac iman ve ahlak temellerinin atlmak istenmesindendir. ocua retilen akaid ve imanla ilgili prensipler, gnllerde yer bulmasyla eitim ve retim esasna ait btn melekeler bunun zerine ina edilip, medreselerde ilim renme, retme, ilim yapma, aktarma, bilgi ve aydnlk yolunda metodik

A. Abdlhak ADIVAR, Tarih Boyunca lim ve Din, Remzi Kitabevi, stanbul 1993, 132. . Raci FARUK, slam Kltr Atlas, ev. M. Okan v.d., nklap Yay., stanbul, 89; M. Kemal PLAVLIOLU, slam Medeniyeti, San Matbaas, stanbul 1973, 27-30. 12 A. Abdlhak ADIVAR, Tarih Boyunca lim ve Din, 124. 13 Hseyin G. YURDAYDIN, slam Tarihi Dersleri, A. nv., lahiyat Fakltesi Yay., Ankara 1982, 64-72.
11

10

ilkeler, derin ve kkl prensipler vcuda getirmilerdir14. Katip elebi Sulleml-vusul ila tabaktil-fuhl adl eserinde de ilim adamnn talebeleri nasl yetitirecei hakknda bilgi verir15. Yetikinler iin eitim ve retim tahsis edilen yerlerden biri olan camilerin dnda messeselerin ilk rnekleri Abbasiler devrinde bulunur. Abbasiler devrindeki Beytl-hikmeler en nemli kurum olarak bu devirde gze arpar. Badatta alan Beytl-ilim ve Drl-ilim messeseleri de birer retim merkezleri olmulardr. Bu messeseler ileride kurulacak olan eitim ve retim messeselerine dayanak olacaktr. Beytl-hikmeler tercme faaliyetlerin yapld bir yer olarak kalmayp, yksek seviyede eitim yaplan yer olmutur. Abbasi Halifesi Memunun kurduu Beytl-hikme Fen niversitesi, Rasathane ve Umumi ktphane olmutur16. Burada Sanskrite, Pehlevice, Yunanca eserler Arapaya tercme edilmitir. Beytl-hikmelerdeki mtercimlerin bana Huneyn bn shak (809-873) adl Nasturi hekimi vard. Galienin 100e yakn eserini tercme etmitir. Bu yaplan almalar byk alimlerin eserlerinin yok olmasn nlemitir. Yaplan tercmeler ierisinde Aristo, Eflatun, Hipokrat, Dioscoride, Batlamyus gibi byk alimler de vard17. Bu durum slam biliminin kapal bir bilim olmadn dier bilimlere ak olduunu ve dier kltrlere ait olan bilim dallarn kendi szgecinden geirerek hayata uygulandn gsterir. slam medeniyeti Araplarn ortaya kard bir medeniyet olmayp, bir ok milletlerin gayretlerinin mahsuldr18. slam medeniyetini etkileyen medeniyetler arasnda Fars meneli olanlar da vardr. zellikle idari alanda daha fazla olmutur19. Daha sonra Avrupadaki tercme faaliyetleri ile birok slm eserleri tercme edilmitir. Muhammed bn Ahmet, sfr bulan Harizminin cebirdeki baars, matematik bilgini Sabit bn Kurram, tp ve astronomideki baarsn gelitiren Ebu Abdullah el-Battani, astronomi alannda Fergani, Biruni, Sleymant-Tacir, Eb Hanife el-Dinaveri gibi slm dnyasnda yetien byk alimlerin eserleri Avrupada yllarca okutulmulardr. Tp ilminin stad kabul edilen Eb Bekr Muhammed ElM. Rza HAKM, a.g.e, 309. O. aik GKYAY, Katip elebiden Semeler, Sulleml-vusul ila tabakatil fhul, stanbul 1968, 221. 16 Haydar BAMMAT, Garb Medeniyetinin Kuruluunda Mslmanlarn Rol, Terc. Dr. Ali Muhammed meri-Avni lhan, Bahar Yaynlar, stanbul 1975, 17. 17 Will DURANT, slam Medeniyeti, ev. Orhan Bahaddin, Tercman Yay., 96. 18 Haydar BAMMAT, a.g.e., 8. 19 P.M. HOLT-K.S. LAMPTON-B.LEWIS, slam Tarihi ve Kltr Medeniyeti, Kitabevi Yay., stanbul 1997, IV, 50.
15 14

Rzide bu dnemdendir. Avrupada Rhazes diye tannmtr. Kitabul-Havi adl eseri mehurdur. Bunun yannda Kanun fit-tb adl eseri de Avrupa'nn nde gelen okullarnda yllarca okutulmutur20. Bat medeniyetini dou medeniyetinin ne byk lde etkilediini ve bat medeniyetine byk katks olduunu ifade edebiliriz. slam dnyas ilim ve bilimde ilerlemeler Byk Seluklu Devletinin veziri olan Nizmlmlkn kurduu Nizamiye medreseleri ile balamtr. slm dnyasnda eitim ve retim bakmndan Seluklu devleti, an bir dnm noktasn tekil eder. Nizmlmlk nceleri dank olan ve hususi ekilde yaplan eitim faaliyetlerini bir programa balayarak devlet himayesinde gelimesini salamtr21. slam eitim ve retimin dayanak noktas olan medreselerdeki ders programlarnn temelini dini ilimler oluturmutur. Bununla birlikte felsefe, mantk, matematik, gibi akli ilimler de yzyllarca eitli medreselerde okutulmutur. Bunun yannda drl-hadis, drl kurra ve dr-ifalarda ilimlerin tahsil ve tedris edildii yerler olmutur. Mesela Dr-ifalarda hastalarn tedavisinin yannda tp ve eczaclk gibi bnyesinde oluturduu kapsaml bir ilim messesesi olmutur. Rasathaneler de slm medeniyetinin bir rn olarak ortaya kmtr. Nasreddin Tsi tarafndan Merga rasathanesinin kurulmasyla birok ilim adam burada toplanm ve bir ilim messesesi haline gelmitir. Meraga rasathanesi, Semerkanttaki Ulu Beyin ve Takyyuddinin alt stanbul rasathanesi iin bir ilham kayna olmutur22. Osmanllarn yan sra Avrupa ve Hindistanda yararlanmtr23. Medreseler camiyle yan yana gelimi her zaman yakn irtibatta olmutur. Ancak zamanla eitim ve retimin formel bir hale gelip yaygnlamasyla camilerin yanna zel olarak messeseler yaplmtr. Mimari ve fikri olarak slm dnyasnda cami ve medrese birbirinden hemen hemen hi ayrlmamtr. slam bilim dnyasnda Byk Seluklulardan sonra Musul, am ve evresine hakim olan Trk atabeklerinden Nureddin Zengi, am, Halep, Hama, Humus ve Baalbek gibi yerlere medreseler yapmtr. Msr, Suriye ve Filistine hakim olan
Wll DURANT, a.g.e., 95; Bkz. Ahmet GRKAN, slam Kltrnn Garb Medeniletirmesi, Nur Yay., Ankara, 217-264. 21 brahim KAFESOLU, Trk Milli Kltr, Boazii Yay., stanbul 1996, 373; brahim KAFESOLU, Seluklu Tarihi, M.E.B. Basmevi, stanbul 1972, 174. 22 M.Fuad KPRL, XIII. Asrda Marga Rasathanesi Hakknda Baz Notlar, Belleten, VI, S. 23-24, 212; Haydar BAMMAT, a.g.e., 31. 23 H. Seyyid NASR, a.g.e., 20-23.
20

Eyybiler de medreseler kurmulardr. Selahaddin Eyyubi, Nizmlmlkten sonra en ok medrese kuran kiidir. Ftmiler, Kuzey Afrikadaki mslman devletler, Endls Emevi devleti gibi slm devletleri hakim olduklar yerlere medreseler kurarak ilmin gelimesine byk katkda bulunmutur24. Byk Seluklular, Anadolu Seluklular ve Osmanllar da eitim ve retim, arlkl olarak dini eitime dayanan sistem ierisinde olmutur. Bu tekilatlar dini kurulularn tesirinde kalm olup kiilerin dnlerine gre ekil kazanmtr. Bundan dolay ferdin ihtiyac dnlerek yalnz ahiret hayat iin yetitirilmesi gaye edinmitir. Bu sistemin felsefesine gre insanlar dnyada misafir idi. Gerek dnya ise ahiret hayat idi. Eitim ise ahiret hayatn kazanma adna yaplyordu25. Osmanllar zamannda bilime ve bilimsel aratrmaya byk nem verilmitir. lim adamlar padiahlar ve devlet erkanlar tarafndan korunmular ve kendilerine bilimsel alanda tm olanaklar maddi ve manevi olarak esirgememilerdir. Bilim adamlar baz devirlerde padiah ve eyhlislamlardan sonra devlet otoritesinde sz sahibi olmulardr. Bazlar eitli rtbelerde devlet kadrolarnda grev dahi almlardr26. Abbasilerden sonra ilmi ve sosyal alanda slm dnyasna byk tesirlerde bulunmu olan Trklerin, slam tarihinde yeri ve nemi ok byktr. Mslman olan Trkler slam dnyasnda her zaman etkin bir rol oynamlardr. slam eitiminin gayelerini ve slam eitim messeselerinin temel zelliklerini, ksa ve uzun vadeli olarak iki ekilde ele alabiliriz. Ksa vade olarak insandr. nsann toplum ierisindeki yaad hayattr. Dnya hayatndaki mutluluudur. Uzun vadede ise ksa vadeye bal olarak ahiret hayatn kazanmaktr. Yani insann ebedi hayatdr. Bu ebedi hayat insann ebedi olarak mutlu olmasn salayacaktr27. nk slam eitiminde insanda var olan ve Allah tarafndan kendisine verilmi olan yeteneklerin ve kabiliyetlerin ortaya karlarak topluma faydal olmas, bu yeteneklerini, kabiliyetlerini ve bilgisini yani akln kullanarak toplum iinde kendisine yer edinmesi, ihtiyalarn gidermesi ve kendisi gibi topluma yararl ve faydal bir insan yetitirmesidir. slam dnyasnda toplumu slah etmenin en nemlilerinden birisi eitim ve retimdir. Bunun iin messeseler kurulmutur28. Camiler, mescitler, Nizmlmlkn kurduu medreseler buna birer rnektir. slam eitim ve retimi sayesinde byk bir medeniyet haline gelen slam medeniyeti ve bu medeniyete ait ilmi ve fikri, ekonomik alandaki servetler, Avrupaya hallar,

Ziya KAZICI, Ana Hatlar ile slam Eitim Tarihi, Bir Yaynlar, stanbul 1983, 51. H. Ali KOER, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923), Milli Eitim Basmevi, stanbul 1970, 5. 26 M. H. ORYAN, Osmanl mparatorluunda Matematik Bilimi, Osmanl Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, VIII, 383. 27 Bayraktar BAYRAKLI, a.g.e, 269. 28 Ziya KAZICI, slami ve Sosyal Adan Vakflar, Marifet Yay., stanbul 1985, 124.
25

24

tccarlar, seyyahlar29 gibi yollarla aktarlarak slam'n yaylmas salanmtr. slam eitimin gayelerini dini, toplumsal, zihni ve maddi hedefleri olmutur. Bu hedefler slam tarihi ierisinde gerekletirildii ve gerekletirilemedii dnemler olmutur. slam eitim messeselerine baktmz zaman belirli temel zelliklerin olutuunu grrz. slm ncesi ve slm sonras eitim ve retim messeseleri dini mabetlerin iinde balam ve gelimitir. Vakf ve nizmnameler ile disiplin altna alnarak belli bir sistem ierisinde yrtlmtr. Gelime devresine gre bu messeseler eitli blmlere ayrlarak farkl hizmet alanlarna hitap etmitir. Bu messeselerin kurucular genellikle din adamlarnn dnlerine gre ekillenmitir. Belli bir cret karlnda hocalar tayin edilmitir. Eitim ve retim serbest olarak yaplm, halk tabanna yaylmak istenmitir. rencilere yatl kalmalar ve yiyecek imkan salanmtr. Dini bilgiler arlkta olmak zere akli ve nakli ilimler verilmitir30. XVII. Yzyl sonlarna doru slm eitim ve retimi bir durgunlua girmitir. Eitim ve retim, Sultanlar, vezirler ve devlet adamlar tarafndan desteklenmitir. Devletin oluturmak istedii toplum anlay ekseninde eitim ve retim kurumlar tesis edilmi ve bu amala eitim ve retim faaliyetleri yaplmtr.

I.BLM

ANADOLU SELUKLULAR DNEMNDE ETM VE RETM

29

Sigrid HUNKE, Avrupann zerine Doan slamn Gnei, ev: Servet Sezgin, Bedir Yay., stanbul 1972, 54. 30 Cahit BALTACI, XV-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 7.

Anadolu Seluklu Devleti, Trkistandan slm alemine yaplan bir Ouz hicreti neticesinde doan bir devlettir31. Anadolu Seluklular, Ouz Trklerinin oklu Knk boyuna mensup Seluklu hkmdar ailesinden Sleyman ah tarafndan Anadoluda kurulmutur. En kudretli dnemi Sultan Alaaddin Keykubat zaman olmutur. Dneminde ilmi, fikri, sosyal, ekonomik ve ticaret alannda altn zamann yaamtr32. Moollarla yapt Kseda savan kaybeden Anadolu Seluklular, devletin iindeki ekimeler had safhaya ulamas sonucu 1308 ylnda yklmtr. Byk Seluklu devletinin kuruluu ve slam dnyasnn Trklerin nfuzuna girmesi, slam medeniyeti ve toplumlar tarihinde bir dnm noktas olmutur. Byk Seluklulardan sonra tarih sahnesine kan Anadolu Seluklu devleti Anadolunun Trklemesinde, ilmi ve fikri, ticari, ekonomik ve sosyal alanda gelimesine n ayak olmutur33. ran ve Anadolu fatihi Seluklular, Arap ve ran medeniyetinden etkilenmilerdir34. Seluklular Snni akdeye bal olduklarndan, Arap ve ran medeniyetinden kendi z kltr ve medeniyetine uyanlar alp birletirmiler, durgunluk noktasna gelen slam medeniyetine yeni bir tarz ve yeni bir kimlik ile hayat vermilerdir. Seluklularda eitimin temel zellii; bilime nem verilmesi ve medreselerin gelimesi, slami deerlere sahip veli insan tipinin iyice yaygnlamas ve hayata baknda tamamen slami zellikler kazanmasdr. Bu veli insan tipi yannda eski sava ve cihangir, aknc, alp tipi de slamn gazilik deerinden g alarak devam eder. Bu anlay Osmanl dnemindeki dncede de geerliliini korumutur diyebiliriz35. Anadolu Seluklu Devleti tarihini, Byk Seluklu Devletinin vassal olduu (1075-ll57), Anadoluya tam hakim olan yeni bir devlet olarak hareket ettii ve Kseda malubiyetinden sonra Mool hakimiyetine girdii dnem olarak, tarih ierisinde dnem olarak grrz36. Birinci dnem olarak Seluklularn bir kolu olarak Anadolunun tam olarak Trklemesini ve devletin
M. Halil YINAN, Trkiye Tarihi Seluklular Devri I, . nv. Yay., stanbul 1944, 85 v.d ; M. Altay KYMEN, Seluklu Devri Trk Tarihi, T.T.K. Basmevi, Ankara 1993, 102-114 ; Paul WITTEK, Bat Dillerinde Osmanl Tarihi, ev. Gzin Yalter, Trkiye Yay., stanbul 1938, VI, 19; Osman ETN, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin Yayl, Marifet Yay., stanbul 1981, 34 v.d. 32 V, GORDLEVSKI, Anadolu Seluklu Devleti, ev. Azer Yaran, Onur Yay., Ankara 1988, 238. 33 P.M. HOLT- K.S. LAMPTON-B. LEWS, a.g.e, I, 241. 34 W. BARTHOLD , slam Medeniyet Tarihi, D..Bak. Yay., Ankara 1977, 66. 35 Yahya AKYZ, Trk Eitim Tarihi, A. nv. Eitim Bilimleri Fakltesi Yay., Ankara 1985, 39 36 M. Altay KYMEN, Trkiye Seluklular Devleti, Tarihte Trk Devletleri, A. nv. Yay., Ankara 1987, I, 377.
31

gcn hakim olunan yerlere gtrlmesi salanmtr. kinci dnem olarak Anadoluya hakim olarak tam bir bamsz devlet olarak siyasi, idari, ekonomik, ilmi, ticaret gibi faaliyetlerde bulunduu dnemdir. Bu ikinci dnemde Anadolu Seluklu devleti ve daha sonra oluacak olan Beylikler dneminde Anadolu siyasi olarak Hristiyan unsurunu temelli olarak ortadan kaldrmlardr. Anadoludaki Hristiyan kltrn asgari dzeye indirerek Trk kltrn yerletirmi bakmndan ve Anadolunun bir rol kalc olarak da, bir Trk vatan olmasn salamlardr. Anadolu Seluklu devleti Byk Seluklu devleti gibi siyasi byk oynamasa Anadoluyu Trkletirip, mslmanlatrmak ve bu suretle Osmanl Devletinin rahatlkla her alanda siyasi birliini salamasnda byk bir rol oynamtr37. Seluklular eitim ve retimin ilerlemesinde siyasi ve ekonomik alanndaki etkinin yannda, Anadolu Seluklu devlet adamlarnn bilim severlii sonucunda ortaya kan rgn ve yaygn eitim kurumlarnn yannda, atabelik kurumlar da etkili olmutur. XII. ve XIII. Yzyllarda Konya, Sivas, Erzurum gibi merkezlerde hkmdarlarn, hkmdar ailelerine mensup kadn ve erkeklerin, byk ve zengin devlet adamlarnn ve zengin tccarlarn kurduklar vakflar sayesinde, hastaneler, imarethaneler, tekkeler, medreseler, dr-ifalar, sbyan mekteplerinin, Anadolu Seluklu devletinin siyasi birliini salayarak dzenli bir idare kurmalar sonucunda gelien ehir hayatnn bir kurumu olarak ortaya kmtr38. Anadolu Seluklu devleti muntazam ve salam messeselere malik merkeziyeti bir devlet olmutur. XI. Asrda Trkistandan Marmara kylarna ve Kafkaslardan Basra krfezine kadar Byk Seluklu Devletinin siyasi ve idari alanda devam olmulardr. Mool istilas sebebiyle doudan gelen alim, air ve mutasavvflarn Anadoluya gelip yerlemeleri ile, ilmi ve fikri faaliyetler ortaya km ve Seluklu medreselerinin tm dnyada merkez konumuna gelmesini salamtr39. Anadolu Seluklu devleti mimari, idari, ilmi, ekonomik alanda en parlak dnemini Alaaddin Keykubat dneminde

A. Yaar OCAK , Trklerde Fikir ve Dncenin Trk Devletlerinin Kuruluundaki Rol , Tarihte Trk Devletleri, A. nv. Yay., Ankara 1987, I, 375 ; Fuat SEVM, Dnya Uygarl ve Trk Sosyo-Ekonomik Tarihi, pek Yay., stanbul 1978, 60. 38 W . BARTHOLD, Orta Asya Trk Tarihi, Tahkik. K Yaar-A.smail Aka, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1975, 67. 39 M. Fuat KPRL, Osmanl Devletinin Kuruluu, T.T.K Yay., Ankara 1984, 65.

37

yaamtr40.

Konyadaki Seluklu mimarisi ve gzel sanatlara ait yaplan

medreselerdeki mimari tarz mimari alandaki ihtiamnn birer gstergesidir41. Anadolu Seluklu devleti, dnce sistemi olarak Anadoluda Snni akdeyi yerletirmek istemitir. nk Moollarn sebebiyet verdii Trkmen g Anadoluda siyasi karklkla beraber, din ve mezhep ayrlna da yol ayordu. XIII. Yzylda siyasi birlii bozulan Anadolu Seluklu Devletinin yerlerine Trk beyleri tarafndan Beylikler kurulmutur. Anadolu Seluklunun sistem olarak ayn alglayabileceimiz beylikler dneminde, Anadoluda Trkenin ilk defa ilim, fikir ve edebiyat alannda eitli eserler ortaya km, Mslman Trk kltrnn yeni hakim olduu Anadoludaki kltr alannda, bu sentezin sonular alnmtr. Beylikler, Anadolu Seluklu ile Osmanllar arasnda bir kpr vazifesini stlenmitir. Anadolu Seluklularnn yklmasndan sonra Anadoluda ortaya kan beyliklerdeki ilmi ve kltr hareketler, aslnda Anadolu Seluklu Devletindeki ilim ve kltr hareketlerinin ne derece tevik ve himaye grdn bize gstermektedir. Anadoludaki hkmdarlar eitli nedenlerle Anadoluya gelen ilim adamlarnn ilmi ve fikri alma ve tartmalarna deer veren, onlarn ilmi birikimlerinden istifade edecek talebeler yetitirmek iin medreseler, ktphaneler, imarethaneler kurmulardr42. XI. yzyldan itibaren slam dnyasnn siyasi birliini, Byk Seluklular, Anadolu Seluklular ve Osmanllar sras ile ellerinde tutmular, dini ve kltrel ynden slamn ilerlemesinde byk katkda bulunmulardr. Mkemmel bir askeri ve idari tekilat oluturan Osmanllar, padiahlar ve devlet adamlar tarafndan ilim ve bilime nem verilmi, devletin snrlar ierisinde Anadolu Seluklu devletinin kurduu messeseler, model ve rnek alnarak daha iyi bir ekilde modernize edilerek eitim ve retim hayatna kazandrlmtr.

BN- BB , ElEvmirl-Aliye fil-Umuril-Alaiye, ev. Mrsel ztrk, M.E.B. Yay., Ankara 1996, I, 16. 41 C.E. BOSWORTH, slam Devletleri Tarihi, ev. E. Meril-M.pirli , Ouz Yay., stanbul 1980, 165. 42 Ekmeleddin HSANOLU, Osmanl Eitim ve Bilim Messeseleri, Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi, Zaman Gazetesi Yay., stanbul 1999, I, 229.

40

A. MEDRESE Medrese ismi mekan bir kelime olup ders verilen yer43, Kelime olarak ders okunan yer manasna gelir. slam medeniyetinde eitim ve retimin yapld yerdir. Arapa De-ra-se kknden gelir. Sbyan mektebinin stnde eitim ve retim yapan orta ve yksek tahsilli messeselere de denilmitir. Drlfnun, niversite yerinde kullanlan bir tabirdir. Medrese, okunan yerle beraber talebenin iinde oturup kalkt ve okuduu bina manasndadr. oulu me-da-ristir. Medreseler, memleketin ihtiya duyduu kltr oluturan ve eleman yetitiren bir eitim ve retim kuruluudur44. Dier bir ifadeyle iinde ders allan yer manasna gelen medrese, stlah olarak orta ve yksek seviyedeki eitim ve retim yapan messeseler olarak da kullanlmtr. lk medreseler Trkler eski arasnda Budist yaylmadan Vihara nce Belh ve Buhara ve Semerkanttaki lar model alnarak kurulan

messeselerdi45. Medreselerin ilk yksek eitim ve retim messeselerinin Merv ve Niabur evrelerinde almalarnn sebebi olarak Uygur Trklerine ait Budist Viharalarn (Klliye) bu blgelerde ortaya kmalar ve kurulacak olan messeselere messir olmutur46. lk eitim ve retim messeseleri mabetler etrafnda kurulduunu daha nce bahsetmitik. Smerler, Msrllar, Yunanllar, Sasaniler ve Romallarda kurulan eitim ve retim kurumlar mabetlere bal olarak ortaya kmlardr. slm tarihinde ise medrese kelimesi ilk olarak IX. asrda kullanlmaya baland bilinmektedir. Resmi bir teekkl olarak kurulan medrese X. Asrda Karahanllar zamannda kurulmutur.47 Medrese tabiri Niabur evresinde kurulan eitim ve retim messeseleri iin de kullanlmtr. Bundan nceki eitim ve retim grevini stlenen kurumlara medrese tabiri kullanlmamtr. slam tarihileri ilk medresenin kurucusu olarak Nizamlmlk olduunu sylemilerdir. slam tarihilerinden bazlar lk medresenin Niaburda kurulan Beyhakiyye medresesi olabileceini ifade etseler de arlkl olarak tekilat, sistem, organize ve belli bir amac olan ilk medrese,

M. Ali NAL , Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta 1997,102; Semavi EYCE,Mescid, slam Ansiklopedisi, M.E.B. Yay., stanbul 1978, VIII, 50-56. 44 Zeki PAKALIN, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl , M.E.B. Yay., stanbul 1993, II ,436. 45 Osman TURAN, Seluklular Tarihi ve slam Medeniyeti, stanbul 1980, 331; smet KAYAOLU, slam Kurumlar Tarihi, Seluk nv. Yay., Konya 1994, II, 66. 46 W. BARTHOLD, Orta Asya Trk Tarihi ( Ders Kitab ), 52. 47 Cahit BALTACI, XV.-XVI Asrlar Osmanl Medreseleri, 5

43

Nizamlmlk tarafndan Badatta kurulan medrese olduu grnde birleirler. Nizamlmlk'n kurduu Nizamiye medreseleri, devlet eliyle kurulmas, tahsilin parasz olmas ve medrese tekilatnn tespit edilerek uygulanmas ynnden ilk olan medresedir. slam dnyasnda bir dnm noktasn tekil etmitir. slam medeniyetinin ilerlemesinde nc sebeplerinden birisidir. slam tarihinde daha sonra kurulacak olan medreselere tekilat, idare, vakf, sistematik ve program ynyle model olmutur. yle ki bir gelenein balangc olmutur. Kurulan bu medreselerde ders verilmekle kalnmayp, talebelerin yeme, ime, yatmalar gibi yerler temin edilmitir. Hatta Nizamlmlk bunlar salamak iin Badattaki medrese iin Dicle kenarndaki ar, han, hamam ve iftlikleri vakfederek medresenin btn ihtiyalar karlanmtr. Btn bu almalar Nizamlmlkn ilim ve kltr seviyesi vgye layk olduunu gsterir48. slam aleminde medreseleri kuranlar Arap olmayan meralardr49. X. Yzyldan nce Taberan, sonra Badatda faaliyete geen ve fkh retimi yapan messeseler, daha sonra kalem, tefsir, hadis gibi slami ilimlerin tahsili yaplan ilk messese olarak ayn asrda Niaburda faaliyete geti. Gazneli Mahmut, Seluklu Sultan Turul Bey XI. Yzylda bu ehirlerde medrese amlardr50. slam aleminde zamanla enlilik ve genililik ile be veya ondan fazla retmeniyle tedrisatn yaplmad medresesiz bir tek ehir ve kasaba kalmamtr51. slam dnyasndaki camiler medresenin ilk filizleridir. Camilerde yaplan ve retilen okuma-yazma, Kuran ve dilbilgisi ilimleriyle dier muhtelif ilimler ilk olarak buralarda yaplmtr. Gnmz ilkokul seviyesinde olmutur. Sbai kitabnda, bn-i Havkaln, Sicilyann Mslmanlarn elinde iken sadece bir ehrinde 300 tane ocuk mektebi olduunu belirtmitir. Yine Sbai, Belhinin kendi tarihi kitabnda 3000 rencisi olan ocuk mektepleri olup, ocuk saysnn fazla olmasndan dolay okutulanlar ve retilenleri denetlemek iin merkebe binilip yle denetlenmek zorunda kalndn belirtir. Daha sonraki devirlerde ise camilerin yannda ocuk mektepleri ve onlarn yannda medreseler kurulmutur. Bu medreseler gnmzdeki lise ve dengi, yksek okullar
Abdlkerim ZAYDIN, Seluklu Tarihi, Sultan Muhammed Tapar Devri, T.T.K. Basmevi, Ankara 1990, 7. 49 Corci ZEYDAN, a.g.e, III, 427. 50 Mbahat KTKOLU, XX. Asra Yetien stanbul Medreseleri, T.T.K. Yay., Ankara 2000, 3. 51 Mustafa SIBA, slam Medeniyetinden Altn Tablolar, ev. N. Demircan-M.S. imek, Uysal Kitabevi, Konya, 137.
48

ayarnda olmutur. Medreseler ilk olarak tek bir kurum olarak ortaya ksa da zamanla btn ihtiyalara cevap verebilecek klliye tarznda yaplmtr. Yani bu gnk kamps tarznda yaplmtr. Buna en gzel rnek ise amda Nureddin E-ehidin ina ettii El-Medresetn-Nuriye adl medresesidir52. Medreselerin kurulu esaslarndan birisi de fkh ilmini renmektir. XI. Yzylda Nizamiye medreselerinde fakihler yetimitir. Fkh derslerinin yan sra sarf, nahiv gibi Arapa dil eitimi dnda akli ilimler de okutulmutur. Daha sonra XIII. Yzylda Msr ve amda fkh medreselerinin yannda mstakil olarak Medrisl-Hadis, Mdarisl-Tefsir ve Medrisl-Nahv gibi medreseler de almtr53. Anadolu Seluklu medreselerindeki eitim ekli klasik slam medrese eitimine paralel olmutur. Fkh, dini ilimler, Kuran- Kerim, hadis ve bunlara yardmc edebi ilimler okutulmutur. Eitim Sal ve Cuma gnleri hari bir hafta boyunca yrtlm, eitim sresi her dnem kesinlik arzetmesede be yla kadar snrlandrld olmutur54. Seluklu medreselerinde, kuran, hadis ve tefsir gibi dini ilimlerin yannda, tp ve astronomi gibi ilimlerin de okutulmas, vakfn gaye ve imkanlarna gre olmutur55. Medreselerdeki ders programlarnn temelini dini ilimler oluturmutur56. Anadolu Seluklu dnemi medreselerinde de Byk Seluklu Devleti Nizamiye medreselerinin bir devam olmutur. Ders programlar da ayn ekilde srdrlmtr. Badat Nizamiyesinde; Din ve Hukuk alannda, Kuran okuma, tefsir, hadis, fkh ve kelam, Din ve Edebiyat alannda, Arap edebiyat, fars edebiyat, nahiv, sarf, hitabet, iir, cerh ve tadil, tarih ve edebiyat, felsefe alannda, felsefe ve mantk, mspet ilimler alannda, tp, cerrahi, riyaziye, hesap, hendese, mselleat, ncm, heyet ve tabiat dersleri okutulmutur. retim ise daha ok ezbere dayanmtr. Mnazara tarznda tartmalar yaplmtr. Gnmzde olduu gibi yl bitirme deil, kitap bitirme yntemi uygulanmtr. Kitap bitirme rencilerin gayretine ve mderrislerin tercihine braklmtr57. Medreseler yap itibariyle avlu, eyvan, klk, dershane, mescit, talebe odalar, yemekhane, havuz, eme, trbe, tuvalet gibi blmlerden olumutur. Avlu medresenin en nemli ksm olmutur. Avlu mevsim
Mustafa SIBA, a.g.e, 139. Ekmeleddin HSANOLU, Osmanl Eitim ve Bilim Messeseleri,Osmanl Medeniyeti Tarihi , II, 436. 54 Zeki PAKALIN, a.g.e, II, 436; Semavi EYCE, Mescid, slam Ansiklopedisi, M.E.B. Yay., stanbul 1978, VIII, 50-57. 55 Zeki ATEKEN, Konyada Seluklu Yaplarnn Osmanl Devrinde Bakm ve Kullanlmas, T.T.K. Yay., Ankara 1998, 192. 56 H.Seyyid NASR, a.g.e, 19. 57 Yahya AKYZ, a.g.e, 41-42.
53 52

ve iklime gre st ak ve kapal olarak iki ksmda olmutur. st ak olan avlu, medresenin i tertibini kuran nemli bir mekan vasfn tar. Kapal avlular dikdrtgen veya kareye yakn ekildedir. Ak avlulular genellikle dikdrtgen eklindedir. Medresenin dier nemli blm istirahat ve alma yerleri olan eyvanlardr. Bir ile drt arasnda olabilir. Scak mevsimlerde eyvanlarda dersler yaplmtr. Medreselerde sadece dini ve akli ilimlerin yannda, kalp, beden terbiyesi zerinde de durulmutur. Yzme, ok atma, cirit oyunu, gre, kou, ata binme, hsn-i hat, tezyinat, hitabet, kitabet gibi estetik faaliyetlere de yer verilmitir. Gerek yap ve gerekse tekilat bakmndan Byk Seluklu medreselerini rnek alan Anadolu Seluklular ve daha sonraki beylikler, Osmanl medreselerine basamak tekil etmilerdir. B. MEDRESELERN ORTAYA IKI NEDENLER Drt Halife ve Emeviler dnemlerindeki fetihler sonucu, slamiyetin hzl bir yaylma sresine girmesiyle, byk kitlelerin ve gruplarn dini ynden aydnlanmas gerekiyordu. nk yeni mslman olan insan byk bir heyecanla dinini renmek istiyor, bunun iinde camilere gidiyordu. Bu durum o kadar artt ki camilerdeki gerek dini renme, gerekse dini bilgilerin konusunda ieriini daha iyi ekilde renmek isteyenlerin says artmaya balad. Bu renme ierisinde karlan yksek sesler, mnazaralar arasndaki tartmalar, camiye namaz klmak iin gelenleri rahatsz etmiti. Tedris usulndeki mnazara tarznn ortaya kmas ile deien eitim usul, camilerin bunlara uygun bir yer olmad grlmtr58. Bu rahatszlktan dolay dini eitim ve retimin cami iinin dnda bir yer olmas ynnde gr olumaya balad. Buna rnek olarak Kahiredeki el-Ezher cami sadece tedrisat iin ayrlm, Cuma namaz hari namaz klnmamtr59. Aslnda caminin ilk grevi namaz klma yeriydi. badet iin yaplan bir mekand. Camiler asl grevini yapamaz konumuna gelmeye balamt. Camilerde yaplan fikir ve dnce mnazaralar fikir ve dnce ayrlna, bu durum ise mezhep ayrlna gtryordu. Camiler btn mslmanlarn bir olduu, eit seviyede olduu, insanlarn duygu ve dncelerinin bir olduunu gsteren simgeydi. Mezhep ve kavim kavgalarnn yeri olamazd. Camiler herhangi bir grubun, kavmin, cemaat ve
Adam MEZ, Onuncu Yzylda slam Medeniyeti, slamn Rnesans, ev. Salih aban, nsan Yay., stanbul 2000, 215. 59 Ziya KAZICI, Ana Hatlar le slam Eitim Tarihi, 46.
58

tarikatn himayesinde, korumasnda da olamazd. Camiler btn insanlara ak olan bir messese olmalyd. Belli bir gr, belli bir propaganday yanstan yerde olamazd. Camiler ounlukta bulunan halkn grn ve siyasi simgesini temsil etmeye balamt. lk dnemlerde camilerin siyasi ve dini yn vard. Ancak bunu devlet kullanyordu. Yani caminin grevlisi ayn zamanda bulunduu yerin yneticisi de olabiliyordu. Ancak daha sonra camiler sadece dini ynyle faaliyetlerde bulunmulardr60. retimin, formel hale gelmeye balama srecine girmesi ile eitim ve retim messeselerinin kurulmas zorunlu grld61. X. Yzylda ii hareketinin Irakta, Msrda siyasi bir baarsnn yannda ii propagandas yaplmas ve Snni akdeye ters ilevler grlmesi, bylece slam toplumunu sarsc ve tehlikeli faaliyetlerde bulunulmas ile ii hareketi Irakta ve Msrda Fatmilerin elinde siyasi bir baar elde etmi ve bu baarsna gvenerek iilik inancn aktan olarak yaymaya balamt. Kendilerine has bir hadis ve ksmen fkh gelitirip, merkezi bir imamlk doktrin hizmeti vererek, renim yerleri tesis etmeye baladlar62. Bu durum Byk Seluklular zamannda Snni akdeye ters idi ve siyasi birliktelik tehlikeye giriyordu. nk Seluklular siyasi birliin salanmasnda en nemli etken olarak, Snni akdenin tam, doru ve sistemli bir ekilde retilmek ve Snni akdenin yerletirmekle salanacana inanyordu. Snni akidenin de halk tabannda etkili olabilmesi iin mutlaka eitim ve retim eklinde bir kurum olmalyd. zellikle Nizmlmlk63 ileri grl olup, keskin zekas ile bu durumun hemen farkna varm ve Nizamiye medreselerinin kurulmas iin gerekli olan almay kkl ve sistematik bir ekilde balatmtr. lk Nizamiye Medresesi Niapurda ina ettirilmitir64. Bununla beraber Nizamiyelerin en mehuru eitim ve retim kadrosu ile birlikte dier alanlara da vakflar vastasyla cretsiz tahsil ve geim salayan ilk tekilatl medrese Alparslan
Muhammed HAMDULLAH, slam Messeseleri Tarihi, ev. .Sreyya Srma, A. nv. Yay., Erzurum 1975, 12 ; Muhammed HAMDULLAH, slam Messeselerine Giri, ev. .Sreyya Srma, Bir Yay., stanbul 1984, 59. 61 H. Seyyid NASR, a.g.e, 17. 62 ELEB, Ahmet, slamda Eitim ve retim Tarihi, ev. Ali Yardm, Damla Yay., stanbul 1983,108. 63 BNL-ADM, Bugyett-Taleb fi Tarihi Haleb, Biyografilerle Seluklular Tarihi, ev. Ali Sevim, T.T.K. Basmevi, Ankara 1982, 3661. 64 BNL-ESR, El- Kamil fit- Tarih, ev. Abdulkerim zaydn, Bahar Yay., stanbul 1991, X, 58 ; El-HSEYN, Ahbar d-Devlet is- Selukiyye, ev. Necati Lgal, T.T.K. Basmevi, Ankara 1943, 46-62.
60

zamannda yine Nizamlmlk tarafndan kurulmutur. 1064 ylnda Dicle kenarnda temeli atlp inasna balanan bu medrese 100 bin dinar harcanarak iki sene sonra tamamlanm ve renim hayatna balamtr. Mderrisliine Ebu shak irazi getirilmitir65. Nizamlmlk zamannda kurulan bu messeseler tekilat ve eitim retim bakmndan zamann en iyi kurumlar olup, devlet tarafndan himaye edilen kurumlar olarak dini ilimlerin yannda mspet ilimlerin de gsterildii yerdi. Badattan sonra sfahan, Rey, Niabur, Merv, Belh, Herat, Basra, Musul, Amul gibi ehirlere de medreseler Devlet veya halkn iindeki baz insanlarn, slamn tam ve doru bir ekilde, Hz. Muhammed ve onun ashabnn yaad ekilde yaanmasn salamak istenmesi, dinin anlatlmas ve retilmesiyle sevap ve ecir kazanma gibi dnceleri ve byk bir hzla farkl kltr ve milletlerin ierisinde yaylan slam bu kltrler karsnda veya o milletin veya kavmin ait rf ve adetlere gre slamn en iyi ekilde yer edinilmesi salamak istenilmesi messeselerin kurulmasnda etken olmutur. slam dinine ters denlerin belirlenmesi ve slama ters olan ibadet anlaynn ortaya kmasn nlemek istenilmesi dier bir etkendi. slam devletleri bir idari ve askeri sistemi ile ynetiliyordu. Devleti yneten padiah veya sultan olmakla beraber, sultann mutlaka yardmclar olmas gerekiyordu. Devletin snrlarnn gelimesiyle beraber devleti ayakta tutacak, devlet ilerini muntazaman yapacak kiilere ihtiya oluyordu. Bunlar kad, divan grevlileri ve vergi memuru gibi kiilerdi. Devlet tekilatnda yer alacak insanlar eitli mesleklere gre eitilmesi gerekiyordu. Bu durumda ancak medreseler ile olabilirdi. Devletin zenginlemesi, snrlarnn genilemesi sonucu, ilim ve kltr faaliyetleri en cra yerlere gtrlerek, halkn eitim ve retim kurumlarndan yararlanlmasn salanm, eitim ile halk zerinde devletin olumlu bir tesiri olmu ve yetenekli ve kabiliyetli insanlar ortaya karlarak devlete kazandrlmtr. Bylece devlet halkn nezdinde ok iyi bir yer edinmitir67. Devletin otoritesi kurulan bu kurumlarla en cra yerlere kadar gtrlm ve bu kurumlarda grev yapan insanlarn devlet ilerine yardmc olarak devlet ilerinin dzenli olmasn salamtr. Devletin beksnn ve uzun
65 66 67

kurulmutur66.

