54

3. G A S O V O D I
3.1 UVOD 3.1.1 Vrste i proizvodnja gasa Po svom nastanku gasovi mogu biti pirodni i vetaki. Prirodni gasovi se dobijaju na jedan od sledeih naina: - iz buotina gasnih leita, pri emu se sastoji uglavnom od metana (82 98%) i manjim delom od teeh ugljovodonika - iz butotina kondenzatnih leita gde se takoe sastoji od metana (80 -95 %) i kondenzata benzina i kerozina, i - iz buotina leita sirove nafte gde se gas javlja u vidu meavine metana (30 70%) propana i butana. U vetake gasove spadaju gasovi koji se dobijaju gasifikacijom vrstih goriva i gasovi koji nastaju koji nastaju kao usputni proizvod odreenih tehnolokih procesa. Glavni potroai gasa su industrijske kotlarnice, gradske toplane, metalurkai cementna industrija , domainstva, itd. Gasovi se nalaze u gasovitom i tenom stanju. Metan, etan i etilen su u gasovitom stanju na obinim temperaturama (20 30oC) i na atmosferskom pritisku. Propan, propilen, butan i butilen se nalaze u vidu pare na uobiajenim temperaturama i atmosferskom pritisku, odnosno nalaze se u tenom stanju na povienim pririscima. Ugljovodonici od izopentana pa nadalje nalaze se u tenom stanju i spadaju u grupu benzinskih frakcija.
3 Prema nekim izvorima svetske rezerve prirodnog gasa iznose nekoliko desetina triliona mn . Od toga, najvie u Rusiji. Proizvodnja prirodnog gasa stalno raste, shodno sve veim zahtevima i potrebama industrije i domainstava.

3.1.2 Klasifikacija i elementi gasovoda Gasovodi se dele na magistralne, sabirne i razvodne. Sabirni gasovodi grade se na gasnim poljima i slue za transport gasa od buotina do sabirnih stanica u kojim a se vri obrada i priprema gasa za transport do potroakih centara. Ovi gasovodi su manjeg prenika i duine i premetaju se im se izdanost buotine smanji i eksploatacija postane neekonomina. Pod magistralnim gasovodima podrazumevaju se cevovodi kroz koje se transportuje pripremljeni gas od sabirnih stanica, ili gasogeneratora kada je u pitanju vetaki gas, do velikih potroakih centara. Prema veliini radnog pritiska gasa magistralni gasovodi se dele na: - gasovode visokog pririska (radni pririsak iznad 2,5 MPa) - gasovode srednjeg pririska (radni pririsak od 1,2 - 2,5 MPa) - gasovode niskog pririska (radni pririsak do 1,2 MPa) Duina magistralnig gasovoda kree se od desetak do nekoliko hiljada kilometara. Prenik im je od 150 do 1500 mm, nekad i vie. Razvodni gasovodi slue za distribuciju gasa direktnim potroaima. To su sloene mree cevovoda sa izrazito neustaljemnim reimom rada poto je potronja gasa od strane potroaa veoma neravnomerna. I razvodni gasovodi se u odnosu na radni pritisak dele na:

55 - gasovode visokog pririska (radni pririsak od 3 do 6 bara) - gasovode srednjeg pririska (radni pririsak od 0,05 do 3 bara) - gasovode niskog pririska (radni pririsak do 0,005 bara). U razvodne gasovode visokog pritiska spadaju i cevovodi za transport gasa od magistralnih gasovoda do prve stanice za redukciju pritiska. U ovim gasovodima pritisak iznosi od 6 do 12 bara. 3.1.3 Izgradnja gasovoda Prirodni gas se prvi put transportovao cevovodom u Kini pre hiljadu godina cevovodom od bambusove trske. Prvi metalni cevovod (od olova) za transport gasa izgraen je u Severnoj Americi 1825. godine. Krajem XIX veka izgraeni su prvi magistralni gasovod od elinih cevi u SSSR i Americi. Ekspanzija izgradnje gasovoda nastaje posle Drugog svetskog rata. Danas postoji veliki broj magistralnih gasovoda koji dostiu duine do desetak hiljada kilometara. 3.2 HIDRAULINI PRORAUN GASOVODA PRI IZOTERMNOM STRUJANJU Izotermno strujanje moe da se ostvari samo u sluaju kada je koliina toplote koju gas prima od okoline za vreme strujanja dovoljna da nadoknadi pad njegove temperature usled ekspanzije, Joule-Thompson-ovog efekta (ako se javlja), i zbog promene geodezijske visine protonih preseka cevovoda. Uspon cevovoda u pravcu strujanja sniava njegovu temperaturu. Jednaine koje opisuju ustaljeno strujanje gasa pri konstantnom protoku kroz cevovod glase: dp c 2 = cdc + dx + g dH 2D & = c A p = Z ( p ) RT , m (3.1)

