FELSEFE 1

NTE I I

BLG FELSEFES A. BLG FELSEFESNN KONUSU 1. Bilgi Kuram a. Bilgi Kuramnn Temel Kavramlar b. Bilgi Kuramnn Temel Sorular 2. Mantk B. BLG KURAMININ TEMEL PROBLEM 1. Doru Bilginin mkanszl 2. Doru Bilginin mkan a. Rasyonalizm (Aklclk) b. Empirizm (Deneycilik) c. Kritisizm (Eletiricilik) . Pozitivizm (Olguculuk) d. Analitik Felsefe (zmleyici Felsefe) e. Pragmatizm (Faydaclk) f. Fenomenoloji (z Bilimi, Grng Bilim) TEST II

21

FELSEFE 1

BU BLMN AMALARI

Bu blm altnzda; * Bilgi Kuram hakknda bilgi sahibi olacak, * Bilgi Kuramnn Temel Kavramlarn renecek, * Rasyonalizm (Aklclk), Empirizm (deneycilik), Kritisizm (Eletiricilik), Pozitivizm (olguculuk), Analitik Felsefe (zmleyici Felsefe), Pragmatizm (Faydaclk), Fenomenoloji ( Grngbilim) kavramlar hakknda bilgi sahibi olacaksnz.

NASIL ALIMALIYIZ?

Bu blm kavrayabilmek iin; * Konu ierisinde ilk kez karlatnz kavram ve deyimleri, konu iersindeki tanmlardan veya kitabnzn sonunda yer alan szlkten bulup okuyun. * Sorular cevaplaynz. * Uyarlar dikkatle okuyun, gerekiyorsa yaznz. * Konuyu daha ayrntl renmek iin kitabnzn sonundaki kaynaklardan yararlann z.

22

FELSEFE 1

NTE II BLG FELSEFES HAZIRLIK ALIMALARI

1.

Kitabnzn szlk blmnden veya bir felsefe szlnden aada sralanan kavram ve terimlerin anlamlarn reniniz. aklclk gerekilik sofist dogma idea sonsal (aposteriori) doa felsefesi numen temellendirme doruluk nsel (apriori) yazgclk (fatalizm) fenomen sezgi

2. 3.

Bilgilerimizi akl yoluyla m, yoksa deney ve gzlem yoluyla m? elde ederiz. Dnnz. Bilgilerimizin doruluundan kuku duyar myz? Tartnz.
A. BLG FELSEFESNN KONUSU

Felsefenin, ilk kez Akdeniz kltr evresinde zmir'in gneyindeki Milet kentinde, nl filozof Thales'le bir doa felsefesi olarak ortaya ktn syleyebiliriz. k tarihi yaklak olarak M 7. yzyldr. Thales doay meydana getiren temel genin ne olduunu merak etmi onu aratrmt. Doay ve oluumunu kavrama abasndan doan bu felsefeye nce ilk felsefe daha sonra doa felsefesi ve metafizik denilmitir. Demek oluyor ki ilk filozoflar varlk, doa zerine ynelmiler, doay anlamaya almlardr. Orta an sonuna kadar da temel aratrma alan genel olarak bu olmutur.

23

FELSEFE 1

17. yzylda Kolomb'un keifleri, Rnesans, Reform hareketleri ve yeni bilim anlaynn domas ile birlikte felsefe, bilgi kuramsal dneme diye adlandrlan bir dneme girdi. nde gelen filozoflar varlk hakknda bir iddiada bulunmadan nce baka baz sorular sormamz gerektiini ileri srmeye baladlar. rnein: nsani varlk neyi bilebilir?, Bilgi nedir?, Bir eyi bilmek ne demektir?, nsan bilgisinin snrlar var mdr? ...vb.