BNL-ESR, a.g.e, X, 62 ; Ziya KAZICI, slam Eitim Tarihi, 48. MEVDUD, Seluklular Tarihi, ev. Ali Genceli, Hilal Yay., Ankara 1971, 33. smet KAYAOLU, slam Kurumlar Tarihi, II, 49.

mrl olmasnn nedenleri arasnda, eitim ve retim kurumlarnn tesis edilmesi dncesinin devlet adamlarnda yer edinmesi de etkili olmutur. Hz. Muhammedin ilme ve bilime olan teviki ve hayatnda bunu uygulayarak insanlara rnek olmas, slamiyetin eitim ve retim ile ilim ve bilim hayatnn i ie olmas, slamn gelien ve deien hayat artlar ierisinde daha iyi anlalabilmesi iin Kuran- Kerim ve Hadisin doru bir ekilde incelenmesi ve yorumlanmak istenmesi, Snn-i akdenin temeli olan fkh ilminin retilmek istenmesi medreselerin kurulmasnda neden olarak gsterilebilir. Batini almalara ve propagandalara kar askeri veya herhangi bir kuvvet olarak deil de fikri ve dnce alannda kar koymak istenilmesi ve bu grev iin kurum ve kurulular tesis edilmitir68. Kltrl ve bilgili sultanlarn, halkn da bilgili ve kltrl olmasn istemesi, cahil bir toplum istememeleri, sultanlarn ve hkmdarlarn siyasi bir kuvvet bulmak amacyla ilim ve fikir adamlarna dereceler vererek, takdir ederek kendilerini halkn sevgisini ve itibarn kazanm olan ilim ve fikir adamlarnn desteini alarak ordu, halk ve devlet adamlar zerinde etkisinin gl olmasn istemeleri de medreselerin kurulmasnda rol oynamtr. Sultan Alparslann Niaburda bir mescit nnde talebelerin durum ve vaziyetini beenmeyerek, ilim ve fikir alannda almalar ve tedris yapan insanlarn perian bir halde olmamas gerektiine inanarak bu kiilere imkan ve olanaklarn salanmak istenmesi ve bunu bizatihi Nizamlmlkten istemesini69 bir rnek olarak verebiliriz. Ahmed elebide medreselerin ortaya k nedeni olarak Von Kremerin grn ise u ekilde aktararak, Von Kremer medreselerin alma nedenlerinden birisinin, zamann byk bir ksmn ilimle geiren, dier taraftan maiet temini iin almak zorunda kalan ve ihtiyalarn bu nedenle karlamakta zorluk ekenler iin messeselerin kurulmasyla bu sorunun ortadan kalktn sylemitir70. te tm bu nedenler ve bu nedenlere yakn bir erevede medreseler ve medreselere yakn eitim ve retim kurumlar kurulmutur. Bu kurulan messeseler her zaman en iyi ekilde stlendii rol yerine getirmitir. C. YAPI TBARYLE MEDRESE ETLER
68 69

Hseyin G. YURDAYDIN, a.g.e, 63. EKER Mehmet- Gen Sleyman, Trk Medeniyet Tarihi, Editr. Nesimi YAZICI, Anadolu nv Yay., Eskiehir 1999, 156. 70 Ahmet ELEB, a.g.e, 109.

XII. yzyl ortalarndan XIII. yzyl ortalarna kadar kurulan medreseler, genellikle bir vakf kurumu olarak ortaya kmtr. Byk Seluklular zamannda yaplan ve model olan medreseler, Anadolu Seluklularda da ayn mimari tarzda ve biraz daha gelimi ekilde de olmutur. Medreseler genellikle tek katl yaplmtr. ki katl olanlar da mevcuttur. Konya Sral Medresesi buna rnektir. Eyvan saylar belli deildir. Eyvanlar, sivri, beik tonozlu, rtl, ana eyvann yanlarndaki odalar genellikle kubbelidir71. Ta ve tuladan yaplan ve genellikle mozaik inilerle ssleme, her iki tip medresede de uygulanmtr. Medreseler gerek plan ve gerek i ve d sslemeler bakmndan zaman ierisinde gelime gstermitir. Seluklu medreselerinde form, dtan ie doru deil, iten yani avluda da doru gelimi ve avlu dzeni binann ekillenmesinde en nemli eleman olmutur. Ak avlulu Seluklu medreselerinde portal genellikle binann uzunlamasna ekseni zerinde ana eyvann karsndadr. Kapdan giri eyvanna geilir. Btn kapal avlulu medreselerde olduu gibi ak avlulu Seluklu medreselerinde de dershane hacimleri ana eyvann bir veya iki yanna kurulmu ve genellikle bu odalar kubbeli yaplmtr72. Kubbeli medreselerde trbe ve bina, planlanrken bazen kubbeli dershanelerden birinin sonradan bu maksatla kullanld da oluyordu. Konya Karatay Medresesi buna rnektir. Ak avlulu medreselerde ayn ekilde rastlanr. Tokat Gk medresesi de buna rnektir. Dier Seluklu medreselerinde de trbe yan kanatlarda yada binann n ksmnda bulunurdu. Eyvann sanda ve yannda bulunan kubbeli odalardan birisi mderrise dieri muide aittir. Anadolu Seluklu mimari sslemeleri ve el sanatlar slam sanat erevesi ierisinde byk bir yenilik ortaya koymutur73. Anadoludaki Seluklu Medreseleri mimari adan, avlulu ve kubbeli olmak zere ikiye ayrlr. Avluya alan drt byk eyvanl Asya medreseleri rnei Seluklular devrinde ana hatlar muhafaza edilerek tatbik edilmitir. klim artlar da mimari tarzda etkili olmutur. Bunlardan birincisi Avlulu medreseler ki ak avlulu medreseler, ikincisi olarak da kapal kubbeli medreselerdir. 1. Avlulu Medreseler: Giri tarafnda yapya fizyonomisini veren, byk bir portol, avluya gtren dehlizden nce gelir. Avlunun girie kar olan cephesinde byk bir eyvan bulunur. Sanda ve solunda tali hcreler vardr. Bazlarnda bunlarn
71

Abdullah KURAN, Anadolu Medreseleri, T.T.K. Yay., Ankara 1969, I, 4 ; Bkz. Geni bilgi iin Metin SZEN, Anadolu Seluklu Devri Medreseleri, stanbul 1970, I-II. 72 Zeki ATEKEN, a.g.e, 192. 73 Gnl NEY, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Trkiye Bankas Kltr Yay., 8.

yannda birer eyvan da bulunur. nleri Revakl kk hcreler rencilerin yatmas iin derslerine almas iin ayrlmtr. Bu tip medreselere rnek olarak Konyadaki Sral, Sivas ve Erzurumdaki ifte Minareli, Sivastaki Gk medreseleri rnek olarak verebiliriz74. 2. Kubbeli Medreseler: Ak avlu yerinde ou zaman bir havuz ihtiva eden kubbeli ksmlar, oturma odalarndan, dershaneden ve trbelerden ibarettir. Ak avlulu medrese ile kapal kubbeli medreseler arasnda aslnda ok byk bir fark yoktur. Sadece kapal avlulu tipte orta mekan kubbe ile rtlr. Bu sebeple plan kare veya kareye yakn bir dikdrtgen biiminde olur. Ak avlulu tipin avlusu ise genellikle giri ekseni itibariyle uzunlamasna dikdrtgen biimindedir. Ancak dikdrtgen avlunun enlemesine ina edildii rnekleri vardr. Bu iki nemli fark dnda her iki tipin mimari esaslar ve unsurlar ayndr75. Anadoluda bu tip medreselere rnek olarak Konyadaki Karatay ve nce Minareli medreseler gsterilebilir. Anadolu Seluklu mimari sslemesi ve el sanatlar slam sanat erevesinde incelendiinde byk yenilikler ortaya koyar. zellikle ta ssleme, figrl kabartma, heykel, ini, ahap ve hal dallarnda sunulan malzeme yeni denemeler ve srprizlerle slam sanatnda yeni sayfalar amtr. Anadolu Seluklular mimarisi Orta Asya, ran, Irak, Suriye, Bizans, Ermeni mimarisi ile karm olan yepyeni bir senteze ulamtr76. D. MEDRESE BLMLER Medreseler tek bir blgede veya yerde tesis edilmemitir. ktaya ulaan slam medeniyeti, ulat her blgeye eitim ve retim kurumlarn tamtr. Medresenin bulunduu yer iklim, mevsim, kltr, toprak, scaklk, soukluk, ekonomik, sosyal yaay gibi farkllklar ierisinde olacaktr. Bundan dolay her medreseye ayn yap elemanlar kullanlmamtr. Umumi olarak ise medreseler u blmlerden oluur. 1. Avlu: Medresenin en nemli yeri avludur. Bina dzeni avlunun etrafnda kurulmutur. Hatta mimari tarz olarak medreselerin ak avlulu ve kapal kubbeli olarak ikiye ayrlmasna da neden olmutur. st ak olan da vardr. Ak avlulu medreseler bu ad almtr. Kapal alanda vardr ki, kapal kubbeli medreseler bu nedenle bu ad almtr. Medresenin bir btn olarak almasn salar, st rtl
74 75 76

Suut Kemal YETKN, slam Mimarisi, A. nv. Basmevi, Ankara 1965, 105. Zeki ATEKEN, a.g.e , 191. Gnl NEY, a.g.e, 8-9.

olduu zaman mimari bir mekan, st ak olduu zaman revaklar ile evrili, binann i dzenini kuran organik bir mekan olma zelliini tar. Kapal avlular kare veya kareye yakn bir dikdrtgen, ak avlular dikdrtgen biiminde olur. Kapal avlularda revak bazen rastlanrken, ak avlulu medreselerde revak avlunun bir parasdr77. 2. Eyvan: Avluya anlam veren mimari bir elemandr. Daha nceki baz mezhep saylarna gre deiebilmekte ise de Anadolu Seluklularda bu durum olmamtr. Medrese mimarisinde eyvan, fonksiyon olarak medresenin gne ve yamurdan korumu olup dier kapal olmayan ynyle alma ve istirahat yeridir. Bir medresede eyvan bir ile drt arasnda olabilirdi78. 3. Mescit: Mstakil veya yar mstakil olanlar olduu gibi ana eyvann yazlk dershane olarak kullanlan yerin bazen mescit olarak kullanld olmutur. Medrese ierisinde yaplan mescitler de vardr79. 4. Trbe: Medreseyi yapanlarn kendileri vefat ettiinde medrese iinde yaptrdklar trbeye defnolunmak istiyorlard. Bu giderek gelenek haline gelmitir. Medreselerin deiik yerlerinde bulunabilirdi80. 5. Talebe Odalar: Osmanl ncesi Anadolu medreselerinde talebe hcreleri, avlunun iki yanna konulmu, sivri beik tonozlu kk yaplardr. Talebelerin kald yerdir. Genellikle dolap nileri bir yanda da ocak yeri bulunurdu. Kaplar daima avluya alan talebe hcrelerinde pencereler olduu gibi olmayanlarda vard. Darya bakan pencereler nadirdir81. 6. Klk Dershane: Ak avlulu medreselerde scak mevsimlerde dersler eyvan veya eyvanlarda verilirdi. Souk havalarda ise buralarda dersler yaplmayp klk dershane denilen yerlerde yaplrd. Ana eyvann sa ve sol tarafna bitiik yaplmtr. Souk havalarda derslerin grld yerdir82. 7. Havuz: Medreselerin avlu ksmnn ortasnda bulunur. Medreseye ayr bir gzellik katmtr. Medresenin grnne renk katm, medresenin monotonluktan kurtulmasn salayarak, huzur verici bir ortam olumasna katkda bulunmutur83. 8. eme: Medresenin iinde ve dnda olanlar vardr. Genellikle binann dndadr.
77 78 79 80 81 82 83

Bylece

medresenin

temiz

su

ihtiyac

mahalle

emelerinden

Ziya KAZICI, slam Eitim Tarihi, 61. Ziya KAZICI, slam Messeseleri Tarihi, Kayhan Yay., stanbul 1991, 263. Ziya KAZICI, slam Eitim Tarihi, 62. A.g.e., 63. Ziya KAZICI, slam Messeseleri Tarihi, 264. A.g.e., 264 Ziya KAZICI, slam Eitim Tarihi, 64.

karlanmaktadr. Medresenin bir paras olarak ina edilenlere Urfa Ulu cami medresesi rnek olarak verilebilir84. Ayrca talebelerin, mderris ve muidlerin ihtiyacna gre medrese ierisinde gerekli olan dzenlemeler yaplrd. Medrese giderek bir klliye yani bu gnk manada kamps tarznda yaplmtr. Bu durum genellikle devletin ekonomik gc ile paralellik gzetmektedir. zellikle devletin ekonomik gc vakflara da yansyarak medreselerin fiziki ve mimari alanndaki gelimesinde nemli etken olarak yansmtr. E. MEDRESE RETM KADROSU Medresenin retim kadrosu esas itibariyle, mderris, muid ve talebeden mteekkildir. imdi sras ile bu kiilerin medresedeki fonksiyonlar hakknda bilgi verelim. 1. Mderris en salahiyetli olan ilim, zhd ve takva sahibi olan kimsedir. Mderrisler vcud, zihin, karakter zellii, simas, sempatik, akll, kltrl, anlayl, adaletli, iffetli, cmert, gz gnl tok, huyunun gzel olmas her hali ile talebelere rnek olan bir insan olmas gerekiyordu. Nizamiye medreselerinde mderris olanlarda aranan artlar arasnda ise zamann sekin bilgini olmas, yabanc dil bilmesi, vakarl olmas gibi artlar mderris seiminde etkili oluyordu85. Anadolu Seluklularda, bilgili, kiilik sahibi ve dindar olan ehliyetli ilim adamlar mderris olabiliyordu. Her medreseye bir mderris ve ona yardmc bir muid atanrd. Aksi bir durum olmad mddete lnceye kadar grevlerini srdrebilirlerdi. Maalar yeteri derecede olmutur86. Nizamlmlkn Nizamiye medreselerini kurmas ve burada grev yapan mderrislere maa balamas ile mderrisler dzenli bir ekilde maa almlardr. Maalarnn yan sra eitli giderlerde karlanmtr87. Bu uygulama Anadolu Seluklularda da srmtr. Mderrisler medreselerde Hanefi fkh zerinden ders yapmlardr. Mderrisler, eriat, hadis, tefsir, usul ve fr, hilaf ilimlerinde liyakatli ve ehliyetli olmas gerekiyordu88. Mderrislere mderrislik grevi yannda devlet veya vakf tarafndan ek grevlerde verilmitir. Vakf nazrl, toplanan vergilerin tasarrufu,
84 85

A.g.e., 64. M. Altay KYMEN, Alparslan ve Zaman II, Ankara 1983, 387 v.d; 86 Yahya AKYZ, a.g.e, 42. 87 Mustafa SIBA, a.g.e, 140. 88 Osman TURAN,Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, T.T.K.,Ocak 1948, XII, S. 45, 75.

medrese ierisinde yaplacak herhangi bir tamirat yrtme gibi. Btn bunlar emseddin Altun-Aba ve Celaleddin Karatay Vakflarndan renmekteyiz. Bunun yannda talebe, imam ve mstahdemlerin maa ve tayinleri, mtevelli ile ilgilenme gibi vazifeleri de vard. Mderrislerin maa ise Altun-Aba medresesinde ylda 800 dinar, Gk medresesinde ayda 150 dirhem ve Cacaolunda ise ylda 720 dirhem verilirdi89. Altun-Aba medresesinde mderrisin hanefi mezhebinden olmas art koulmutur90. Konya Atabekiyye mderrisinin hanefi olmas ve hanefi talebelere fkh meseleleri anlatmas gerektii belirtilir. Konya Karatay medresesinde hanefi olmas istenmitir. Gk medresesinde ise afi, olmaz ise hanefi mezhebinden olmas istenmitir91. 2. Muid olmak gibi manalar vardr. Mderrisin ders verdii ve yapt takriri, tekrar eden kimse demektir. Talebeler arasndaki en liyakatli olanlar arasndan seilmitir92. Mderris ile talebe arasnda yer alr. Bugnk konumuyla asistan pozisyonundadr. Mderrisin anlatt dersleri talebeler arasnda mzakere eden, anlalmayan konuyu aklayan kiidir93. Muid ayrca talebelerin disiplini ile namaz kldrma ve mderrise herhangi bir konuda yardmc olma gibi ek grevleri de vardr. Her medresede muid olup, mderris tarafndan seilip tayin edilirdi. Kendilerine berat verilmitir. Beratn kaybeden muid tekrar yenilemek zorundadr. Muidlik talebeliin bitiinden sonra balard. Vakfiyelere gre Anadolu Seluklularda medreselerde genellikle iki muid bulunurdu. kiden az veya ok olan medreselerde vard. Konya Karatay Medresesinde bir, Sivas Buruciyye Medresesinde muid bulunurdu. Muide mderrise verilen maan yars verilirdi. Cacaolu medresesinde ylda 300, Altun-Aba medresesinde 240 ve Gk medresesinde ayda 50 dirhem verilirdi 94. 3. Talebe Araplarda tilmiz ve talib, Seluklularda fakih ve mlazm denilmitir. Danimend manas da vardr. slam eitim ve retimi ierisinde asli unsurdur. Farsada alim olan, akil olan, softa ve suhte manalar da tarih ierisinde

A.g.m.,75 Osman TURAN,emseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, T.T.K., Nisan 1947, XI, S.42, 202. 91 Osman TURAN, Celaleddin Karatay , Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII, S. 45, 74. 92 Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, Aa Yay., stanbul 1993,VII, 58. 93 Mustafa BLGE, lk Osmanl Medreseleri, . nv. Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1984, 34. 94 Osman TURAN, emseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, XII, S. 42, 77.
90

89

kullanlmtr95. Anadolu Seluklular da talebe says, yirmi ile krk arasmda olmutur96. Sivas Buruciyye Medresesinde otuz, Konya Altun-Aba Medresesinde otuz sekiz renci vard97. Konya Altun-Aba Medresesinde talebeler gruba yani dereceye ayrlmt. Bunun gstergesi olarak talebelere verilen harlktan anlyoruz. Yksek seviyedeki rencilere ayda on be, orta seviyedeki on renciye onar, ilk seviyedeki renciye ise beer dinar verilmitir. Ayrca her yl yz dinarlk kitap alnrd. Be yl ierisinde kabiliyet gstermeyen renci, derslerde devamszlk yapan renci medreselerden karlrd98. Karatay vakfiyesinde, Konya Karatay Medresesinde renciler, fakih ve mlazm olarak iki dereceye ayrlmtr. Haftada be gn ders yaplrd. Sal ve Cuma gnleri ders yaplmazd99. Altun-Aba vakfiyesinde ise dereceye ayrlmtr. Cacabey medresesinde ise fukahann medreseyi ylda bitirmesi gerektii belirtilmitir. Talebelerin devam mecburiyeti vard. Anadolu Seluklu medreselerindeki rencilerin mezhepleri konusunda kesin bir mezhep ortaya konulmamtr. Altun-Aba medresesinde talebelerin hanefi ve afi olmas gerekiyordu100. Konya Karatay medresesinde ise drt mezhepten de renci olabilirdi101. F. MEDRESEYE BALI KURUMLAR Medreseye bal kurumlar zamanla ortaya kmtr. lk kurulan nizamiye medreseleri sadece eitim ve retim yerleri iken daha sonra kurulan medreseler tam bir klliye eklinde yaplmaya balanlmtr. Medreseyle beraber mescid, cami, hastahane ve ktphane de bulunurdu. 1. Mescid ve Camiler: Mslmanlar tarafndan yeryznde byk mescid olduu kabul edilir. Bunlar; Mekkedeki , Medinedeki ve Beytl Makdisdekidir102. Bilindii zere slam da eitim ve retimin yapld ilk yer mescid ve camiler olmutur103. Daha sonra mescid ve camilerin yerine medreseler almtr. Mescid ve camilerdeki eitim ve retimin neden medreselere intikal ettiini daha nceki konumuzda arz etmitik. Medreselerden nce eitim ve retim faaliyeti yrten bu
95 96

Ziya KAZICI, slam Messeseleri Tarihi, 268. Osman TURAN, Celaleddin Karatay , Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII, S. 45, 78 . 97 Osman TURAN, emseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, XI, S. 42, 202. 98 A.g.m, XI, S.42, 202-203. 99 Osman TURAN, Celaleddin Karatay , Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII, S. 45, 79. 100 Osman TURAN, emseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, XI, S. 42, 202. 101 Osman TURAN, Celaleddin Karatay , Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII, S. 45, 74. 102 Muhammed HAMDULLAH, slam Messeseleri Tarihi, ev. . Sreyya Srma, 12. 103 BN- HALDUN, Mukaddime , ev. Zahir Kadiri Ugan , M.E.B. Basmevi, stanbul 1968, II, 265.

yerlerde; Kuran- Kerim, hadis, fkh, tefsir ve manevi dersler verilmitir. Bu eitim dzensiz bir ekilde idi. u da bir gerektir ki medreselerin kurulmas mescid ve camilerin tamamen bu grevlerden koptuu manasna da gelemez. Hz. Peygamber zamannda ald eitim ve retim grevini mescid ve camiler, her zaman baar ile srdrecei bilinen bir gerektir. Anadolu Seluklularda kurulan cami ve mescidler ilmi hayatta nemli grevler ifa etmitir104. Altun-Aba, Gk, Ktahya Yakub Bey, Candarolu ve Karamanda brahim Bey medreselerinin yannda mescit ve imaretler yaplmtr105. 2. Ktphaneler: Anadolu Seluklu devrindeki medreselerin ounda ktphaneler mevcuttur. Daha nce Nizamiye medreselerinde de sosyal tesislerle birlikte ktphaneler yaptrlm; dini ilimler, corafya, matematik, tp, geometri ve tarihe dair binlerce kitap bulundurulmutur. Ktphaneler kurulu ynyle zel ve genel olarak ikiye ayrlr. Halifeler, padiahlar, alimler ve vezirler gibi kiilerin kurduklar ktphane zel ktphaneler, medrese, drl-hadis, dr-ifa gibi messeselerin iinde veya yannda kurulan ktphaneler ise genel ktphaneler olmutur. Ktphaneler bir ok sosyal faaliyetlerin ieriinin topland bir yerdir. slam dnyasnda pek ok mehur ktphaneler mevcuttur. Harun Reid zamannda kurulan Badat Beytl-hikme ktphanesi, Endls Hikem ktphanesi gibi ktphaneler mevcuttur106. Gazneliler ve Seluklular dneminde Trkistan ve Maverannehirde ktphaneler kurulmutur. Sultanlar, devlet adamlar tarafndan binlerce cilt kitap vakfedilmilerdir. Seluklular zamanndaki Anadoluda Amid Ulu Cami bitiiinde kurulan ktphane zamann en mehur ktphanelerindendi. Bu ktphanede Hicri 6. asrda bir milyon krkbin cilt kitap mevcut olduu sylenmektedir. Nizamlmlk Niabur, Badat ve dier ehirlerde kurduu medreselerin yanna ilim adamlarnn yararlanmas iin ktphaneler kurmutur. Anadolu Seluklular devrinde kurulan medreselerin ounda ktphaneler mevcuttur. Seluklular devrinde ilim ve irfan merkezi haline gelen Konyada ilk Seluklu ktphanesini emseddin Altun Aba kurmutur. Altun Aba medresesinde ktphane mevcuttur107. Seluklu dnemi nl alimlerinden Sadreddin Konevinin Siraceddin Urmevi evladndan Bedreddin Mahmudun zevcesi Kutlu Melek Hatunun, Seluklu
104

Mustafa KAFALI, Anadolunun Fethi ve Trklemesi, Ankara Kltr Merkezi Yay., Ankara 1997, Osman TURAN, Celaleddin Karatay , Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII, S. 45, 79. Adam, MEZ, a.g.e, ev. Salih aban, 207 v.d. Osman TURAN, emseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, XI, S. 42, 202.

12.
105 106 107

veziri Sahip Atann Anadolunun eitli yerlerinde medreselerin yanna veya ayr olarak ktphaneler kurmulardr108. Gerek Byk Seluklu gerek Anadolu Seluklu devletindeki sultanlar, emirler, vezirler veya bu insanlarn hanmlar, oullar, kzlar, devlet kademesindeki insanlarn zel ktphaneleri olduu gibi, muhtelif yerlere ktphaneler de kurmular veya kurulmu olan medreselere ktphane yerleri temin etmilerdir. Sivas Sahibiyye ve Buruciyye medreselerinde bir ktphane ve bu ktphanelerden sorumlu kiiler vard109. Bu durum Anadolunun ilim ve bilim yolundaki katklar olduu gibi insanlarn bilime olan sevgisini de aka gstermitir110. 3. Hastahaneler: Medrese ile yakndan ilgisi vardr. Tp tahsilinin slm dnyasndaki nemli roln stlenmilerdir. Salk hizmetlerinin sunulduu bir yer olduu gibi tp rencilerinin okuyup ihtisas yaptklar, ilalarn yapld yer olmutur. Dr-ifa veya Drt-tp da denilmitir. 4.Tekke ve Zaviyeler: slam eitiminde tekke ile medrese birbirlerine baldr. Dini tedrisat ve ibadet ayrt edilmedii iin herhangi bir tekkede ibadetlerini yapan eyh dini dersler de vermitir. Bu eitim tabii ki bir plan veya projenin iinde olan medrese gibi olmamtr. Dini, tasavvufi eitimi ve bunu bilfiil yaama yeri olarak grlmtr. Burada bulunan insanlarn kabiliyetleri ve istidatlarna gre eriat, tarikat ve hakikat konularnda ders verilen ve adab- islamiye ve insaniyenin talim ve teskin kabul edildii mahiyette birer eitim kurumlardr. Esas gaye olarak da sfilere oturacak ve zikirlerini yapabilecekleri bir yerdir. Tasavvuf anlaynn, dncesinin ve terbiyesinin ilendii yer olarak grlmtr. nk burada insanlara hayatn zdrabn dindirmek, ruhlarn dinlendirilmesi tesellikr szlerin iitildii ve tarihi menkbelerin anlatld gibi gzel faaliyetlerin yapld yer olmutur. Anadolu Seluklular dneminde bu kurumlar halkn slm' daha iyi anlayabilmeleri ve slmiyetin yaylmasnda nemli rol oynamlardr111. zellikle Mool istilasndan kaan ve Anadoluya g eden Trkmenler arasnda nemli vazifelerde bulunmulardr. Trkmenler arasnda slam dinini anlattklar gibi dzenli bir ekilde hareket etmelerini, karkl nlemeleri, devletin gten dolay siyasi
smail ERUNSAL, slam Medeniyetinde Ktphaneler, D.G.B..T, XIV, a Yay., stanbul 1992, 246. 109 Osman TURAN, emseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, XI, S. 42, 202. 110 Bkz. Geni bilgi iin Sheyl NVER, Anadolu Seluklular Zamannda Umumi ve Hususi Ktphaneler , Atatrk Konferanslar II, Ankara 1970. 111 Ekmeleddin HSANOLU, Osmanl Eitim ve Bilim Messeseleri,Osmanl Medeniyeti Tarihi, II, 253; Osman ETN, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin Yayl , 151.
108

birliini tehlikeye drmemeleri, ehir hayatna gemelerini ve yerlemeleri salayarak ok nemli grev yapmlardr. Tekke ve Zaviyelerde yetien Mevlana, Yunus Emre, Hac Bayram Veli ve Hac Bektai Veli gibi byk mutasavvflar halkn her ynden tevecchne mazhar olmular ve slam dinini en gzel ve en doru ekilde temsil etmilerdir. Eitim ve retim bakmndan nemli hizmetleri olan bu kurumlar, Anadolu Seluklular dneminde salanan asayiten sonra, artan refah sultanlarn ilim adamlarna gsterdii itibar ve himaye, Mool istilasnn Anadoluya srkledii alim, air ve mutasavvflarn bu faaliyetleri Anadolunun ilim ve kltr merkezi olmasnda ekili olmutur. 5. Vakf: Vakf, VIII. Asr ortalarndan XIX. Asr sonlarna kadar slam dnyasnda Seluklular ve Osmanllar zamannda, fethedilen dier devletlere ait topraklarda sosyal, kltrel ve ekonomik hayatnda nemli bir rol oynam olan dini, hukuki ve sosyal bir messesedir112. Vakf, yarar insanlara ait olmak zere herhangi bir temlik veya temellknden ebediyen alkoymaktr. Bir mal veya mlkn gelirinin veya kendisinin toplumun yararna sunulmasdr. Kii tarafndan vakfedilen her trl arazi, vergi, bina gibi yaplar, nakit paralar, tanr veya tanmaz tm mallar, devlete ait miri arazilerden olumutur. slam dini ile birlikte vakf, insanlarn sosyal yardmlama ihtiya ve isteklerinin bir neticesi olarak dini bir kurum niteliinde ortaya kar. Vakf Arapa bir kelimedir. Szlk anlam durdurma, alkoyma balama manalarna gelir. slam hukukunda yarar insanlara ait olmak zere bir maln kendi mlknden karak Allah yolunda tahsis edilmesidir113. Vakflar yerleim merkezlerinde tekilatlanma alannda da rolleri olmutur. Toplumun olumasna da katks olan vakflar, okullar, hastahaneler, camiler, sosyal hizmetlerin ierisine giren tm yaplan hep toplum iin yaplmtr. nsanlar btn bu kurumlardan faydalanmlar, ky, kasaba ve ehirlerin gelimesinde n ayak olmulardr114. Vakflar, Devlet ve halk mnasebeti asndan deerlendirildiinde slam toplumunda, halkn devlete olan desteini hi zorlama olmadan yerine getirilen messese olarak grmekteyiz. Vakflar iyi olarak grevini yaptnda insan hayatnn korunmas, gelitirilmesi, maddi ve manevi zdrap ve skntlarn giderilmesi, insan ahsiyetinin korunmas sosyal dzenin her trl, tehlike ve sarsntlarndan kurtarlmasnda etkili olduu bir gerektir. Vakfedilen cami, mescit, namazgh, mektep, medreseler,
Bahaeddin YEDYILDIZ, slamda Vakf, D.G. B. . T. , Aka Yay., stanbul 1993, XIV, 19. smet KAYAOLU, a.g.e, II, 59. 114 K. Mahmudi AKSARAY, Msameretl-Ahbar, ev. Mrsel ztrk, T.T.K. Yay., Ankara 2000, 107; Mehmet EKER, slamda Sosyal Dayanma Messeseleri, T.D.V. Yay., Ankara 1984, 97.
113 112

ktphaneler, aevleri ve kervansaraylar toplumun gelimesinde ve kalknmasnda byk katklar olmutur115. slam lkelerinde Sultanlar bata olmak zere, vezirler, alimler ve zenginler cami, mektep, medrese, dr-ifa, drl-hadis gibi messeseler yapmlar ve buralarn devam iin bu kurumlara vakflar balanmtr. slam alemindeki ilmi, dini ve itimai messeselerin kanun ve vakf artlar aynen devam etmitir. Osmanllar tarafndan fethedilen yerlerde bulunan messeselerin vakf artlar da aynen kabul edilmitir116. slami hkmlerde sevimli bir itimai ruh mevcuttur. Bu duygu, sosyal yardmlama da pek derin ve ulvi teebbslere yol aar. Byk apta sosyal ihtiyalarn karlanmasna vesile olur117. Seluklular zamannda yaplan fetihler sonucu geni topraklara zengin insanlar tarafndan vakflar kurulmutur. Anadolu beylikleri ve Osmanllarda da devam etmitir. Eitim-retim, bayndrlk, sosyal yardm, salk ileri hemen hemen vakf sistemi sayesinde mkemmel bir ekilde yaplmtr118. Vakf messesi slam toplumunda, ihtiyaca gre belediye ve toplum hizmetlerini de stlenerek ky, kasaba ve ehirlerin tekilatlanmasnda nemli rol oynamlardr. Eitim hizmetlerinde, belediye ve toplumsal hizmetlerde, sosyal olarak oynad rol devlet politikasnda etkin bir rol stlenmitir. Trk-slam medeniyetinin bir rn olan vakflarn ileyii ve dzeni ile dnyaya rnek olmutur. 6. maret: Mslman Trk toplumunun ekonomik ve sosyal hayatnda en ok kullanlan kelimelerden biri olup vakf sistemine dayanmaktadr. Bu messese yzyllar boyu nemli grevler ifa etmitir. Toplum ierisinde nemli faaliyetleri olmutur. Yaplan her medrese yannda veya civarnda bir imaret yaplmtr. Bylece dini ve ilmi sahada tahsil yapan talebelerin maiet sorunu halledilmitir. maret medrese rencisi ile yoksul ve fakir olanlarn yemek ihtiyacn karlayan bir kurum olmutur. Dier bir tabir ile Aevidir. Geni anlamn ifade edersek bir ehir veya kasabann nvesini tekil eden klliye diyebileceimiz bu messesenin muldr. Cami, medrese, bimarhane, aevi, tabhane, mektep, kervansaray, ktphane gibi yaplan insanlarn faydalanmas iin tesis edilmitir119. maret ile medrese rencilerine yemek ile beraber yatabilecekleri mekan, harlk ve elbise v.b. eylerde

115 116

Mehmet EKER, a.g.e, 99. .Hakk UZUNARILI, Osmanl Devleti lmiye Tekilat, T.T.K. Yay., Ankara 1984, 1. 117 Nazif ZTRK, Elmall M. Hamdi Yazr Gzyle Vakflar, T.D.V. Yay., Ankara 1995, 27. 118 A. Sevim-Y. Ycel, Trkiye Tarihi, Fetihten Osmanllara Kadar (1018-1300), T.T.K. Yay., Ankara 1990, I, 376. 119 Mehmet EKER, a.g.e,112.

temin edilebiliyordu. Bu yoksul ve kimsesiz ocuklar iinde geerliydi. Anadolu Seluklularda Altun-Aba ve Gk Medreselerinin yanna imaretler yaplmtr120. G. ANADOLU SELUKLU MEDRESELER Medrese daha nce de grdmz gibi d-r-s kknden gelen Arapa bir kelimedir. Talebelerin dzenli ve sistemli bir bilgi ald yer manasna gelir. Umumi olarak sbyan mekteplerinin stnde eitim ve retim yapan tahsil messeseleridir121. Anadolu Seluklu Devleti kurulurken Anadolu fethedilmi, XII. Yzyln ortalarnda Anadoludaki Bizans ve Hallar mcadelesi hzn kaybetmi, yerini Anadolu Seluklu Devletinin hakim olduu yaplanma sreci balamtr. Bu yaplanma her alanda olmutur. En parlak dnemi ise Alaaddin Keykubad dnemi olmutur122. Anadolu Seluklu sultanlar, vezirleri, beyleri Anadoludaki kltr ve sosyal messeseleri ve ilmi hayat yaygnlatrmak iin adeta birbirleriyle yarmlardr. Dier ilim merkezlerinden olan Urfa, Suriye, Irak, ran, Trkistan gibi benzeri yerlerden mtefekkir, alim, edip ve sanatkarlar Anadoluya gelip yerlemilerdir123. Anadolu Seluklu idaresine geen Anadolu, ilenilmeyen verimli toprak misali gibi ilenerek hayat bulmutur. En gzel rnler bu dnemde verilerek Anadolunun Trklemesi yannda, bir kltr merkezi olmutur. Gnmze kadar gelmi en eski Anadolu Seluklu medreseleri XIII. Yzyln ilk yarsna aittir. XII. Yzylda Anadoluya Bizans ve Hallarla etin bir mcadeleden sonra yerleen Seluklular, buna ramen birok eser brakmlardr124. Anadolu Seluklular medreseleri rnek olarak Byk Seluklu medreselerini almlardr. Anadoludaki medreseler Seluklular zamannda gelierek en eski rnekleri XII. asrdan kalmtr. Anadolu Seluklulardaki ilmi faaliyetlerin zenginliin temeli, Byk Seluklulara dayanr. lk medreseleri kurup ve gereken nemi veren, medreselerin yaygnlamasn ve dini ilimler yannda akli ilimlere de yer verilmesini salayan Seluklular, dneminlerinde ilmi faaliyetler altn devrini yaamtr125.