gde je Z(p) - koeficijent stiljivosti koji zavisi samo od pritiska poto je temperatura konstantna. Prva jednaina predstavlja dinamiku jednainu prema kojoj se potencijalni rad (lan na levoj strani) troi na ubrzavanje gasa du cevovoda, na savlaivanje otpora trenja i geodezijske visine (dH > 0 odgovara usponu, a dH < 0 padu gasovoda). 3.2.1 Gasovodi niskog pritiska sa konstantnim protokom gasa U gasovode niskog pritiska spadaju razvodni cevovodi u kojima je pritisak nizak a pad pritiska ne prelazi 5000 6000 Pa. U tim uslovima moe da se uzme da je gustina gasa = const. pa iz jednaine kontinuiteta sledi da je i brzina c = const. Tada dinamika jednaina glasi: dp = a njeno reenje, p = l c2 + g H . D 2
(3.3)

c 2 H dx + g dx , 2D l

(3.2)

Kod ovih cevovoda lokalni otpori su znatni pa ne mogu da se zanemare, tako da se prethodna jednaina moe korigovati,

56
2 l c p = + + g H . D 2

(3.4)

Gustina se obino rauna na srednjem pritisku. Ukoliko oba pritiska nisu poznati reavanje mora da se vri iterativno. 3.2.2 Gasovodi srednjeg i visokog pritiska sa konstantnim protokom gasa U ove gasovode spadaju magistralni gasovodi u kojima je radni pritisak iznad 12 bar i razvodni gasovodi u kojima je radni pritisak iznad 3 bar. Proraun gasovoda srednjeg i visokog pritiska razlikuje se u tome to se kod gasovoda srednjeg pritiska zanemaruje ekspanzija gasa du cevovoda. Horizontalni gasovodi Kada se ekspanzija gasa ne uzima u obzir (gasovodi srednjeg pritiska) dinamika jednaina samo drugi lan na desnoj strani i glasi: dp c 2 = dx 2D (3.5)

Ukoliko se izrazi dobijeni iz druge i tree jednaine sistema jednaina (3.1),

1 Z RT / dp = p dp dp = Z RT , p c= & Z RT m , A p

(3.6)

zamene u dinamiku jednainu dobija se

Z RT & dp m = p 2D A
2

( Z RT )2
p
2
2

dx / p 2 .

odnosno

& dx m p dp = Z RT . A 2D Raunajui sa konstantnom srednjom vrednou koeficijenta stiljivosti,

Zm = 1 ( Z1 + Z 2 ) , 2
2

(3.7)

(3.8)

reenje prethodne diferencijalne jednaine, poto je = const., glasi:

2 2 & l p1 p2 m = Z m RT . 2 A 2D

(3.9)

Ako se iskoriste veze koje slede iz jednaine kontinuiteta i jednaine stanja,

& m = 1 c1 = 2 c2 , A RT = p1 p = 2 , Z11 Z 22

(3.10)

mogu da se napiu sledei oblici reenja (3.9)

2 2 2 Z p1 p2 l c1 = 1 m , 2 p1 D 2 Z1

(3.11)

odnosno,
2 2 2 Z p2 p1 l c2 = 2 m . 2 p2 D 2 Z2

(3.12)

57 Koji e od ova dva izraza biti korien zavisi od toga na kom mestu je poznato stanje gasa. Izraz (3.11) se koristi za odreivanje pritiska p2 na kraju cevovoda kada je poznat pritisak na poetku cevovoda, dok se izraz (3.12) koristi u obrnutom sluaju. Iz ovih izraza se vidi da je promena pritiska du cevovoda neravnomerna, odnosno, da pad pritiska po jedinici duine nizvodno raste. Na poetku cevovoda pritisak i gustina su najvei pa je brzina najmanja. Nizvodno pritisak i gustina opadaju dok brzina strujanja raste. Koeficijent trenja se najee rauna po obrascu
=