Bunun sonucunda bilginin ne olduunu, nasl ve ne yollardan elde edildiini aratran bilgi felsefesi (epistemoloji) domutur. Epistemoloji, Yunanca doru bilgi, sistematik bilgi, kantlanabilir bilgi anlamna gelen episteme ile aklsal aklama anlamna gelen logos kelimelerinden tremi bir szcktr. Bilgi felsefesinin belli bal kurucular Fransz filozof Descartes (Dekart, 1596-1650), ngiliz filozof John Locke (Con Lok, 1724-1804) ve Alman filozof Immanuel Kant (mmanuel Kant, 1632-1704)'tr. 1. Bilgi Kuram Bilgi kuram (teorisi), epistemoloji ya da bilgi felsefesi eklinde adlandrlr. Genel olarak yle tanmlanabilir; bilginin kaynan, ilkelerini, yntemini ve eitli bilgi dallarn aratran bir felsefe daldr. John Locke'a gre bilgi kuram, bilginin kkenini, doruluunu ve snrlarn, buna gre de inan, kan ve yarglarmzn temellerini aratrr. Epistemoloji ya da bilgi kuram, insan bilgisini ele alan felsefe dal olarak da tanmlanabilir. Epistemolojinin ana problemleri hakknda geni aklamaya gemeden nce, bilgi kuramnn temel kavramlar hakknda bilgi vermek yararl olacaktr. a. Bilgi Kuramnn Temel Kavramlar Bilgi kuramnn temel kavramlar; bilgi, sje (zne, insan), obje (nesne), doruluk (hakikat), gereklik (realite) ve temellendirmedir.

24

FELSEFE 1

* * *

Bilgi; Daha ncede tanmland gibi bilgi; Bilen varlk yani zne ile bilinmek istenen varlk yani nesne arasndaki ilikinin sonucunda ortaya kan rndr. Sje; bilgiyi ortaya koymak iin nesneye ynelen insandr. Obje; bilgisini edinmek iin yneldiimiz her eydir. Bir eyin bilgi nesnesi olabilmesi iin znenin ona ynelmi olmas gerekir. Bilgi nesnesi, bazen zamanda ve mekanda gerek olarak var olan olur bazen de hak, adalet, demokrasi, dikdrtgen gibi dnsel olarak var olabilmektedir. Gereklik; Belirli bir zamanda ve mekanda var olan her eydir. nsan bilincinden bamsz olarak var olan varlklardr. Gnlk yaamdaki anlamyla bilgi kuramndaki anlam farkldr. Gnlk yaamda gerek kavram doruluk kavramyla kartrlmakta bu iki kavram birbirlerinin yerine kullanlmaktadr. rnein karmzdaki birinin bir iddiasn doru bulmadmz belirtmek istediimizde Senin bu szn gerek deil. dediimiz olur. Aslnda sylemek istediimiz udur; Senin bu szn yanl. ya da Senin bu szn doru deil. Doruluk(hakikat); alglar, kavramlar, bilimsel kuramlarla nesnel gerek arasndaki uygunluktur. Doruluk bilgiye ilikin bir zelliktir. Ortaya konan rn yani bilgi doru olabilir. Doruluk, zihnin rettii nermenin gereklikteki objeye, duruma tam olarak uymasdr. rnein, Kar beyazdr. nermesi gerekte var olan bir eyi olduu gibi yanstt, kara gerekten de sahip olduu bir zellii ykledii iin dorudur. Yani kar gerekte de beyaz olduu iin bu nerme dorudur. Temellendirme; belli bir bilgiyi ortaya koyan nermelerin gerekelendirilmesi ve dorulanmasdr. Ksa yoldan sonuca varmak felsefenin olduu gibi onun bir dal olan bilgi felsefesinin de zellii deildir. Felsefe de bilgi kuram da ele ald kavram yada soruyu, derinlemesine aratrr ve aydnlatmaya alr. Buradaki temel ama temellendirmektir. b. Bilgi Kuramnn Temel Sorular Bilgi kuramnn temel sorular iki grupta toplanabilir:

1) Bilginin deerine ilikin sorular; Doru bilgiye ulamak mmkn mdr?, Bilgimiz kesin midir?, Eer bilgimiz doru bilgi ise bunun lt nedir? gibi sorulardr. 2) Bilginin kaynana ilikin sorular; Bilginin kayna nedir?, Bilgilerimizin kayna deney mi, akl m yoksa sezgi midir? gibi sorulardr. Bilgi kuramnn temel sorular arasnda Doru bilginin lt nedir? sorusu nemli bir yere sahiptir. Bu soruya birbirinden farkl yantlar verilmitir. Verilen bu yantlardan bazlar yle sralanabilir: * * Akla dayanan bilgi doru bilgidir. Deneye dayanan bilgi doru bilgidir. (rasyonalizm = aklclk) (emprizm = deneycilik)

25

FELSEFE 1

* * * *

Yarar salayan bilgi doru bilgidir. Olguya dayanan bilgi doru bilgidir. Sezgiye dayanan bilgi doru bilgidir. Fenomeni dile getiren bilgi doru bilgidir.

(pragmatizm = faydaclk) (pozitivizm = olguculuk) (entisyonizm = sezgicilik) (fenomenoloji = grng bilim)

Grld gibi yukarda sralanan nermelerin her biri bilginin kayna konusunda farkl yaklamlar dile getirmektedir. 2. Mantk Doada olduu gibi dncelerimiz arasnda da bir iliki ve dzen vardr. Bu dzeni salayan yasalar, ilkeler tarafmzdan bilinmedii zaman bile grevlerini srdrmler, srdrmeye de devam etmektedir. Doa olaylarn yneten doa yasalarn bulmak doa bilimlerinin (fizik, kimya, biyoloji...) iidir. Dnceler arasndaki iliki ve dzeni salayan yasa ve ilkeleri bulma iini de mantk grev edinmitir. Gnmzde bilgi kuramnn iinde saylan pek ok konu gemite mantk tarafndan ele alnm, incelenmitir. Bu bakmdan bu iki alan arasnda yakn iliki vardr. Bilgi kuramnn ortaya koyduu bilginin mantk ilkelerine aykr olmamas gerektii dnlrse sz konusu yakn ilikinin nedeni daha iyi anlalmaktadr. Ancak bu iki disiplin arasnda ciddi ayrlklar olsa da bilgi kuram ile mantk birbirini tamamlayan iki disiplindir. Mantk bilginin formuyla, bilgi kuram ise bilginin ierii ile ilgilenir. Mantk, doru dnmenin ilkelerini, yntemini belirleyen bir disiplindir. Doru dnmenin temel yasalarn (zdelik, elimezlik, yeter neden ve nc halin olanakszl) belirler. Ksaca doru dnmenin kurallarn reten bilgi diye tanmlayabiliriz. Mantk, yarglar ierik bakmndan deerlendirmez. Onun iin nemli olan yarglarn doruluu deil, nceden belirlenen mantk ilkelerine uyup uymaddr. Mantk iin bata gelen yarglar ars ilikilerin doruluudur. Burada zerinde durulan temel kavram doruluktur. Doruluk iki trldr; mantn ulamaya alt mantksal doruluk ve bilimlerin ulamaya alt bilgisel doruluk. Mantk dorusu ayn zamanda bilgi dorusu olabilir. Ancak bu durum her zaman byle olmayabilir. Mantksal doruluk, nermeler arasnda iliki kurularak, mantk kurallarna uygun akl yrtmeler ile elde edildii iin biimsel doruluk olarak da adlandrlr. rnein; Btn insanlar lmszdr. Ali insandr. O hlde Ali de lmszdr. (ncl) (ncl) (sonu)