Osman TURAN, Celaleddin Karatay , Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII, S. 45, 79 Cahit BALTACI, XVVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 25 122 BN- BB, a.g.e, I, 453 123 . Hakk UZUNARILI,Osmanl Tarihi, I, 22 ; M. Halil YNAN, Trkiye Tarihi Seluklular Devri I, 6 124 Abdullah KURAN, Anadolu Medreseleri, I, 10 125 Claude CAHEN, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, e Yay., stanbul 1979, 59
121

120

Medreselerin

kurulmasyla;

Anadoluda

siyasi

birlik

kurulmu,

Trkletirilmi, imar faaliyetleri yaplm ve sosyal hayat dzene girerek ilmi ve fikri gelime iin zemin ortaya kmtr. Seluklu devri kltr ve bilim hayat hakkyla incelenemediinden bu devir baz tarihiler tarafndan haksz bir ekilde slam dnyasnda bilim, edebiyat ve felsefe konularnda bir duraklama ve gerileme dnemi saymlarsa da bu doru deildir. Eksikleri olan bir kurumu tamamen ktlemek yerine, zamann artlarna balamak daha doru olur. nk o gnk toplumun durumu, medeniyetlerin etkileimi, devletlerin birbirleriyle siyasi durumu, sosyal ve ekonomik durumlar gibi ve buna yakn eleri gz ard ederek eletirmek hakszlk olarak grebiliriz. Aksine Seluklular, Anadolu Seluklular, Beylikler ve Osmanl dnemlerinde Anadolu en parlak dnemlerini ayr ayr yaam, tesis edilen ilmi ve sosyal eserler, sanat ve medeniyet abideleri o gnn ilim, bilim ve sosyal alanndaki muhteem rnlerini gzler nne serilmitir. yle ki btn bu kurumlar daha sonra baka devletler ve milletler tarafndan model alnm ve lkelerinde eitim ve retim kurumlarna rnek olmutur. Medreseler, dr-ifalar, ktphaneler dnya medeniyetine her ynyle kazandrlmtr. Medreseler buna bal olarak okur yazarl artrm, ulalamayan en cra yerlere eitim gtrlm, halk ve devlet btnletirilmitir. Bu durum toplum ile devletin her alanda bir olduunu gstermitir. XII. asrn son yars ile XIII asrdaki fikir hareketleriyle mtenasib olarak ilmi ve sosyal hareketler devam etmi eitli adlarda messeseler kurulmutur. Bu tr messeselerin balcalar, Erzurum, Erzincan, arkikarahisar, Niksar, Divrii, Malatya, Sivas, Tokat, Amasya, Kayseri, Ankara, ankr, Kastamonu, Sinop, Nide, Krehir, Konya, Eirdir, Beyehir, Ktahya, Afyon, Karahisar, Denizli, Antalya gibi messeselerin balca olanlar bu ehirlerde kurulmutur126. Byk Seluklular zamannda ortaya kan ve gelitirilen medrese mimarisi Anadolu Seluklular dneminde bir bakma gerek yerini bularak mimari ynden altn an yaamtr127. Vakfn gaye ve imkanlarna gre Seluklu medreselerinde kuran, hadis ve tefsir gibi dini ilimlerin yannda tp, fkh ve astronomi gibi mspet ilimlerde okutulmutur. Gelien durumlara gre de her bilim dal iin ayr ayr blmler oluturulmutur. Medreselerin dereceleri Osmanllardaki krk ve hari ellili medreseler arasnda yer alrd. Talebe says olarak da 20 ile 40 arasnda
. Hakk UZUNARILI, Osmanl Tarihi, I ,27. Ali SEVM-ERDOAN Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, Siyaset, Tekilat ve Kltr, T.T.K. Yay., Ankara 1995 , 515.
127 126

olmutur. Sivasta bulunan Buruciyye medresesinde 30 renci, Konyada bulunan Altun-Aba medresesinde 38 renci eitim grmtr128. Medreselerin yannda Trbelerin olmasnn nedeni byk alim ve mtefekkir insanlarn buralarda defnedilme arzusundandr129. Anadolu Seluklu devletinin hkmdarlarnn hepsi ilmi seviyesi yksek olmas, Anadolu Seluklu devletindeki ilmi almalar etkilemitir. Hkmdarlar ilim adamlarna gerekli deeri gstermilerdir. II. Klarslan'n olu Keyhsrevin Necmeddin shaka gsterdii ilgi, yine felsefe alannda mehur olan ehabettin Maktl diye anlan ehabeddin Shreverdi bunlardan sadece bir kadr130. II. Klarslan Anadoludaki siyasi istikrar saladktan sonra ilmi almalar hzlandrmtr. XIII. Yzyla girildiinde hemen hemen btn Seluklu ehirlerinde bir veya birden fazla medreseler olmutur. nk medreseler Anadolu Seluklu dneminde de ii ve Fatmilerin ar mezhep propagandalarna devam etmeleri, drt byk mezhebin tam ve doru bir ekilde anlatlarak, bu mezheplerin koruyuculuunun stlenilmesi, devlete gerekli olan insan kaynaklarnn oluturulmas, slamiyet'i yeni benimsemi ve Anadolu'ya g eden Ouz boylarnn yeni inanlarn pekitirme ve eskilerinin silinmesi gerei, din adamlarnn az oluu, Anadoluyu Mslmanlatrma gayesi, ilmi ve dini yanda arl olan insanlarn belli bir sistem ierisinde faydalanlmak istenmesi gibi nedenlerle Anadoluya hzla yaplanma srecine girmitir. Bunun yannda Seluklularda atabeylik gibi yksek ve resmi bir grev olan bir mevki de vardr. Atabeyler ehzadelerin en iyi bir biimde yetimesini salayarak hem iyi bir ordu kumandan hem de iyi bir devlet adam olarak yetitirilmitir. Bu anlay Osmanllar zamannda da devam ederek, lala unvan altndaki bir kii tarafndan bir eitim, retim ve rehberlik grevi gibi, Osmanl ehzadeleri yetitirilmitir. Anadolu Seluklu medreselerinde bir ihtisaslama gze arpmaktadr. Medreselerde okutulan konulara gre darl-hadis ve tp medreseleri eklinde ayrld grlmtr. Mesela; Konya nce Minareli medresesi darl-hadis, Sral Medresesi fkh, Kayseri ifte Minareli Medresenin dou blm tp medresesidir. Krehir Cacabey Medresesinde yldzlarn gzlendii burann bir rasathane olarak

Abdullah KURAN, Anadolu Medreseleri, 10 ; M. Abdulhaluk AY, Anadolunun Trklemesinde Dnm Noktas, Orkun Yay., stanbul 1984, 29. 129 Hakk NKAL, Anadolu Seluklu Trbeleri, T.D.T.K. Yay., Ankara 1996, 476. 130 . HAKKI UZUNARILI, Osmanl Tarihi, I, 23 ; EKER Mehmet- Gen Sleyman, Trk Medeniyet Tarihi, Editr. Nesimi YAZICI, 143.

128

kullanld rivayet edilir131. Ktahyada Vacidiyye Medresesinde de bir rasathane bulunduu, buna bal olarak astronomi retimine yer verildii, heyet ve ncum ilimleriyle ilgili konulara yer verildii kesin bilgiye dayanmamakla beraber sylenildii bilinmektedir132. Anadolu Seluklular dnemi, Anadoluda eitli ehirlerde kurulan medreseler u ekildedir: Konyada, Sral (inili), Karatay, nce Minareli, Ali Gav, Taclvezir, Hatuniye, Kad Kalemah, Kk Karatay, Molla Atik, Nizamiye, Seyfiye ve eref Mesud medreseleri, pliki(Altun-Aba) ve Molla-i Cedid Medreseleri, Sivasta, Gk, Buruciye medreseleri ve Buruciye Dar-ifas, ifte Minareli (lhanl dnemi), Divride, Ulu camisine bitiik olan Fatma Turan Melik Dar-ifas, Erzurumda, ifte Minareli medresesi,Yakutiye (lhanl dnemi),Tokatta, Gk Medrese, ankrda, Drl-hadis ve Dr-ifas, Krehirde, Cacabey Medresesi, Antalyada, Ulucami, Karatay Cami, Mbarizddin Atabek Armaan Alaaddin Medresesi, maret medresesi, Isparta-Atabeyde Mbarezeddin Ertoku Medresesi, Urfada, Ulu Camii Medresesi, Diyarbakrda, Mesudiye ve Zinciriye Medreseleri, Mardinde, ehidiye Medresesi, Kzltepede, Harzem Medresesi, Afyonda, Kale (Hisarard) Medresesi, Akehirde, Ta (Halkal) Medresesi, Alacada, Mahmudiye ky Kalehisar Medresesi, Kayseride, ifte Hac Kl, Huand Hatun, Sahibiye, Siraceddin (Kk Huand) ve Avgunu Medreseleri, ifte Medrese (Gyasiyye), Krehirde, Nurettin Caca Bey ve Mzafferddin Medreseleri, Sinopta, Alaeddin Medresesi ve Sleyman Pervane Medresesi, Malatyada, Ulu Cami Medresesi, bu medreseler, Anadoludaki ilmi ve kltr messeselerinin mmtaz rnekleri olmutur133. Bu Medreseler iinde belli bal tannm olanlardan bazlarnn zellikleri u ekildedir. 1. Konya Karatay Medresesi: Anadolu Seluklu dneminin ilim hayatnda byk bir yeri olan medresedir. emseddin Mardin, Rkneddin Mazendran gibi byk alimler burada mderrislik yapmlardr. emseddin Mardin mderris iken, ona muidlik yapan ve Anadolunun o zamanlarnda byk alimlerinden olup, kendisine hocalk eden Tokatl Zeyneddin Abdulmmin, Tokatta Muineddin

Aydn SAYILI, Trk Tarih Kurumu Adna Krehirde Cacabey Medresesinde yaplan Aratrmann LK Ksa Raporu, Belleten, T.T.K. Yay., Ekim 1947, XI, S. 44, 674. 132 Aydn SAYILI, Vacidiyye Medresesi, Ktahyada Bir Ortaa Trk Rasathanesi, Belleten, T.T.K. Yay., Temmuz 1948, XII, S. 47, 655-656. 133 Bkz. Geni bilgi iin, Ahmet GL, Osmanl Medreselerinde Eitim ve retim, Bunlar arasnda Darl-Hadislerin yeri, T.T.K. Yay., Ankara 1997, 14-19 .

131

Pervane medresesine mderris olmutur134. II. Keykuvusun vezirlerinden Emir Celalddin adyla mehur olan Karatay b. Abdullah 1251- 1252 yllar arasnda Konya Alaeddin tepesinin kuzey yn olan yerde yaptrmtr. ini sslemeleri ile sslenmitir. n yzn solundaki portaldan st kapal kareye yakn, kubbeli bir hale oradan da medreseye girilir. Bat ynnde bir eyvan ile sa ve solunda retim yaplan kubbeli birer byk oda ve bu odann kuzey, dou ve gney ynlerinde ona yakn talebe odalar, ortas havuzlu, st kubbe ile rtl kare bir sahneden ibarettir. Medresenin mimarnn ad ne yazk ki bilinmiyor. Ssleme sanat zenerek yaplmtr. Ortalama 24 x 23 m2. lsndedir135. Konya Karatay Medresesi Vakfiyesinde, mderris eriat, tefsir, usul ve fru ve hilaf ilimlerinde liyakatli ve ehliyetli olmas istenmitir136. Medresede bir tane muid bulunurdu137. Talebeler drt mezhepten olabilirdi. Mderris ve muidin hanefi olmas gerekiyordu. Msbet ilimlerin okutulduu hakknda bilgi yoktur. Talebeler fakih ve mlazm diye iki dereceye ayrlmtr. Talebe says 20-40 arasnda idi. Yatl olmayan talebelerde mevcuttu. Sal ve Cuma gnleri hari dier gnlerde ders yaplrd138. 2. Sivas Gk Medresesi: 1271 tarihinde Seluklu veziri Sahib Ata adyla anlan Fahreddin Ali adl ahs yaptrmtr. ini kaplamalarla sslenmitir. Dier bir ad Sahibiye Medresesidir. Byk bir kap revakndan ieriye girilir. Dehlizden de dikdrtgen bir avluya girilir. inde mescid de vardr. ini ve Tulalar ile sslenmitir. eme ve avlunun ortasnda havuzda bulunur. Zengin bir sslemeye sahiptir. Anadolu Seluklu dnemindeki bu muhteem eserler ilim ve kltr merkezleri olmutur. Salam olular, mimari dzenlilii, estetii ve ssleri ile hayranlk uyandrmtr. Mderrise ayda 150 dirhem maa veriliyordu139. Anadolu Seluklu devleti dneminde kurulan bu messeseler, ilim kadar sanata olan nemi de gzler nne serilmitir140. Medrese iki katldr. Yaz aylarnda st, k aylarnda alt kat kullanlmtr. Mescid ve ktphanesi mevcuttur. Medresenin bir mderrisi ve iki muidi vardr. 20 rencisi mevcuttur. Ayrca bir imam, iki mezzin, ktphanesinden sorumlu bir ktphaneci ve temizliki de mevcuttur. Bu medrese Osmanl dneminde

134 135 136 137 138 139 140

Osman TURAN, Celaleddin Karatay ,Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII, S. 45, 72. A.g.m., 115 . Abdullah KURAN, Anadolu Medreseleri, 2. Osman TURAN, Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII, S.45, 77. A.g.m., 72-79. A.g.m., 74 A.g.m., 111-113

de kullanlmtr141. Mderrisin afi mezhebinden olmas, afi mezhebinden mderris bulunmad takdirde Hanefi mezhebinden olabilecei belirtilmitir142. 3. Altun-Aba medresesi: Mtevelli olarak pliki olunu tayin edildii iin pliki Medresesi de denilmitir. Mderrisin Hanefi mezhebinden olmas art koulmutur. Mderrise 800, muide 240 dinar tahsis edilmitir. Talebelerin hanefi ve afi olmas istenmitir. mamn hanefi olmas ve kendisine ylda 200 dinar, mezzine ylda 100 dinar, temizlik ve ierdeki hizmetlere bakan ferraa ayda 5 dinar maa verilmitir. Okuyan talebe says 38dir143. Medrese yannda mescid ve imaret vard. Talebeler dereceye ayrlmtr. Yksek seviyede ki talebeye 15, orta seviyedeki on renciye 10ar, ilk seviyedeki yirmi renciye ayda 5er dinar verilirdi. Ayrca her yl talebeler iin 100 dinarlk kitap temin edilirdi. Be yl ierisinde kabiliyet gsteremeyen ve derslerde devamszlk yapan renci medreseden karlrd. Medresenin ihtiyac vakf ile karlanrd. renim cretsizdi. Talebenin tm giderleri karlanrd144. H. ANADOLU SELUKLU DNEM HTSAS MEDRESELER slam dnyasnda htisas medreseleri genellikle grupta toplanmtr. Gayeleri ve hizmet sahalar farkl olan bu medreseler; Drl-hadis, Dr-ifa ve Drl-kurra olarak adlandrlrlar. Bu medreseler u ekildedir : 1. Darl-Hadis slam eitim retim tarihinde umumi olarak yaplan medreselerin yannda ihtisas medreseleri de tesis edilmitir. slami ve dier ilimlerden herhangi birini renmeyi hedef alan bu medreselerden birisi de drl-hadistir. slam eitim ve retim metotlarna uygun bir eitim verilmitir. Dr kelimesi, oda, ev, kapal mekan manalarna geldii gibi kondu, saray, ehir, memleket, yurt ve vatan manalarna da gelir. Hadis ise, Hz. Muhammedin sz, fiil ve takrirlerini kapsayan bir ilim daldr. Drl-hadis ise hadis oca, hadis evi, hadis mektebi, hadis medresesi, hadis fakltesi, gibi binalarn karl olarak kullanlm bir eitim ve retim messesesinin ad olmutur145. Genel bir ifade ile Hz. Muhammedin sz, fiil ve takrirlerini renmek ve aratrmak iin kurulmu olan bir eitim ve retim
smet KAYAOLU, a.g.e, II, 71 Osman TURAN, Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII, S.45, 74 143 Osman TURAN, emseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, XI, S. 42, 202 144 A.g.m., 202-203 145 Ali YARDIM, Osmanl Devrinde Darl-hadisler, Osmanl Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, VIII, 163.
142 141

messesesidir. Drl-hadisler ilk olarak Seluklu devletinde Halep Atabeklerinden Nureddin Zengi (11461174) tarafndan alan en-Nuriye el-Medresetl-Kamiliyye (1225) adl medresedir. kinci medrese olarak da Musulda almtr. Anadolu Seluklular dneminde ise ilk Drl-hadis, mehur devlet adam Vezir Sahip Ata Fahrettin Ali tarafndan Konyada nce Minareli Darl-Hadis Medresesini yapmtr. Dier iki drl-hadis medresesi ise lhanl veziri emseddin Cveyni tarafndan Sivasta tesis edilen ifte Minareli Drl-hadisidir146. Drl-hadisler tesis edildikleri zaman ve kurulduklar mekan bakmndan am, Kahire, Badat gibi Anadolu dndaki kltr merkezlerinde kurulan drl-hadisler, Anadolu Seluklular devrinde kurulan drl-hadisler ve Osmanl devri drl-hadisleri olarak ayr zaman dilimi ierisinde incelenmitir. Bu dnem drl-hadis medreseleri kendi dnemlerinde ilim ve bilime olan katklar farkl farkl olmutur. Anadolu Seluklu dneminde kurulan drl-hadis medreseleri, dier kurulan medreselerin glgesinde kalm ve nem bakmndan geri planda kalmtr diyebiliriz. Anadolu Seluklu dnemi medreselerine bakldnda bu medreselerin az oluu bizleri hakl karmaktadr. Anadolu Seluklu dneminde Sultanlar, vezirler, beyler veya dier fertler tarafndan yaplan Drl-hadisler unlardr. ankr Drl-hadisi, Sivastaki ifte Minareli Drl-hadisi, Konyada ki nce Minareli Drl-hadisi ve Erzurum Ahmediye Drl-hadisi btn bu medreselerin azlna ramen ilim ve kltr alann zenginlik katt da bir gerektir. Anadolu Seluklular zamannda, XIII. Asr ortalarnda Konyada Seluklu veziri Sahip Ata adyla bilinen Fahrettin Ali b. Hseyin tarafndan147, nce Minareli Darl-hadis adyla mehur olan medreseyi yaptrmtr. Darl-hadislerin hzla artt dnem, Alaaddin Keykubad ile Gyaseddin Keyhsrev zaman olmutur. Bunun yannda fkh derslerinin arlkta olduu medreseler de vard. Bu medreseler bir Hukuk fakltesi konumunda idi. Fkh medreselerinde verilen dersler, genellikle dini hkmler yannda medeni, cezai hkmleri, mahkeme usulleri, devletin idare ve tekilat ve sava hukukuna ait hususlar kapsayan slam hukukundan ibaretti. Fkh medresesine rnek olarak Konyadaki Sral Medresesini verebiliriz148. Seluklu din adamlar darlhadislerden, devlet adamlar, hakimler ve eliler genellikle fkh medreselerinden yetimitir. Bu medreseler daha sonra Osmanl devletinde kurulan drl hadislerin
Ziya KAZICI, Ana Hatlar le slam Eitim Tarihi, 66 Mustafa BLGE, a.g.e, 13 148 Abdullah KURAN, a.g.e, 5 ; Ayrca geni bilgi iin baknz, M. Zeki ORAL, Konyada Sral Medrese, Belleten, T.T.K. Yay., Temmuz 1961, XXV, S. 99, 355-396.
147 146

kurulmasnda model ve rnek olmutur. Buradaki programlar Anadolu Seluklu drl-hadislerinden alnarak uygulanmtr. Drl-hadis medreselerinin banda bir mderris bulunurdu. Anadolu Seluklularda ki dier eitim messeselerinden olan medreselerinin banda bir mderris olmutur. Eitim sistemi dier medreselerin sistemi ile paralellik arzeder. Sadece fark daha nce sylediimiz gibi tek bir alanda younlam olmasdr. Sahih-i Buhari, Sahih-i Mslim, Mesabihus-snne ve Mearikul-Envar adl eserler genel olarak okutulmutur149. Ancak mderrisin uygun grd ve nakli ilimlere ait olan Kuran ve fkh gibi dersleri verilmitir. Bunlarn yannda Hadis dersine yardmc olabilecek derslerde verilmeye, okutulmaya allmtr. 2. Dar-ifa Salk hizmetlerinin yrtld, salk hizmetlerinin sunulduu, tp biliminin tedris edildii, tp rencilerinin yetitii, tp ilalarnn hazrland yer anlamlarna gelir. Drs-shha, Drl-afiye, Drr-raha, Drt-tp, Maristan, Bimarhane, Taphane, Nekahethane, ifaiyye, Bimaristan, Darl-merza ve Memenl-istihare adlar ile de tarih ierisinde kullanlmtr150. Bu kurumlarda hastalar tedavi edilir, ilalar yaplr ve salk hizmetleri ile ilgili tm faaliyetler yrtlrd. Hz. Muhammed zamannda, Kisra tarafndan Miladi 6. asrda, Cundiapur hastanesi kurulmutur. Buradan yetien Haris b. Kilde, Hz. Peygamberin tavsiyesi ile hastalanan sahabelere hizmet vermitir151. slam tarihinde ilk tekilatl hastane Velid b. Abdlmelik zamannda kurulmutur. Daha sonra Fustatda Zkakul-kanadil adl bir bimaristan yapmtr. Buras czzam hastalna yakalananlarn tedavi olduu yerdi. slam dnyasnda ilk olarak alan Dar-ifalarn yannda daha sonralar Tp medreseleri almtr. lk olarak Abbasiler zamannda, daha sonra Tolunolu Ahmed zamannda Msrda hastaneler yaplmtr. slam dnyasnda hastaneler iki eittir. Sabit olan hastaneler ki bunlar messese tarznda olanlardr. Dieri ise seyyar olan hastanelerdir. Messeselerin olmad veya kurulamad yerlere gezici bir hastane tarznda ky ve kasabalara halkn tedavisi iin gidilirdi. slam dnyasnda hemen hemen toplumun btn kesimlerine cevap verecek olan hastaneler kurulmutur. Hatta mahkumlar iin de hastaneler kurulmutur. Ayrca hastanelerin yanna ilalarn yapld, eczane gibi blmler de bulunurdu. Kadn ve erkekler ayr olarak tedavi
Ali YARDIM, a.g.e , 171. Bkz. Geni bilgi iin M.Zeki PAKALIN, a.g.e, I, 404-405; Zeki ATEKEN, a.g.e, 190 ; Z. KazcM. eker, slam-Trk Medeniyeti Tarihi , ar Yay., stanbul, 129. 151 Mustafa SIBA, a.g.e, 150.
150 149

olurlard. slam tarihindeki hastaneler tam bir klliye tarznda idi. Tpla ilgili btn konular ihtiva eden kitaplarn bulunduu ktphaneler de mevcuttu. Tolunolu Ahmetin kurduu hastanenin ktphanesi mehurdur152. Bu medreselerde nakli ilimler yannda akli ilimler olan matematik, tp, astronomi gibi dersler de eklenmitir153. Ancak zamanla bu ilimlerin ayr ayr blmlere ayrlmas ve gelimesi sonucu yeni messeseler kurulmak zorunda kalnmtr. Anadolu Seluklu dneminde kurulan dar-ifalar bir klliye tarznda, cami, medrese, kervansaray, tabhane gibi blmleri de barndrmtr. Tam bir salk sitesidir. Cephe mimarisi genel cephe mimarisi anlay ierisinde yerini almtr. Istma sistemi olan bu messeseler ta ve tulalardan yaplmtr. Bu tarz Osmanllarda da uygulanmtr. rnek ve model alnarak yaplan messeselerde tatbik edilmitir. Bunlarn her biri sanat ve mimari eser olmu ve bu yaplarda ana hatlar ile eyvanl, avlulu veya kubbeli eyvanl plan emas uygulanmtr. Anadolu Seluklu dnemi dar-ifalar medreselerin plan emasna sadk kalnarak ina edilmitir. Anadolu Seluklularda u dar-ifalar yaplmtr. Mardin Emineddin Dr-ifas, Kayseri Gevher-Nesibe Dr-ifas ve medresesi, Sivas I. zzeddin Keykavus Dr-ifas, Aksaray Dr-ifas, Kastamonu Pervaneolu Ali Dr-ifas, Tokat Muineddin Pervane Dr-ifas, Divrii Turan Melik Dar-ifas ve ankr Cemaleddin Ferruh Dar-ifas154 Anadolu Seluklu hastaneleri mimari bakmndan Avrupada kurulan hastanelere Hallar, ticaret ve seyyahlar kanalyla tesir etmitir. Anadolu Seluklu medreselerini ve bu medreselerden dr-ifalar hayranlkla grenler lkelerinde uygulama yoluna gitmilerdir. talya, spanya ve dier Avrupa Devletlerinden bazlar Seluklu devri hastanelerin mimari, plan ve program ynyle etkisi olmutur. nk Anadoluda Seluklular zamannda kurulan dr-ifalar, ortaa dnemindeki Avrupada yaplan ve buna benzer kurumlardan daha mstakil bir yapya sahip ve kurulu bakmndan daha eskidir155. Seluklu dr-ifalarn ileyilerini vakfyelerden renmekteyiz. Anadolu Seluklu devletinin bu salk kurulularnda, salk asndan gvenilir bir kurulu olup, din, dil, rk fark gzetilmeden halka hizmet veriliyordu. Bunun yannda hastalara psikolojik tedavi metotlar da
Mustafa SIBA, a.g.e, 153. Osman TURAN, Seluklular Tarihi ve slam Medeniyeti, 259. 154 Gnl CANTAY, Anadolu Seluklu ve Osmanl Dar-ifalar, Atatrk Kltr Merkezi Yay., Ankara 1992, 15. 155 Sheyl NVER, Seluklu Tababeti (XI- XIV. Asrlar), 47-51.
153 152

uygulanyordu. Tedaviyi gerekletirecek ilalar buralarda yaplyor ve yaplan bu ilalar doktor gzetiminde belli ller ierisinde hastalara veriliyordu. Tp eitiminin de verildii bu yerler, uygulamal bir eitim ve retim metodu takip ediliyordu. Sivas I.zzeddin Keykavus dar-ifas personeli, mtevellisi, eczanesi, ilalar, personelin hazik, rahim, akranna faik, tecrbeli, ahlakl, arlatanlktan uzak olmas, personel tayini, mtevellinin ila temini grevi, binann tamiri gibi bilgiler vakfiyede belirtilmitir156. Kayserideki Gevher Nesibe Dar-ifas ve medresesi hem tp eitiminin verildii hem de hastalarn tedavi edildii yerdi157. Bu dr-ifalarda doktorlar ve tp rencileri medreselerde yatl olarak da kalmlard. Ayrca Anadolu Seluklu devletindeki ehirlerde serbest olarak doktor grevini yapanlar olduu gibi Hindistandan gelen tbbi nebatlar da bulunuyordu158. Seluklular dneminde yaplan bu kurumlar zellikle Byk Seluklular dneminde yaplan dr-ifalar rnek ve model alnmtr. Byk Seluklular da Cundiapur ve Badat gibi nemli kltr merkezlerindeki hastaneleri rnek almlardr159. Anadolu Seluklu dneminden sonra beylikler dneminde sadece lhanllarn Amasyada ina ettirdii Anber bin Abdullah Dr-ifas bilinir. Bu bina Anadolu Seluklular dnemi Dr-ifalar rnek alnarak, gelenein devam olmu ve daha sonra ise program olarak yenilenmitir. Ana hatlar ile Anadolu Seluklu dnemi avlulu medrese emasn srdrrken devrin kendi mimari ve plan zelliklerini ortaya koyan yaplar olmutur. Bylece tek yapl, ifte medrese emasn aksettiren ve merkez planl Dr-ifalar olarak grupta toplanmlardr. En son sylediimiz merkez planl Dr-ifalar Osmanl dneminde uygulanan ve kurulan yaplarda ortaya kan bir plan uygulamas olmutur. Anadolu Seluklu dar-ifalarnn plan emas medrese yapsna bal olup, salk ve eitim hizmetlerinin gerekletii klliye anlay ierisinde yaplm kompleks yaplar olarak planlanmtr. Mardindeki Emineddin, Gevher Nesibe ve I. zzeddin Keykavus dar-ifalar buna rnektir160. Medreseler ilk olarak kubbeli daha sonralar ise eyvanl-avlulu olarak tesis edilmitir. Kayseri Gevher Nesibe ve Sivastaki I.zzeddin Keykavus buna rnektir161. 3. Darl-Huffaz

156 157 158 159 160 161

A.g.e, 5. A.g.e, 3. Hseyin G. YURDAYDIN, a.g.e, 82. Adnan A. ADIVAR, Osmanl Trklerinde lim , 27. Gnl CANTAY, a.g.e, 27. A.g.e, 10.

Hz. Muhammedin en byk mucizesi olan Kurann en gzel, en iyi ve en doru ekilde yedi kraat zerinden okunmas amalanan yerdir. Kuran okuma ilmini ihtisas derecelerine gre reten bir messesedir. Hafz yetitiren yerlere verilen addr. Bunlarn yksek ksmna darl-kurra denilmitir. Kuran ezberleyenlere hafz, buray bitirenlere kurra ad verilmitir.162 Hz. Peygamber devrinden beri slam tarihi ierisinde deiik adlarla kurulmutur. Anadolu Seluklulardan nce amda Drlkuran adyla bnl-Mnca ve eyh bn mer medreseleri olduu bilinmektedir. Anadolu Seluklu ve Karamanoullarnda bu messese Drl-huffaz adn almtr. Anadolu Seluklu dneminde Konyada Sahip Ata, Ferhuniyye, Sadeddin mer Bey, Nasuh Bey, Hoca Salman Bey, Hac Yahya Bey, Hac Yusuf Aa, Kad madddin ve Hac emseddin Darl-huffazlar tesis edilmitir163. ihabddin-i Shreverdi, Necmeddin-i Razi, Muhiddin-i Arabi, Mevlana Celaleddini Rum, Muhammed Rum, Hac Bektai Veli, Sadeddin Konev, Safiyeddin Muhammed Urmevi164, Celaleddin Habib, Sadreddin-i Fergan, Fahreddin Irak, Kad Burhaneddin, Kutbeddin-i iraz, Ahi Evren, Evhadddin Ebu Hamid Kirman, ems-i Tebriz, Muhammed Behauddin Veled, Seyyid Burhaneddin Muhakkik Tirmiz, eyh Edebali, brahim Hemedan ve Cemaleddin Aksaray gibi Anadolu Seluklu dnemi baz ilim adamlar, Anadolu Seluklu ilmi ve kltrel faaliyetlerinde byk katklar olmutur. Anadolu Seluklular, slamiyetin bir dnya dini olmasnda byk katklar olmutur. slam uygarln Arap uygarlndan alp yceltmilerdir. Genel bir din esasnda yresel ve ulusal kltrlerin meydana gelmesini salamlardr165. I. ANADOLU BEYLKLER DNEM LM FAALYETLER yaplan medreseler, XII. yzyln ortalarndan sonra Anadoluda hzla oalmlardr. Genel plan emas drt eyvan Byk Seluklu medreselerinin plan emasna dayanmakla beraber, Anadolu medresesi genel olarak gelenek, grenek ve tm rfn Anadoluya zg karakteri ile yerini almtr. Anadoluda bir Trk-slam devleti kurmaya alan Anadolu Seluklular, Danimendliler, Mengcekliler ve Saltuklular bulunduklar yerlerde cami, medrese, imaret, hastahane kpr, hamam, eme ve kervansaraylar gibi eserler vcuda getirerek imar etmilerdir166. XIV. ve XV. Yzyl
162 163

Anadolu Selukl

M.Zeki PAKALIN, a.g.e, I, 399. Ziya KAZICI, slam Messeseleri Tarihi, 245. 164 K. Mahmudi AKSARAY, Msameretl-Ahbar, ev. Mrsel ztrk, 94. 165 Fuat SEVM, Dnya Uygarl ve Trk Sosyo-Ekonomik Tarihi, 63. 166 . Hakk UZUNARILI, Osmanl Tarihi, I, 28.

balarnda Anadoludaki Beyliklerin sultanlar ve ileri gelen devlet erkanlar tarafndan ilim adamlarna gerekli itibar gstermilerdir. Bu dnemde Arapa, Farsa, Tp, Matematik ve Tasavvuf alannda bir ok eser Trkeye evrilmitir. Bu durum Trke'nin Arapa ve Farsadan sonra bir bilim dili haline gelmesinde nemli bir rol oynamtr. Anadoluda Trk birliini temin ve Anadoluyu iir, sanat ve ticaret noktasnda inkiafa mazhar eden Anadolu Seluklular zamanndaki ilim ve fikir hayat 1243 Mool istilas nedeniyle sarsntya uram ve bu alanda yaplan faaliyetler ksmen de olsa zarar grmtr167. Ancak bu durum Anadolu ierisindeki ilmi ve kltr hayatn tamamen durduu manasna da gelmemelidir. Durgunluk dnemine girmitir diyebiliriz. Anadoluda Moollarn ortaya kard siyasi karklk neticesinde ortaya kan bu devrim, ilmi ve fikri hayatn beylikler ile srmeye balamtr. Beylikler siyasi karkln etkisi de olsa ilim ve kltr faaliyetlerini devam ettirmiler, eitli eserler ortaya koymulardr. lim ve fikir adamlarn himaye ederek eserler ortaya kmasnda etkili olmulardr. Anadolu Seluklu dnemindeki ilim ve kltr merkezleri faaliyetlerini devam ettirmilerdir. Anadolu beylikleri hkmdarlar ilmi eserlerin Trke olmasna gayret gstermilerdir. lim ve fikir alannda sz sahibi olan insanlar kendi bulunduklar yere davet ederek, himayeleri altna almlardr. Medrese, ktphane, imarethane ve eitli eserler tesis ederek himaye ettikleri kiilere bu kurumlarn bana getirmilerdir. Hatta beylikler ilim ve fikir alannda sz sahibi olanlar iin adeta bir yar havas ierisinde birbirleri ile neredeyse ekimilerdir. Mesela Osmanl Padiahna gcenen Molla Fenari ve talebesine, Karamanoullarnn ihsan ve iltifat, Candoroullarnn himaye ettii Kutbeddin iraziye Kastamonuda medrese yaptrmalar, Uzun Hasann Ali Kuuyu himayesi gibi rnekler verilebilir. Kayseri, Malatya, Niksar ve Tokat evrelerinde hakimiyet kuran Danimendli beyleri tarafndan, ilmi faaliyetler yaplmtr. Kayseride Kllk Camii Medresesi, Niksarda Nizameddin Yabasan Medresesi, Tokatda ukur Medresesi, Kayseride Hoca Hasan Medresesi yaplmtr168. Erzurum evresine hakim olan Saltuklular, ilmi ve kltr faaliyetlerinde bulunmulardr. Erzurum da en ihtiaml abide ifte Minare veya Hatuniye klliyesini
. Hakk UZUNARILI, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri, T.T.K. Yay., Ankara 1969, 209 . 168 Cahit BALTACI, XV- XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 10.
167

tesis etmilerdir. Moollarn istilas ve tahribatlarna ramen Erzurum Valiliini yapan Cemalettin Hoca Yakut, Yakutiye Medresesini tesis etmitir169. Mengcekliler, Erzincan ve civarna hakim olmulardr. Erzincann bykl, ticari ve iktisadi zenginlii ile hkmdarlarn ilim ve sanat adamlarn korumalar ve ilim ve kltr faaliyetlerini desteklemeleri ile ilim ve kltr merkezi olmutur. Seluklularn hizmetinde Erzincanl ilim ve fikir adamlarnn bulunmas da buna delalet eder. Fahreddin Behremah ve Alaaddin Davud ah bir ok ilim dalnda ihtisas sahibi olmas ve ilim ve fikir hayatnda yer almas, bunun yannda felsefe ve tp ilimleriyle bizatihi uramalar Mengcek hkmdarlarnn ilimle olan ilgisini aka gsterir170. lim ve kltr alannda ilerlemelerin olabilmesi iin Bahaeddin Veled ve olu Celaleddini himaye etmiler ve Erzincan Akehirde bir de kendileri iin medrese tesis edilmitir. Burada Bahaeddin Veled ders vermitir. Abdullah elBadadide himaye edilen dier ilim adamlarndandr171. Genceli Nizami MahzenlEsrar Behremaha ithaf etmi ve karlnda 500 dinar hediye almtr. Fahreddin Behremahn kz Turan Melik Hanm Divride bir dar-ifa yaptrmtr172. Gney Anadoluda XII. Asr balarnda devlet kuran Artuklular, iktisadi ve ticari imkanlarnn byk bir ksmn lkelerinin imarna harcayarak ilmi, dini, itimai eserler tesis etmilerdir. Artuklu hkmdar Timurta devrinde ilim ve sanat adamlar himaye edilmitir. Artuklu hkmdarlar ina ettikleri medreseler, zaviyeler imaretler ve hastahaneler ve bunlara yaptklar zengin vakflar ile ilim ve kltrn ykselmesinde nemli katklarda bulunmulardr. Mardin, Meyyafarkin, Kohisar, Hsn, Keyfa, Amid gibi byk kltr merkezlerinde nemli ilim adamlar yetimitir. Timurta devrinde Mardinde bir ktphane ve Hsamiye medresesi, Artuk Arslan zamannda Mardin'de Hatuniye, Kzltepede, Horezm eyh Taceddin Mesud, Kohisarda Ulu Camii ina edilmitir. Muzafferddin Kara Arslanda kendi ismine nispetle Muzafferiye Medresesini, olu III. Necmeddin Gazide 80 odas olan Semanin Medresesi de ad verilen Mardinde ehidiye Medresesini ina etmitir. Sultan sada Mardinde Zinciriyye Klliyesini ina ettirmitir173. Ynaloullar zamannda 140.000 ciltlik bir ktphanenin bulunmas, Artukoullarnn ilme verdii deerin bir delili

Osman TURAN, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii Yay., stanbul 1993, 35-37. Faruk SMER, Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, T.T.K. Basmevi, Ankara 1990, 13. 171 Abdlkerim ZAYDIN, Mengcekler, D.G. B. . T., a Yay., stanbul 1992, VIII, 153 . 172 Ziya KAZICI, Ana Hatlar le slam Eitim Tarihi, 67. 173 Abdlkerim ZAYDIN, Artuklular, D.G.B..T., a Yay., stanbul 1992, VIII, 190-193 .
170

169

olarak grebiliriz174. Bundan baka Savurkap, Sitti Raviye, Hatuniye, Hsamiye, Kasmpaa, Hac Maruf, Altunboa, Melik Mansur ve Ahmed elebi medreseleri ina edilmitir. Medreselerde slami ilimlerin yannda tp, riyaziye ve felsefe dersleri okutulmutur. zellikle Kohisar Sehabiye Medresesinin eitimi bu ynde olmutur. Bu dnemde Seyfeddin Amid akli ilimler, felsefe ve mantk zerinde yazd eserlerle hret bulmutur. Mardin ve Diyarbakr gibi yerlerde Dar-ifalarda yaptrlmtr175. Van gl havzasnn merkezinde yer alan ve bu blgelere hakim olan Ahlatllar, ilim, kltr, medeniyet ve ticaret bakmndan Ortaan en nde gelen ehirlerinden birisi olan Ahlat meydana getirmilerdir176. Hatta buraya ilim, kltr ve din adamlarnn zengin olmasndan dolay Kubbetl-islam adn vermilerdir. Ahlatllar bulunduklar blgede ilim ve kltr faaliyetlerinde bulunmulardr177. Hamidoullarda, Eirdir ve Burdurda bir ok imar faaliyetlerinde bulunulmutur. Eirdirde Hzr Bey cami ve Dndar Bey, Burdurda Muzafferiye, Korkutelinde Sinanddin Bey medreseleri imar edilmitir178. Saruhanoullar Beylii ise, Trkenin kullanlmasnda byk hizmetleri olmutur. zellikle Yakup b. Devlethann emriyle Nasreddin Tusi tarafndan 18 bin bab zerine tertip edilmi olan Behnamenin Trkeye evrilmesi ok nemli bir hizmettir. Manisa evresinde kurulmutur. shak Bey zamannda az da olsa medrese yaplmtr. Adalada cami, medrese ve imaret yaptrlmtr. Beyliin kurucusu Saruhan Bey zamannda Manisada Trk kltr yerletirilmeye allmtr. shak Beye ait Ulu cami medresesi ve imaret, Demircide Yakup bin Devlethan Medresesi, Adalada cami ve hamam ve Peke Bey tarafnda da messeseler yaplmtr179. Bat Anadolunun gneyinde yer alan Mentee evresinde, Milas, Pein ve Tavas gibi yerlerde beylik kuran Menteeoullar, Orhan Bey zamannda Milas ve Peinde medrese ve camii, brahim Bey zamannda Bolat ve Mulada camii, Ahmet Gazi Milasta camii, Beinde camii ve medrese, lyas Bey Bolatta srf mermerden bir medrese, camii ve imaret yaptrmtr180. lyas Bey zamannda kendisine nispeten