Slika 3.1 Promena pritiska du cevovoda

0,1206 . Re0,1505

(3.13)

Proraun gasovoda visokog pritiska se vri uz uzimanje u obzir ekspanzije gasa du cevovoda, tako da dinamika jednaina (3.1) (kada je dH = 0), posle korienja veza (3.6) i diferencijala brzine dc iz druge od ovih jednaina, glasi
2 & & & ( Z RT ) dp m dp m p2 1 m dx / Z RT = Z RT Z RT 2 + p A p A Z RT p 2D A p2 2

& & dx dp m m p dp = Z RT + Z RT p A A 2D

odnosno & dx dp m p dp = Z RT A 2D p Reenje ove jednaine glasi: & l p m (3.15) p p = Z m RT + 2 ln 1 p2 A D Kod vrelih gasova drugi lan u zagradi je mnogo manji od prvog lana pa se moe zanemariti.
2 1 2 2 2 2

(3.14)

Kosi cevovodi U sluaju kosih cevovoda zadatak se moe reiti samo ukoliko se uzme da je promena geodezijske visine du cevovoda ravnomerna, odnosno
dH = H 2 H1 H dx = dx . l l

(3.16)

Tada iz druge dve jednaine sistema (3.1) eliminisanjem gustine i uzimanjem odmah u poetku srednje vrednosti za Zm sledi:
p = Z m RT = & & m m 1 Z m RT = Z m RT , cA A c

(3.17)

odakle je

58

dp =

& m dc Z m RT 2 . A c

(3.18)

Kada se ovaj izraz podeli sa gustinom,

& dp m c A dc Z m RT d (c 2 ) = Z m RT = , & c2 2 A m c2

(3.19)

a zatim, zajedno sa izrazom za dH zameni u prvu jednainu sistema (3.1), dobija se Z m RT d (c 2 ) H c2 = cdc + g dx + dx , 2 c2 l 2D odnosno (3.20)

H c 2 Z m RT d (c 2 ) 1 2 = d (c ) + g + dx , 2 2 2D c2 l
i na kraju: Z m RT d (c 2 ) d (c 2 ) + dx = 0 . + H 2 H 2 2 2g + c c 2g + c l D l D (3.21)

Reenje prethodne diferencijalne jednaine glasi:

2g Z m RT ln H 2g 2g l H 2 2 H 2 + c 2 c1 + c2 2g D l D l D ln + + l = 0 H 2 H 2 2 2g + c1 c1 c 2 + l D l D

(3.22)

Ovo reenje moe da se napie u i sledeem obliku:

2 BC 2 p1 e p2 =

& l m 1 e BC Z RT m D A B
H 2 + c2 2g D l D C =1+ l 2 g H + c 2 1 l D

(3.23)

gde je
2 g H B= , Z m RT

(3.24)

U sluaju horizontalnih gasovoda ( H = 0 ) promenljive b i c dobijaju vrednosti

B =0,
c p 1 e BC 2D 2D = C = 1+ ln 2 = 1 + ln 1 B l c l p b0 1 2 lim
2

(3.25)

pa izraz (3.23) glasi:

2 p1

2 p2

& l m = C Z m RT D A

(3.26)

Ovaj izraz je identian sa izrazom (3.15). Zanemarivanju ekspanzije gasa odgovara vrednost C = 1 to dovodi do izraza (3.9).

59 3.2.3 Gasovodi niskog pritiska sa usputnom potronjom gasa Umesto sa masenim protokom, kod ovih gasovoda moe da se rauna sa zapreminskim & protoci na poetku i kraju gasovoda, izraz za protok pri & i V protokom. Ukoliko su V 2 1 ravnomernoj potronji gasa moe da se napie u obliku:
&=V & + (V & V & )lx =V & + V & lx V 2 1 2 2 l l

(3.27)

Za konstantan prenik gasovoda brzina gasa iznosi:

c=
dok je Re broj
Re =

& V 4 & & lx = 2 V 2 + V A D l

(3.28)

& D cD 4V 4 & & lx = 2 = V2 + V l D D

(3.29)

Kada se izraz za brzinu zameni u diferencijalnu jednainu za pad pritiska kod horizontalnog gasovoda dp = dobija se sledei izraz:
8 & & l x dx p = 5 2 V 2 + V D 0 l
l 2

c 2 dx 2D

(3.30)