26

FELSEFE 1

B. BLG KURAMININ TEMEL PROBLEM (Doru Bilginin mkn Problemi) lk a'da insanlar, duyu organlar aracl ile ulatklar her bilgiyi doru kabul etmilerdir. Bu dnemde insanlar; insan zihninden bamsz bir gerekliin olduuna, insan zihninin bu gereklii kesin olarak bilebileceine ve bu bilgiyi duyularla elde edebileceine kesin olarak inanmlard. Bilginin kayna yalnzca duyu organlarna dayandrld iin buna naiv empirizm(yntemsiz ve sistemsiz bir empirizm) denilmitir. Bu dnemde bilgi felsefi bir sorun olarak grlmemitir. Bunun yerine varln bilgisini elde edilmeye allmtr. Bilgi konusuna kaytsz kalma modern felsefe dneminde son bulmutur. Bu dnemde bilgi kuram bal bana bir felsefi disiplin haline gelmitir. nsanlar bilgi zerine dnmeye baladklarnda karlarna u trden sorular kmtr: nsan; varl ve nesneleri gerekten bilebilir mi?, Bilgi nesneyi doru olarak yanstr m?, Bilgi kesin olabilir mi?, Bilgi kesin olabilirse lt nedir?. Bu ve benzeri sorular zerinde dnmek demek bilginin deerini aratrmak demektir. te yandan bilginin deeri zerine geerli ve tutarl eyler syleyebilmek, bilginin nereden kaynaklandn ve nasl doduunu sorgulamay gerektirmitir. Bu gereklilik de u sorular ortaya karmtr: Bilgimiz nasl oluuyor?, Bilgimizin olumasnda rol oynayan etkenler nelerdir: akl m, deney mi, sezgi mi yoksa baka bir ey mi?, Bilgi hangi kaynak ya da kaynaklardan domaktadr? Bu ve benzeri sorunlar zerinde dnmek ise bilginin kaynan aratrmak demektir. lk a filozoflar bilginin kaynan sorgulamadan nce bilginin deeri, yani doru ve kesin bir bilginin olup olmad sorunu zerinde durmulardr. Filozoflardan bazlar doru bilginin imknszln yani insann gerekliin bilgisine eriemeyeceini savunmutur. Bu gre septisizm (phecilik) denir. Baz filozoflar da doru bilginin mmkn olduu grn savunmulardr. Buna da dogmatizm ad verilir. 1. Doru Bilginin mknszl Genel geer doru bir bilgi var mdr? sorusu lk adan bu yana sorulmutur. Ancak bu dnemde filozoflar tm varlklara temel olan, tm varlklarn kendisinden kt ana maddenin ne olduunu aratrmlardr. Onun iin antik felsefenin ilk dnemi doa felsefesi olarak adlandrlr. Doa filozoflarnn, ayn konuda farkl sonulara ulamalar kukuculuun ortaya kmasnda etkili olmutur. rnein Thales'e gre, evrenin kendisinden kt ana madde su iken Anaksimenes'e gre havadr. Yine Herakleitos'a gre evrende srekli bir deiim vardr, Parmenides'e gre evrende deime yoktur. Filozoflarn ayn konuda farkl hatta eliik sonulara ulamalar, insanlarn d dnyann bilgisini elde edemeyeceklerini dnmelerine neden olmutur.