174 175

Osman TURAN, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, 220-221. Ziya KAZICI, Ana Hatlar le slam Eitim Tarihi, 67. 176 Faruk SMER, Ahlat ehri ve Ahlatllar, Belleten, T.T.K. Yay., Austos 1986, L, S. 197, 447492. 177 Cahit BALTACI, XV- XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 11. 178 etin VARLIK, Anadolu Beylikleri, D.G.B..T, a Yay., stanbul 1992, VIII, 565. 179 A.g.e., VIII, 545. 180 .Hakk UZUNARILI, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri, 230.

lyasiye ad verilen bir Tp kitab yazlmtr. Arapa yazlan bu kitab daha sonra Trkeye evirtmitir. Mahmud Bey adna yazlan Bzname de Trkeye evrilmitir. Bulunduklar blgede Peinde Ahmed Gazi, Yelli (Kepez) ve Karapaa (lyas Bey) medreseleri tesis edilmitir. Mula, Milas, Bein ve Balat ehirlerinde vasfl medreseler tesis edilmitir. Orhan bey zamannda Harezm ve Trkistan gibi nemli ilim merkezlerinden nemli fakihler gelmilerdir181. Seluk, Aydn, Alaehir ve Birgi evresine hakim olan Aydnoullar, Mehmet Bey zamannda Tirede, Yahi Bey Selukta, lyas Bey ise Arpazda medrese yaptrmtr182. Umur Bey adna yaplm olan Mfreta- ibn Baytar tercmesi adl bir Trke yazma bilinmeyen bir kii tarafndan yazlmtr. Tp tarihi incelemeleri iin faydal bir eserdir. Hekimlikte kullanlan bitkilere baz hayvan rnleri alfabe srasna gre konulmutur. Mehmet Bey Birgide cami ve medrese, olu sa Bey Ayasluda mermerden cami ve imaret, Sleyman ah tarafndan Tirede bn Melek Cami, Azize hatun tarafndan da eitli eserler yaplmtr.Anadolu Seluklu mimari tarzn takip etmitir183. Aydnoullar Beyleri ilim ve sanat korumada dier beyliklere rnek olmulardr. Konyal Hac Paann davet edilmesi, hekimlik ve kadlk yapmas buna rnektir184. Adana, Tarsus ve civarna hakim olan Ramazanoullar, hkmran olduklar yerlere cami ile beraber medrese tesis etmilerdir. Halil Bey Adanada iki cami ve bir medrese, olu Piri Paa cami ve medrese yoksullar iin aevleri, hem ve hamamlar yaptrmtr185. Candaroullar Beyliinde ise, I. Sleyman Paadan itibaren hakim olduklar yerlere ilmi ve sosyal eserler tesis etmilerdir. Trke eserler yazdrarak Trkenin gelimesinde nemli katklar olmutur186. XV. Yzylda Kastamonu beyliin ilim ve kltr merkezi olmutur. smail Bey dneminde Kastamonuda cami, medrese, ktphane ve imaret yaptrlmtr. Takprde Muzafferiddin Yavlak Aslan Medresesi, ankrda da sfendiyarolu Kasm Beyin cami, medrese ve imareti bulunur187. Kastamonuda yaplan medreselerde, ulum-u edebiyye, tefsir, hadis, kelam
etin VARLIK, Anadolu Beylikleri, D.G.B..T, VIII, 565. Aykut KAZANCIGL, Osmanllarda Bilim ve Teknoloji, Osmanl Ansiklopedisi, (Tarih /Medeniyet/ Kltr), Aa Yay., stanbul 1993, VII, 17. 183 Cahit BALTACI, XV- XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 10. 184 Bkz. Geni Bilgi iin, Sheyl NVER, limler Tarihimizde Aydnolu sa Bey ile ahsna Ait Mecmuann Ehemmiyeti Hakknda, Belleten, T.T.K. Yay., Temmuz 1960, XXIV, S. 95, 448. 185 .Hakk UZUNARILI, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri, 231. 186 PM. HOLT- K.S LAMPTON- B. LEWIS, a.g.e, I, 261. 187 Yahya AKYZ, Trk Eitim Tarih , 57.
182 181

ve hanefi fkhn bilen bir mderris bulunurdu. Candaroullar zamannda riyaziyat bilgini Fethullah irvani, Alaaddin Acemi, Hekim Sinoplu Halilolu Mmin gibi bir ok ilim ve bilim adam eitim ve retim grevini ifa etmitir188. Dou Anadolunun Erzurum, Sivas ve Amasya blgelerine hakim olan lhanllar Gazan Han tarafndan pek ok medresede; tp, astronomi, kimya ve el sanatlar gsterilmitir. Kendisi eitli ilimlerle megul olmutur. Tebriz civarnda kurduu Rasathanenin yanna, fen ilimlerinin okutulmas iin bir de medrese yaptrmtr. Gazan Han tarafndan yaptrlan on iki byk medrese ile evrilen Byk cami, ei grlmemi byklkte ve ok kymetli sanat eseridir. Ayrca Sivasta ifte Minareli Medresesi, Erzurumda Yakutiye ve ifte Minareli Erzurumda Ahmediye Medreseleri, Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu mimari tarznda yaplmtr. lhanl hkmdar Hlagunun annesi Buharada her birinde bin rencinin okuduu iki medrese yaptrmtr189. Dulkadroullar hakim olduklar yerlerde yaptrdklar ilmi ve sosyal messeseler, Anadolu Seluklunun bir devam niteliindedir. Aladdevle dnemi ilmi, dini ve sosyal messeselerin imar edildii en parlak dnem olmutur. Marataki Bektutiye medresesi bunlardan birisidir. Nasreddin Mehmet Beyde Kayseride Hatuniye ve Balm Sultan medreselerini yaptrmtr. Bunun dnda Aladdevle, Antep, Antakya, Mara ve Elbistanda medreseler, cami, imaret ve zaviyeler tesis etmitir190. Konya, Karaman, Ermenek, Aksaray ve Ereli evresinde beylik kuran Karamanoullar, Trk dilinin gelimesinde en nemli faaliyetlerde bulunan bir beyliktir. Farsann yerine Trkeyi resmi dil ilan etmitir191. Karamanolu Mehmet Beyin bu alandaki almalar takdire ayandr. Bulunduklar yerlerde bir ok eserler vcuda getirmilerdi. Ermenekde Karamanolu Mahmut Bey Camii ile olu Musa beyin cami ve medresesi, Emir Musann Larende (Karaman Medresesi.) Alaaddin Beyin zevcesi Melek (Nefise) Sultann Hatuniye Medresesi, Nidede Ak Medresesi, brahim Beyin Karaman ve Konyadaki cami, brahim Bey medresesi ve imaretini192 tesis etmilerdir. Bunun dnda drl-kurra, Mutta Lala Paa ve Alanyann Oba

A.g.e, 57. smet KAYAOLU, slam Kurumlar Tarihi, II, 56. 190 etin VARLIK, Anadolu Beylikleri, D.G.B..T, X, 112. 191 PM. HOLT- K.S LAMPTON- B. LEWIS, a.g.e, I, 260. 192 .Hakk UZUNARILI, Karamanoullar Devri Vesikalarndan brahim Beyin Karaman mareti Vakfiyesi, Belleten, T.T.K. Yay., 1937, I, S.1, 58.
189

188

kyndeki medreseyi ve Aksarayda Zinciriyye Medresesini tesis etmitir193. Yaplan bu messeseler iin vakf dzenlenmi ve grevli olanlar iin maa tayin etmitir194. Ktahya ve evresine hakim olan Germiyanoullarnda, Ktahya beyliin ilim ve kltr merkezi olmutur. Ktahyada Vacidiye (Demirkap) Medresesi Osmanllar zamannda da kullanlmtr195. Afyonda Kubbeli Cami, Denizlide nan Bey imareti ve Sleyman ah cami, Ktahyada Kurunlu, Pekmez Pazar, Kale, ataleme, shak Fakih, camileri, shak Fakih Medresesi ve Yakup elebinin mescid, cami ve medresesi bulunmaktadr. Vacidiye Medresesinde dini ilimlerin yannda astronomi ve fen ilimleri de okutulmutur196. Ktahyada yaplan medresenin 9 hcresi vard. Her hcrede bir talebe kalmtr. Her talebeye 1 ake ve ylda 20 kilo buday, iki kan arabas odun, her gn iki kap yemek ve drt ekmek verilmitir. Germiyan hkmdar II.Yakup Bey sarayda, Ahmed Dai, eyhi Sinan ve shak Fakih gibi byk alim ve airleri himaye etmitir. Yaptrd ilmi ve itimai tesislerde alanlara maa tayin etmitir. maretler ile talebe ve fakirler iin yemek imkan salamtr197. Eratnallarn hakim olduklar yerlerde dini ve sosyal eserler yok denecek kadar azdr. Trbe, hankh, han ve medrese olarak Kayseride Alaaddin tarafndan yaptrlan klliye en nemli eserlerdendir. Kayseride Kk Medresesi ve imareti, Zilede Kad Burhaneddin Ahmetin medresesi tesis edilmitir198. Eratna Beylerinden alim bir ahsiyet olan Hac adgeldi Paa ve olu Emir Ahmet dnemlerinde eitli ilmi eserler yazlmtr199. Erefoullar ok ksa sren hkmranlk dneminde, Beyehirde Erefolu Sleyman ah cami ve medresesi ve olu Mbarezeddin Mehmet Beyin Akehirde cami tesis edilmitir. Anadolu Seluklular dnemine yakn ve daha sonra kurulan bu beylikler kendi bulunduklar yerlerde ilmi, dini, sosyal eserleri tesis ederek slam kltrnn devam etmesini salamlardr. Beylikler dneminde eitli yerlerde u medreselerin kurulmutur. Adilcevazda, Hatuniye medresesi, Aksarayda, Zinciriyye, Tciye, Hsmiye ve Beramniye medreseleri, Akehirde, Emir Yavi, Kad zzeddin ve Nasreddin Hoca medreseleri, Alanya-Obakyde, Obaky medresesi, Amasyada, Halifet Gazi ve Turakiye medreseleri, Bayburtta, Mahmudiye, Mseviye ve Yakutiye
193 194 195 196 197 198 199

.Hakk UZUNARILI, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri, 229. A.g.e., 233. Cahit BALTACI, XV-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 11. .Hakk UZUNARILI, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri, 229. A.g.e., 232. A.g.e., 231; etin VARLIK, a.g.e, VIII, 566 A.g.e., 218

medreseleri, Beyehirde, smail Aka medresesi, Birgide, Aydnolu Mehmed Bey Medresesi, ankrda, Cemaleddin Ferruh ifahane ve Drl-hadisi (Ta mescid), ayda, ay medresesi, Darendede, Sahabiye-i kbr ve sur medreseleri, Diyarbakrda, Mesudiyye, Seyfeddin, Sciyye ve Zinciriyye medresesi, Eirdirde, Dndar Bey (Ta) medresesi, Ermenekte, Tol medresesi, Erzurumda Ahmediye, Sultaniye ve Yakutiyye medreseleri, Eski Erganide, Ergani medresesi, Hanide Hatuniye medresesi, Harzemde, Harzem medresesi, Karamanda, Emir Bey, Emir Musa, Hatuniye (Nefise Sultan), brahim bey imareti ve medreseleri, Zincirli medresesi, Kastamonuda, Atabey medresesi, Kayseride, Hatniye, Hoca Hasan ve Kllk medreseleri, Krehirde, Melik Gazi medresesi, Konyada, Atabikiye, Gherta, Kad Hrrem ah Darl-hadisi, Karamanolu brahim bey, Lala Ruzbe, Muiniye, Pamukular ve Tursunolu medreseleri, Korkutelide, Emir Sinaneddin medresesi, Manisada, shak Bey medresesi, Marata, Ta medresesi, Mardinde, Altunboa, Eminuddin, Hatuniye (Sitti Radviyye), Hsamiye-Marufiye, Melik Mansur, Muzafferiye, Necmeddin (Cami-i Asfer, Necmeddin Gazi mescidi), Savurkap, Sultan sa, Sultan Kasm, ah Sultan ve ehidiye Medreseleri, Mutta, Hocaenti Medresesi, Nidede, Ak Medresesi, Niksarda, Yabasan Medresesi, Peinde, Ahmed Gazi,Kara paa (lyas Bey), Yelli (Kepez) Medreseleri, Safranboluda, Gazi Sleyman Paa, Seyit Gazide Battal Gazi Medreseleri,Sivasta, ifte Minareli Medresesi, Sivrihisarda, Alemah, Emineddin Mikail, Gecek, Seyyid Nureddin ve Soa Bey Medreseleri, Takprde, Yavlak Hasan Medreseleri, Tirede, bn Melek, Ali Han ve Yahi Bey Medresesi,Tokatta, Nizameddin Yabasan Medresesi,Urfada, Eyyubi Medresesi, Erzurumda, Hatuniye (ifte Minareli) Medresesi, Medresesi200. Ktahyada, Vacidiye Medresesi, Bitliste, hlasiye (erefiye)

Bu medreseler hakknda geni bilgi iin bkz, Ahmet GL, Osmanl Medreselerinde Eitim ve retim ve Bunlar Arasnda Darl- Hadislerin Yeri, 19-33

200

II. BLM OSMANLI KURULU DNEMNDE LM HAYAT Kk bir beylik olarak XIII. Yzyl sonunda St ve Domani yrelerinde yerleerek201, Bizans ve Anadoluyu, Balkanlar, Krm ve Msr topraklar egemenlii altna alan Osmanllar, Arap dnyasn, Avrupann bir ksmn, Afrikann ve n Asyann hakimi olan bir devlet olmutur. Orta Avrupadan Hint Okyanusuna kadar uzanan bu devlet, I. Dnya Sava sonucunda 1923 ylnda tarih sahnesinden

201

EVLYA ELEB, Seyahatname, ev. dal Neriyat, stanbul 1985, IX, 248.

ekilerek yerine Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmutur202. Osmanllar, Anadolu Seluklu devletinin mirasn srdrerek, Anadoluyu bir Trk vatan olarak tutmu ve ok gl bir imparatorluk kurmutur203. Osmanl bilim literatr medrese erevesinde olmutur. Osmanl alimlerinin hazrladklar ve okuttuklar ders kitaplar Arapa, Trke ve Farsa olmutur. lk dnem Arapa ve Farsa arlkl olsa da daha sonra Trke iyice yerini belirginletirmitir. Osmanllarda ilk medrese Orhan Gazi tarafndan 731 (1330-1331) ylnda znikte yaptrlan Orhaniye medresesidir204. lk mderris olarak da Trk alim ve mtefekkirlerinden erefddin Davud-i Kayseriyi tayin etmitir205. Davud-i Kayseri, byk mutasavvf eyh Muhuddin-i Arabinin vey olu eyh Sadreddin-i Konevinin halifelerinden tefsir sahibi, Muhiddin-i Arabinin Fususul-Hikem ini tefsir eden Kemalddin-i Abdrrezzak Kainin halifesi olup akli ve nakli ilimlere hakim olan, zamann alimiydi. Kayserili olup, alet ilimlerini tamamen, yksek ilimleri ise ksmen memleketinde renmi206 daha sonra Msra gitmitir. Burada bir sre eitli ilimler tahsil ettikten sonra Anadoluya tekrar gelerek znikte ki medreseye gnlk 30 ake maala mderris olarak tayin olmutur. Msrda tasavvufun manevi mertebelerini tamamlayarak halifelik rtbesini alarak mderris olmutur207. Sultan Orhan Gazi ayrca bir kiliseyi de medreseye evirerek, medrese iin bir iae, talebeler iin odalar ve masraflar iinde vakf kurmutur208. znik ehrinde kurulan medresenin mderrisliini yapan Davud-i Kayserinin yannda Konyada Siraceddin Urminin209 talebesi olan Taceddin Krdide mderrislik yapmtr210. Hitabet dersi

Ekmeleddin HSANOLU, Osmanl Bilimine Toplu Bak,Osmanl Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, VIII, 17. 203 Gnl NEY, a.g.e, 8. 204 NER, Kitab- Cihannmm , ev. F.R. Unat- M.A. Kymen,T.T.K. Yay., Ankara 1987, 81 ; BN- KEMAL, Tevarih- i Al- i Osman, ev. erafettin Turan, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1983, I, 35; HOCA SADEDDN, Tact -Tevrih , ev. smet Parmakszolu, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1992, I, 78 ; J. Von HAMMER, Osmanl Tarihi, ev. Mehmet Ata, M.E.B. Yay., stanbul 1997, I, 16; AIKPAAOLU, Tevrih- i l- i Osman, ev. N. Atsz iftiolu, Trkiye Yay., stanbul 19251947, 119, satr. 40 ; Z.Velidi TOGAN, Umumi Trk Tarihine Giri, . nv. Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1981, 372. 205 BN- KEMAL, Tevarih-i Al-i Osman, II.Defter, 46. 206 HOCA SADEDDN, a.g.e, I, 73. 207 BURSALI Mehmet Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri (1299-1915), Sadeletiren. A. Fikri Yavuz-. zen, Meral Yay., stanbul, I, 84; Mehmet BAYRAKDAR, Kayserili Dvd (Dvdul-Kayser), Kltr Ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1988, 9-12. 208 BN- KEMAL, a.g.e, II. Defter, 36. 209 K. Mahmudi AKSARAY, a.g.e, 94. 210 AIKPAAOLU, a.g.e, 120, Satr: 5 ; J. Von HAMMER, a.g.e, I, 24 ; Z. Velidi TOGAN, a.g.e, 372.

202

de Kara Hoca adnda bir kii tarafndan verilmitir211. Orhan Bey zamanndan stanbulun fethine kadar uzanan bu eitim ve retim zaman dilimi ierisinde gelierek ve byyerek faaliyetlerini srdrmtr. Fatih dneminde de eitim ve retim alannda byk atlmlar gerekletirecek messeseler kurulmutur. Osmanl Devleti snrlar ierisinde btn olumsuzluklara ramen ilmi ve kltrel faaliyetlere ve bunlarn merkezini tekil eden medrese, devaml ve istikrarl bir gelime gstermitir. Osmanl mparatorluunun en nemli eitim ve retim kurumu haline gelmeye balamtr. Osmanl devletinin siyasi, ekonomik ve siyasi yapsndaki birlik ve beraberlik baarlar ile eitim ve retim alanndaki tm faaliyetler paralellik arz etmitir. Tarihe baktmzda en gl devletler ilmi, askeri, ekonomik ve sosyal alanda baarl olanlar olduu grlmtr. Herhangi birisindeki baarszlk dierlerini olumsuz olarak etkiledii grlmtr. Mesela ilim ve kltr faaliyetlerinin merkezi olan medreseler; deiik etnik menelerden gelen Mslman topluluklarn oluturduu mozaii, eitim ve kltr faaliyetleri ile ayn dnya grne sahip olmasn salam ve fertler arasnda eitim eitlilii ile toplumdaki deiik ve dank tabakalar arasnda hareketlilii salayarak sosyal bir fonksiyona sahip olmutur. Bundan dolay Osmanl toplumunun kurulu dnemi siyasal yapsn anlamak iin medreselerin bu dnemdeki ilev ve fonksiyonlarn, durum ve niteliini ok iyi analiz etmek gerekir212. Osmanl devletinde yerlemi ve Trk olan ehirler, cami etrafnda toplanmlardr. Daha sonra ehrin gelimesine binaen medrese, imaret, misafirhane, hastahane, dr-ifa, drl-hadis, hamam, han, kervansaray, tekke, zaviye, mektep ve dini, kltrel ve sosyal alanna giren tm yaplar ile beraber btnlemi bir ehir olarak ortaya kmtr. ehir anlay bir dzen ierisinde yaplarak insanlarn iktisadi ve itimai ihtiyalarn karlayabilecek tm binalar imar edilmitir. Bizansllar zamannda da bir ilim ve kltr merkezi olan znik ehrine Sfi ulemadan olan Antakyal Abdurrahman Bistami l.(858/1454) bu ehre Bilginler Yuvas demitir. znikte kurulan ilk medreseden Molla Fenari gibi byk alimler de yetimitir. Bu medresede pozitif ilimler yani akli ilimlere arlk verilmemesinin nedeni olarak, ncelikle slam kltrnn yerletirilmesi ve retilmesini salayacak bir kuruma ihtiya duyulmasyd213. Osmanl devleti snrlarn geniletmekle beraber znik
211 212 213

BN- KEMAL, a.g.e, II. Defter, 47. Ylmaz ZTUNA, Osmanl Devleti Tarihi, stanbul 1986, II, 161. Nejdet SAKAOLU, Osmanl Eitim Tarihi, letiim Yay., stanbul 1991, 24.

medreselerinden baka, Osmanllar fethettikleri ehirlere de medreseler tesis etmilerdir. Bursann fethinden sonra ehrin en byk manastrn medreseye evirmi214 ve adn manastr medresesi diye almtr. Orhan Caminin yanna ikinci bir medrese yaplarak, bu iki medreseye vakflara balanlmtr. Bursada bununla da yetinilmeyip, Orhan Gazi tarafndan yaptrlan Lala ahin Medresesi, I. Murad tarafndan yaptrlan Hdavendigar medresesi215, Esediye Medresesi, Yldrm Bayezd zamannda andarl Hayreddin Paann olu Ali Paann Medresesi, Ebu shak Medresesi, I. Muradn hanm tarafndan yaptrlan Gliek Hatun Medresesi, Molla Yean veya Eyne Bey Medresesi, Eyne Bey Suba, Ferhadiye, Molla Fenari, Yldrm Medreseleri yaplmtr. elebi Mehmed devrinde Beyazd Paa ve Yeil Medresesi (Bursa Sultaniyesi) yaplmtr. II.Murad devrinde de Fazlullah Paa, Hac vaz Paa, Karahasan, sa Bey ve Muradiye Medreseleri kurulmutur216. Ayrca I. Murat medreselerde okuyan talebelere ders veren mderrislere maa balatmtr217. Yeniehirde imaret, Bilecikte Cuma Mescidi, Bursada cami, Kalucada bir imarette yaptrmtr. znikten sonra Bursada ilim ve kltr faaliyetlerinin hzla artmasnn ana sebebi devletin merkezinin buraya tamasyd218. Osmanllarn hzla fetih hareketleri sonucu Edirne alnm ve artk Osmanllarn yesi ilim ve kltr merkezi ve devletin bakenti buras olmutur. Burada da elebi Mehmed tarafndan elebi Mehmed Medresesi, Sultan II. Muratn yaptrd Drl-hadis219, erefeli Saatli Medrese, Sinan Bey tarafndan Beylerbeyi, Krt Hoca, ah Melek bin adi Bey, eyh ca, aruca Paa ve Halebiye Medreseleri yaplmtr. Osmanllarda stanbulun fethine ve burann hem Osmanllarn hem de Trk slam medeniyetinin ilim ve kltr merkezi konumuna gelinceye kadar ilim ve kltr merkezleri srasyla znik, Bursa ve Edirne olmutur. Osmanllar stanbulu fethedip ve medeniyetin merkezi olan bu yerde Fatih Sultan Mehmetin Sahn- Semn medreselerini kurmasyla Osmanl medreselerinde dnm noktas olmu, byk bir devrim niteliine dnmtr. Bu medreseler her ne kadar geleneksel medreselere benzese
AHMED, Tevrih-i Mulk-i l-i Osman, Osmanl Tarihleri I, ev. N.A.iftiolu, Trkiye Yaynevi, stanbul 1925-1949, 10, Satr, 153-154. 215 NER, a.g.e, I, 187 ; Tayyib GKBLGN, Bursada Kurulu Devrinin lim Messeseleri, T.T.K. Basmevi, Ankara 1969, 262. 216 Yusuf HALAOLU, XIV-XVII. Yzyl Osmanl Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, T.T.K. Yay., Ankara 1995, 131. 217 KRLLAH, Behett-Tevarih, ev: N.A. iftiolu, Trkiye Yaynevi, stanbul 1925-1947, 55. 218 IBN- KEMAL, a.g.e, II.Defter, 36; A. Adnan ADIVAR, Osmanl Trklerinde lim , Haz. Aykut Kazancgil-Sevim Tekeli, Remzi Kitabevi, stanbul 1982, 13-14. 219 KRULLAH, a.g.e, 62, satr, 25.
214

de nceki medreselerden daha sistemli, daha iyi programl bir yapya sahip olarak eitim ve retim faaliyetlerinde bulunmutur220. Birok ilim ve kltr alanndaki sz sahibi yerli ve yabanc ilim adamlar stanbula gelmilerdir. stanbuldaki baz kilise ve manastrlar medreseye evrilerek (Pantokrator ve Havariyyun kiliseleri) eitim ve retim faaliyetleri alannda hizmet etmeleri salanmtr221. Osmanllarda medreseler yaptklar ilmi faaliyetlere gre derece ve snflara ayrlmtr. Osmanllar dneminde de medreselerin devamll ve srekliliini salamak iin bir teminat olan vakf messeseleri ile gerekletirmilerdir. Vakflar sayesinde medreseler ilmi ve kltrel faaliyetlerini devam ettirmilerdir. Mesela Orhan Gazi'nin znikteki bir manastr medreseye evirip vakf olarak, Kozluca Ky ve evresiyle birlikte znik ehrindeki evleri balamt. Vakf gelirlerinden 1/6ini mderrise de maa olarak tahsis etmitir222. Osmanl medreselerinde mderrisler Nizamlmlk medreselerinde olduu gibi ehl-i snnet mezheplerinden Hanefi fkh zerinde tedris yaplrd. Osmanl medreselerinde ilk dnemlerde mderrisler vakfiye artlarna gre dzenli olarak ders veriyorlard. Dersler tekrar zerine idi. nceleri ezberlemek suretiyle ders yaplsa da daha sonralar, not edilme, yazma, konular zerinde mzakerelerde bulunma gibi ders yaplrd. Eitim ve retim ekli teferruatl deildi. Dersler ou zaman sabah namazndan sonra balar ve devam ederdi. Ancak Osmanllarda Fatih Sultan Mehmed zamannda medrese eitimi belli bir kanuna dayanarak, kahvaltdan sonra ders balar ve le namazna kadar srerdi. leden sonra renci ktphane veya camide dersine alrd. Sal, perembe ve cuma gnleri ile beraber dini bayramlar ve kandillerde ders yaplmazd. lk Osmanl medreselerinde dil, ilk olarak Arapa ve Farsa arlkta idi. Ancak Karamanoullarnda devletin resmi dilinin Trke ilan etmeleri ile Trk dili edebi alanda yava yava nem kazanmaya balamtr. Daha sonra Osmanl devletinin resmi dili de Trke olmutur. Osmanllarn siyasi gc ilk tarihilik anlaynda da Trke yeni bir hayat bulmutur223. A. OSMANLI MEDRESELERNDE OKUTULAN DERSLER

. Hakk UZUNARILI, Osmanl Devleti lmiye Tekilat, 1. Mbahat KTKOLU, XX. Asra yetien stanbul Medreseleri, 4. 222 NER , a.g.e, I , 163. 223 Mustafa BLGE, lk Osmanl Medreseleri , 9 ; Hamilton A.R. GIBB, slam Medeniyeti zerine almalar, ev. K.Durak v.d., Endls Yay., stanbul 1991, 151.
221

220

Osmanl medreselerinde eitli derecelerde olan medreselerde hangi ders ve kitaplarn ne lde okutulduklar kesin olarak belli deildir. lk dnem Osmanl medreselerinde okutulan ders ve eserlerin btn almadklar ve mderrislerin belirli temel ilimler ve onlarla alakal eserler yannda, onlar anlamaya hizmet eden ilim ve eserleri tedris ettikleri anlalmaktadr224. lk Osmanl medreselerinde okutulan dersleri kesin olarak bilinmese de Seluklularn ayn veya benzeri olduu tahmin edilmektedir. Ders kitaplar Arapa, anlatm ise Trke idi. Nakli ilimlerin yannda akli ilimlerden bazlar okutulmutur. lk Osmanl medreselerinde akli ilimlere de yer verildiinin kant olarak yine akli ve nakli ilimlerde Kayserinin mderris olarak tayin edilmesidir. 1. Akli limler a. Hesap : Risale-i Bahiye, daha sonra Ali Kuunun Risale-i Muhammediyesi okutulmutur. b. Hendese : emseddin Mehmet Semerkandinin Ekatt-tesis ve bu kitabn erhi olan Kadzde-i Rminin kitab okutulmutur. c. Heyet : Cagmininin el-Mlahhas ve bunun erhleri, Ali Kuunun, Risale-i Fethiyesi okutulmutur. d. Mantk : Fikir ve Muhakeme gcn artran, bir fikrin doru veya yanl olup olmadn ayran ilimdir. Kazvininin el-emsiye adl eserin erhi olan erh-i emsiye, erhi saguci, erh-i Metali ve bunlara bal tasdikat ve tasavvurat ve erhleri okutulmutur. e. Kelam : Mellifi Nasreddin Tsi olan Tecrid el-Kelam, Beyzavinin Tevali elEnvar, Tecridin haiyesi olan Haiye-i Tecrid adl eser, Mevakf ve erhleri, sfehaninin Tevali erhi, Azudiddin Abdurrahmannn okutulmutur226. f. Belagat : Sekkakinin Miftahul-Ulumu ile zeti olan ve Abdurrahman el-Kazvin tarafndan yazlan, Telhisl-Miftah ile Taftazaninin Mutavvel ve Muhtasar adl eserleri bu eserlerin erhleri okutulmutur. el- Mevdut adl eseri
225

bilgi sahibi olan Davud-i

224 225 226

Cahit BALTACI, XV.-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 36. Mehmet BAYRAKDAR, a.g.e.,13 Mustafa BLGE, a.g.e , 55 .

g. Akaid : Kad Azudiddin Abdurrahman b. Ahmed el-cinin Akaid el-Azudiyyesi, sbat- Vacib, Nesefinin Akaid metni, Taftazaninin Akaid erhi ve Cafer elHanefinin Akaid el-Tahavisi okutulmutur. 2. Nakli limler a. Usul-i Fkh : erafeddin Ahmedin Telvih, Muhtasar- Mhtehann erhi olan ve Ahmet Nesefi tarafndan yazlan, Menarl-envar, bn Melek ile Molla Hsrevin Telvih, haiyeleri ve Mirkatl-Vusl ve erhi, mer b. Mehmet Habbazinin elMuni adl eseri okutulmutur. Bu esere znik Medresesi mderrislerinden ve Mahmud b. Ahmed Konevinin erhleri de vardr227. Hkm karma usullerini reten bilgiye de Fkh Usul ilmi denir. Fkh ve Fkh Usul ilmi, ilk Osmanl medreselerinde okutulan ana derslerden birisidir. b. Fkh : Fkh slam Hukukunu kapsayan bir ilimdir. Fkh metodunu tekil eden Kuran, snnet, kyas ve icmadr. Bu drt ana koldan gelen bilgilerden hkm karmaktr. Merginaninin Hidaye ve erhi, Burhan-eriann Mahmun el-vikayas ve erhleri, Kudurinin Muhtasar, Sacavendinin Faraiz el-Sacavendi ve erhleri Molla Hsrevin Grer adl eseri ve erhleri, Mlteka adl eserler okutulmutur228. c. Usul-i Hadis : bnl-Esir, bn Mbarek ve bn Hacer Askalannin eserleri okutulmutur. d. Hadis : Buharinin Sahih-i Buhari, Mslimin Sahih-i Mslimi Tirmizinin Sneni, bn-i Macenin Sneni, Ebu Davudun Sneni, Neseinin Snen-i Kebiri, Begavinin Mesabihs-snnesi ve Saganinin Mearikl-Envar okutulmutur. zel olarak hadis ve hadis usul ilimlerin, okutulmas iin Hayrettin Paa tarafndan znikte, II. Murad tarafndan da Edirnede Darl-hadislerin kurulmu olmas, bu ilimlerin okutulmasna gsterilen nemi aka ortaya koyar229. e. Tefsir : Kuran- Kerimin manasn aklamaya alan ilim daldr. Yaplan tefsirler rivayet ve dirayet olmak zere iki yolla yaplr. Okutulan kitaplar Zamaherinin el- Keaf adl eseri ve erhleri, Beyzavinin Tefsir-i Kad adl eserleridir. Bu eser zerine de bir ok erhler yaplmtr. lk Osmanl medreselerinde okutulan Tefsir derslerinde okunan ba kitaplardan birisidir230. Osmanlnn ilk dnemlerinde okutulan dersler daha nceki Anadolu Seluklu Devleti medreselerinde
227 228 229 230

Mustafa BLGE, a.g.e, 52. Mustafa BLGE, a.g.e, 49. Mustafa BLGE, a.g.e, 45. Mustafa BLGE, a.g.e, 44.

okutulan dersler gsterilmitir. Yukarda bahsettiimiz ilimlerin okutulduuna bir delil olarak, ilk Osmanl medresesine mderris olarak tayin edilen Davud-i Kayserinin, hem akli hem de nakli ilimlere vakf olmasn gsterebiliriz231. B. OSMANLI MEDRESELERNDE RETM ELEMANLARI Osmanl medresesi retim elemanlar Anadolu Seluklu devletinde olduu gibi; mderris, muid ve talebeden olumaktadr. 1. Mderris Osmanllarda mderrislere ayrca muhaddis de denilmitir. Osmanl medreselerinde ilk dnemlerde grev alan mderrislerin menei itibariyle Anadoluda doup, yetienler veyahutda Anadoluda doup ilmi tahsilini Msr, ran, Trkistan ve bu gibi ilim merkezlerinde yapan ve Anadoluya geri dnenlerden ya da Anadolu dndan gelen ilmi ve fikri alannda sz sahibi olan alim, mtefekkir ve mutasavvf kiiler olmutur232. Osmanl medreselerindeki mderrisler, Anadolu Seluklularda olduu gibi ehl-i snnet mezheplerinden Hanefi fkh zerinden ders vermilerdir. Medreselere devrin ilmi ve fikri ynden en nemli kiiler tayin edilirdi. Ancak XVII. Yzyldan itibaren rvet, hatr ve sahtecilik bu ilere de kararak kadlk gibi mderrislikte ehil olmayan kiilere verilmi, ilmi ve fikri seviyenin dmesine neden olmutur. Osmanl medreselerinde ilk mderris Davud-i Kayseri olmutur233. Ayrca Osmanl ilim ve fikir hayatnda nemli ahsiyetler olan, Molla Fenari, Molla Hsrev, Zenbilli Ali Efendi, bn-i Kemal, Ebus-Suud Efendi, Katip elebi gibi kiiler de slam eitimi ve retimi hayatna byk katklar, siyasi ve idari alanda byk hizmetleri olmutur. Osmanl ilim ve kltr alannda almalar da bulunanlara Ulema ad verilmitir234. Bu insanlar slam dininin en iyi ekilde anlatlmasn ve anlalmasn salamak iin medreselerde, mderrislik grevi olarak dini ve akli bilimleri anlatmlardr. Osmanl medreselerinde mderrisler batan itibaren maal olmulardr. Lojman tahsisi yaplmtr. Muid ve rencilere olduu gibi mderrislere de yiyecek yardm yaplmtr. Osmanl medreselerinde ise yine Anadolu Seluklu medreselerindeki sistem aynen devam etmekle beraber belirli bir tahsilden sonra iczet, mlzemet ve beratle medreselerde ders veren kiiler olmutur. Kurulu
231 232

Yusuf HALAOLU, a.g.e, 137; Geni bilgi iin bkz. Mehmet BAYRAKDAR, a.g.e., 9-12. Mehmet PRL, Osmanl Ulemas, Osmanl Ansiklopedisi,Yeni Trkiye Yay., stanbul 1999,

73. NER , a.g.e, I, 163 ; AIKPAAOLU, a.g.e , 42 ; BN- KEMAL, a.g.e, II.Defter, 46. Stanford SHAW, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev. Mehmet Harmanc, e Yay., stanbul 1982, 190.
234 233

dneminden sonra vazife yapacak yere gre kendisi Anadolu veya Rumeli kadaskerine mracaat eder ve belirli gnlerdeki meclislerine devam edip matlab denilen deftere kaydedilirdi. Sras gelince en aa derecedeki Haiye-i tecrid medreselerinden birinde 20 ake ile mderris tayin edilirdi. Bundan sonra ilmi seviyesine gre derecesini ykseltebilirdi. Mderrislerin terfilerinde medrese dereceleri esas alnrd. Tayin ve acil durumlarda ise ilk Osmanl medreselerinde o medreseyi kuran padiah veya devlet adam tarafndan yaplmtr. Daha sonralar tayinler kadlarn tayinleri ile beraber divanda karara balanlmtr. Berat ile tayin olunan kiiye bildirilmitir. Tayinler mderrislere beratle bildirilmitir. Vergilerden muaf olmulardr. Kendilerine tannan bu ayrcalktan sonra ileride ilmiye snfnn ortaya kmasna neden olmutur. Mderrisleri ilk dnem Padiahlar veya Paa tayin ederken daha sonralar kadlarn tayinleri ile beraber divanlarda karar verilmitir. Mderrisler, derslere sebepsiz yere devamszlk, eri kanunlara aykrlk, eri hukuka kar herhangi bir sz, grevini terk etme, muidlik ve mlazml para ile satma, yz kzartc su ileme gibi nedenlerden dolay azledilebiliyordu. Aziller bir anda olmayp uyarlar sonucunda grevini yapmayanlar iin olmutur. Azledilme olay XVI. Asrdan itibaren ortaya kmtr. Azledilen mderris uygun grlrse yeniden mderris olabiliyordu. Mderrisler; mderrisliin yannda, vakf nazrl, toplanan gelirlerin tasarrufu hususunda yetki ve medrese iinde yaplan tamirat ve tadilat yrtme gibi vazifeler de yapabilirdi. Mderrislere maalarnn yan sra buday, arpa, klk yakacak odun, pimemi erzak ve nakdi para olarak da yardm yaplabiliyordu. Mderrisler ve alimler Osmanldaki ilmi hayatn, halkn dini ve kltrel hayatn ilerlemesinde nemli rol stlenmilerdir. 2. Muid ynden en ileri olandan seilirdi. Bugnk manada Asistan grevini yrten kii diyebiliriz. Muid dersi anlamayan talebelere dersi tekrar eden, talebelerin medrese ierisinde disiplininden sorumlu olan, namazlar cemaatle klnmasn salayan kiidir. Her medresede muid kadrosu vardr. Maa olarak gnde be ake verilse de zaman ierisinde drt ile sekiz ake arasnda deimitir. Kendilerine berat verilirdi. Kurulu dnemlerinde muid grevini yapacak olanlar, mderrisler tarafndan seilmitir. Daha sonraki dnemlerde ise tayin ile gereklemitir235.

235

Cahit BALTACI, XV-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 33.