(3.31)

Poto pri usputnoj potronji gasa u gasovodima niskog pritiska mogu da se jave oba reima strujanja u jednom istom cevovodu, integraljenje prethodne jednaine zavisie od izraza za koeficijenta trenja. a) za laminarno strujanje je
= 64 16 D = Re V & + V & lx 2 l
2

(3.32)

pa iz izraza (3.31) sledi:

8 16 D & & l x dx p= 5 2 V2 + V l D 0V & + V & lx 2 l
l

odnosno
p = 128 l D4 & 1 & V2 + V 2

(3.33)

b) za turbulentno strujanje u hidrauliki glatkim cevima koeficijent trenja se rauna po Blazijusovom obrascu 0,3164 D = = 0.298 V & & Re0.25 2 + V ( l x ) / l pa se iz izraza (3.31) posle integraljenja dobija:
0,25

(3.34)

60

p =

0, 0876 0,25 l & & )2,75 V & 2,75 V2 + V ( 2 4,75 & D V

(3.35)

c) za turbulentno strujanje u hidrauliki hrapavim cevima, gde se koeficijent trenja rauna po obrascu Altula, 1, 46 100 = 0,1 + Re D iz izraza (3.31) sledi: 0,8 p = 5 2 D 1, 46 25 D + D & + V & (l x ) / l V 2 0
l 0,25 0,25

1, 46 25 D = 0,1 + D & + V & (l x ) / l V 2

0,25

(3.36)

& & l x dx V2 + V l

(3.37)

Ovaj integral moe da se izrauna samo numeriki. d) za izrazito turbulentno strujanje za koeficijent trenja vai ifrinsonov obrazac
= 0,111 D
0,25

(3.38)

pa izraz za pad pritiska glasi: p = 0,888 0,25 l & & )3 V &3 V2 + V ( 2 5,25 2 & 3D V (3.39)

Ukoliko su lokani gubici znatni i ne mogu da se zanemare njih treba dodati gubicima usled trenja. Takoe, ako cevovod nije horizontalan mora da se uzme u obzir i promena pritiska usled razlike nivoa. 3.2.4 Gasovodi srednjeg i visokog pritiska sa usputnom potronjom gasa Kod ovih cevovoda hidraulini proraun zavisi od toga da li je potronja gasa ravnomerna ili ne. Ukoliko je potronja ravnomerna, maseni protok gasa na proizvoljnom mestu moe da se izrazi kao
x x & 1 m & =m l l pa zamenom u jednainu (3.7), uz zanemarivanje ekspanzije gasa sledi:

& =m &1 ( m &1 m &2 ) m

(3.40)

8 Z RT x & 1 m & dx p dp = m 5 2 D l
Reenje prethodne diferencijalne jednaine je:
2 & 1 Z m RT l m & 1 m & 16 m 1 + p p = &1 3 m &1 D 5 2 m 2 1 2 2

(3.41)

(3.42)

Ukoliko se poe od izraza za protok preko njegove vrednosti na kraju cevovoda:

& =m & 2 + (m &1 m &2 ) m

lx lx & 2 + m & =m l l

(3.43)

dobie se diferencijalna jednaina

61

8 Z RT lx & 2 + m & p dp = m dx 5 2 D l
ije je reenje

(3.44)
2

& 2 Z m RT l m & 1 m & 16 m p p = 1 + + &2 3 m &2 D 5 2 m

2 1 2 2

(3.45)

Slika 3.2 Gasovod sa neravnomernom usputnom potronjom Ukoliko je potronja gasa neravnomerna onda se takav sluaj moe posmatrati kao niz redno vezanih gasovoda za koji moe da se postave sledee jednaine: p p =
2 1 2 2

& 12 Z m1 RT l1 16 1m D15 2
2 &2 16 2 m Z m 2 RT l2

5 2 D2 .......................

p p =
2 2 2 3

2 pn 1

2 pn

2 &n 16 n1m 1 Z mn 1 R T ln1 5 2 Dn 1

Sabiranjem ovih jednaina sledi:

2 p1

2 pn

16 RT = 2

i =1

n 1

& i2 Z m i li i m Di5

(3.46)

& n naziva se tranzitnim protokom. Veza izmeu ovog protoka i ukupno potroene Protok m koliine gasa du gasovoda je

&1 = m & + m &n m

i=2

(3.47)