27

FELSEFE 1

Kukuculuk akmn etkileyen grleri ksaca belirtmekte yarar vardr. Bunlardan biri Zenon (M.. 490-430)'a aittir. Zenon paradoks(atk)lar diye bilinen, hareketin imkanszln gsteren ok kant yledir: Atlan bir okun hareket ettiini sanrz. Oysa ok, hedefe varmak iin atlm olduu yer ile hedef arasndaki mesafenin her noktasn tek tek gemek, yani ayr ayr her noktada bulunmak zorundadr. Bulunmas demek ise Zenon'a gre durmak demek olduundan, ok btn bir uu sresince duruyor, yani hareket etmiyor demektir. Zenon'un bu kant kukuculuk asndan nem tar, nk o sz konusu kantyla, insanlarn kesin olarak bildikleri bir konuda yani yaydan kan okun hareket ettii konusunda kukuya dmelerine neden olur. Atomcu filozof Demokritos (M.. 460-360)'a gre de duyularla elde edilen bilgi ve d dnyadaki somut varlklar gerekte var deildir. Gerekte var olan eyler yalnzca renksiz, kokusuz atomlardr. Atomlar ise alglanamaz, alglanamayaca iin de gerek olan bilinemez. Sofistlere gre de bilgilerin kayna duyumlardr. Duyum ve alglar ise zneldir. Kiiden kiiye deiir. Bu nedenle herkesin kabul etmesi gereken genel geer dorular yoktur. Sofist dnrler Eski Yunan'da kentleri dolaarak para karl ders veren retmenlerdi. nsanlara gzel konuma ve politikada baarl olmann yollarn retiyorlard. Sofist dnrlerin en nlleri Protagoras (482-411) ve Gorgias (M.. 483-375) dr. Protagoras'a gre insan her eyin lsdr. Buna gre herhangi bir konuda genel geer bir yargda bulunamayz. Herkesin zerinde uzlaabilecei doru ya da yanl hibir ey yoktur. Gorgias ise; 1) Hibir ey var deildir. 2) Bir ey olsa bile, bilinemez. 3) Bir ey var olsa ve bilinebilse bile, bu bilgi bakalarna aktarlamaz. gryle genel geer dorunun olmadn belirtmitir.

28

FELSEFE 1

Genel geer doru bilginin insan iin olanaksz olduunu dile getiren akma, kukuculuk (septisizm) ad verilir. Bu akmn nde gelen temsilcileri, ilka felsefesinde Phyrrhon (Piron, M.. 365 - 275), Timon (M.. 320-230), Arkesilaus (M.. 216-241) ve Karneades (M.. 214-129)'tir. Septisizm denilince bilgi, varlk ve deerin var olduundan phe eden ve bunlarn bilgisine ulalabileceine kukuyla bakan felsefe anlalr. Bu anlaya gre; duyularmzn bize salad bilgi karmaktr, atlatcdr, deikendir. Oysa doru bilginin mutlak, ak ve genel geer bir bilgi olmas gerekir. pheyi bir sistem olarak ortaya koyan ilk filozof Phyrrhon'dur. Bu yzden septisizme Pyrrhonizm de denir. Ona gre varlklarn bizzat kendilerini hibir zaman bilinemez. Biz, varlklar yalnzca bize grndkleri ekliyle bilebiliriz ve bu grnlerin tesine geemeyiz. Varlklarn, nesnelerin ne olduklar insan iin bilinmez bir konudur. Pyrrhon'a gre, bilgimizin kayna duyumdur. Duyumlar ise sbjektif (znel) olup, kiiden kiiye farkllk gsterir. Dolaysyla sbjektif duyumlardan hareketle, objektif (nesnel) bir gerekliin bilgisine varlamaz. Phyrrhon'un bu grleri, daha sonra rencisi Timon ve Aenesidemos (Enesidemos, M.S. 1. yzyl) temellendirilerek ayrntl hle getirilmitir. Bu kantlardan bazlar unlardr: 1) 2) 3) 4) 5) nsanlarda baz yapsal farkllklar vardr. Duyu organlar, insandan insana farkllk gsterir. Farkl koullar zneyi farkl ekilde etkiler. Nesnelerin yeri ve uzakl, duyumu olumsuz bir biimde etkiler. Yasalarn, gelenek ve greneklerin insanlarn zerinde farkl etkileri olur.