3. Talebe medreselerinde genellikle, Sbyan mekteplerinde okuyanlara talebe, aa seviyelerde ki medreselerde okuyan talebelere shte, yksek seviyelerdeki medreselerde okuyan talebelere danimend denilmitir236. Talebe says 20 ile 30 arasnda olmu, bu sayy kesinlikle amamtr. Talebeler btn ihtiyalarn, medrese ierisinde gidermitir. Medreselere rencilerin alnmasnda beden ve zeka yapsna dikkat edilmitir. Bunlarn dnda beki vazifesini gren Bevvab, devam ve devamszl kontrol eden Noktac ve medresedeki talebeden mesul olup, zel ve memleket durumlarn bir deftere kayt eden kemer ad verilen grevli kiide vard. Medresenin kapsnn alp kapanmas, bo odalarn muhafazas, talebelerin kontrol, uygunsuz bir durumu mderrise bildirmek yine Bevvabn grevleri arasnda idi. Osmanl Devleti eitim ve retim hayat ierisinde talebenin konumu, daha nceki slam devletlerinde olduu gibi nemini korumutur. Yaplan eitim ve retim talebe merkezli olmutur. Medrese ierisinde kalan talebelere burs, yiyecek ve giyecek gibi eitli yardmlar yaplmtr. Buna rnek olarak, Sleyman Paa zmitteki medresede kalan renciler iin be ake yevmiye verilmitir. Orhan Gazi, znik medresesindeki talebelere vakf gelirlerinin altda biri verilmesini uygun grmtr. II. Murad dneminde de talebelere gnlk on ake yevmiye verilmitir237. Talebe derslerinde baarl olur ve mderris tarafndan da ilmi seviyesi uygun grlrse muid olarak medreselerden birisine tayin olabilirdi. Eer muidlik grevinde de baarl olursa mderris olarak tayin olabilirdi238. C. OSMANLI MEDRESELERNN DERECELER Kurulu dnemin Osmanl medreselerinde tedris usul, kendisinden nceki usul takip etmi olup, medreselerin says artmaya ve ilmi faaliyetlerin ilerlemesi ile beraber derece ve snflara ayrlmtr239. lk dnemlerde Osmanl Medrese sistemi Anadolu Seluklu ve Beylikleri medrese sisteminin bir devam olarak ortaya kmtr. Yldrm Bayezd dneminde bir dzenlemeye gidilmi, bu gelime II. Murad devrinde de devam etmitir. Osmanl medreselerinde snf ve derecelendirme ilk olarak II. Murad, daha sonra Fatih Sultan Mehmet tarafndan snflandrlmtr240.
236 237 238 239 240

Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, VII, 59. Mustafa BLGE, a.g.e, 39. A.g.e., 40. .Hakk UZUNARILI, Osmanl lmiye Tekilat, 2. Ziya KAZICI, Ana Hatlar le slam Eitim Tarihi, 86.

lk Osmanl medreseleri yaptklar ilmi faaliyetlere gre derece ve snflara ayrlmtr. Osmanllarda ilk bir buuk asr iinde yaptrm olduklar medreselerin derece ve snf itibariyle en mhimleri znik, Bursa ve Edirnedir. Kuruluun ilk dnemlerinde znik Medresesi Osmanl Beyliinin ilk ve en nemli birinci snf medresesi olmutur. Mspet ilimler ilk zamanlarda ders olarak verilmemitir. Anadolu Seluklu medresesinin bir devam niteliinde olmutur. lk mderris olarak Davud-i Kayseri tayin edilmitir. Osmanllarda kurulan ilk medrese olan znik medresesi akli ve nakli ilimlerde mtehasss olan bir alim olan Davud-i Kayserinin getirilmesi241, bize Osmanllarn eitim ve retim hayatnda, ilmi hayatn akli ve nakli ilimlere nem verdiini, eitim ve retimin nasl bir ekilde yaplacan gstermektedir. Bu medrese pratik iin bilim tahsil edilmemi olup, bilimin bilim iin tahsil edildii bir yer olmutur. Bunun gstergesi olarak, Davud-i Kayseriden sonra mderris olarak gelen Kara Hoca dneminde Orhan Gazi tarafndan Osmanl ordusu iin kad olarak atamak istese de mderris ve medrese mezunlarndan hi kimse bu ii kabul etmemitir. Osmanl devletinin ilk medresesi olan ve Orhan Gazi tarafndan znikte tesis edilen medrese tipik bir Seluklu medresesi olmutur242. znik medresesi mderrislerine gnlk 30 ake verilmitir243. Beyliin birinci snf medresesi olmutur. Yaplan tahsilin derecesi bilinmese de mderrisliine tayin edilmi olan ahslarn hayatlar, eserleri ve dolaysyla ilmi durumlar tetkik edilecek olursa, bu medrese olduka yksek seviyede bir tahsil messesesi olduu dnlebilir. Davud-i Kayseri, Taceddin Krdi ve Alaaddin Esved gibi byk alimler buna rnektir244. Bu alimler bu medresede mderrislik yapmlardr. Bursann fethedilmesi ile birlikte znik medresesi ikinci dereceye dm, Bursada yaplan Sultaniye Medresesi birinci dereceyi almtr245. Orhan Gaziden sonra I. Murad Bursada ekirgedeki eski kaplca civarnda bir cami, medrese ve imaret yaptrmtr. Yldrm Bayezd hisar dnda bir cami, medrese ve imaret yaptrmakla, Bursann bir ilim ve irfan merkezi haline gelmesini ve ehrin hisar dna tamasn ve gelimesini temin etmitir. elebi Mehmetin Bursada kurduu medrese dierlerine nazaran ayr bir nem arz eder. Sultan Medresesi de denilen bu medrese ile Bursann belli bal alimleri burada bulunmutur. Mderrisin gnl 50
241 242 243 244 245

Mehmet BAYRAKDAR, a.g.e., 9-12. Necdet SAKAOLU, a.g.e, 23. Mehmet BAYRAKDAR, a.g.e.,12. Ziya KAZICI, slam Messeseleri Tarihi, 248. .Hakk UZUNARILI, Osmanl Devletinde lmiye Tekilat, 2.

ake olmutur. Bu medresenin ilk mderrisi Mehmet ah Efendidir. Molla emseddin Fenarinin oludur. Btn bu nedenlerden dolay, Bursa Osmanl Devletinin askeri, siyasi, idari ve ilmi merkezi konumuna gelmitir. znik ise ikinci konuma dmtr246. Edirnenin fethedilmesi ile birlikte Osmanl Devletinin askeri, idari, siyasi ve ilmi merkezi buras olmutur. II. Murad tarafndan kurulan Edirne erefeli Cami yanndaki medrese ile Darl-hadis medreselerin en yksek dereceli konumuna gelmitir. Bu medresenin nemi, Fatih Sultan Mehmetin stanbulda ki Sahn- Seman medreselerini kurulduu devrelerde dahi srmtr. Mderrise 100 ake verilmitir. Darl-Hadis mderrisine ise 50 ake yevmiye verilmitir247. Edirnenin ilmi merkez konumuna gelmesi ile beraber Bursa ikinci konuma dmtr. Bu medreseler okutulan derslere gre ilk, orta ve yksek olarak derecelere ayrlmtr248. Kurulu dnemindeki ilk Osmanl medreselerinin yannda mderrisler n planda olmulardr. Medreseler de mderrislere gre ekillenmitir. Osmanl Sultanlar kurmu olduklar medreselere, Anadolunun belli bal merkezleri olan Konya, Kayseri ve benzeri yerlerden yada slam dnyasnn belli bal merkezlerinden olan ran, Trkistan, Msr ve Suriyeden alimleri davet ederek ve mderris olarak tayin etmilerdir249. Davud-i Kayseri, Alaaddin Esved ve Fahreddin Acemi bunlara rnektir. Orhan Gazi ile balayan ve Fatih Sultan Mehmet dnemine kadar sren kurulu dnemi ilmi faaliyetler eitli olumsuzluklara ramen, devaml gelime kaydetmi ve Osmanl ilmi ve fikri hayatna nemli messeseler kazandrmtr. Kurulu dnemi medreseleri, retim kadrolar kaynaklar, fkh ve kelamn yan sra, riyaziye, felsefe, astronomi, tp bilimlerinin yan yana okutulmas, yetkin bilginlerin yetitirilmesi bakmndan, henz gcn ve olgunluunu kantlayamam bir beylik iin gerekten vn meselesidir250. Haiye-i Tecrid, Miftah, Krkl ve Ellili medreseler, Osmanllardan nce Anadolu Seluklu ve beylikler dneminde de vard. Bu medreseler hkmdarlar, vezirler ve hkmdar aileleri tarafndan yaptrlmtr. Osmanl kurulu dnemi medreseleri daha nce belirttiimiz gibi, ilk anda aadaki ekildeki gibi derecelendirilmemi olup, zaman ierisinde derecelendirilmitir. Kesin bir ekilde
246 247 248 249 250

Mustafa BLGE, lk Osmanl Medreseleri, 7. .Hakk UZUNARILI, Osmanl Tarihi, I, 523. A.g.e., I, 523. Mustafa BLGE, lk Osmanl Medreseleri, 11. Necdet SAKAOLU, a.g.e, 25.

derecelendirilmesi Fatih Sultan Mehmetin Sahn- Seman Medreselerini kurmas ile olmutur. Ancak derecelendirmede daha nceki medreselerin ileyii gz nne alnarak yaplmtr. Biz en azndan Fatihin kurduu Sahn- Seman medreselerine kadar, Yldrm Bayezd ve II.Murat dnemlerinde yaplan derece ve snflandrlmas, ksmen aadaki ekilde olabilecei kansyla belirttik. Buna dayanak noktas olarak yukarda beyan ettiimiz Haiye-i Tecrid, Miftah, Krkl ve Hari Ellili medreselerin Osmanllardan nce Anadolu Seluklu ve Beyliklerde de kullanlmasdr251. 1. Haiye-i Tecrid (Yirmili Medreseler ) Mderrislerin 20 ile 25er ake ile tayin edildii medreselere verilen addr. Bu medrese erif Crcaninin Haiye-iTacrid adl eserinin adn tamaktadr. Medrese de okutulan en nemli kitaptr. Yine erif Crcaninin fkh kitabndan erh-i feraiz252, Sadeddin Taftazaninin Belagata dair Mutavalli253 okutulmaktadr. Emsile, Bina, Maksut, zzi, Merah Nahvden Avamil, zhar, Kafiye, Arapa eser olarak erh-i saguci ve Tevali gibi Usul-i fkha dair eserler okutulmutur254. 2. Miftah (Otuzlu Medreseler ) Bir st medresedir. Mderrislerin 30 ile 35 ake ile grevlendirilen kurumdur. Meaniden erh-i Miftah adl eser okutulduu iin bu ad almtr. Bu eser Sadeddin Taftazaninin belagata dair eseridir. Bundan baka fkhtan Tenkih Kelamdan Haiye-i tecridin devam ve hadisten Mesabih okutulurdu255. 3. Krkl Medreseler b. shakinin Meariki ve hadisden Begavinin, Mesabih okutulmutur. Tahsil mddeti ilk dnemler 2-3 yl arasnda iken daha sonralar ksalmtr257. 4. Ellili Medreseler Mderrislerin 50 ake ald medresedir. Hari ve Dahil ellili medreseler diye ikiye ayrlr. Hari Ellili Medreseler; Fkhdan Hidaye, Kelamdan erh-i Mevakf ve Hadisten Mesabih okutulmutur. Dahil Ellili Medreselerde ise, Fkhtan Hidaye, Hadisten Buhari, Tefsirden Keaf ve Beyzavi ve Usul-i Fkhtan Telvih adl eserler ve Tavzih,

Ziya KAZICI, Ana Hatlar le slam Eitim Tarihi, 93. MECD, akik-i Numaniye ve Zeyilleri, Hadiku-akaik, ev. Abdulkadir zcan, ar Yay., stanbul 1989, I, 41. 253 MECD, a.g.e, I, 43. 254 Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, VII, 19. 255 A.g.e., 19. 256 MECD, a.g.e, I, 43. 257 MECD, a.g.e, I, 19.
252

251

okutulmutur. Bu medresenin dier bir zellii ise padiahn olu ve kzlar yani ehzadelerin de okuduu medreselerdi258. Osmanl dnemi kurulu medreselerinden daha sonra, Sahn- Seman Medreseleri, Fatih Sultan Mehmedin kurduu ve Osmanl medreselerinin dnm balangc olarak kabul edildii medreselerdir. Bu medrese Osmanl eitim ve retimin en dzenli, en sistemli ve en programl medresesidir. Kanuni Sultan Sleymann Sleymaniye Medreseleri kuruluncaya kadar, Osmanl eitim ve retim messeselerinin en nemli kurumu olmutur. Tahsil mddeti bir sene iken daha sonra alt aya indirilmitir. Fkhtan Hidaye, Usul-i Fkhtan Telvih ve erh-i Adud, Hadisten Buhari ve Tefsirden Beyzavi ve Keaf okutulmutur. Altml Medreseler, Fkhtan Hidaye ve erh-i feraiz, Usul-i fkhtan Telvih, kelamdan erh-i Mevakf, Hadisten Buhari, Tefsirden Keaf adl eserler okutulmutur. Tahsil mddeti bir sene olmutur. Sleymaniye, Selimiye, ehzade medreseleri gibi padiahlarn valideleri ve Sultanlar adna yaplrd. Osmanl medreselerindeki tedris usul daha nceki Anadolu Seluklu medreselerinin usul ile ayn paralellikte arz etmitir. Ancak medreselerin saylarnn artmas, ilim ve kltr alanndaki canllk, eitim hayatnda bir takm deiiklikler sonucu Sahn- Seman ve Sleymaniye medreseleri gibi daha dzenli ve daha programl hale gelmitir. Medreselerde hem nakli hem de akli bilimlere yer verilmitir. Osmanl medreselerinde kurulu dneminde tekilatlanma II. Murad dneminden itibaren balar. Osmanllarda ilk medrese Orhan Gazi tarafndan znikte aldn daha nce sylemitik. Bu medrese Anadolu Seluklu medreselerinin bir rnei olmutur. Dersler, programlar ve sistem olarak hemen hemen ayn olmutur259. Bu medresede nakli ilimlere arlk verilmesinin ve akli ilimlere arlk verilmemesinin nedeni olarak znikin yzyllar boyu Hristiyan domalarnn tartld ve dinsel kurallarn topland yer olmas hasebiyle buraya bir an nce slam kltrnn yerletirilmesi gayesi ama edinilmitir. renci says 20 civarnda olmutur. Kitap geme esas alnm olup dersler tekrar edilmesiyle beraber karlkl mnazaralar yaplm ve renilen bilgiler tatbik edilmitir. Dzenli ders verme vakf tarafndan kontrol edilmitir. Haftalk tatil genellikle sal, perembe ve cuma, bayramlarda ve kandillerde tatil olup dier gnlerde ders yaplmtr. XVI. Yzyl sonlarna kadar medreselerde felsefeye de yer

258 259

A.g.e., I, 19 Adnan ADIVAR, Osmanl Trklerinde lim, 16.

verilmitir. Molla Fenari, Kadzade-i Rumi, Hocazade Ali Kuu260, Meyyed-zade, Mirim elebi, bn Kemal ve Knalzade gibi ahslar felsefeye ait baz kitaplar okutmulardr. Ancak ileriki dnemlerde baz eyhlislamlarn felsefe dersinin okutulmasnn uygun olmayacan belirterek Hidaye ve Ekmel dersleri konulmutur. lk dnemlerde medrese programlarnda yer alan Kelam ilmi, slam dininin inan sistemini her trl sapk ve hurafe olan inanlardan arndrlm bir ekilde tespit etmek ve mdafaasn yapmaktr. Bu yaplrken felsefi mesele ve kavram ele alnmtr. Kelam, akli tefekkr n palana alan bir ilimdir. Sapk inanc ve hurafelerle mcadelenin akl ve felsefe plannda yaplmas gerekiyordu. Tabi ki Kuran ve Snnet ana kaynak olmak zere bu mcadele yaplyordu. Bylece Kelam ile felsefe birbirilerine yakn konuma gelmitir. Felsefi metot ve kavramlar slama uygun hale getirilmitir. leriki dnemlerde felsefi ve fikri dncenin, terk edilmesi, nakilciliin artmas ile eitimin kalitesinin dmesinin nedenlerinden birisi olmutur261. Osmanl eitim ve retim hayatnda medreseler halkn dini ve kltrel ynde gelimesini salayarak, ehrin mimari, fiziki, iktisadi ve sosyal alannda olumlu etkileri olmutur. Osmanllar karlatklar entellektel ve pratik problemlerin zmn hep slam kltr ve bilimi ierisinde aramlardr. D. SIBYAN MEKTEPLER ( lkretim ) slamn ilk dnemlerinden itibaren ocuklara eitim vard. Bedir sava sonras esirlerin serbest kalmasnn art olarak ocuklara eitim verilmesinin ngrlmesi, bunun bir gstergesidir. Osmanl toplumunda daha nceki slam toplumlarnda olduu gibi eitim ve retim ailelerde balard. Aile fertlerinden okuma yazma bilen bir kii tarafndan ok az hafif dini bilgiler retirdi. slam lkelerinde ve daha sonra Seluklularda mektep ve kttab denilen lkretim dzeyinde okullar vard. Byk Seluklular ocuklara, okuma yazma retilmesi iin mescitler yannda ilkokul mektepleri kurmulard262. Anadolu Seluklularda kurulan Sbyan okullar dzenli bir idare kurmann sonucunda gelien ehir hayatnn bir kurumu olarak ortaya kmtr263. Vakfiyelerde Dart-talim, Mektep, Mektephane, Muallimhane ve Darl-ilim ad ile geer. Halk bunlara Mahalle Mektebi ve Sbyan

260 261 262 263

MECD, A.g.e., I, 40. M. Said YAZICIOLU, slam Dncesinin Tarihsel Geliimi, Aka Yay., stanbul 2001, 129. M.Fuad KPRL, Osmanl Devletinin Kuruluu, 65. H.Ali KOER, a.g.e, 8.

Mektebi adn vermitir264. Bu tr okullara Mslman-Trk devletlerinden Karahanl ve Seluklular da Sbyan Mektebi denilmitir. Osmanllarda ise Dart-talim, Darlilim, Muallimhane, Mektep, Mektephane, Mahalle Mektebi, Ta Mektebi, Mekteb-i btidaiye isimleri ile anlmtr265. Osmanllar aynen Seluklularda olduu gibi vakf ile gelir ve giderlerini karlamtr. Sbyan mektepleri Osmanl eitim ve retiminde nemli bir yer tekil eder. lk eitim ve retimin yapld yerdir. ocuklarn eitimi iin tekil edilen messeselerdir. slam'n ilk devirlerinde alan Kttablara benzeyen ve her yerleme yeri ile byk ehirlerin her mahallesinde alan sbyan mektepleri okuma ana gelen 5-6 yalarndaki ocuklarn eitim ve retim grdkleri yerlerdir. Burada ocuklara okuma yazma, slam dininin kaideleri, Kuran- Kerim ve Drt ilem daha sonra Arapa retilirdi266. Bu bilgiler basit olarak retilmesi gerekiyordu. Hocalarna Muallim, yardmclarna ise Kalfa denilirdi. ocuklar parasz okumalarnn yannda, yeme, ime gibi ihtiyalar karlanr, harlk verilir ve senede bir defa geziye de gtrlrd. Eitim dili Trke idi. Osmanllarda baz bilgili kadnlar da mahalle kadn ve ocuklara reticilik yapmlardr. Osmanl eitiminin ilk basaman tekil eden bu kurum, genellikle cami yanlarnda bulunur, amin alay bed-i besmele veya lala gezdirme denilen canl ve hareketli bir trenle derse balanlrd. Dersler medreselerde eitim alan kiiler tarafndan verilirdi. Klliyelere bal olduu gibi mstakil yap olarak olan sbyan mektepleri vard. Fazla bir masraf olmad iin Osmanl devletinin en cra kelerine kadar yaylmtr. leri dnemlerde, Kz ve Erkeklerden oluan karma eitim olduu gibi, ayr ayr olanlar da vard. retmenleri medrese eitimi grm olanlarn yannda okuma yazma bilen imam, mezzin ve kayyum gibi kiiler tarafndan da verilebilir. Karma ve kzlardan oluan okullarda ise belirli bir yaa ulam bilgili, tecrbeli ve hafz olan kadn retmenler de ders verebiliyordu. Osmanllarda Sbyan mektepleri Fatih Sultan Mehmed zamannda tam bir sistematik ierisinde, eitim ve retim metotlar dier medrese programlarndan farkl bir ekilde olan bir kurum halini almtr. E. OSMANLI KURULU DNEM HTSAS MEDRESELER Osmanllar, slam eitim ve retim hayatndaki ihtisas medreselerini de devam ettirmilerdir. Bu medreseler tek bir alanda renmeyi amalayan kurumlar olmutur. Bu Messeseler Drl-hadis, Drl-kurra ve Dr-ifadr.
264 265 266

Yahya AKYZ, Trk Eitim Tarihi, 72. Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, VII, 9. Osman ERGN, Trk Maarif Tarihi, Eser Matbas, stanbul 1977, I, 82.

1. Drl-Hadis Medreseleri messeseler, daha nceki slam aleminde kurulan messeselerin tatbikat gibi olmaktayd267. Daha sonra II. Murat Edirnede drl-hadis yaptrmtr. Darl-Hadis mderrisine gnde 50 ake verilmitir. Bu medresenin paye olarak yani derece olarak 30lu durumda idi268. Medresenin ilk mderrisi olarak Fahreddin Acemi tayin edilmitir.269 Devletin snrlar geniledike, Padiahlar, sultanlar, padiah hanmlar, vezirler ve devlet erkanlar drl-hadis yaptrmlardr. Mderrislere muhaddis de denilmitir. Ders olarak Sahih-i Buhar, Sahih-i Mslim, Mearik ve erhleri, Usul-i Hadis, Dirayet, snad, Teracim-i ahval, Tenkid-i ahval ve Tefsire ait baz eserler okutulmutur. XII. Asrdan itibaren slam dnyasna yaylan bu medreseler, Osmanl dneminde Anadolu Seluklu Darl-hadislerin bir devam niteliinde olmutur270. Buralara girebilmek iin umumi medreseleri bitirmek gerekiyordu. 2. Drl-Kurra Medreseleri Yldrm Beyazd tarafndan Bursa Ulu Cami yannda almtr. Kahireden getirttii Muhammed el-Cezeriyi buraya mderris olarak tayin etmitir271. Bu messesede Muhammed el-Cezeriye ait mehur eseri olan Cezeri ve mahreci hurufa ait olan eseri ile Muhammed atibiye ait atibi diye hret olan Kaside-i Lamiyesi okutulmutur. Ayrca Cezerinin Fethl-Vahid adl eseri de okutulmutur272. Sbyan mektebini bitirenler veya bu seviyedeki hususi bir eitim ve renim grm olan talebeler, bu messeselerde okumak istediinde nce aa seviyedeki bir darl-kurraya gider ve orada hfzn tamamladktan sonra yksek seviyelerdeki darl-kurraya devam ederdi273. Drl-kurralarn basndaki mderrislere eyhl-kurrada denilmitir. eyhl-kurralar dnemin en iyi Kuran- Kerim okuyucular idi. renim ekli ezbere dayanmaktadr. Bunun yannda imamlk, mezzinlik ve cami hizmetlerine ait bilgiler de verilmitir. Daha ok camilerin yannda tesis edilmitir. Osmanl Drlkurralar renim metodu olarak Cezeri ve atibinin tesirinde gelimitir. Buray bitirenlere Kurra ad verilmitir.

267 268 269 270 271 272 273

Mustafa BLGE, lk Osmanl Medreseleri, 13. Ahmet GL, a.g.e, 143. Ali YARDIM, a.g.e, 165. Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, VII, 24. A.g.e., VII, 23. A.g.e., VII, 23 Cahit BALTACI, XV.-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 23.

3. Dr-ifa Medreseleri salk hizmetleri, bir sosyal yardm anlay olarak devam ettirilmitir. Sivastaki ifte Minareli Medresesini bir dar-ifa olarak rnek almlardr. Kurulan darifalar klliyenin bir paras olarak yorumlanmtr. Osmanl hekimlii, slam hekimlii erevesi ierisinde deerlendirmek gerekir. Raziden bn-i Sinaya kadar giden oluum izgisinde olgunlaan bu tip anlay, asl temeli meydana getirmektedir. Osmanl tbb, Anadolu Seluklularn mirass olmutur. Anadolu Seluklularda kurulan birok salk ve yardm kurulular Osmanllar zamannda da grevlerini ifa etmilerdir. Her ne kadar siyasi istikrarszlklar olsa da dr-ifalar tesis edilmeye allmtr275. Dr-ifalar slam tarihi boyunca dier medeniyetlere her zaman rnek olmutur. Nitekim yabanc insanlarn slam memleketlerinde tedavi olmas ve hastahanenin sistemine hayran olmular, iyiletikleri halde hasta gibi davranmaya almlardr276. Osmanllarda kurulan ilk dr-ifa Yldrm Beyazid zamannda Bursada tesis edilmitir. Yine drt-tp adyla bir de hastahane almtr. Tabibliini emseddin Sagir isimli bir kii yapmtr277. Osmanl tp messeseleri hekimbal, dar-ifalar halkn sal ile ilgilenen bir kurum olmutur. Dr-ifalar ayrca bir tp okulu yani, tp rencilerinin renim grd yer olmutur. Hekimbalk ise; Dr-ifa medreselerinin oalmasyla beraber, Seluklulardan kalan ve yeni yaplanlarla birlikte dr-ifalardaki doktorlarn idari adan ynetilmesi ve denetlenmesi iin sarayda alan bir makam olmutur. Osmanl dr-ifalar ilk olarak mstakil bir yap olarak deil, bir klliyenin bir paras olarak ina edilmitir. Bu medreselerde slam dnyasnn bilinen tp kitaplarnn ve Anadolu Seluklu medreselerinde okutulan kitaplar okutulmutur. Bunlarn yannda shak b. Muratn Edviye-i Mfredesi ki Osmanl tbbnda ilk eserdir. Ahmed Dainin Kitab-Tbb, Ahmedinin Mntehebat- ifas, Sinoplu Mmin bu Mukbilin Kitab- Tbb, Davud Antakinin Tezkire-i Antakisi ve Emir elebinin En-mucezut-Tbb okutulmutur278. Anadolu Seluklular dneminde ina edilen dr-ifa yaplar tek blok halinde medrese plan emasnda ifte Medrese plan emasnn uyguland grlrken, Osmanllarda revakl avlulu plan emas uygulanmtr279.
274 275

Beyazd

Gnl CANTAY, a.g.e, 6. Aykut KAZANCIGL, Osmanllarda Bilim ve Teknoloji, Osmanl Ansiklopedisi, VII, 25. 276 Sigrid HUNKE , a.g.e, 154. 277 . Hakk UZUNARILI, Osmanl Tarihi , I, 544. 278 Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, VII, 25 ; Ziya KAZICI Mehmet EKER , slam- Trk Medeniyeti Tarihi, 127. 279 Gnl CANTAY, a.g.e, 24

tarafndan ina edilen lk Osmanl dr-ifa medresesi iki katl olup geni bir bahesi vard. Odalarn ve salonlarn kaplar bu baheye alrd. Osmanl drifalarnda Anadolu Seluklularda olduu gibi tedaviler en mkemmel biimde yaplyor, kadn ve erkekler ayr ayr muayene olabiliyor, ilalar bulunan kurumlarda hazrlanyor ve ilalarn yannda ruhi tedaviler uygulanyordu. Osmanl drifalarnda tp ve eczacla dair bilgiler, uygulamal hekimlik ve beceri kazandrlyordu. Osmanl dr-ifalarnda Anadolu Seluklu dr-ifalarndaki vakf artlar Osmanllarda da aynen uygulanmtr. Osmanl tbbnda Msrda tahsilini yapm olan Hac vaz Paa, erafeddin Sabuncuolu, eyh Cemaleddin Aksaray, Murad b. shak, Hsemeddin Tokad ve Mehmed Kad Manyas gibi alimler yerini almlardr. Hac vaz Paann ifa el-Eskm ve Deva el-Alm ile Kitab- elTalim Fit-Tbb gibi Arapa eserlerinin yannda Trke ve Arapa eserler yazmtr. erefeddin Sabuncuolu, Trke ilk Cerrahi kitab olan Cerrahiyetl-haniyye, EbulKasm Zahravinin el-Tasrif adl eserin tercmesi ile kendi yazd ksm ihtiva eder. Bu eser cerrahi mdahaleleri ilk defa minyatrlerle gsterdii iin slam tp tarihinde nemli bir yeri vardr. Osmanl tbbnda ilk eser ise Murad b. shakn Havassl-Edviye adl eseridir. Sleymaniye medreselerindeki tp medreselerinde eitim ve retimin dzenli olarak yrmesini kontrol eden Nuktac denilen kiiler yapard280. Osmanl dr-ifalarnda Anadolu Seluklularda olduu gibi teorik ve pratie dayal olmutur. Osmanl medreselerinde yabanc hekimler veya Msr gibi ilim merkezlerinden gelen tabiplerde grev almlardr281. Daha sonra, Sleymaniye Tp medresesinin tesisi ile dr-ifalar tarihinde dnm noktas olmutur. Drifalar mstakil bir medrese haline getirilmi ve tbba dair btn almalarn yapld yer olmutur. Sleymaniye medresesi ise kurulu dneminden sonra tp rencisi yetitirmek iin hekimbann idaresine verilen messese olmutur282. Bu medreselerde tp medresesi olarak da grev yapmlardr283. na edilen tm medreseler devletin veya yapan insanlarn ekonomik dzeyine gre yaplmtr.

Nil SARI , Osmanllarda Tp Eitimi, Osmanl Ansiklopedisi, (Tarih/ Medeniyet/ Kltr), Aa Yay., stanbul 1993, VI , 52 281 A. Sheyl NVER , Osmanl Trklerinde Hekimlik ve Eczaclk , Hsn Tabiat Basmevi, stanbul 1952, 3 282 Ekmeleddin HSANOLU, Osmanl Eitim ve Bilim Messeseleri , Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi Ansiklopedisi, II, 255 283 Arslan TERZOLU, Bimaristan, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, T. D.V. Yay., stanbul, VI, 163-177

280

Osmanllarda dr-ifalar daha gelimi ve biraz daha sistemli bir ekilde yaplanmtr. Buralarda hem tp eitimi verildii gibi, hastalar en ksa ve en salkl bir biimde tedavi edilmek istenmitir. Bylece salkl bir toplum ortaya karlmak gaye edinilmitir. Osmanl dr-ifalar daha gelimi ve daha iyi organize edilmelerine ramen fonksiyonel ve bilimsel hiyerari ierisinde ve Seluklular aratmayan bir ekilde srdrmlerdir. Osmanllar rnek aldklar dr-ifalara yeni bir mimari anlay getirmilerdir. Anadolu Seluklu dnemindeki Sivasta yaplan Dr-ifa ve Kayserideki Gevher Nesibe Dr-ifasnn ve medresesinin vakfiyeleri gnmze ulamtr. F. OSMANLI KURULU DNEM ASKER ETM KURUMLARI 1. Acemi Olanlar bu ocuklara, bir taraftan askeri eitim verilirken bir taraftan da Enderuna hazrlayc eitim verilirdi. Kapkulu askerlerinin yetitii yerdir. I. Murad dneminde andarl Halil Paann tavsiyesi ile Molla Rstemin almalar ile ilk olarak Geliboluda 1362de kurulmutur. Daha sonralar eitli yerlerde de tesis edilmitir. Yenierilerin kaynan oluturmutur. Bu ocan en byk subayna Gelibolu Aas olarak adlandrld. Acemi Olanlar iki ekilde alnrd. Savata esir edilen her be erkekten biri ve Osmanl snrlar ierisinde olan Hristiyan halkn ocuklarndan. Birinci ksmdakilere Penik Olan da denilirdi. Geliboludaki acemi ocanda geri hizmetleri iin kullanlrd. kinci ksm ile gayr-i mslim olan Rumeli halk mslmanlatrlacak ve Osmanl Ordusu da kuvvetlendirilecekti. Buralarda binicilik ve atclk gibi askeri maharetlerin yan sra din ve edebi ilimler de okutulmutur284. 2. Yenieri Oca Buradan da Topkap Saray- Hmayununa kadar ykselebilirdi. Enderuna kanlar Veziri Azamla kadar ykselebiliyordu. lk kurulduunda Osmanlnn en nemli kuvvetleri arasnda olup daha sonra devletin bana ok byk skntlar amtr. En byk kumandanlar Yenieri aas idi. Ocan ilk kurulmasnda Penik olanlarndan alnrd. Osmanl ordusunun ar piyade snfn tekil ederdi. Savata ordu merkezinde padiahn nnde bulunurlard. Askeri maharetler retildii gibi dini ve edebi ilimlerde okutulmutur. Ocan tertibi Anadolu Seluklulardan rnek

284

Cahit BALTACI, XV.-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 18

alnmtr. XVI. Yzyldan itibaren bozulan bu kurum II. Mahmut tarafndan Vaka-i hayriyye ad verilen hadise ile 1826 ylnda kaldrlmtr285. 3. Enderun Emevilere kadar uzanyordu286. Ancak Osmanllar Anadolu Seluklu devletinin metodlarn gelitirerek uygulamtr. Osmanl devleti ierisinde, Enderun Mektebi uygulan ve ileyi sistemi biimiyle Seluklular dahil dier slam devletlerinden ayrlr. I. Murat bu kurumun balangcn tekil eder. II. Beyazd ise belirli bir talimatnameye balamtr. Enderun mektebi btn programyla II. Murad tarafndan Edirnede eski sarayda tesis edilmitir287. Enderun mektebi devletin idari mekanizmasn yrtecek sekin elemanlarn yetitirildii saray tekilat ierisinde yer alan bir eitim messesesidir. Medreselerden sonra ikinci kkl eitim kurumudur. Hrstiyan ailelerden devirilen kk ocuklar nce mslman ailelerin yannda ve acemi olanlar ve saray klalarnda eitim grdkten sonra, kabiliyet ve stn yeteneklerine gre deerlendirilirlerdi. Kabiliyeti ve yetenei stn olanlar Enderuna alnrd. Nakli ve akli ilimlerden ou okutulurdu288. Kuran- Kerim, Hadis, Kelam, Hat, Arapa, Farsa, Belagat, iir, Felsefe, Tarih, Riyaziye ve Corafya derslerin yan sra, Ok ve cirit atma, ata binme, gre, musiki, resim, minyatr, ciltilik gibi baz dersler de verilirdi. Buradaki renciler saray ilerini renmek, slami bilgi sahibi olmak, beden eitimi yapmak ve yeteneini gsterebilecei bir sanat en iyi ekilde renmekti. Btn bunlar ayn dnemde verilirdi. Enderun mektebi dier Osmanl eitim ve retim kurumlarndan farkl olarak talebelerin askeri ve idari konularda grm olduklar uygulamalarn younlam olmasdr289. Talebelere sanatlarn, el becerilerin, idari ve siyasi bilgilerin uygulamal olarak retildii ve kabiliyetli olanlarn karld yerdir. Belli bir program olan bu okulda baarl olmak ve st snfa gemek artt. Aksi durumda ve disiplin cezas alanlar kma adyla taralarda eitli grevlere tayin olurlard290. lk defa I. Murad tarafndan tesis edilip, II. Murat tarafndan mfredat programnn gelitirildii ve Fatih tarafndan

Bkz. Geni bilgi iin bkz. . Hakk UZUNARILI , Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, T.T.K. Yay., Ankara 1984, yine ayn kiinin, Osmanl Devleti Tekilatnda Kapkulu Ocaklar (Acemi Oca ve Yenieri Oca ), adl eserine geni bilgi iin baklabilir. 286 A. Turan ARSLAN , XVI. Asr Osmanl lmi Hayatna Genel Bir Bak, Osmanl Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, VIII, 43. 287 H. Ali KOER, a.g.e, 15. 288 A. Turan ARSLAN , a.g.e, VIII, 45. 289 . Hakk UZUNARILI, Osmanl Devleti Saray Tekilat, T.T.K. Yay., Ankara 1984, 297 v.d . 290 lhan TEKEL-Selim LKN, Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Oluumu ve Dnm , Ankara 1993, 18-20 .

285

devletin kuvvetini muhafazaya kabiliyetli bir snf yetitirmek iin sistematik bir dzene konulan messese olmutur. Buras Yenieriaas, Sadrazam, Defterdar, Kubbealt Vezirleri, Beylerbeyi, Sancakbeylerini yetitiren nemli bir kurum olmutur. Kuruma eitim ve retim grmek iin, imtihan ile alnrd. Tahsil mddeti 7-8 yldr291. G. OSMANLI KURULU DNEM YAYGIN ETM KURUMLARI Osmanl eitim ve retim kurumlarnn dnda eitim verilen yerlerdi. Bu yerler; Cami ve Mescidler, Saraylar, Tekke ve Zaviyeler, Ktphaneler ve Ulema evleridir. 1. Cami ve Mescidler : slam tarihi boyunca birer rgn ve yaygn eitim ve retim kurumu ve slam tarihinin ilk eitim veren kurumlar olmutur. Medreselerin almas ile eitim ve retim rol ksmen azalmtr. Yine de buralarda nakli ilimlerden olan Hadis, Tefsir, Fkh ve Kuran- Kerim bilgileri verilmitir.292 2. Tekke ve Zaviye : slam devletinin fethettii yerlere tekke ve zaviyeler tesis edilmitir. Osman Gazi, Orhan Gazi fethedilen yerlere, Abdal Kumral, Geyikli Baba, Abdal Murad ve Abdal Musa gibi derviler iin tekke ve zaviyeler ina etmitir293. Tekkeler, Osmanllarda edebiyat, tarih ve musk ocaklardr. Tarikata bal olan kiilere tekke, tarikat erkan ve adabnn icra edildii ve halka arz edildii yerler olmutur294. Ya snr olmayan bir yerdir. Tefsir, Hadis, Fkh, Arapa, Farsa, Trke ve Siyer-i Nebi gibi bir ok dersler buraya gelen mritlere verilmitir. Bunun yannda tekkelerde Hattat ve Mzehhib gibi sanatkrlar da yetimitir. Tekkelerin bu yn ile bir eitim messesesi olarak faaliyet gstermitir. Loncalarn kna kadar tekkeler iktisadi hayatta da nemli rol stlenmilerdir. Osmanl lkesinin her kesine yaylm olan bu messeseler halkn yetimesinde ve eitli skntlara dm olanlarn tedavisinde nemli rol oynamtr295. 3. Saraylar : Sultanlarn, Padiahlarn ocuklarna, devletin en iyi hocalar tarafndan eitim ve retim verildii yerdir. Sarayda saraya zg bir eitim metodu izlenmitir. Anadolu Seluklu eitim ve retim modeli rnek alnmtr. Bu mektebe ehzadegn mektebi de denilmitir. lkretim yani Sbyan mekteplerinin program
291 292 293 294 295

Ziya KAZICI, Ana Hatlar le slam Eitim Tarihi, 72. Bkz geni bilgi iin M. Zeki PAKALIN, a.g.e., II, 436-439. A.g.e.,58. Ziya KAZICI, slam Messeseleri Tarihi, 260. Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, VII, 127.

uygulanrd. Anadolu Seluklu Atabey ve Lala nvanl emirler grevlendirilerek ehzadeler yetitirilmesi, Osmanllarda da ehirlere veya eyalete atanan ehzadeler, aydn deneyimli ve asker lalalarn gzetiminde zel retim grmlerdir296. Bu eitim ve retim faaliyetlerinden saraydaki grevli olan insanlarn ocuklar da faydalanyorlard. 4. Ktphaneler: Ktphaneler genellikle medreselerin kurulduu yerlerde kurulmutur. nk hem mderrislerin hem talebelerin hem de ilimle megul olan kiilerin faydalanmalar iin ktphaneler gerekliydi. Ktphaneler medrese iinde olduu gibi padiahlara, vezirlere veya ilim adamlarna ait ktphaneler de bulunmakta idi. Osmanllarda kurulan ilk medrese olan znik medresesi talebeleri iin, eitim ve retime yardmc olmas ve talebelerin faydalanmas dncesi ile kitap temin edilmitir. Ktphaneler eitim ve retim yaplan yerlerin zorunlu olarak olmas gereken kurumudur. Osmanllarda Yldrm Bayezd, II. Murat gibi kurulu dnemi padiahlarnn hepsi medreseler ierisinde ktphaneler kurmulardr297. Mesela Saatli Medresede bir ktphane bulunmaktayd298. 5. Ulema Evleri : Ulemalar bulunduklar yerlerde eitim ve retim faaliyetlerinde bulunmulardr. Gerek medreselerde gerekse kendi evlerinde eitli dersler verir ve kendisini dinleyenleri aydnlatrlar ve bilgilendirirlerdi. Ulema evleri ilim meclislerinin yapld yerlerdi. Ulemalar byk konaklarda oturarak bu ihtiyaca cevap verirlerdi. Mesela Nizamlmlkn kendi meclisi de alim ve mtefekkir insanlarn dolup tat yerdi. slam tarihinde ulemaya nem verilmitir. Emevi, Abbasi, Seluklular ve Osmanllarda kendileri iin yer ayrlmtr. Saraylarda da barndrlan ulemalar iin ayr yer ayrlrd. Saraylarda kalan ulemalardan padiah ve saray efrad ulemann ilim sohbetlerinden faydalanlrd299. 6. maret : maret dolayl olarak eitim ve retim hayatna katks olan bir kurumdu. Osmanl devletinin itimai bir messesesidir. Yardma muhta tm insanlarn ihtiyac karland gibi medreseler ve buna benzer eitim kurulularnda kalan rencilere yiyecek yardmnn yapld yer olmutur. Orhan Gazi ile

296 297 298 299

Nejdet SAKAOLU, Osmanl Eitim Tarihi , 47 ; Yahya AKYZ, Trk Eitim Tarihi, 43. Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, VII,139. smail E.ERUNSAL, a.g.e, D.G.B..T., XI, 700. Cahit BALTACI , Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, 143.

balayarak medreselerin yanna300, Osmanl Devleti kurulu dnemi tm padiahlar, znik, Bursa, Edirne gibi balca yerlerde imaret yapmlardr301. 7. Ahilik : Ahilik kk esnaf, usta ve raklar iine alan, onlarn dayanmalar kadar mesleklerini drstlk ve zenle yapmalarn ve eitilmelerini amalayan bir lonca tekilatdr. XIII. Yzylda yaayan Ahi Evren ahiliin kurucusu kabul edilir. Ahilik tekilatnda dinin esaslar, okuma-yazma, insanlk terbiyesi, temizlik, tekilatn dzeni ve gelenei, ilahi, iir ve silah kullanm retilirdi. Bylece esnaflara drstl, retimi artrmay ve dini terbiyenin yerletirilmesi ama edinilmitir302. Devletin otoritesi sarsld zamanlar, ehir hayatnda olumlu ynde etkisi olmutur303. Ahilik tekilatnda dini ve ilmi bilgiler verilmitir. Kuran-n Kerim okuma, Trke, Arapa dillerinin retilmesinden baka gzel yaz yazma ve musiki dersleri verilirdi. Ders verene Muallim Ahi veya Emir denilirdi. Ders verenler, genellikle ehrin kads ve mderrisler gibi ilmi sahada yetkili kiilerdi304. 8. Vakflar : Vakflar slam lkelerinde sosyal ve iktisadi hayat zerinde nemli olup dini ve hukuki bir messese konumunda olmutur. Tarih boyunca kurulan slam devletlerinde vakf anlay her zaman bir yar halini alm, Osmanl dneminde vakflarn ileyii zirveye ulamtr. nk vakflar ile yaplan dini, hukuki ve sosyal messeseler fethedilen yerlerde Trk kltrnn bir yatrm olarak grlmtr. Ordunun tehizi, donanmaya yardm, medreselerde kalan rencilere her trl yardm vakflar kanalyla sunulmutur. Trk-slam gelenei baarl bir ekilde devam ettirilmeye allmtr.Vakflar aynyla intifa olunan ve olunmayan diye ikiye ayrlr. Birincisine cami, mescid, medrese ktphane, kervansaraylar gibi kurumlar ikincisine ise birinci ksmdaki messeselerin srekliliini ve dzenli olmasn salayan bina, arazi ve para gibi alanlardr305. H. OSMANLI KURULU DNEM STHDAM SAHALARI Osmanl devleti eitim ve retim messeselerini baarl bir ekilde bitirenler eitli meslek dallarnda istihdam edilmilerdir. Her messese genellikle eitim ve

NER, a.g.e, I, 163. BN- KEMAL, a.g.e, II. Defter, 89; Geni bilgi iin bkz. Mehmet EKER, a.g.e, 111-116. 302 Yahya AKYZ, Trk Eitim Tarihi, 47-48; Bkz. Geni bilgi iin Ylmaz ZTUNA, Osmanl Devleti Tarihi, XI, 159-161. 303 H. Ali KOER, a.g.e, 64. 304 Yusuf EKNC, Ahilik, Ecdad Yay., Ankara 1989, 95. 305 Yusuf HALAOLU, a.g.e, 156; Geni bilgi iin bkz. Nazif ztrk, a.g.e, 28-47; Mehmet EKER, a.g.e, 97-101.
301

300

retim dallarna uygun yerden eleman almtr. Mesela daha nce bahsettiimiz Enderun mektebi saray iin gerekli olan eleman ihtiyacn karlamtr. Osmanllarda istihdam sahalar aadaki ekildedir. 1. Kadlk: Osmanl ilmiye tekilatnn st kademelerinden olup, kadaskerlie baldr. Adli grevi yannda ilmi ve askeri grevleri de vardr. Sancak ve Kazalara tayin olurlard. lk balangta 20 ake alrlard306. Yksek dereceli medreseyi bitiren ve kad olmak isteyen kii mlazemetten sonra en alt derecede bir kadla tayin olurdu. Tayinler kadaskerler tarafndan yaplrd. Kad eer isterse mftle gei yapabilirdi. Kad olan bir kii baarl bir i hayat geirdii takdirde kazaskerliine kadar ykselebilirdi307. lk kad olarak Osman Gazi, Dursun Fakihi grevlendirmitir308. lk kadasker, I. Murad dneminde andarl Hayrettin Paann vazifelendirmesi ile balar309. 2. Mftlik :Medreseyi baar ile bitiren talebeler arasnda mft olmak isteyenler olabilirdi. eyhlislamla kadar ykselebilirlerdi. Osmanl lmiye snfnn kadaskerlikten sonra en yksek derecesi olmutur. Meihat- slmiye diye isimlendirilmitir. Mesned-i fetva veya Mansb- ifta gibi isimlerde alm olan mftlk, kadaskerlik vazifesine gre ikinci derecede kalmtr310. Osmanllardan ncede var olan eyhlislamlk, Fatihe kadar resmi bir hviyet kazanamad iin eyhlislamlk ad gememitir. Osmanl patiahlar lkelerinde slam hukukunu uygulama esnasnda devlet ilerinin dine uygun olup olmadn, Osman Gazi, Orhan Gazi, elebi Mehmet ve I. Murat, dnemin din alimlerine soruyorlar ve bilgi al veriinde bulunuyorlard. Osman Gazi ile eyh Edebali arasndaki ba bilinen rnektir. Bu durum resmi olmad iin bu kiilere eyhlislam denilmiyordu311. Osmanllarda ilk eyhlislamlk II. Murad dneminde Molla Fenari getirilmitir312. Bakentte oturana eyhlislam, dier kentlerde oturanlara ise Mft denilmitir. eyhlislamlar kurulu dneminde mr boyu tayin edilirlerdi. Osmanllarda

Ziya KAZICI, Ana Hatlar le slam Eitim Tarihi, 83. A.g.e., 83 ; Ylmaz ZTUNA, Byk Osmanl Tarihi, tken Yay., stanbul 1994, VIII, 72-89. 308 Hasan T. FENDOLU, Osmanlda Kadlk Kurumu ve Yargnn Bamszl, Osmanl Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, VI, 453. 309 Ziya KAZICI, Ana Hatlar le slam Eitim Tarihi, 81; Stanford SHAW, a.g.e., 193-196. 310 Yusuf HALAOLU, a.g.e, 148. 311 Cemal FEDAY, Osmanl Devletinde eyhlislamlk Kurumu, Osmanl Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, VI, 447. 312 Stanford SHAW, a.g.e, 193-196.
307

306

eyhlislamlk grevi, din yn ile toplum zerinde devletin otoritesi yerletirilmek istenmitir.313 3. Mderrislik: Medreseyi bitiren ve mlazametle yirmili bir medreseye tayin olabilirlerdi. Daha sonra otuzlu, krkl gibi yksek medreselere baarsna gre ykselebilirdi. Mftlk veya kadla geebilirdi314. 4. Nianclk: Osmanl devlet tekilatnda, divan- hmayun hizmetlerinden birini gren makam addr. Ferman, menur, berat, name, mektup, ahid-name, hkm ve biti gibi devlet resmi evraknn ba tarafna patiahn imzas demek olan nian koymak, yani tura ekmek vazifesinde bulunan kiidir. Byk Seluklu ve Anadolu Seluklularda muhtelif isimler altnda bu memuriyet mevcut bulunmutur. Osmanllarda, Orhan Gazi zamannda bu grev yaplmaya, II. Murat dneminde Nianc olarak kullanlmaya balanlmtr315. 5. Cami Hizmetleri : Genellikle Drl-kurra medresesini bitirenler bu grevle istihdam edilirdi. Cami ile ilgili imamlk, mezzinlik gibi grevlerde kullanlrd. Drl-kurrada cami hizmetleri ile ilgili tm bilgiler veriliyordu. 6. Deftardarlk : Medreseyi bitirenler bu greve gelebilirlerdi. Osmanllarda daha nceki Trk-slam devletlerinin messeselerine ve tekilatlarna dayanmaktadr. Defterdar, Byk Seluklu ve Anadolu Seluklularda, Mstevfi veya banda bulunduu divana, Divanz-zimam vel-istifa denildii iin sahib-i divan- istifa adyla anlr. lhanllarda maliyenin banda bulunan ahs iin deftedr- memalik tabiri kullanmlardr. Mstevfiliin ihdasndan sonra ikinci derceye dmtr. Osmanllarda bu tabiri benimseyerek devletin mali ilerinden sorumlu kiiye defterdar denilmitir. Defterdarlk kurumunun ne zaman kurulduu hakknda kesin bir bilgi bulunmamakla beraber, Orhan Gaziye dayandrlr. Ancak I. Murat dnemi vakfiyelerde, ahitler arasnda defterdr veya defter sfatn tayanlar olmasna dayanarak bu zamanda var olduu sylenilebilir. Kesin olarak ise Fatih kanunnamelerinde gemektedir316. 7. Tabiblik : Dar-ifa ve Dart-tb medreselerini bitirenler olabilirdi. Bunlarn dnda Osmanl devleti iin gerekli olan tm memurlar, askeri elemanlar,
Bkz. Geni bilgi iin Yusuf HALAOLU, a.g.e., 147-154. Bkz. Geni bilgi iin Cahit BALTACI , Osmanl Eitim Sistemi , 63 ; Ylmaz ZTUNA, Byk Osmanl Tarihi, VIII , 89-103. 315 Tayyib GKBLGN,Nianc, slam Ansiklopedisi, M.E.B. Yaynlar, stanbul 1964, IX, 298302. 316 Bkz geni bilgi iin .Hakk UZUNARILI, Defterdar , slam Ansiklopedisi, stanbul 1945, M.E.B Yaynlar, III, 500-507.
314 313

mfettilik, muallimlik, mtevellilik gibi yerlerde istihdam ediliyordu. Burada nemli olan nokta ise belirli bir dalda eitim ve retim veren kurum, kendisi ile ilgisi olan yerlere eleman hazrlamtr. Bunun yannda Osmanllar fethettikleri veya baka yerlerden eitli nedenlerle Osmanl lkesine gelenler de himaye edilmi ve mderrislik gibi eitli yerlerde istihdam edilmitir. Osmanl eitimi hemen hemen drt tip eitimde bulunmutur. Bu eitimin kendilerine gre farkl ama ve gayeleri olmutur. Birincisi, ynetici kadrolara yetitirmeye ynelik saray eitim kurumu olan Enderun mektebini grrz. kinci olarak; Kttab (brokrat) yetitirmek zere ustarak ilikisi erevesinde dairelerde eitim veren Kalem eitimi, ncs olarak tasavvuf erbabnn yetimesine ynelik Dergah eitimi,drdncs olarakta ilim adam yetitiren Medrese eitimidir. lmiye snflar arasnda geiler olabilmitir. Osmanl devletinde medrese tahsilini tamamlayarak icazet alp, hukuk, eitim ve balca dini hizmetlerde ve zaman zaman brokraside sorumluluk stlenen veya toplumun yarar iin alan ulemalar olmutur. Ulema Osmanl devleti ierisinde her zaman toplum ierisinde etkili ve saygn bir konumda olmulardr317. Osmanl devleti kendi bnyesindeki kurumlar, o gnk artlar ierisinde en mkemmelini yapmaya almtr. Bu gayretlerden dolay hibir millete ve devlete nasip olmayan yedi asrlk bir mr olmutur. Osmanllar kendi snrlar ierisindeki halkna hizmeti, grev olarak grd gibi, fethettikleri yerlerde de eitim amac gtmtr. Fethettikleri yerlere sosyal, iktisadi, ilim ve kltr bakmndan zenginlemesini salamtr. Birinci dnya harbi ile ortaya kan smrgecilik anlayna sahip devletlerin aksine, Osmanllar bulunduklar tm yerleri yeniden imar etmiler, zellikle Avrupaya ehircilik hayatn yerletirmilerdir. I. OSMANLI ETMNN ZELLKLER Medreselerde yaplan rgn eitim ile yaygn eitim kurumlar Osmanl toplumunu derinden etkilemitir. Aznlk ocuklarnn st dzeyde ynetici olarak yetitirildikleri Enderun ad verilen bir rgn eitim kurumu olumutur. sfahan, Niabur, Belh, Herat, Basra, Ts, mil gibi merkezlerde rnekler kurulan Badat Nizamiyesinin ders konular ve programlar Anadolu Seluklu kanalyla Osmanllarda da devam etmitir318. Eitim ve retim dinin ekseninde alglanmtr. Eitim ve retim yntemi genellikle nakilcilie ve ezbercilie dayanmtr.
317 318

Mehmet PRL , Osmanl Ulemas, Osmanl Ansiklopedisi, VIII, 71. brahim KAFESOLU, Seluklular Tarihi , 176.

Aznlklar da bu kurumlardan yararlanmlardr. Son dnemlerde denetimlerin azl nedeniyle siyasi ve ekonomik sorunlara neden olmutur. Eitim ve retim cretsiz olmutur. Arapa ve Farsann yannda Trke etkin klnmak istenmi, bu dilin bir karm olan Osmanlca ortaya kmtr. Eitim ve retim alannda yaplan yenilikler XVII. Yzyl sonlarna doru olmutur. Fatih dnemine kadar medreselerdeki hocalar Msr, ran ve Maverannehir gibi dier ilim merkezlerinden gelen kiiler olmutur. Fatih Sultan Mehmed dnemine kadar akli ilimlere fazla arlk verilmemitir. Ulema snf ortaya kmtr. Eitim ve retim sistemi, islami eitim usullerine dayanmtr. Osmanl Devleti kendi anlay ierisinde bir toplum meydana getirmek istemitir. Medreseler klliye tarznda yaplmtr. Osmanl mparatorluu, slam aleminin en geni ve en esasl ksmlarn idare ve hakimiyeti altnda birletirmitir319. Osmanl mparatorluunun hukuki messeselerinin meneileri, Anadolu Seluklu ve beyliklerin bir devam olarak alglanrsa muamma olmaktan kurtulur320. XI. yzyl sonlarndan itibaren yaylan medrese mimarisi Trk yap ve sanatnn rnekleri olarak Anadolu Seluklu ve Osmanllarda da hakim olmutur321. Buna rnek olarak da ana duvardan kubbeye gei gen sahalardr ki Trk geni diye anlan bu tarz Osmanl kurulu dneminde de uygulanmtr. Din sadece bir ibadet ve inan olmayp, sosyal dzenini ve toplumun kltrlerini olumlu ynde etki eden bir akidedir. slam dini de kabul edildii milletlerin sosyal dzenine ve toplumun kltrlerini gelitirici ynde etkilemitir. Bylece Cihanmul bir devletten Trk-slam medeniyeti ortaya kmtr. Osmanllarla ortaya kan Osmanl medeniyetinin ana kayna Anadolu Seluklulardr. Osmanl eitim ve retim kurumlarndan Sbyan Mektepleri haricinde st medreselerde kz ocuklar Osmanllarn son dnemlerine kadar okuyamamlardr. Yksek aileden ve merakl olanlar evlerinde, konaklarda, saraylarda okumulardr. lkokul retmeni olanlar yannda, Ebelik, Gzel sanatlar alannda da kendi bulunduklar yerde alabilirlerdi. Anadolu Seluklu dneminden sonra, medreselerde zaman ierisinde program olarak ve mimari olarak gelime gstermitir. Mimari alandaki gelime ehirlerin fiziki gelimesini etkilemitir322.

Paul WITTEK, Bat Dillerinde Osmanl Tarihi , ev. Gzin Yalter , Trkiye Yay., stanbul 1938,VI, 7. 320 M. Fuat KPRL, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, tken Yay., stanbul 1981, 29. 321 brahim KAFESOLU, Seluklular Tarihi, 185-186. 322 Ziya KAZICI, Ana Hatlar le slam Eitim Tarihi, 69

319

III. BLM ANADOLU SELUKLU DNEM LM FAALYETLERN OSMANLI KURULU DNEM LM FAALYETLERNE ETKLER slam eitim ve retim tarihi Hz. Muhammed ile balar. Bu eitim ve retim daha sonraki slam devletleri ile devam etmitir. Yaplan eitim ve retimler din ekseninde oluturma Mslmanl yerletirme ve yayma amac tad iin birbirlerinden etkilenmitir. slam kltr zaman ierisindeki ilmi ve fikri faaliyetler sonucu ortaya km ve zamanla dier milletleri de etkileyerek ortaya kan kltrn zmsenmesine yol amtr323. Eski kltr ve medeniyet birikimini zmseyerek iine alan slam medeniyeti dnyadaki insanlara hem faydalanacaklar hem de bu faydalanma ile bakalarna fayda verebilecekleri bir enerji olmutur. slam medeniyeti, ilk nceleri n Asya ve evresini daha sonrada Kuzey Afrika ve ilerine kadar ulamtr. slam kltr ve medeniyeti, Avrupaya ve spanya, Sicilya yolu ve Hal seferleri ile

brahim CANAN, Peygamberimizin Hadislerinde Medeniyet, Kltr ve Teknik, Cihan Yay., stanbul 1984, 112.

323

ulam324, feodalite rejimi ve papazlarn ksr dnceleri altnda ezilen halk ilm, fikr, iktisad, itima ve sosyal alanda etkileyerek Reform ve Rnesans hareketlerinin balamasna neden olmutur. Bunlarn sonucunda sanayi inklabn da gerekletiren Avrupa, bugnk Bat medeniyetini oluturmutur. slam kltr ve medeniyetinin ilk temsilcisi olan mslman Araplar, Kuran- kerimi doru anlama ve hadisler nda doru yorumlama sresi ierisinde zirvede kalmlar, mutlu ve refah bir hayat srmlerdir. Aksi durumlarda da siyasi, idari, askeri, ilmi ve iktisadi alanlarda o gnk medeniyetden geri dmlerdir. slam kltr ve medeniyeti itima, iktisad, ilm ve fikr alanlarda kendi toplumuna olduu gibi, dier toplumlara da ayn ekilde byk hizmetlerde bulunmutur. Anadolu Seluklularn Anadoluya Osmanl devletinin ise Rumeli ve Avrupa ilerine yaptklar hizmetler buna rnektir. Mslman-Arap kltr ve medeniyeti, Drt Halife, Emeviler ve Abbasiler ile temsil edilmitir. Abbasiler dneminde yaplan ilim ve kltr faaliyetleri slam Dnyasnda nemli bir yer tutmutur. Bu dnemde yaplan trcme faaliyetleri, kurulan Beytl-hikmeler ve ktphaneler325, slam medeniyetinin zirveye kmasn salamtr. Halife Harun Reid, Memun ve Muttasm zamannda yaplan bu almalar, slam kltr olarak ortaya kmtr. Bu dnemde ortaya kan ilmi ve fikri alandaki sz sahibi alim ve ilim adamlarn eserleri yllarca Avrupa ve birok lkelerin niversitelerinde ders olarak okutulmutur. bn-i Sina, Razi ve bn-i Rd gibi insanlar buna rnektir. Trklerin mslman olmas ile slam kltr ve medeniyeti hzl bir ykseli trendine gemitir. Karahanllar, Gazneliler slama hizmet eden ilk mslman-Trk zmre olmutur. Seluklularn ortaya kmas ve Byk Seluklu devletinin kurulmas326, slam kltr ve medeniyetinde bir dnm noktas olmutur. Siyasi ve idari birliini tamamen saladktan sonra ilmi ve fikri alanda byk almalara balanmtr. slam dnyasndaki dank, intizamsz ve hususi olan eitim ve retimi, Sultan Alparslan zamannda vezir olan Nizamlmlk tarafndan belli bir nizama ve programa balayarak devlet himayesi altna almtr327. Bunda en nemli etken olan ahs ise Nizamlmlktr. nk Nizamlmlk, lke ilerine ihtimam ile bakt, hkmdarlk ve devlet ilerini tam bir intizam ile
Ahmet GRKAN, a.g.e, 394; Haydar BAMMAT kitabnda, Hal seferlerinin etkilemedii grne yer vermektedir, a.g.e.,21. 325 H. brahim HASAN, slam Tarihi (Siyasi- Dini- Kltrel-Sosyal), Kayhan Yay., stanbul 1986, VI, 99. 326 BNL-ESR, El-Kamil fit-Tarih, ev.Abdulkerim zaydn, Bahar Yay., stanbul 1991, IX, 361370. 327 brahim KAFESOLU, Seluklular Tarihi, 174.
324

yrtt iin Nizamlmlk adn almtr328. Nizamlmlk gibi bir ahsiyetin Byk Seluklularda bulunmas ve yapt hizmetler, Trk-slam medeniyeti iin byk bir kazantr. Byk Seluklular ile birlikte, slam dnyasndaki karklklar ksmen sona ermi, ticaret hayat canlanarak ipek yolu ticaret asndan tekrar yeniden nem kazanm, Avrupa Hal devletlerin hlyalarna son vermi, mslmanln nasyaya skmasn nlemi, slam dnyasna asayi getirmi, devlet ilerinin dzenli bir ekilde yrmesi iin eitli kanunlar ve dzenlemeler ortaya koymu ve en son olarak ilmi ve fikri alanda itimai ve ilmi messeseler kurmutur329. Grld zere Byk Seluklular, slam kltr ve medeniyetini btn bu zorluklara ramen omuzlarna alm ve hakkyla vazifesini eda etmitir330. Nizamlmlk gibi byk bir ahsiyetin de bu devlet ierisinde bulunmas byk bir nem arz eder. Nizamlmlk eitim ve retime nem vermi, bulunduu meclisi alimler, edipler, kurralar, fakihler ve mslmanlarn nde gelen liderleri ile dolup tamtr. Yine bunda en nemli etken kendisinin de alim olmasdr331. Nizamlmlk kendisinin adnn n cephesinde olmas nedeniyle anlan ve Badatda kurduu, slam medeniyetinin ilk niversitesi olan Nizamiye Medresesini kurmutur332. Nizamiye medresesi inas Ebu Sad el-Sufi vastasyla 1066-1067 yllarnda tamamland333. Daha sonra Nizamiye Medreselerinin rnekleri sfahan, Niabur, Belh, Basra, Herat, Tus ve Amul gibi merkezlerde kurularak, Nizamiye Medreselerinin programlar ve ders konular slam lkelerinde ve devletlerinde, Anadolu Seluklu ve Osmanl Devletinde yzyllarca takip ve tatbik edilmitir. Anadolu Seluklular Moollara Kseda savanda yenildikten sonra Anadolu iin tam bir felaket olmutur334. Byk Seluklu devletinin kurduu iktisadi, itimai, ilmi ve fikri hayat olumsuz ynde etkilemitir. Byk Seluklular eer iktisadi, itimai, ilmi ve fikri alandaki faaliyetleri mkemmel bir ekilde yerletirmeseydi, Moollar gibi ykc ve harap edici bir kuvvetin igalinden sonra Anadolu yaanmaz hale gelebilirdi. Anadolunun bu byk tahribata ramen yine

AHMET B. MAHMUT, Seluk-Name II, Haz. Erdoan Meril, Tercman Gazetesi Yay., stanbul 1977, 9. 329 emseddin GNALTAY, slam Dnyasnn nhitat Sebebi Seluk stilas Mdr?, Burhaneddin Basmevi, stanbul 1937, 14-15. 330 M. Altay KYMEN, Seluklu Devri Trk Tarihi, 5. 331 BNL-ESR, El- Kamil fit-Tarih , X, 18. 332 brahim KAFESOLU, Seluklular Tarihi, 175. 333 El-HSEYN, Ahbar d- Devlet is- Selukiyye, 46-47. 334 BN- BB, a.g.e, II, 70-71; M. Halil YNAN, Trkiye Tarihi Seluklular Devri I, 6

328

ayakta kalmas Byk Seluklularn mkemmel tekilat ve bu tekilat devam ettiren Anadolu Seluklu ve Beyliklere baldr. Byk Seluklulardan sonra tarih sahnesine Anadolu Seluklu devleti ortaya kmtr. Anadolu Seluklular hemen hemen her ynyle Byk Seluklularn bir devam niteliinde olmutur. Anadolu Seluklular devleti kurulunca ilk olarak Anadoludaki siyasi birlii salamak olmutur335. Anadolu Seluklular sahip olduklar bu topraklara vatanseverlik duygusu ile lkeyi bir Trk yurdu ve slam diyar haline getirmilerdir336. Anadoluyu yeniden imar etmiler, kervansaraylar kurarak ticaret hayatna canllk getirmilerdir. Hallar ile mcadeleyi kazanarak fethedilen yerlere cami ve mescidler yaparak Anadolunun tamamen mslman ve Trk olmasn salayarak337, hallarn Anadolu hlyalarna son vermiler ve sosyal karkla dzen getirmilerdir. Hititlerden sonra uygarlk ve kltr alanndaki gelimeler, Anadolu Seluklular ile balamtr. Anadolu Seluklular Hititler, Hellenistik devir, ran, Yunan ve Bizansllarn Anadoluda braktklar kltr ve mimari eserleri ok iyi bir ekilde analiz ederek, bulunduu dneme damgasn vuran sanat ve kltr eserleri meydana getirmitir338. lmi ve fikri alanda kurduklar medreseler, cami ve mescidler, tekkeler ve zaviyeler ile Anadoluda yeni bir ilmi hayat balatmlardr. zellikle Alaaddin Keykubat zamannda yaplan ilmi almalar, ilmi messeseler olan medreseler, mescidler, camiler, ktphaneler, drl-hadisler, drl-kurralar ve dr-ifalar ile Anadoluda yaplmaya balanlmtr339. Yine bu devirde Calaleddin Rum, Sadreddin Konev ve Fahruddin Irak tasavvuf ve ilim erbab olan bu kiiler Moollarn yaratt ykcl manevi, ilmi, edebi ve tasavvufi ynleri ile halk ayakta tutmulardr340. Cami ve mescidler de Anadolu Seluklular dneminde slamn ilk dnemlerindeki gibi hem siyasi hem dini bir kurum341 olarak deil sadece dini bir kurum olarak grevini ifa etmitir. Medreseler Drl-hadisler, Drl-kurralar, Dr-ifalar ve Ktphaneler Sultanlar, Vezirler ve devletin ileri gelen kiileri tarafndan da desteklenerek ilmi hayatn ykselmesinde byk pay sahibi olmulardr.

V . GORDLEVSKI, Anadolu Seluklu Devleti, 37 Osman ETN, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin Yayl, 113 337 A.g.e.,128 338 Fredrch Karl KIENITZ, Osmanllardan nceki Anadolu Trklerinin, Politik ve Kltr Bakmndan Dnya Tarihindeki Yeri, Belleten, T.T.K. Yay., Nisan 1986, c.L, S.196, 284. 339 V. GORDLEVSKI, Anadolu Seluklu Devleti, 237 340 Taneri AYDIN, Trkiye Seluklular Kltr Hayat, Menakibl Arifinin Deerlendirilmesi, Bilge Yay., Konya 1977, 24 341 Muhammed HAMDULLAH, slam Messeseleri Tarihi , 12.
336

335

Eitim ve retim iin kurulan messeseler birbirlerine model olmutur. zellikle Sultan Alparslan zamannda veziri olan Nizamlmlk tarafndan kurulan Nizamiye Medreseleri, slam eitim ve retim hayatnda bir dnem noktasn tekil etmitir. Kurulan medreseler, daha sonra kurulacak olan eitim ve retim kurumlarna rnek olmutur. Anadolu Seluklular dneminde, Anadoluda imar edilen dini ve sosyal messeseler, Byk Seluklularn bir devam niteliindedir. Anadolu Seluklulardan sonra tarih sahnesine kan Osmanllar, kendilerinden nceki Anadolu Seluklu devletinin mirasn alarak korumular ve gelitirerek devam ettirmilerdir. Osmanllar Anadoludaki siyasi karkla son vererek, miras olarak aldklar bilim ve dnce sistemini gelitirerek hakm olduklar ktaya yaymlardr. Osmanllar aldklar bu miras dikkatsizce harcamadklar gibi son dnemlere kadar da ihmal etmemilerdir. slam dnyasnn ynetimini gen bir millet olarak stlenen Osmanllar cami, medrese, drl-hadis gibi bilimsel kurumlar olmak zere slam dnyasnn tm kurumlarn miras olarak342 hakim olduu yerlerde baarl bir ekilde uygulamtr. Aldklar bu miras kr krne bir taklit olmayp, yeni bir ruh, yeni bir tarz, yeni bir anlay katarak zenginletirmilerdir. Osmanl bilim literatr, Osmanl devletinin kurulduu Anadolu ve daha sonra Rumeli topraklarnda yetien Osmanl bilim adamlarnn ve slam dnyasnn Trkistan, ran, Suriye ve Msr gibi eski kltr merkezlerinde yetien bilim adamlarnn katklaryla olmutur. Osmanl dneminde ilmi seyahatler ve temaslar hareketli olmu ve bunun sonucunda telif faaliyetleri mspet ekilde etkilenmitir. Osmanllar, Bizansllar ile yapt savalara asker olarak katlmak isteyenler arasnda ok deerli zeki ve ilim sahibi kiiler de bulunuyordu343. Osmanl dnemindeki bilimsel etkinlikler, yap, biim ve ierik asndan iki ayr kanaldan elde edilir. Birinci olarak ki en nemli kanal olarak kabul edeceimiz, Anadolu Seluklular aracl ile elde edilen klasik dnem olan slam bilgi birikimine dayandrlarak gerekletirilen almalar, ikincisi olarak da yaplan almalar bata matematik, astronomi, corafya, tp ve mhendislik alanlar olmak zere batdan aktarlan yeni kurumlara dayandrlmtr344. Bu anlay Osmanlnn son dnemlerinde gereklemitir. Osmanllar slam dnyasna kltrel ve ilmi hayatna yeni bir
Nacer MLOUD, Osmanl Tarihinde Bilim ve Teknoloji , Osmanl Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, VIII, 35. 343 Zeki Velidi TOGAN, Umumi Trk Tarihine Giri, 370. 344 H. Gazi TOPDEMR, Osmanllarda Fizik almalar, Osmanl Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, VIII, 445.
342

dinamizm ve zenginlik katmlardr. XVI. Yzyln sonlarna doru zirveye ulamtr. stanbul bata olmak zere Bursa, Edirne, skp ve Saraybosna gibi yeni kltr ve bilim merkezleri haline gelmitir. Osmanl bilim literatr, Osmanl devletinin kurulduu Anadolu ve daha sonra Rumeli topraklarnda yetien, Osmanl bilim adamlarnn ve slam dnyasnn Trkistan, ran, Suriye ve Msr gibi eski kltr merkezlerinde yetien bilim adamlarnn katklaryla olumutur. Kurulu dneminde bu ilim adamlarnn katklar byk iken daha sonraki dnemlerde Osmanlnn kurduu medreselerden ilim ve fikir adamlar yetimitir. Trk kltrnn kendine has yaps ve tarz vardr. Farkl kltrlerin bir araya gelip birbirine karmasndan den gz alc bir alamdr. Anadolu Seluklu aracl ile gelen Trk kltrn Osmanllar dier kltrleri de zmseyerek alam oluturmulardr. Osmanllarla bir sre siyasi ilikileri olan Bizansllarda askerlik ve hkmet alannda baz messeseler kazandrmtr345. Osmanllar devletin varoluu sresince ok geni ve eitli bir kltr yaam gelitirmiler ve srdrmlerdir. Bu kltr Anadolu merkezli olmak zere n Asya ve Avrupann ilerine kadar olan tm yerleri etkilemitir346. Osmanllar Rumeliyi fethederek batya doru ilerlerken, dzenli ve belirli bir plan erevesinde fethettikleri yerlere yerleip imar faaliyetlerine girimiler, bilimsel ve sosyal kurumlar meydana getirerek Osmanl-Trk damgasn vurmulardr. Avrupallar feodaliteden karak insanlar nasl ynetmek gerektii konusunda teoriler retmeye almlardr. Osmanllar ise pozitif ve negatif ynleriyle slam uygarln Anadolu Seluklu devleti kanalyla miras almlardr. Avrupallar, referans sorununu akli, dnyay anlamak ynyle halk ve elit zmrelerin davranlarn kavramann tek metodu olarak benimseyerek zdler. Kilise akl ve mantn salad geliimin nnde duran bir engeldi. Bilim her zaman ileriye bakmaktayd. Kilise bu boluu tam olarak dolduramad iin devlet her zaman mant talandran felsefecilere son sz syleme imkan tand. Akln olaylar anlamakta en yaygn ara olarak kullanlmas bata, Osmanllar olmak zere kolay kolay dier uluslar tarafndan eletirilememitir. Avrupallar dinin gsterdii yolu ihmal ederek ve seklerizmin yolunu takip ederek, bu metodun meyvelerini grmeye balamlardr. Kendilerini Aydnlk, karsndakileri ise Karanlk olarak nitelendirdiler. Dier taraftan, Osmanllar bilimi Evrensel Ntr olarak nitelendirdiler
Philip K HITTI, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev. Salih Tu , Boazii Yay., stanbul 1981, IV, 1155. 346 Stanford SHAW, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev. Mehmet Harmanc, 199.
345

ve slam uygarlnn hzla dte olduu bir dnemde, bilimi slam toplumunun sosyo-kltrel ihtiyalarn karlamada bir ara olarak kullanabileceklerini dndler347. Avrupada gelien bu bilim halk ve yneticileri her alanda etkiler iken, Osmanllardaki eitim ve retim faaliyetleri din ekseninde halk, dier ynlerde ise sadece yneticileri etkilemitir. Bundan dolay Avrupa Osmanlya gre daha hzl ve daha fazla gelime imkan bulmutur. A. LM VE FKR ALANDA ETKLER Osmanl Devletinin Anadolu Seluklu ve Beylikler dnemindeki bilim ve dnce mirasnn devraldnn en nemli nedenleri arasnda, Osmanllardan nce, Anadoluda yaplan bilimsel almalarn, hastahanelerin, medreselerin ve gzlem evlerinin tesis edilmesi ve bu messeselerin Osmanl dneminde de ilevlerini srdrm olmalardr348. Mslman olan Trkler dini renmeye almlar, bu dini daha iyi renebilecekleri ve retebilecekleri messeseler tesis etmilerdir. Gazneliler, Byk Seluklular ve Anadolu Seluklular bu eksende youn bilimsel faaliyetlerde bu nedenle bulunmulardr349. Gazneliler'in Hindistana yapt seferler, Nizamlmlkn ii propagandalarna kar at medreseler ve Anadolu Seluklu devletinin Anadoludaki hem Mslmanl hem Trkl yerletirme, bu amalar dahilinde olmutur. Grld gibi slam dnyasndaki eitim ve retim iin kurulan messeseler ve yaplan faaliyetler, toplumun slah ve toplumun eitim ynn dini adan kuvvetlendirmek iin yaplmtr350. Osmanllarda yaplan bu faaliyetler yzyllar boyu fetihler, aratrmalar ve seyahatler ile karlat dier medeniyetleri zmsemi ve bu baarl zmseme XVII. Yzyla kadar olmutur. XVII. Yzyl balarndan itibaren dier medeniyetlerde ki gelimeleri takip edemedii gibi zmseme yolunda baarszlkla sonulandrmtr351. 1. Devlet Adamlarnn lim ve Bilim Severlilii Anadolu Seluklularda eitim ve retim faaliyetlerinde en nemli etken olarak da, Sultanlarn, vezirlerin ve devlet adamlarnn ilim ve bilim severliliidir.
Nacer MLOUD, Osmanl Tarihinde Bilim ve Teknoloji, Osmanl Ansiklopedisi, VIII, 35-36. Esin KAHYA, Osmanllardaki Bilimsel almalara Genel Bir Bak, Osmanl Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, VIII, 25. 349 BURSALI M. Tahir Bey, Trklerde Ulum ve Fnuna Hizmetleri, 26. 350 Ziya KAZICI, slami ve Sosyal Adan Vakflar, 124. 351 J. Paul CHARNEY, slam Kltr ve Toplumsal- Ekonomik Deiim, 31.
348 347