Sralanan bu nedenlerden dolay, ayn eyler farkl insanlara, farkl ekillerde grnebilecei iin doru bilgiye ulamak mmkn deildir. Arkesilaus, duyular ve akl yoluyla elde edilen bilginin genel geer bilgi olduuna inanmamz iin kantn bulunmadn savunur. Ona gre; Doru dediimiz bilgiler gerekten doru deil, doruya benzer bilgilerdir. Karneades'e gre de Doru iin elimizde gvenilir bir lt yok, btn bilgilerimiz yalnzca olaslk deerindedir, kesin bilgi deildir. Grld gibi septisizm, insan zihninin kesin bilgiye ulaamayacan, gerein zn bilemeyeceini, bunun iin herhangi bir konuda zellikle ana madde, tanr, ruh gibi konularda olumlu yada olumsuz yargda bulunmann yersiz olduunu ileri sren bir retidir.

29

FELSEFE 1

Septisizm hakknda yanl anlalmalar gidermek iin birka noktann aklanmasnda yarar vardr. Septisizm gerei btnyle inkr etmek deildir. nkr etmek bir yargda bulunmak olacandan septik filozoflar, hibir konuda kesin yargda bulunmazlar. Ayrca septik filozoflarn ileri srdkleri grler gndelik olaylarla ve pratik ilerle ilgili deil, felsefi gereklikler ve ilkelerle ilgilidir. Septiklerin phe anlayn Descartes'n phe yntemiyle kartrmamak gerekir. nk septiklerde phe amatr; (doru bilgiye ulama mmkn deildir) Descartes'ta ise doru ve kesin bilgiye ulamak iin bir ara ve yntemdir. Descartes, insan iin kesin ve mutlak bir bilgiye ulamann mmkn olduunu savunur. te sz konusu kesin ve mutlak bilgiye ulamak iin, kukuyu bir yntem olarak kullanr. Gnmzde, bilim ve teknoloji hzla gelimekte, her bilim dal alanlaryla ilgili saysz doru bilgi ortaya koymaktadr. Bunun sonucunda Doru bilgi mmkn mdr? sorusu ortadan kalkm ve septisizm bir felsefi reti olarak varln koruyamamtr. 2. Doru Bilginin mkn Bu balk altnda; varlk hakknda doru bilgiye ulamann mmkn olduunu savunan eitli grler ele alnacaktr. Doru bilgiye ulamann mmkn olduunu gl ve mutlak bir inanla savunduklar iin, filozoflarn tavrlar dogmatizm olarak ifade edilir. Doru bilgiye ulamann mmkn olduu konusunda ayn tavr benimseyen, bununla birlikte, bilginin kayna konusunda ayrlan, farkl dnen bu grler unlardr: rasyonalizm, emprizm, kritisizm, pozitivizm, analitik felsefe, entisyonizm, pragmatizm ve fenomenoloji. a. Rasyonalizm (Aklclk) Rasyonalizm (aklclk, usuluk) kavramn gnlk dildeki anlam ile felsefedeki anlam farkldr. Gnlk dilde rasyonalizm; akl ve mantk szgecinden gememi grleri kabul etmemek, nyarglardan ve duygusal saplantlardan arnm olmak anlamna gelir. Felsefede ise rasyonalizm, doru bilginin kaynann akl olduunu savunan grtr. Rasyonalizm; bilginin doutan gelen akl ve onun bir grevi olan dnme gc ile meydana geldiini benimser ve doru bilginin kaynan da duyularda deil, aklda gren retidir. Ona gre aklmz doutan birtakm ilkeler ve yetilerle donatlmtr. Evreni oluturan tm nesneler hakknda kesin bilgi edinmemiz iin yalnzca bu ilkelere uygun biimde mantmz kullanmamz yeterlidir. Rasyonalistlere gre matematik ve mantk bilgileri aklsal (ussal) olduu iin, deimeyen, herkes iin doru bilgilerdir. Filozoflar da ayn yntemle evrenle ilgili tm gerekleri bilebilir.