Daha nceki slam devletlerinde de Sultanlar ve dier devlet adamlar da ayn nem ve deeri vermilerdir. Anadolu Seluklularda ilmi ve itimai bakmndan kalknma sreci II. Kl Arslan ve olu Rkneddin Sleyman ah ile balam bulunmaktadr. Bu iki hkmdar ve daha sonra gelecek olan Anadolu Seluklu hkmdar ve vezirleri Anadoluda kltr ve sosyal messeseleri ve ilmi hayat ykseltmek iin adeta birbirleri ile yarmlardr. Bu almalar sonucu farkl kltrler ve ilmi merkezlerden Anadoluya ilmi ve fikri alanda sz sahibi insanlar gelmeye balamtr. ehabeddin Maktul diye anlan ehabeddin Shreverdi, II. Kl Arslan zamannda Anadoluya gelmitir352. Rkneddin Sleyman, I. Gyaseddin Keyhsrev, I.zzeddin Keykavus ilmi ve kltrel alanda eitli faaliyetlerde bulunmulardr353. Shreverdi Maktul, Kitabul-Elvahl-madiyesini II. Kl Arslana, Muhammed b. Gazi RavzatlKttabn Rkneddin Sleyman aha takdim etmi, Berids-saadesini Keykavus b. Keyhsrev iin yazmtr354. II. Kl Arslandan sonra gelen Anadolu Seluklu hkmdarlarnn hepsi ilmi bilgilere haiz idiler. II. Kl Arslan ise ilim adamlarna son derece itibar gsterir ve huzurunda onlara mnazara yaptrrd. Mesela II. Kl Arslan askeri faaliyetlerin ss olarak Aksaray ehrini ina ettiinde Azerbaycandan bilginleri, sanatkarlar ve alimleri arm, onlar saraynn evresinde yaptrd medreselere ve kervansaraylara yerletirmitir355. Olu Keyhsrevin en yakn dostu ve devrin en nl bilgini Necmeddin shak idi. Keyhsrevin olu zzeddin Keykavusda ayn sayg ve deeri gstermitir. Ancak Anadoluda Seluklu lmi ve kltrel alandaki an parlak devrini Alaaddin Keykubad ile yaamtr. Kendisi air, ressam ve mahir bir oymac olmakla beraber ilme kar ok byk merak vard356. Bilgin, air ve sanatkarlara gerekli deeri vermi olup, bilginler iin mnazaralar yaptrmtr. Sadreddin Konev, Mevlana, Necmeddin Daye, Muhakkik-i Tirmiz gibi insanlar kendi devrinde byk saygn insanlard. Ayn zamanda Muhiddin-i Arab ve Anadoluya gelerek Konya, Sivas ve Erzincan taraflarnda Vahdet-i Vcut felsefesini neretmitir. Kad Siraceddin Urmev de devrin alimleri arasnda yer alyordu357. Anadolu Seluklularda olduu gibi, ilk Osmanl Sultanlar da bilim sever, bilim adamlarna saygl, onlar koruyan, ilmi ve fikri alanda sz sahibi insanlara gerekli deeri veren insanlard. Osmanllardaki ilk sultanlar eitli Trk ve slam
352 353

. Hakk UZUNARILI, Osmanl Tarihi, I, 22-23. A.g.e, 23-25. 354 Mehmet EKER-Sleyman GEN, Trk Medeniyeti Tarihi, Editr. Nesimi YAZICI, 146. 355 PM. HOLT-KS. LAMPTON-B.LEWIS, a.g.e, I, 265. 356 Nejdet SEVN, Osmanllarda Sosyo-Ekonomik Yap, Kutgun Yaynevi, stanbul 1978, 91. 357 .Hakk UZUNARILI, Osmanl Tarihi, I, 25-26.

lkelerinden Osmanl lkesine bilgili, erdemli kimseleri getirmek iin almlardr. Trk Beylikleri ve dier slam lkelerindeki deerli mderrisler ve bilim adamlar, Osmanl hkmdarlarnn bilim sevgilerini, bilim adamlarna gsterdikleri saygy duyarak Osmanl lkelerine gitmilerdir. Davud-i Kayseri, Fahretin Acem, Alaaddin Tsi bunlara rnektir. Bu kiiler ilk Osmanl mderrisleri olduklar gibi, Osmanl lkelerine bilim adamlarnn yetimesinde nemli katklar olmutur358. Osmanlda gerek ilim hayat Osman Bey dneminin sonlar ile olu Orhan Gazi Beyin devrinde balam ve gelimitir. Orhan Bey ve dier hkmdarlar ilme ve ulemaya kar son derece hrmetkar idiler. Osmanllar arasnda ilmin kolayca yaylp gelimesinde en nemli amiller arasnda yer alan nedenlerden biriside budur. lmi messeseler olan medreselerin tesis edilmesinde byk rolleri vardr. lmi messeselerin kurulmasn da nder olmular ve bu ileri takip etmilerdir. Fethedilen yerlere cami, imaret, zaviye ve ilmi messeseler tesis ederek, slam ve Trk kltr yerletirilmeye allmlardr359. Bunlara rnek olarak Davud-i Kayserinin Orhan Bey zamannda Osmanl lkesine gelmesi ve Orhan Bey tarafndan kurulan ilk medreseye mderris olarak tayin edilmesini verebiliriz. Yldrm Bayezide gcenen Mevlana emseddin Fenarinin, Karaman Oullarna sndktan sonra Yldrm Bayezidin srarlarna dayanamayarak tekrar Osmanl lkesine geri dnmtr.360 I. Murat, elebi Mehmet ve II. Murat gibi dier Osmanl Padiahlar da ilmi ve fikri alanda yaplmas gereken btn almalar yapmtr. Grld zere, daha nceki slam devletlerinde ve Anadolu Seluklu devletinde olduu gibi Osmanl Sultanlar ve devlet adamlar da ayn ekilde ilme ve fikre gerekli deeri vermiler, bunun iin ilmi ve itimai messeseler kurmulardr. 2. Dini Ynden Etkileri Anadolu Seluklularda olduu gibi Osmanllarda da kendi hakim olduklar yerlerde snni akideyi yerletirmek, tam ve doru bir ekilde retmek ve bylece dini birlik salamak istemilerdir. Bunun sonucunda Anadoluya g eden Trkmenlere, dinin doru bir ekilde retilmesi gerekletirilmitir. Yeni fethedilen lkelere manen de fethini salamak iin gerekli elemanlarn yetitirmek dncesi lke ierisindeki bilginleri ve alimleri ilmi faaliyetler ierisinde deerlendirilmitir361. Nitekim Osmanl biliminin teekkl ve gelimesi, Osmanl ncesi Seluklu
358 359 360 361

Yahya AKYZ, a.g.e, 56. Mustafa BLGE, lk Osmanl Medreseleri, 11. H. Ali KOER, a.g.e, 10. Yahya AKYZ, a.g.e, 41.

dneminde Anadolu ehirlerindeki eski ilim messeselerinin yerleik gelenekleri ile dnemin en mhim ilim ve kltr merkezleri saylan Msr, Suriye, ran ve Trkistandan gelen alim ve fikir adamlarnn katks ok nemli olmutur. Anadolu Seluklular ve Beylikler Anadoluda Mslmanl ve Trkl yerletirmek istemilerdir. Anadolu'daki Hristiyan unsurunu hem siyasi olarak hem de dini olarak kaldrmak istemilerdir. Bunda da ksmen baarl olmulardr. Osmanllarda da ayn ekilde Anadoluyu tamamen Mslmanlatrmak, Bizans devletini ortadan kaldrarak siyasi ve dini ynden Hristiyanla son vermek istemilerdir. Bunda da baarl olarak kesin sonuca varmlardr. slam dininin Byk Seluklulardan sonra siyasi liderliini stlenen Anadolu Seluklular baarl bir ekilde bu liderlii Osmanllara devretmilerdir. Osmanllar da zellikle batda bu liderlii baarl bir ekilde kullanmtr. Batda dini ve kltrel ynden slamn ilerlemesini salamlardr. Anadolu Seluklular dneminde devlet esas itibariyle medreselilerin temsil ettii Snni anlay ve bu anlayn hukuk alanna gemi kurallar benimsediini arz etmitik. Ancak XIII. Yzyl ortalarna rastlayan Mool istilasndan itibaren Anadoluda siyasi istikrar bozulmu ve medreselilerin Snni anlay ve bu anlayn getirdii hukuk yerine Hac Bektai Veli, Mevlana Celaleddin Rumi ve Yunus Emrenin temsil ettii dne ynelmitir. Bylece Mool istilasnn yol at felaketli gnlerde, bu dne ynelenler yksek mevki sahibi ve varlkl kiilerde olmutur. Beylikler dneminde bu durum srmtr. Osmanllarda ise ilk etap da bu durum srerken, glendike ve geni lkelere yayldka medrese eitimi grm olanlara gereksinim artm, toplum ierisinde yerlerini yeniden kazanmlardr362. B. MEDRESELER YNNDEN ETKLER Anadolu Seluklularda medreseler, mderrislerin ilmi kabiliyetlerine gre hret olurken, Osmanllarda da ayn ekilde fatih dnemine kadar bu durum devam etmitir. Osmanllardaki Orhan Gazinin kurduu ilk medreseye mderris olan Davud-i Kayserinin363 hreti medreseye de yansmtr. Bu durum Fatihin kurduu Sahn- Seman medreseleri ile daha sonra kurulacak olan Sleymaniye medreselerine kadar n planda kalmtr. Osmanlnn ilk dnemlerinde mderrisler medreselerden
Hseyin G.YURDAYDIN-Metin KUNT-Ayla DEKAN, Osmanl Devleti (1300-1600),Trkiye Tarihi II, Cem Yaynevi, stanbul 1988, II, 149. 363 HOCA Sadeddin , a.g.e., I, 78.
362

nemli idi. Medreselerin nemi, medreselerin bandaki mderrislerin ilmi ve fikri kabiliyetine ve hretine gre dereceleniyordu. znik medresesi, Davud-i Kayseri, Taceddin Krdi ve Alaaddin Esvede gre hret bulmutu. Daha sonra ise Bursadaki Sultaniye medresesi, Molla emseddin Fenarinin olu Mehmet ah Efendinin burada mderrislik yapmasdr. Edirne erefeli cami yanndaki medrese de ayn ekildedir. 1. Medrese Tekilat Ynnden Etkileri Osmanllar ilk kurduklar eitim ve retim kurumlar, gerek tekilat gerekse yap bakmndan Anadolu Seluklu devleti eitim kurumlarnn hemen hemen aynsdr. Medreselerde, mderris, muid, talebeler, hizmetli, ktphaneden sorumlu kii gibi kiilerden oluan kadrosu vard. Mderris ve Muidin grevlerinden farkl olan Mfid ise, sadece Msr medreselerinde bulunmutur. Mfid gnmzdeki doentlik karl olarak ele alnmtr. Osmanl medreselerinde kullanlmamtr364. Medreselerde grevli olan bu kiiler, Anadolu Seluklulardaki pozisyonlar ne ise Osmanllarda da ayn konumda olmulardr. Anadolu Seluklularda cami ve mescitlerde de eitim faaliyetleri yaplmtr. Bu anlay Osmanl devletinde de devam etmitir. Cami ve mescidler halkn eitiminde nemli rol stlenmitir. zellikle dini eitimlerin yapld yer olmutur. 2. Medrese Mezhep Anlay Ynnden Etkileri Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu devletletleri dneminde eitim ve retim kurumlar Hanefi mezhebine gre eitim verilmitir. Mesela Altun-Aba Medresesinin vakfiyesinde mderrisin Hanefi mezhebinden olmas aka belirtilmitir. Ancak bu btn medreselerde de geerli olmamtr. Buna rnek olarak Sivas Gk Medresesinin mderrisinin afi olmas istenmekle beraber Hanefi olabilecei belirtilmitir365. Ancak Anadolu Seluklu Devletinin Hanefi mezhebine gre ynetilmesi ekliyle medrese mderrislerinin de genellikle Hanefi mezhebinden olduunu syleyebiliriz. Osmanllarda da padiahlar, vezirler ve mderrisler, Hanefi mezhebine mensup olduklar iin zellikle ii ve dier slama zarar veren faaliyetlere kar Hanefi mezhebinin grleri dorultusunda eitim ve retim yaplmtr. Osmanl medreselerinde bu durum devam etmitir. lk dnem mderrislerinden olan Davud-i Kayseri, Alaaddin Esved, Taceddin Krdi, Kadzade Rumi ve Molla Fenari gibi Osmanl medreselerinde mderrislik yapan bu kiiler Hanefi mezhebinden idi.
364 365

Ziya KAZICI, slam Messeseleri Tarihi, 267-268. smet KAYAOLU, slam Kurumlar Tarihi, II, 54.

Buna bal olarak Anadolu Seluklu medreselerinde olduu gibi Osmanl medreselerinde de Hanefi fkh zerinde tedris yaplrd366. 3.Vakflar Ynnden Etkileri slam tarihi boyunca, slam devletlerindeki eitim ve retim faaliyetleri vakflar tarafndan ve vakf artlarna uygun biimde yrtlmtr367. Osmanllarda eitim ve retim faaliyetlerinde vakf artlar ve vakf anlay olarak Anadolu Seluklular rnek almtr. Eitim ve retim, imar, bayndrlk, sosyal yardm ve salk ileri vakflar ile srdrlmtr. Eitim ve retim iin kurulan messesseler vakf artlarna gre srdrlmesi Osmanllarda da aynen devam etmitir. Bunlara rnek olarak Altun-Aba medresesinin vakfiyesine baktmzda, medresenin ileyi tarz ile daha sonra kurulacak Osmanl medreselerinin vakf ileyii arasnda paralellik olduunu grmekteyiz. Orhan Gazinin znikte yaptrd medreseye Kozluca ky ve evresini vakfa balamas buna rnektir. Osmanl medreselerinde kalan talebelerin hibiri cret dememesi, mderrislerin ve muidlerin maalarnn vakflar ile olmas Anadolu Seluklularn bir devamnn gstergesidir. Anadolu Seluklularda siyasi karklkta dahi eitim ve retim hayatnn devam etmesi ve Osmanllarda da fetret dneminde eitim ve retim hayatnn devam etmesinin nedeni kurulan messeselerin devamlln arz eden vakf sistemidir. Vakflar sadece medrese olarak deil ilmi ve itimai btn messeselerde de etkin bir rol stlenmilerdir. Camiler, imarethaneler, dar-ifalar, darl-hadisler, darl-kurralar, kervansaraylar gibi eserler vakflar ile tesis edilmi ve ilevini srdrmtr. Vakflar ile Anadolu Seluklularda olduu gibi Osmanllarda da hakim olunan yerlerde ki tm insanlara ayrm yaplmakszn dini ve sosyal hizmetler yaplm, fethedilen yerlere Trk kltr yerletirilmi, ordu techiz edilmi, donanmaya yardm edilmi, eitim ve retim faaliyetleri desteklenmi ve Orta Asya Trkleri ile balarn kopmamas salanmtr368. 4. Mimari Ynnden Etkileri Medreseler daha nceki anlatmmzda olduu gibi, mescitler etrafnda ekillenmitir. Kurulan medreseler gn getike ihtiyaca binaen bina yaps gelime kaydetmitir. Medreselerin yan sra cami veya mescit, avlu, eyvan, trbe, talebe odalar,
366 367 368

dersane,

havuz,

eme

gibi

blmlerden

olumutur.

Osmanllar

Mustafa BLGE, lk Osmanl Medreseleri, 11. . Hakk UZUNARILI, Osmanl Devleti lmiye Tekilat, 1. Yusuf HALAOLU, a.g.e, 155.

kendilerinden nce kurulan medreseleri, model alarak kurduklar medreseleri gelimi tarzyla bu yap tarznda tesis etmilerdir. Medreseler ak avlulu ve kapal avlulu olmak zere iki tarz mimari yap kullanmtr. Osmanl medreselerinde ise bu veya buna yakn mimari tarz kullanlmtr. Medreseler Osmanllarda, Anadolu Seluklularda olduu gibi genellikle bir dershane ve etrafnda yeteri kadar talebe hcrelerinden meydana gelmektedir. Tesis edenin anlay ve mali gcne gre bunlarn dnda imaret, ktphane, hamam gibi lazm olan eklerde yaplmtr. Yap olarak iklim artlarnn ve devre hakim olan mimari tarzna gre tuladan, tatan, kerpiten veya ahaptan yaplmtr369. Anadolu Seluklular kendilerinden nceki Byk Seluklularda olduu gibi hakim olduklar ehirlere eitim ve retim kurumlar tesis etmiler ve daha sonra kurulacak olan Osmanl devletinin eitim ve retim faaliyetlerine tekilat ve idari olarak rnek olmulardr. Bunun nedeni olarak ise Anadolu Seluklularda kurulan messeselerin devamll vakflar ile salanmtr. Hatta Mool istilasna ramen bu messeseler fonksiyonlarn eda etmilerdir. Vakflar sayesinde daha nce kurulan eitim ve retim messeseleri Osmanllar dnemi boyunca devam etmitir. Osmanl medreselerine rnek olan Anadolu Seluklu ve Beylikler dnemindeki medreselere rnek verecek olursak, Konyada erif Mesud, Karatay, Sral, Kk Karatay, Tacl-Vezir, Seyfiyye, Molla Atik, Hatuniye, Kayseride Sahibiye, Avgunu, Siraceddin, Hand Hatun, Hac Kl ve ifahiye Tb medreseleri, Sivasta Gk, Keykavus ve Buruciye medreseleri, Tokatta Gk, Seyitgazide mm Hatun, Krehirde Caca Bey, Ispartada Atabey, Antalyada maret, Karatay ve Ulu cami medreseleri Ktahyada ise Vacidiye medreseleri gibi bilinen rneklerinden bazlardr370. Bu medreselerden olan Sivas Gk medresesi hakknda bilgi verirsek, Sahibiye medresesi de denilen bu medrese, iki katl olup, mescidi ve ktphanesi mevcuttur. Yaz aylarnda st, k aylarnda alt katta ders yaplmtr. Medresenin bir mderrisi, iki yardmcs, drt snf ve 20 rencisi vard. Mescidinde bir imam, iki mezzin, ktphanesinde bir ktphaneci, kapc ve hademesi vardr. Bu medrese Osmanllarda da kullanlmtr. 5. lim Adamlar Ynnden Etkileri slam dnce tarihinde verimli eserlerin, nemli ilim ve fikir adamlarnn altn an yaad dnem Nizamiye medreselerinin kurulduu ve ilevini
369 370

Cahit BALTACI, XV.-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 25. Cahit BALTACI, XV.-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 10-11.

srdrd dnemdir. slam dnce tarihinin en byk kelamclar, mfessirleri ve mutasavvflar bu dnem safhalarnda yetimitir. Bu zamanda yle bir salam ilim ve fikir zemini ortaya konulmutur ki Osmanllar dnemimde de bir ok Trk ilim adam Maverannehir, Harezm ve Horasan gibi ilim merkezlerine gitmiler ve tekrar Osmanl lkesine dnerek Osmanl ilim ve fikir anlaynn belirlenmesinde nemli etkileri olmutur371. lk Osmanl alimlerin yetimesinde ilim merkezlerine seyahatler nemli rol oynam, bir ok Anadolu Trk ocuu slam aleminin belli bal ilim merkezlerine giderek oralarda yetimiler ve Osmanl medreselerinde mderris olarak tayin edilmilerdir. Genellikle Osmanllar dneminde Nakli ilimlerde, am ve Msr, akli ilimlerde ise Badat ve Semerkant blgelerinden yetimi ulemadan istifade etmitir. Davud-i Kayseri Kahirede, Alaaddin Esved randa, Kadzade-i Rumi Maverannehirde, emseddin Muhammed Cezeri ve Molla Fenari Kahirede tahsil grmlerdir372. Btn bunlar kurulu dnemi ilmi hayatn canlandran ve zenginletiren en nemli unsurlardan birisi olarak ift ynl ileyen akademik seyahatler olmutur. Buradan yetien alimler, Osmanlnn kurulan ilk medreselerinde mderris olarak grev almlardr. Grev aldklar yerlerde medreselerin ileyiini alimler dzenlemilerdir. slam tarihinde ulemalara, airlere ve sanatlara her zaman nem verilmitir. Emevi, Abbasi, Seluklu ve Osmanllarda saraylarda ayr bir yer ayrlmtr. Padiah ve Sultanlar bu kiilerden faydalanmak ve yararlanmak iin saraylarda ayr bir yer ayrmlardr. Hkmdarlarn iltifatlarna mazhar olan alimler, saraylarda ilmi ve fikri sohbetlerde bulunmulardr. Bu sohbetler saraylarda olduu gibi kendi evlerinde talebe ve insanlara da yaplmtr373. 6. Medreselerdeki Tahsil Ynnden Etkileri Osmanlnn ilk dnemlerindeki medreselerde, medrese tahsili ve program Anadolu Seluklulardaki medrese tahsil ve programnn bir devam olmutur. Osmanl medreselerindeki tahsil usul, zamanla gelien ve saylar artan medreseler derece ve snflara gre bir tertibe tutulmutur374. Osmanllar eitim ve retimdeki Anadolu dna ak politikasn, sonuna kadar devam ettirmitir. lk dnemlerde Anadolu Seluklu ve Beylikleri medrese sisteminin bir devam olarak alm daha sonra ise, Osmanl medreseleri Yldrm Bayezid tarafndan bir organizeye tabi tutulmu, II.
371 372 373 374

A.Yaar OCAK, a.g.e, I, 373-374. Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, VII, 17. Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, VII, 143. Ziya KAZICI, slam Messeseleri Tarihi, 250.

Murat tarafnda da medreseler yeni bir dzen ierisine sokulmaya allmtr375. En son olarak Fatih Sultan Mehmet tarafndan kkl bir tekilat ile Osmanl eitim ve retim sistemi yeni bir boyut kazanmtr. Osmanllar, kurulu dnemi medreseleri, retim kadrolar, kaynaklar, fkh ve kelamn yan sra riyaziye, felsefe, astronomi ve tp bilimlerinin yan yana okutulmas yetkin bilginlerin yetitirilmesi bakmndan henz gcn ve olgunluunu kantlayamam kk bir beylik iin gerekten bir vn vesilesidir. 7. Medreselerde Okutulan Kitaplar Ynnden Osmanl medreselerinde okutulan derslerde hemen hemen Anadolu Seluklu dnemi medreselerinde okutulan kitaplar okutulmutur. Drl-hadis, Drl-kurra ve Dr-ifalarda kendi alanlarnda mehur olan kitap veya kiilerin kitaplar katlmtr. Osmanl medreselerinde eitli derecelerde olan medreselerde hangi ders ve kitaplarn ne lde okutulduu kesin olarak belirtilememitir. lk dnem Osmanl medreselerinde okutulan ders ve eserlerin btn almadklar ve mderrislerin belirli temel ilimler ve alanlarla alakal eserler yannda, onlar anlamaya hizmet eden ilim ve eserleri tedris ettikleri anlalmaktadr. Anadolu Seluklularnki ayn veya benzeri olduu tahmin edilmektedir. Ders kitaplarn Arapa anlatm ise Trke olmutur. Nakli ilimlerin yannda Akli ilimlerden Matematik ve bazlar okutulmutur376. Osmanl ilk dnemlerinde okutulan dersler daha nceki Anadolu Seluklu devletindeki medreselerde okutulan dersler gsterilmitir. Nakli ilimlerde Fkh, Kelam, Hadis, Tefsir ve Usul-i fkh, akli ilimlerde Hesap, Heyet (Astronomi) ve Felsefe gibi dersler okutulduu tahmin edilmektedir. Bunlara delil olarak ise ilk Osmanl medresesi mderrisi olan Davud-i Kayserinin hem akli hem de nakli ilimlerde vakf olmasdr377. Metafizik alannda ileri gitmi olan Davud-i Kayserinin znik medresesine tayin edilmesi, nakli ilimler yannda akli ilimlere nem verildiinin bir delili olarak sayabiliriz. Anadolu Seluklularda da Konya Karatay medresesinin vakfiyesinde mderrisin eriat, Tefsir, Usul-i Hadis ve Fru ilimleriyle liyakatl ve ehliyetli olmas hususu ngrlmtr. Bu alanda sz sahibi, insanlar rencilerine de kendi alanlarnda tedrisat yapmlardr. Osmanl devleti tarihte slam esaslarna nem veren bir slam devletiydi. Bu sebep ile btn sistem ve messeselerde olduu gibi bu sistemler ierisinde yer alan
375 376 377

Yusuf HALAOLU, a.g.e, 135. Yahya AKYZ, Trk Eitim Tarihi, 55. Yusuf HALAOLU, a.g.e, 137.

eitim ve retim sistemi, slam eitim usullerinden ve nceki slam devletlerindeki Anadolu Seluklu devleti olarak byk lde yararlanarak kendi sisteminde uygulamtr. Bu durum kr krne bir taklit olmaktan ziyade sentez ve zmseme olarak alglanmas gerekmektedir378. Anadolu Seluklularda olduu gibi Osmanllarda eitim ve retim messeselerinin kurulmasnn amalarndan birisi de devlet iin gerekli olan elaman ihtiyacnn karlanmak istenmesiydi. Tekilat olarak Fatih Sultan Mehmet Sahn- Seman medreselerini kuruncaya kadar Anadolu Seluklu eitim ve retim tekilatn uygulamtr. Daha sonra bu tekilat giderek yenilenmi ve g kazanmtr. Medreselerdeki mderrisler, muidler ve talebelerin fonksiyonlar daha nceki medreselere gre ekillendirilmitir. 8. retim Kadrosu Ynnden Etkileri Anadolu Seluklularda olduu gibi Osmanl medreselerinde tedris iin vazifeli tek bir mderris bulunmutur. Mderrisler Anadolu Seluklu medreselerinde olduu gibi ehli snnet mezheplerinden Hanefi fkh zerinde tedris yapmlardr379. Nizamiye medreselerinde mderrislerde aranan artlar u ekilde idi. Zamann sekin bilgini olmas, yabanc dil bilmesi, dindar olmas ve vakar sahibi olmas gerekiyordu. Osmanl medreselerinde de aranan artlar hemen hemen buna yakn veya benzeri olmutur. Anadolu Seluklu medreselerinde mderrisler maal olduu gibi Osmanl dneminde de maal olmutur. Mesela Altun-Aba medresesinin mderrisine ylda 800 dinar verilmitir. Maalar vakfiyelere gre dzenlenmitir. Ayrca mderrislere maalarnn yannda eitli yardmlarda yaplmtr. Nizamiye medreselerinde ki mderrislerin tayinleri ilk nceleri menurla oluyordu. Tayin menuru genellikle vezirlik makamndan kyordu. Daha sonralar ise Hkmdar fermanlar ile tayinler olmutur380. Osmanllarda ise ilk dnemlerde genellikle Padiahlar ve Vezirler tayin etmitir. Orhan Gazinin, elebi Mehmetin, I. Muratn ve II. Muratn tesis eyledikleri yerlere kendileri bizatihi yada vezirleri vastas ile tayin etmitir. Daha sonralar ise kadlarn tayinleri ile beraber divanda grlerek karar verilmitir. Anadolu Seluklularda muidlik talebeliin bitiinden sonra balard. Medreselerde genellikle iki muid bulunurdu. kiden az ve ikiden ok muidin bulunduu medreselerde vard. Konya Karatayda bir, Sivas Buruciyede muid bulunurdu381. Muidler maal olmulardr. Mesela Altun-Aba Medresesi muidine ylda 240 dinar
378 379 380 381

Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, VII, 9. Mustafa BLGE, lk Osmanl Medreseleri, 19. M.Ali KYMEN, Alparslan ve Zaman II, 389. Osman TURAN, emseddin Altun-Aba Vakfiyesi', Belleten, XI, S.42, 202-203.

verilmitir. Muid medresede kalp talebelerin disiplininden, anlalmayan derslerin anlatmndan ve aklanmasndan sorumlu idi. Bugnk manada asistan pozisyonunda idi. Osmanllarda da ayn ekilde her medresede muid bulunmaktayd. Maal olmakla beraber yine Anadolu Seluklularda olduu gibi talebelerin disiplininden ve ders anlatmndan sorumlu idi. Anadolu Seluklulardan farkl olarak muidin mderris tarafndan tayin edilmesi ve kendilerine berat verilmesidir382. Talebelere Anadolu Seluklularda Fakih ve Mlazm, Osmanllarda Talebe, danimend, suhte ve msteid denilirdi383. Her iki dnemde de talebelere nem verilmi, yetitirilerek devletin idari ve askeri alanlarnda grev verilmitir. Talebelere her iki dnemde de kendilerine burs, yitecek ve giyecek gibi eitli yardmlarda yaplmtr. Anadolu Seluklularda ve Osmanllarda eitim ve retim talebe eksenli olmutur. Talebe saylar 20-40 arasnda olmutur. Mesela Konya Altun-Abann 38, Sivas Buruciyyenin 30 rencisi vard384. Osmanl medreselerinde de renci says 20-30 arasndayd. Anadolu Seluklularda ve Osmanllarda da daha nceki slam lkelerinde olduu gibi lkretim seviyesindeki ocuklara eitim ve retim faaliyetleri sunulmutur. yleki tm ky ve kasabalara kadar ilkretim okullar kurulmutur. Btn gelirler vakflar tarafndan karlanmtr385. Osmanllardan nce Anadolu Seluklularda devletin kurduu ilkokullar da vard. Bu tr okullarda Mslman-Trk devletlerinden Karahanl ve Seluklularda sbyan mektebleri, Osmanllarda ise darttalim, darlilim, muallimhane, mektep-i ibtidaiye gibi isimleri ile anlmtr386. Osmanllarda kurulan sbyan mektebleri genellikle camilerin yanna yada camilerin alt veya st katlar kullanlmtr. Daha nce Seluklularda da cami ve mescitler yannda tesis edilmitir387. Anadolu Seluklu ve Osmanllarda ocuklara, okumayazma, basit dualar, dini bilgiler ve drt ilem retilmitir. 9. retim Dili Ynnden Etkileri Osmanl Medreselerinde gsterilen dersler genellikle Arapa, anlatm ise Trke idi. Osmanllarda Orhan Gaziden itibaren Trke resmi dil olarak kullanlmtr. Farsa ve Arapadan Trkeye eviriler yaplmt388. Bu giderek
382 383

Mustafa BLGE, lk Osmanl Medreseleri, 28. Yahya AKYZ, Trk Eitim Tarihi, 60. 384 smet KAYAOLU, slam Kurumlar Tarihi, II, 53. 385 Yahya AKYZ, a.g.e, 72. 386 Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, VII, 9. 387 M.Fuat KPRL, Osmanl Devletinin Kuruluu, 65. 388 Hseyin G.YURDAYDIN, slam Tarihi Dersleri, 89.

yaygnlamtr. Osmanl medreselerde Trkenin hzla nem kazanmas, Osmanl hkmdar ve ehzadelerin Trkeye rabet gstermelerinden kaynaklanmaktadr. Bunlara rnek olarak Orhan Gazi zamannda Mustafa b. Muhammed adndaki ahsn Orhan Gazi olu Sleyman Bey adna Trke Yasin suresinin tefsirini yazmtr389. 10. htisas Medreseleri Ynnden Etkileri slam dnyasndaki ihtisas medreseleri, Osmanllarda da devam etmitir. Osmanllar darlhadis, darifa ve darlkurralar yapmlardr. zellikle darifalar, darlhadis ve darlkurralara gre daha fazla nem arz etmitir. Bu ynyle medreselerden ayr olan bir tp eitimin ve retiminin yapld yer olmutur. Darlhadis Osmanllarda ilk olarak Sultan II. Murad zamannda znikte andarl Hayrettin Paa tarafndan kurulmutur. Kurulan darlhadis medreseleri daha nceki Trk-slam devleti olan Anadolu Seluklu devleti tekilat uygulanmtr390. Bilindii zere darlhadislerde, Hz. Peygambere ait sz, fiil ve takrirleri kapsayan hadisler ele alnp incelenmitir. Darlkurralara Anadolu Seluklularda darlhuffaz, Osmanllarda ise darlkurra denilmitir. Tecvid usullerine gre Kuran okumay ve hafz yetitirmeyi ama edinen bir ihtisas medresesidir. Osmanllarda, Anadolu Seluklularn ileyi tarzna benzeyen ilk darlkurra Yldrm Bayezid dneminde Bursada kurulan Yldrm Beyazid darlkurrasdr391. Anadolu da eitim hizmetlerini srdren medrese yaplar, her zaman ve her dnemde nemli olmutur. Tp eitimi zaman ierisinde belli bal uygulanan bir bilim dal haline gelerek, tp eitimi iin medreseler ina edilmitir. Bunlar ilk anda olmam, medreseler ierisinde gsterilen tp eitiminin gelimesi sonucu olarak ortaya kmtr. Osmanllar Anadolu Seluklu dneminden kalan darifalar, eitim ve retimini devam ettirmilerdir. rnek alnan darifalar yeni kurulan darifalarn ileyilerini vakfiyelerle dzenleyerek devamn salamlardr392. rnek olarak Sivastaki ifte Minareli Medresesini verebiliriz. Ancak Anadolu Seluklu ve Osmanl darifalarnn gayeleri ayn olup bu gayeye hizmetin, mkemmel bir ekilde srdrmeleri iin darifa yaplarnda uygulanan plan emalar medrese ana emasna bal olarak yaplm ve zaman ierisinde srekli bir gelime gstermitir. Anadolu Seluklu dnemindeki darifalar, ayn bloklar yan
389 390 391 392

Mustafa BLGE, lk Osmanl Medreseleri, 8 . Mustafa BLGE, lk Osmanl Medreseleri, 13. Cahit BALTACI, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, VII, 23. Gnl CANTAY, a.g.e, 6.

yana ina edilerek bir salk ve eitim kompleksi oluturulmaya allrken, Osmanllardaki darifalarda ise bir klliyenin bir birimi olarak yorumlanm ve ina edilmitir. Osmanl dnemindeki ilk darifa klliyenin bir birimi olmalarna karn genel hatlar ve plan emalarnn d konturlar ve ana hatlaryla Anadolu Seluklu darifa ve medrese plan emasna uyduu gzlenmektedir. Bursada tesis edilen Yldrm Bayezid darifas bu ekildedir. Anadolu Seluklu darifalarnda bir trbe yer alrken, Osmanl darifalarnda herhangi bir yer ayrlmamtr. Anadolu Seluklulardaki darifalarnda mstakil mescid sadece Tokat darifasnda grlrken, Osmanllarda klliye iinde var olan caminin varl ile darifa ierisinde mescid fonksiyonunu icra eden bir mekana rastlanmamtr393. Her iki dnemde de eitim ve retim sistemi, nazariyatla tatbikatn birlikte yrtld bir sistem takip edilmitir. Osmanl tp medreselerinde daha nceki devirlerdeki eserler okutulduu gibi Osmanl dneminde zamanla gelien darifalardaki Osmanl tabiplerince yazlm eserler de okutulmutur394. lk Osmanl tp bilgini olarak Candar Beyi smail Bey zamannda yetimi ve II. Murat tarafndan Osmanl hizmetine alnm olan Sinoplu Mmin, Zahire-i Muradiye adl eseri oluturmutur. Ayrca Musevi Yakup ile ranl Kari, II. Muratn zel hekimleri olmular, hekim ve cerrah yetitirmek ve bir tedavi standard salamak iin kurduu hekimler birliinin bana gemilerdir395. maret medrese talebelerine, fakir fukaraya, cami ve hayrat hizmetlilerine, kimsesiz ve garip yolculara cretsiz yemek datan kurum olarak ilmi ve itimai messesseler arasnda yer almtr. Bizi ilgilendiren ksm ise, eitim ve retim yapan kurumlarda barnan rencilerin yemek ihtiyacn gidermesi yndr. slam tarihinde imaretler ayn gaye ve ama iin kurulmutur. Anadolu Seluklularda olduu gibi Osmanllarda da imaret ayn gaye ve ama ile tesis edilmitir. Anadolunun Anadolu Seluklular ve Beylikler zamannda, imaretlerin yan sra Osmanllar zamannda Orhan Gazi bata almak zere I. Murat, Yldrm Bayezid, elebi Mehmet ve II. Murat eitli yerlerde imaretler yapmlardr396. 11. Saray Okullar Ynnden Etkileri ehzadegan mektebi saraya zg bir okuldur. Anadolu Seluklularda Atabeg nvanl emirler grevlendirilerek prenslerin yetitirilmeleri gelenei, Osmanllarda da
393 394 395 396

Gnl CANTAY, a.g.e, 30-32. Cahit BALTACI, XV-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 22. Stanford SHAW, a.g.e, 205. BN- KEMAL, Tevarih-i Al-i Osman, II.Defter, 29.