30

FELSEFE 1

Felsefe tarihinde lk adan bu yana bilgi konusunda, temelde rasyonalist gr savunan ancak farkl yaklamlar olan birok filozof vardr. Bunlardan Platon, Aristoteles, Frb, Descartes ve Hegel'in grlerini ele alp inceleyelim. Sokrates (M.. 469-399) Sokrates lk a felsefesinin ok nemli filozoflarndan biridir. Kendisinin yazl bir eseri yoktur. Dncelerini gnmze ulatran rencisi platon olmutur. Sokrates yaz k Atina sokaklarnda dolar, herkesle her konuyu tartrd. Sorgulanmam yaam yaanmaya demez. sznden yola kar ve her eyin sorgulanmas gerektiini tler. Tartt kiilere, deer yarglarna kr krne inanmann yanlln gstermeye alrd. Ona gre, Erdem bilgidir. Ancak her bilgi erdem deildir. Erdem olan bilgi, insan kendisini gerekletirmeye ve mutlulua gtren bilgidir.

Sokrates, tartma yntemi olarak diyalektik yntemini kullanrd. Bu yntem maiotik (dourtma)ve ironi (alay)den oluur. Tartt kiilerin zelliklerine gre yntemleri kullanrd. Hibir ey bilmediini syleyen kiilere, maiotik yntemiyle aslnda birok ey bildiini gsterir. Her eyi bildiini sanan kiilere de ironi yntemiyle gerekte bir ey bilmediini gsterirdi. Bildiim bir ey var, o da hibir ey bilmediimdir szyle ve sergiledii renme ve bilgiye susamlk haliyle karsna ald kiilere gerekte bilgisiz olduklarn iaret ederdi. Sokrates'in bu dncelerinde ebe olan annesinin etkisi olmutur. Bunu yle ifade eder; Annem, nasl var olan bir bebein dnyaya gelmesine yardmc oluyorsa retmen de rencisine yeni bir ey retmez; ancak onun aklnda var olan bilgileri gn na karr. nk bilgiler aklmzda doutan vardr. Bylece kesin ve genel geer bilginin var olduunu ve bilginin doutan geldiini savunur.

31

FELSEFE 1

Platon (M..427-347) Sokrates'in rencisi Platon kesin, genel geer bilginin var olduunu ve bu bilginin doutan geldiini savunur. Ona gre, deien hibir ekilde bilinemeyecei iin, insan zihninden bamsz olan, deimez bir varlk olmaldr. Platon'a gre sabit, kalc ve deimez olan birtakm varlklar olmaldr. O bu deimez, sabit ve kalc varlklara idealar adn verir.

Platon'un bilgi konusundaki grlerini aklayabilmek iin, varlk grn aklamakta yarar vardr. Platon, var olanlar ikiye ayrarak, iki ayr dnyann var olduunu ileri srer: Birincisi, be duyu organyla algladmz, somut varlklardan oluan insanlarnda iinde yaad dnyadr. Platon'un grnler dnyas ya da nesneler dnyas adn verdii bu dnyada mutlak bir deime hkm srer. Nesneler dnyasndaki varlklar, srekli olarak deitikleri iin bilinemez, nk deien bir ey bilinemez. Nitekim be duyu ile algladmz dnyadaki varlklar belli bir zamanda belli bir ey iken, baka bir zamanda baka bir ey olacaktr. Bu nesne srekli deitii iin onun doru bilgisine, tasvirine ulamak mmkn deildir. Be duyu yoluyla yalnzca somut nesneler hakknda birtakm inan ve ya sanlarmz olabilir. kincisi, Varlklarn ilk rneklerinin yer ald idealar dnyasdr. Bu dnya ncesiz ve sonrasz olan idealarn dnyasdr. dea deimez z, eylerin ilk rnekleridir. Asl gerek olan idealarn dnyasdr. Her eyin asl oradadr. Asl gereklik, idealar olduundan doru bilgi idealarn bilgisidir. dealar dnyas ancak aklla kavranabilir. Nesneler dnyas, idealar dnyasnn bir kopyas, bir glgesidir. Platon'a gre idealar deimez, gzle grlemez, duyularla alglanamaz. Ancak onlar akl yoluyla bilinebilir. dealar hakkndaki bilgilerimiz doutan gelmektedir. Aristoteles (M..384-322) Aristoteles ile retmeni Platon'un bilgi anlaylar ok fazla farkllk gstermez. Aristoteles'e gre de bilgi deimez olann bilgisidir. Baz konularda retmeni Platon'dan farkl dnr. Platon gerek varlklarn idealar olduunu ve idealarn nesneler dnyasnn dnda olduunu ileri srmt. Aristoteles bu gre kar kar. Ona gre idealar, Platon'un ileri srd gibi nesnelerin dnda, zaman ve uzayn tesinde deildir.