XVI. Yzyllara kadar srmtr. Sultanlar, oullarn, devlet ynetimi, siyaset ve sava ilerini retmek, onlara danmanlk ve rehberlik yapmak iin baz tecrbeli kiiler grevlendirilmitir. Bu kiiler genellikle tecrbeli ve yal devlet adamlar olan vezir veya ordu komutanlar olmutur. Sultanlarn gvenini kazanm olan devlet adamlar n planda olmutur. ehzadeler, bu kiilerin gzetimi altnda bir vilayetin ynetimi ile grevlendirilerek ehzadelerin her alanda en iyi biimde gelimesine gayret edilerek, kurumsal ve uygulamal biimde grev yapan birer siyasal eitimci saylmlardr397. Anadolu Seluklularda buna rnek olarak, II. Kl Arslann oullarndan I. Gyaseddin Keyhsrev ve zzeddin Keykavusu Malatyaya Alaaddin Keykubad Tokata Celaleddin Keyferiddunu da Koyulhisara Melik olarak gndermitir398. Osmanllarda da ayn ekilde I. Ahmet dnemine kadar, kk yata sancak beyliine399 ve eyalet valiliine atanan ehzadeler; aydn, deneyimli, sivil ve asker lalalarn yannda ve gzetiminde ok iyi bir ekilde zel retim grmekteydiler. Yaplan eitim ve retim atabey ve lalalarn gzetimi altnda olmutur. Enderun mektebi Osmanl devletindeki ileri bir eitim kurumudur. Enderun mektebi Edirne saray ierisinde Murad Hdavendigar tarafndan kurulmutur400. Klasik Osmanl dzeninin eitim ve retim kurumudur. Saray okullar Emevi ve Fatimilere kadar uzanmaktadr. Ancak eskilere nazaran daha sistemli ve daha dzenli olarak Osmanllar dnemi olmutur. Enderun mektebi devletin idari mekanizmasn yrtecek sekin elemanlarn yetitirildii ve saray tekilat ierisinde yer alan bir eitim messesesidir. Medreselerden sonra ikinci kkl eitim kurumudur. Hristiyan ailelerden devirilen kk ocuklar nce mslman ailelerin yannda sonra acemi olanlar ve saray klalarnda eitim grrlerdi. Buralarda kabiliyetlerine gre deerlendirilip ilgili olan yerlerde grevlendirilirlerdi. Kabiliyetli ve yetenei stn olanlar ise Enderuna alnrd. Medreselerde okutulan akli ve nakli ilimler okutulurdu. Medreselerdeki eitim ve retim ynnden tek fark olarak, askeri ve idari konular arlkta olmaktayd. Buralarda askeri ve idari konular, uygulamal olarak okutulurdu401. Anadolu Seluklularda kle ve tutsak edilen kiiler iyi bir eitim verilerek Mslman ve Trkletirilirlerdi. Bunlar arasndan yetiip devletin yksek
397 398

Yahya AKYZ .a.g.e, 43. H.Ali KOER, a.g.e, 15. 399 .Hakk UZUNARILI, Sancaa karlan Osmanl ehzadeleri, Belleten, T.T.K. Yay., Ekim 1975, c. XXXIX, No. 156, 659-696 . 400 H.Ali KOER, a.g.e, 43. 401 A.Turan ARSLAN, a.g.e, 45.

mevkilerine kadar ykselebilen kimseler de olabiliyordu402. Bu yn ile Osmanllarla benzerlik arzeder. Osmanllar Anadolu Seluklulardan sonra, bu tekilat ilk defa 1362de Penik kanunu ile ve daha sonra Devirme kanunu ile savalarda ele geirilen esirlerin bete biri devlete ait olmak zere ordu ve hizmet iin Acemi olanlar kurumu meydana getirilmitir. lk defa Geliboluda almtr. Daha sonra eitli yerlerde tesis edilmitir. Buralarda binicilik, atclk gibi askeri maharetlerin yan sra akli ve nakli ilimlerde okutulmutur403. Esir edilen bu kiilerden yksek kabiliyeti olanlar saraya alnarak zel bir eitime tabi tutulmulardr. Osmanllarda da Anadolu Seluklularda olduu gibi savalarda ele geirilen esirlerden yksek kabiliyetli olanlar devletin hizmeti iin her trl mevkilerde kullanlmtr. Penik ve Devirme kanunu ile ele edilen genlerden bir ksm da askerlik alanlarnda da kullanlmtr. Anadolu Seluklu devletinde, Trklerden yahut bakent ve dier ehirlerdeki zel okullarda terbiye edilen ve esir alnm hristiyanlardan meydana gelen 12 bin kiilik merkez bir ordusu vard. Osmanllarda da uygulanan Devirme ve Penik kanunu, Anadolu Seluklularda uygulanan bu tekilat rnek alnarak Osmanl Yenieri ordusu meydana getirilmitir404. Ordu iin asker ve devlet kademeleri iin memur yetitirme sistemi daha nceki Trk-slam devletlerinde uygulanan bir sistemdi405. 12. Tekke ve Zaviyeler Ynnden Etkileri slam devletleri tarafndan fethedilen yerlere, ilk olarak kltr hareketi ve messeseler olarak tekke ve zaviyeler ina edilmitir. Bunlar abdal, baba ve dervi denilen kimseler tarafndan gerekletirilmitir. Tekke, tasavvuf dncesinin, anlaynn ve terbiyesinin ilendii, derinletirildii ve halka takdim edildii yerler olmutur. Bu yn ile tekkeler bir eitim messesi olarak faaliyet gstermitir406. Anadolu Seluklulardan sonra Osmanllar da fethedilen yerlere tekke ve zaviyeler ina etmitir. Yaplan tekke ve zaviyeler rnek ve model olarak alnmtr. Tekke ve Zaviyelerde medrese ve dier eitim ve retim medreselerinde olduu gibi sistemli bir eitim verilmemitir. eitli dini dersler belli bir program veya sisteme dayanmadan verilmitir. Mesela Osman Gazi ve Orhan Gazi fethettikleri yerlere Abdal Kumral, Geyikli Baba ve Abdal Musa gibi derviler iin zaviye ve tekkeler ina

402 403 404 405 406

Cahit BALTACI, XV-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, 18. A.SEVM-Y.YCEL,Trkiye Tarihi, Fetihten Osmanllara Kadar(1018-1300), I, 361. P.M. HOLT-K.S. LAMPTON-B. LEWIS, a.g.e, I, 262. Yahya AKYZ, a.g.e, 80. Ziya KAZICI, Ana Hatlar le slam Eitim Tarihi, 58.

ettirmilerdir. Bunlar iin vakf bile yaptrlmtr407. Zaviyeler, devletin kurulmasnda hizmet etmi, hrmete layk baz ahilere, babalara ve alperenlere vakf olarak verilen yerlerdi408. 13. Ahilik Tekilat Ynnden Etkileri Maverannehir ve Trkistandaki Trk ehirlerinden Anadoluya gelen esnaf ve zanaatkrlar, 1240 yllarnda Ahi rgtn kurdular409. Ahilik tekilat Seluklular dneminde ortaya kmtr. Seluklulardan itibaren Anadoludaki ehirlerde nemli rol oynayan ahiler, hibir siyasi gc olmayan, fakat iktidar boluu bulunan zamanlarda karklk km ehirlerde yaamn dzenliliini salayarak ehir hayatnn normal dzenini salamlardr410. Anadoludaki halkn sosyo-ekonomik ve politik yaamna yn vermilerdir. Ahiler Anadolu Seluklularda olduu gibi, Osmanl devletinin ilk yzyllarnda etkili olmu nemli bir yaygn eitim kurumudur. Ahilik kk esnaf, kalfa, usta ve raklarn iine alan onlarn dayanmalar kadar mesleklerini drstlk ve zenle yapmalarn ve eitilmelerini amalayan bir lonca tekilatdr. XIII. Yzylda Krehirde yaayp len Ahi Evren, Ahiliin kurucusu olarak kabul edilir. Ahilik tekilatnda dinin esaslar, okuma yazma, insanlk terbiyesi, temizlik, tekilatn dzeni ve gelenei, ilahi, iir ve silah kullanm retilirdi. Bylece esnaf ve zanaatkarlarda namaz vakti dkkanlar kapama sonra ama, dzenli alkanlk kazanma, drst alma, retimi artrma, komu esnaf ve zanaatkarlarnda kazanmalarn isteme, raklarn iyi yetimesini salama gibi amalanm oluyor ve bunlar gerekletirmeye allyordu411. XIII. Asrn son yarsnda devlet otoritesinin sarsld zamanlarda, ahilik tekilat nemini korumu ve ehir hayatnda faal bir rol oynamtr412. 14. stihdam Ynnden Etkileri Anadolu Seluklu medreselerinin kurulu amalarndan birisi de, medreselerin ana kurulu gayelerinden olan devlet kademelerine eleman yetitirmekti. Yani devletin ihtiyac olan yerlere, kiileri grevlendirilecei ekilde eitmekti. Osmanl Medreselerini bitirenlerin byk bir ksm devlete bal yerlerde istihdam edilmitir.

.Hakk UZUNARILI, Gazi Orhan Bey Vakfiyesi,Belleten, T.T.K. Yay., Temmuz 1941, V, S.19, 282; Tayyib GKBLGN, a.g.e, 261. 408 .Hakk UZUNARIL, Osmanl Tarihi, I, 545. 409 Neet AATAY, Anadolu Trklerinin Ekonomik Yaamlar zerine Gzlemler ( Bu Alanda Ahiliin Etkileri ), Belleten, T.T.K. Yay., Austos 1988, c.LII, S.203, 485. 410 Claude CAHEN, lk Ahiler, Belleten, T.T.K. Yay., Austos 1986, c.L, S.197, 600. 411 Yahya AKYZ, a.g.e, 47-48. 412 H.Ali KOER, a.g.e, 64.

407

Mderrrislik, Muidlik, Kadlk, Mftilik, Cami Hizmetlileri, Tabiblik ve Divan Tekilatnda yer alan grevler ile istihdam ediliyordu. Mesela Cami mamnn darlkurray bitirmesi gerekiyordu. Anadolu Seluklu ve Osmanl medreselerini bitiren kiilere istihdam sahalar salanmas, bu devletlerin tekilata verdikleri nemi aka ortaya koymaktadr. Medreselerden mezun olan kiiler devletin askeri, idari ve dini alanlarnda grev almlardr. Seluklularda her ehirde bir eyhlislam bulunduu halde Osmanllarda ise, eyhlislaml sadece bakente bulunan dini bir bakanlk durumuna getirmilerdir. Dier ehirlerde eyhlislamlara da mft ad ile bakentte oturan eyhlislamlara balamlardr. Seluklu dneminde eyhlislamlar aslnda mderris idiler. eyhlislaml ek grev olarak yapmaktaydlar. Bakente oturan eyhlislamn grevi sadece eyhlislamlkt413. XIII. Yzyl ortalarnda medreselerde yetienler arasnda tarikat yolunu seenler de vard. Bunun yannda tarikat ileri gelenlerinden mderrislik yapanlar da vard. Bunlar daha sonra ya kad yada eyhlislamlk gibi nemli grevler ifa etmilerdir. Sadreddin Konev ve Mevlana Celaleddin Rum, Konyada eyhlislamlk grevinde bulunmulardr. Bu durum Beylikler ve Osmanllarda da devam etmitir414. eyhlislamlk ilmiye snfnn en yksek mevki olan ve Meihat- slamiyye denilen bu byk makamn teekkl, kesin olarak tarihi belli deildir. Ancak balangtan beri var olduu kuvvetle muhtemeldir. Mesned-i Fetva veya Murat Mansb- fta gibi isimler alm, kadaskerlik vazifesine gre ikinci itibaren kullanlmaya balanlmtr415. eyhlislamln derecede kalm ve Mftuyl-enam adyla anlmtr. eyhlislamlk tabiri ise, II. dneminden Osmanllarda balang olarak, Osmanl devletinin kuruluundan itibaren olabilecei, ilk eyhlislamn Molla Fenari ile balanld veya ilk defa stanbulda fetva veren mftilerle balad ileri srlr. Osmanllarda ilk eyhlislam II. Murad devrinde Molla Fenari gsterilmektedir. Mderris ve kad iken, 1424de Mftiyl-enam grevini de srdrmtr416. II. Muratn Molla Fenariyi eyhlislamla getirmesinde, siyasi ve dini kargaaln olduu bir dnemde tahta geen II. Murat Molla Fenarinin; ahlaki, ilmi ve dini otoritesini herkes tarafndan kabul edilmesi, insanlar sapk cereyanlardan koruyacak kii olmas, farkl farkl fetvalar yerine tek

413 414 415 416

A.SEVM-Y.YCEL, Trkiye Tarihi, Fetihten Osmanllara Kadar (1018-1300), II, 149. a.g.e, 150. Yusuf HALAOLU, a.g.e, 148. a.g.e, 149.

bir kii olarak fetva veren kii olarak grlmesi ve Batni ve Rafzi grlere kar koyacak ilmi seviyesi kuvvetli olmas sebebiyle eyhlislamla getirilmitir417. Osmanllar ilk kurulduunda, kk bir beylik olmasna karn sadece Bizansllarla mcadele ederek hzla yaplama ve dier alanlarda ilerleme srecine girmitir. Anadoluda yava yava siyasi birliini salarken bir yandan da hzla askeri, idari, ekonomi ve iktisadi alanda tekilatlanmaya gitmitir. Bu tekilatlanma byk bir ksm Anadolu Seluklular olmak zere Bizansllardan da faydalanmtr. Osmanl Anadolu Seluklu devletinin btn mirasna sahip olarak418 ve bir devam niteliinde deerlendiren tarihiler de vardr. Moollarn yapt tarifi imkansz tahribattan dolay419, Osmanllarn kurulu dneminde de orjinal eserler ortaya koymasn beklemekte hayalcilikten teye gidemez. Bundan dolay Osmanllar ok zekice Anadoludaki medreselerin ilmi ve fikri alan yannda, mimari alanda da Trk yap sanatnn rneklerini devam ettirmitir. Osmanllar kurduklar bu eserleri Anadolu Seluklular da olduu gibi vakflar ile devam ettirmilerdir. Osmanllar Anadoluyu yeniden imar ettikleri gibi fethettikleri yerlerde ilmi, fikri, iktisadi, itimai, sosyal ve dini messeseler alannda yaplan faaliyetleri sunmular, burada yaayan halka da el uzatmlardr. Bugn hala Avrupann birok lkesinde Osmanl eserleri birer abidevi tarznda ayakta durmaktadr. Osmanllar, Anadolu Seluklulardan aldklar kuvveti fethettikleri yerlere ilmi sahada medeniyeti, beeri sahada tedris ve terbiyeyi, estetik sahada gzel sanatlar ve maddi sahada iktisadi ve ziraat sunmulardr. Bugnk Avrupa medeniyetinin kmasna neden olmulardr. bni Haldun devletleri insan gibi grmtr. Bir insan nasl doar, geliir ve lr, devletlerde ayn ekilde kurulur, geliir ve tarih sahnesinden ekilir420. Osmanllarda bir gn tarih sahnesinden ekilecei malumdu. nk hibir devlet sonsuz bir ekilde varolmamtr ve varolmayacaktr. Gnmze kadar birok devletler kuruldu ve tarih sahnesinden ekildi. nemli olan devletlerin ebedi olarak tarih sahnesinde yer almas deil, o devletin ortaya kard ve dier milletleri etkiledii bir medeniyet ortaya koymaktr. Dnya medeniyetine byk katklar salayan Mslman-Trk medeniyeti, dnya medeniyetine ok eyler kazandrmtr. Dnyay baz devlet ve milletlerin menfaatleri uruna ykmak yerine, Osmanllar gittikleri ve fethettikleri yerlere ab- hayat olmular, bulunduklar yerleri glistana
417 418 419 420

Ziya KAZICI, slam Messeseleri Tarihi, 161. Franz BABINGER, Anadoluda slamiyet, ev. Ragp Hulusi, nsan Yay., stanbul 1996, 17. BNL-ESR, a.g.e, XII, 312. BN- HALDUN, Mukaddime, I, 432-436.

evirmilerdir. u bir gerektir ki Osmanllarn tarih sahnesinden ekilmesinden sonra bir ok milletler ve devletler bu boluu dolduramam ve bunun sonucunda gnmzde hala devam eden siyasi ve askeri anlamazlklar ortaya kmtr. Osmanllar bulunduu dnem ierisinde bir denge unsuru olmutur. Osmanlnn yedi asra yaklaan mr ve kkl tekilatnn altnda tabii ki Anadolu Seluklu ve Byk Seluklunun tekilatlar yatmaktadr. Osmanllar Anadolu Seluklu devletinin tm tekilatlarn ilk zamanlarda model ve rnek olarak uygulamlar daha sonra ise gelitirme yoluna gitmilerdir. Osmanlnn ykln bazlar, bilimde, teknolojide, ekonomide batnn gerisine dme sonucunu din olarak alglasa da bu bir yanla dmeden baka bir ey olamaz. Osmanllar bilim, ilim, teknoloji, ekonomi alanda geri dtler. Bunun nedeni slamiyet deil, slam medeniyeti ile Bat medeniyetinin salkl bir ekilde oturtulamay421, idarecilerin basiretsizlii422 sadece birka tane rnek olarak gsterilebilir.

421 422

Ylmaz ZAKPINAR, slam Medeniyeti Ve Trk Kltr , 82. Ahmet GRKAN, slam Kltrnn Garb Medeniletirmesi, 394.

SONU
Bir toplumdaki fertler farkl akide ve inanlara ve fikirlere balansalar o fertlerin amellerinde de farkllk arz eder. Bylece o toplulukta itimai bir birlikten bahsedilmez. Din topluluk ierisindeki fertler arasnda tesand ve birlii salar. Medeniyetler ise salam temeller zerine bina edilmesi gerekmektedir. Medeniyetler salam temeller zerine oturtulmaz ise medeniyetler ortaya kmaz. slam medeniyetinin ise salam temeli olan iki kaynaktan beslenmektedir. Bunlar Kuran ve Hadistir. Hz. Peygamberin retileridir. slam devletlerinin ortaya kard medeniyetlerin temel kayna her zaman bu iki kaynak olmutur. Trkler mslman olarak, slam medeniyetinin ncs konumuna gelmilerdir. slam medeniyetinin bayran Trk milletine yakr bir ekilde tamlardr. nce Byk Seluklular sonra Anadolu Seluklular ve daha sonra ise Osmanllar slam medeniyetini dnya medeniyetleri ierisinde yer almasn salamlardr. Mslman Araplarn Hz. Peygamberden ald yce retiler ile Trklerin siyasi, askeri ve idari alanlardaki kabiliyetler birleerek MslmanTrk medeniyeti olumutur. Bunda da en nemli etken ise almamzda anlattmz slam eitim ve retim hayat ierisinde yerini alan Anadolu Seluklu ve Osmanl dnemlerinde yaplan eitim ve retim faaliyetleridir. Eitim ve retim hayat ierisinde yer alan medreseler, darl-hadisler, dar-ifalar, darl-kurralar, vakflar, tekke ve zaviyeler, ktphaneler, ilim adamlarnn almalar, Sultanlarn ve devlet adamlarnn ilmi ve fikri almalar desteklemeleri sonucu Anadolu Seluklular, Anadoluda byk bir eitim faaliyetleri

ortaya koymutur. Anadolu Seluklular kendilerin de nceki Byk Seluklu devleti tekilatn devam ettirmilerdir. Trk-slam eitim ve retim tarihinin balangcn tekil eden Byk Seluklular kendisinden sonra gelecek devletlere her ynden model olmulardr. Anadolu Seluklular dneminde kurulan eitim ve retim kurumlar, kurulan eitim messeseleri daha sonra kurulacak olan Osmanllar devletindeki ilmi faaliyetlere; tekilat, sistem, mimari, metodik, renim ve medrese dzenei olarak etkide bulunmutur. Medreseler kurulu amacnn yannda yap itibariyle olan avlulu ve kubbeli olmas, medrese blmleri olan avlu, eyvan, mescid, trbe, talebe odalar, klk dersane, havuz ve eme, medrese retim kadrosu ierisinde mderris, muid ve talebe, medreseye bal kurumlar olan mescid ve camiler, ktphaneler, tekke ve zaviyeler, vakf ve imaret, ihtisas medreler olan darl-hadis, darl-kurra ve darifa, medreselerde okutulan dersler, saraya ait olan ve medreselerden yetien kiilerin, istihdam yn ile birbirine rten ynleri, etkileimleri ve benzerlikleri ele alnmtr. Osmanllar Anadolu Seluklulardan dolayl olarak aldklar bu miras, yaplmas gereken en gzel ekliyle devam ettirmiler ve zamanla gelitirerek slam medeniyetinin devamn salamlardr. Osmanllar, hakim olduklar yerlerde, insanlarn uhrevi saadetini dnmlerdir. slam medeniyetinin tm rnlerini dier millet ve topluluklara sunmulardr. Fertleri cemiyetleri ve toplumlar bir arada tutmak istemilerdir. Dnya medeniyetinin her alanda en st dzeye kmasn istemilerdir. Osmanllar kaynak olarak ise Anadolu Seluklular dnemindeki eitim ve retimin ortaya kard dnceden almlardr. nk Anadolu Seluklularda ayn amalar zerinde yol almaya almtr. Bu sebepten dolay, Anadolu Seluklularda olduu gibi Osmanllarda da eitim ve retim dinin glgesinde kalmtr. Eitim ve retim faaliyetleri her zaman iyi yorumland ve doru ekilde uyguland srece milletleri ve devletleri zirveye karmtr. Bizim temennimiz Osmanllardan sonra kurulan Trkiye Cumhuriyetinin yine dnya medeniyeti ierisinde yerini alarak dnya medeniyetinin temsilcisi konumuna gelmesidir. Son yllarda eitim ve retim faaliyetlerinde byk bir k yakalayan Trkiye Cumhuriyeti, Dnya medeniyetinin temsilcisi ve lideri olacan en yakn zamanda gsterecektir.

BBLYOGRAFYA -

ADIVAR, Abdlhak Adnan, Tarih Boyunca lim ve Din, Remzi Kitabevi, stanbul 1993. ......................... , Osmanl Trklerinde lim, Haz. Aykut Kazancgil, Sevim Tekeli, Remzi Kitabevi, stanbul 1982 . AHMED, Tevrih-i Mlk-i l-i Osman, Osmanl Tarihleri I, eviren: N. Atsz iftiolu, Trkiye Yaynevi, stanbul 1925-1949. AHMET B. MAHMUT, Seluk- Nme II, Haz. Erdoan Meril, Tercman Gazetesi Yaynlar, stanbul 1977 . AKSARAY, Kerimddin Mahmudi, Msameretl-Ahbr, eviren:

Mrsel ztrk, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2000. AKYZ, Yahya, Trk Eitim Tarihi, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, Ankara 1985. ARSLAN, A. Turan, XVI. Asr Osmanl lim Hayatna Genel Bir Bak, Osmanl Ansiklopedisi, c.VIII ,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.43-49. AIKPAAOLU, Tevrih-i li Osman, eviren: N. Atsz iftiolu, Trkiye Yaynlar, stanbul 1925-1947.

ATEKEN, Zeki, Konyada Seluklu Yaplarnn Osmanl Devrinde Bakm ve Kullanlmas, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1998. AYDIN, Taneri, Trkiye Seluklular Kltr Hayat, Menkibl Arifinin Deerlendirilmesi, Bilge Yaynlar, Konya 1977. BABINGER, Franz, Anadoluda slamiyet, eviren: Rgp Hulsi, nsan Yaynlar, stanbul 1996. BALTACI, Cahit, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi (Tarih-Medeniyet-Kltr), c.VII, Aa Yaynlar, stanbul 1993, s.7-145. ........................, Cahit, XV- XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, rfan Matbaas, stanbul 1976. BAMMAT, Haydar, Garb Medeniyetinin Kuruluunda Mslmanlarn Rol, eviren: Dr. Ali Muhammed meri-Avni lhan, Buhara Yaynlar, stanbul 1975.

BARTHOLD, W, slam Medeniyeti Tarihi, (M. Fuad Kprl tarafndan Balang, zah, Dzeltmeler) Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1977.

........................., Orta Asya Trk Tarihi (Ders Kitab),Tahkik: K. Yaar- A. smail Aka, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara l975. BAYRAKDAR, Mehmet, Dvud-i Kayseri,Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c.IX, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul 1994, s.3235.

..........................., Kayserili Dvd (Davdul-Kayseri), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1988.

BAYRAKLI, Bayraktar, slmda Eitim, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul 1989.

BLGE, Mustafa, lk Osmanl Medreseleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1984. BOSWORTH, C.E, slam Devletleri Tarihi, eviren: E.Meril-M.pirli, Ouz Yaynlar, stanbul 1980. BURSALI, Mehmet Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri, (1299-1915), I-III, Sadeletiren: A.Fikri YAVUZ-smail ZEN, Meral Yaynlar, stanbul .

........................., Trklerin Ulum ve Fnna Hizmetleri, Hazrlayan: Yavuz UNAT-Remzi DEMR, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1995. CAHEN, CLAUDE, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, eviren: Yldz Moran, e Yaynlar, stanbul 1979. ..........................., lk Ahiler, eviren: Mrsel ztrk, Belleten, c.L, S.197, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Austos 1986, s.591-601. CHARNEY, J. Paul, slm Kltr ve Toplumsal-Ekonomik Deiim, eviren: Adnan Blent Balolu-Osman Bilen, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1997.

CANAN, brahim, Peygamberimizin Hadislerinde Medeniyet, Kltr ve Teknik,Cihan Yaynlar, stanbul 1984. CANTAY, Gnl, Anadolu Seluklu ve Osmanl Dr-ifalar, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara 1992. AATAY, Neet, Anadolu Trklerinin Ekonomik Yaamlar zerinde Gzlemler (Bu Alanda Ahiliin Etkileri ), Belleten, c.LII, S.203, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Austos 1988, s.485-500.

AY, Abdulhaluk M., Anadolunun Trklemesinde Dnm Noktas, Orkun Yaynlar stanbul 1984. ELEB, Ahmed, slam Eitim ve retim Tarihi, eviren: Ali Yardm, Damla Yaynevi, stanbul 1983. ETN, Osman, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin Yayl, Marifet Yaynlar, stanbul 1981. DANMEND, smail Hmi, Garb Menbna Gre Garb Medeniyetinin Menb Olan slm Medeniyeti, Yamur Yaynlar, stanbul. DEVELOLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgt, Haz: Aydn Sami Gneyal, Aydn Kitapevi Yaynlar, Ankara 1983. DURANT, Will, slm Medeniyeti, eviren: Orhan Baheddin, Tercman Yaynlar, Tarihsiz. EKNC, Yusuf, Ahilik, Ecdad Yaynlar, Ankara 1989. EL-HSEYN, Ali ibn-i Nasr, Ahbr d- Devlet is- Selukiyye, eviren: Necati Lgl, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1943. ERUNSAL, smail, slm Medeniyetinde Ktphaneler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.XIV, a Yaynlar, stanbul 1992, s.211-309.

ERGN, Osman, Trk Maarif Tarihi, I-III ,Eser Matbaas, stanbul 1977. EVLYA ELEB, Seyahatnme, I-X, eviren: dal Neriyat, stanbul 1985. EYCE, Semavi, Mescid, slm Ansiklopedisi, c.VIII, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1978, s.48-80. FARUK, smail, Raci, slam Kltr Atlas, eviren: M.Okan-Zerrin Kibarolu, nklap Yaynlar, stanbul. FEDAY, Cemal, Osmanl Devletinde eyhlislamlk Kurumu, Osmanl Ansiklopedisi, c.VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.447453.

FENDOLU, Hasan T., Osmanlda Kadlk Kurumu ve Yargnn Bamszl, Osmanl Ansiklopedisi, c.VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.453-470.

GL, Ahmed, Osmanl Medreselerinde Eitim-retim ve Bunlar arasnda Drl-Hadislerin Yeri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997. GIBB, Hamilton, A.R., slm Medeniyeti zerine almalar, eviren: K. Durak-A. zkk-H. Ycesoy-K. Dnmez, Endls Yaynlar, stanbul 1991.

GORDLEVSKI, V,

Anadolu Seluklu Devleti,

eviren: Azer Yaran,

Onur Yaynlar, Ankara 1988. GKBLGN, Tayyib, Bursada Kurulu Devrinin lim Messeseleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1969. GKYAY, Orhan ik, Ktip elebiden Semeler, Slleml-Vusl ila Tabaktil-Fuhul, stanbul 1968 . GNALTAY, emseddin, slm Dnyasnn nhitat Sebebi Seluk stilas Mdr ?, Burhaneddin Basmevi, stanbul 1937. GRKAN, Ahmet, slm Kltrnn Garb Medeniletirmesi, Nur Yaynlar, Ankara, Tarihsiz. HAKM, Muhammed Rza, slm Bilim Tarihi, eviren: Hseyin Arslan, nsan Yaynlar, stanbul 1999. HALAOLU, Yusuf, XIV-XVII. Yzyl Osmanlda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1995.

HAMDULLAH, Muahammed, slam Messeseleri Tarihi, eviren: . Sreyya Srma, Ankara niversitesi Yaynlar, Erzurum 1975. ......................., slam Messeselerine Giri, eviren: . Sreyya Srma, Bir Yaynlar, stanbul 1984 HAMMER, J. Von, Osmanl Tarihi, I-X, eviren: Mehmet Ata, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1997. HASAN, Hasan brahim, slm Tarihi, (Siyasi-Dini-Kltrel-Sosyal), I-X, Kayhan Yaynlar, stanbul 1986. HOCA, Sadeddin, Tct-Tevarih, I-II, eviren: smet Parmakszolu, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1992. HODGSON, Marshall G.S, slamn Serveni, I-IV, Tercme: zzet Akyol vd., z Yaynclk, stanbul 1993. HOLT, P.M.-K.S. LAMPTON-B. LEWIS, slam Tarihi ve Kltr Medeniyeti, I-IV, Kitabevi Yaynlar, stanbul 1997. HTT, Philip K., Siyasi, ve Kltrel slam Tarihi, I-IV, eviren: Salih Tu, Boazii Yaynlar, stanbul 198l. HUNKE, Sigrid, Avrupann zerine Doan slamn Gnei, eviren: Servet Sezgin, Bedir Yaynlar, stanbul, 1972. BN- BB, El-Evmirl-laiye FiUmuril-laiye; Seluknme, I-II, eviren: Mrsel ztrk, M.E.B. Yaynlar, Ankara 1996. BN- HALDUN, Mukaddime, I-III, eviren: Zahir Kadiri Ugan, MEB Basmevi stanbul 1968. BN- KEMAL, Tevrihi l-i Osman, II.Defter, eviren: erafettin Turan, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1983. BNL-ADM, Bugyett- Taleb Fi Tarihi Haleb; Biyografilerle Seluklular Tarihi, eviren: Ali Sevim, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1982.

BNL-ESR,

El-Kamil Fit- Tarih, I-XII, eviren: Abdulkerim

zaydn, Bahar Yaynlar stanbul 1991. HSANOLU, Ekmeleddin, Osmanl Bilimine Toplu Bak,Osmanl Ansiklopedisi, c.VIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.17-24. .........................Osmanl Eitim ve Bilim Messeseleri, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi Ansiklopedisi, c.I, Zaman Gazetesi Yaynlar, stanbul 1999, s.223-359.

PRL, Mehmet, Osmanl Ulemas,Osmanl Ansiklopedisi, c.VIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.71-79. SLAM ANSKLOPEDS, I-XIII, Milli Eitim Bakanl yaynlar, stanbul 1978. KAFALI, Mustafa, Anadolunun Fethi ve Trklemesi, Ankara Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara 1997. KAFESOLU, brahim, Trk Milli Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul 1996. ......................... , Seluklular Tarihi , Milli Eitim Bakanl Basmevi, stanbul 1972. KAHYA, Esin, Osmanllardaki Bilimsel almalara Genel Bir Bak, Osmanl Ansiklopedisi, c.VIII, s.25-34. Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999,

KAYAOLU, smet, slm Kurumlar Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1985. ........................., slam Kurumlar Tarihi, I-II, Seluk niversitesi Yaynlar, Konya 1994. KAZANCIGL, Aykut, Osmanllarda Bilim ve Teknoloji, Osmanl Ansiklopedisi. (Tarih-Medeniyet-Kltr), c.VII, Aa Yaynlar, stanbul 1993, s. 7-231.

KAZICI, Ziya, Ana Hatlar ile slam Eitim Tarihi, stanbul 1983.

Bir Yaynlar,

.........................,slami ve Sosyal Adan Vakflar, Marifet Yaynlar, stanbul 1985. ........................, slam Messeseleri Tarihi, Kayhan Yaynlar, stanbul 1991. KAZICI, Ziya, Mehmet EKER, slam- Trk Medeniyeti Tarihi, ar Yaynlar, stanbul. KIENITZ, Fredrch Karl, Osmanllardan nceki Anadolu Trklerinin Politik ve Kltr Bakmndan Dnya Tarihindeki Yeri, Belleten, c.L, S.196, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Nisan 1986, s.279-289.

KOER, H. Ali, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (17731923), Milli Eitim Basmevi, stanbul 1970.

KPRL, M. Fuad, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1984. ........................., Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, tken Yaynlar, stanbul 1981. .........................., XIII. Asrda Marga Rasathanesi Hakknda Baz Notlar, Belleten, c.VI, S.23-24, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Temmuz 1942, s.207-227.

KYMEN, M. Altay, Alparslan ve Zaman II, Ankara 1983, ........................., Seluklu Devri Trk Tarihi , Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1993. .........................,Trkiye Seluklular Tarihi, Tarihte Trk Devletleri, c.I, Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara 1987, s.377-385. KURAN, Abdullah, Anadolu Medreseleri ,c.I-II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1969. KTKOLU, Mbahat, S, XX. Asra Yetien stanbul Medreseleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2000. MECD, Mehmed Efendi, akik-i Numaniye ve Zeyilleri, Hadikuakaik, I-V, eviren: Abdulkadir zcan, ar Yaynlar, stanbul 1989. MEVDUD, Seluklular Tarihi , eviren: Ali Genceli, Hilal Yaynlar, Ankara 1971. MEZ, Adam, Onuncu Yzylda slam Medeniyeti, slamn Rnasans, eviren: Salih aban, nsan Yaynlar, stanbul 2000. MLOUD, Nacer, Osmanl Tarihinde Bilim ve Teknoloji, Osmanl Ansiklopedisi, c.VIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.35-42. NASR, Hseyin Seyyid, slam ve lim, eviren: lhan Kutluer,nsan Yaynlar, stanbul 1989 . NER, Kitab- Cihannma, I-II, eviren: F.R. Unat-M. A. Kymen, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1987. OCAK, A. Yaar, Trklerde, Fikir ve Dncenin Trk Devletlerinin Kuruluundaki Rol, Tarihte Trk Devletleri, c.I, Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara 1987, s.371-377.

ORAL, M. Zeki, Konyada Sral Medrese, Belleten, c.XXV, S.99, T.T.K. Yaynlar Temmuz 1961, s.355-396.

ORYAN, M. H, Osmanl mparatorluunda Matematik Bilimi, Osmanl Ansiklopedisi, c.VIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.383-390.

NEY Gnl,

Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Atatrk Kltr, Dil ve

Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. NKAL, Hakk, Anadolu Seluklu Trbeleri, Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara 1996. ZAYDIN, Abdlkerim, Mengcekler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.VIII, a Yaynlar, stanbul 1992, s.121-210. ........................., Artuklular, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.VIII, a Yaynlar, stanbul 1992, s.190-193. ........................., Seluklu Tarihi; Sultan Muhammed Tapar Devri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1990. ZTUNA, Ylmaz, Osmanl Devleti Tarihi, I-XII, stanbul 1986. .........................., Byk Trkiye Tarihi, I-XIV, tken Yaynevi, stanbul l977. ..........................,Byk Osmanl Tarihi, I-X, tken Yaynlar, stanbul 1994. ZTRK, Nazif, Elmall M.Hamdi Yazr Gzyle Vakflar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1995. PAKALIN, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I-III, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1993. PLAVLIOLU, Kemal, Dnya Medeniyetleri Arasnda slam Medeniyeti, San Matbaas, Ankara 1973. SAKOLU, Nejdet, Osmanl Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1991. SARI, Nil, Osmanllarda Tp Eitimi, Osmanl Ansiklopedisi, (TarihMedeniyet-Kltr), c.VI, Aa Yaynclk, stanbul 1993, s.52-68. SAYILI, Aydn, Trk Tarih Kurumu Adna Krehirde Cacabey Medresesinde Yaplan Aratrmann LK Raporu, Belleten, c.XI, S.44, Trk Tarih Kurumu, Ekim 1947, s.673-691. ..........................., Vacidiye Medresesi, Ktahyada Bir Ortaa Trk Rasathanesi, Belleten, c.XII, S.47, Trk Tarih Kurumu, Temmuz 1948, s.655-666.

SERTOLU, Mithat, Osmanl Tarih Lgt, I-II, Enderun Kubbesi, stanbul 1986. SEVN, Nejdet, Osmanllarda Sosyo-Ekonomik Yap, Kutgun Yaynevi, stanbul 1978. SEVM, Fuat, Dnya Uygarl ve Trk Sosyo-Ekonomik Tarihi, pek Yaynlar, stanbul 1978. SEVM, A-Ycel-Y, Trkiye Tarihi, Fetihten Osmanllara Kadar(10181300), I-II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1990. SEVM A.-Meril, E., Seluklu Devletleri Tarihi, Siyaset, Tekilat ve Kltr, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1995. SHAW, Stanford, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, eviren: Mehmet Harmanc, e Yaynlar, stanbul 1982. SIBA, Mustafa, slam Medeniyetinde Altn Tablolar, eviren: N. Demircan M. S. imek, Konya, Uysal Kitabevi . SZEN, Metin, Anadolu Seluklu Devri Medreseleri, I-II, stanbul 1970. SMER, Faruk, Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1990. ..........................., Ahlat ehri ve Ahlatllar, Belleten, c.L, S.197, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Austos 1986, s.447-492. EKER, Mehmet, slamda Sosyal Danma Messeseleri, T.D.V. Yaynlar, Ankara 1984 . EKER Mehmet-GEN Sleyman, Trk Medeniyeti Tarihi, Editr. Nesimi YAZICI, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir 1999. KRULLAH, Behett- Tevrih;Osmanl Tarihleri I, eviren: N. Atsz iftiolu, Trkiye Yaynevi, stanbul 1925-1947. TEKEL, lhan- Sevim LKN, Osmanl mparatorluu Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Oluumu ve Dnm, Ankara 1993. TERZOLU, Arslan, Bimaristan,Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c.VI, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul, s.163-178. TOGAN, Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, I, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1981. TOPDEMR, H. Gazi, Osmanllarda Fizik almalar,Osmanl Ansiklopedisi, c.VIII,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.445-460. TURAN, Osman, Seluklular Tarihi ve slam Medeniyeti, stanbul 1980 .

........................., Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii Yaynlar, stanbul 1993. ........................., Seluklu Devri Vakfiyeleri II, Mbarizeddin Er-Toku ve Vakfiyesi, Belleten, c.XI, S: 43,Trk Tarih Kurumu, Temmuz 1947, s.415-431.

........................., Seluklu Devri Vakfiyeleri I, emseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, c.XI, S. 42, Trk Tarih Kurumu, Nisan 1947, s.197-235 .

........................., Seluklu Devri Vakfiyeleri III, Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, c.XII, S. 45, Trk Tarih Kurumu, Ocak 1948, s.17-171.

UZUNARILI, . Hakk, Osmanl Tarihi, I-IV, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1961. .........................,Osmanl Devleti lmiye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1984. .........................,Osmanl Devleti Saray Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1984. ........................., Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1969. .........................., Sancaa karlan Osmanl ehzadeleri, Belleten, c.XXXIX, No.156, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ekim 1975, s.659-696. ..........................,Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1984. ........................... Karamanoullar Devri Vesikalarndan brahim Beyin Karaman mareti Vakfiyesi, Belleten, c.I, S.I,Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1937, s.56-144.

..........................., Gazi Orhan Bey Vakfiyesi, Belleten, c.V, S.19, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Temmuz 1941, s.282-288. LKEN, Ziya, Vakf Sistemi ve Trk ehircilii, eviren: Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1971. NAL, M.Ali, Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta 1997. NVER, Sheyl, Anadolu Seluklular Zamannda Umumi ve Hususi Ktphaneler, Atatrk Konferanslar II, Ankara 1970. NVER, Sheyl, Seluklu Tababeti (XI-XIV. Asrlar), stanbul 1940.

.........................., Osmanl Trklerinde Hekimlik ve Eczaclk, Hsn Tabiat Basmevi, stanbul 1952. ..........................., limler Tarihimizde Aydnolu sa Bey le ahsna Ait Mecmuann Ehemmiyeti Hakknda, Belleten, c.XXIV, S.95, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Temmuz 1960, s.447-456.

VARLIK, etin, Anadolu Beylikleri, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.VIII, a Yaynlar, stanbul 1992, s.487-596. WITTEK, Paul, Bat Dillerinde Osmanl Tarihi, I-X, eviren: Gzin Yalter, Trkiye Yaynlar, stanbul 1938. YARDIM, Ali, Osmanl Devrinde Darl-Hadisler, Osmanl Ansiklopedisi, c.VIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.163-175. YAZICIOLU, Sait, slam Dncesinin Tarihsel Geliimi, Aka Yaynlar, Ankara 2001. YEDYILDIZ, Bahaeddin, slamda Vakf, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.XIV, Aka Yaynlar, stanbul 1993, s.19-68. YETKN, Suut Kemal, slam Mimrisi, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1965. YNAN, Mkrimin Halil, Trkiye Tarihi Seluklular Devri I, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul 1944 . YURDAYDIN, Hseyin G., slam Tarihi Dersleri, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1982 . ZEYDAN, Corci, slam Medeniyeti Tarihi, I-IV, eviren: Zeki Megmiz, dal Neriyat, stanbul 1973.