32

FELSEFE 1

dealar, varlklarn iinde bulunan zlerdir. Aristoteles'e gre varlklarn bir z bir de formu (biimi) vardr. Form (biim) Platon'un idea dedii eydir. Bu sylemiyle Aristoteles idealarn varln kabul eder. Ancak, idealar baka bir evrende deil, nesnelerin iindeki zle beraber olduunu dnr. Ona gre insann doutan getirdii bilgileri yoktur. Ama, duyu organlar aracl ile elde ettii verileri ileme ve tmel kavramlar oluturma yetenei vardr.Bu grn yle dile getirir; Bilgi duyumla balar, ancak bilgi duyum deildir. Bilgide duyumun yannda baka bir genin, akln ie karmas sz konusu olmazsa asla bilim ve felsefe meydana gelmez. Aristoteles'e gre bilgi edinme yetisi akldr. Akl da edilgin (pasif) ve etkin (aktif) olmak zere ikiye ayrlr. Bilginin malzemesini edilgin akl yani duyular verir, onu biimlendiren ise etkin akldr. nsan aklnda doutan getirdii baz temel kalplar (kategoriler) vardr. te bu kalplar sayesinde insan bilgiyi biimlendirir, genel kavramlar biiminde ortaya koyar.

Aristoteles'e gre gerekte var olanlar tek tek eylerdir: nsan, yaz tahtas, yoldaki otobs vb. Grmediimiz idealarn gereklii yoktur. Ancak tek tek var olanlar bir kavram altnda birletirerek tmel nermeler elde etmek gerekir. nk bu tmel nermeler sayesinde bilgiye ulalabilir. Tmel nermeler, tekil nermelerden olutuundan yaplmas gereken tekilleri tmellerden retmektir. Bu akl yrtme biimine ise tmden gelim (dedksiyon) adn verir. Frb (870-950) Frb Trk asll bir filozoftur. slam felsefesinin kurucusu saylan Frb Aristoteles'in ve Plotinos'un grlerinden yararlanarak kendi sistemini kurmutur. Felsefesinin amac slam dinini felsefi bir temele oturtmaya almakt. Frb'nin bilgi konusundaki grleri Aristoteles'in grleriyle uygunluk gsterir. Ona gre bilginin kayna vardr. Bunlar; duyu, akl ve nazardr. Duyusal bilgiler duyu organlar aracl ile alnan tekil olan bilgilerdir. Akl sayesinde kendi i dnyamzda olanlar, zihin durumlarmz gzlemleriz. Nazar ise doutan getirilen dncelere karlk gelir. Derinliine dnmeyi ifade eden nazar yoluyla aklda

33

FELSEFE 1

douta bulunan dnceleri kavrarz. Duyu ve akl dorudan , nazar ise dolayl bilgi verir. Duyu organlaryla alglanan d dnyaya ait tekil bilgiler doru bilgiler deildir. Bu bilgiler sadece doru bilginin malzemesini oluturur. Tekil bilgiler nazar yani derinliine dnme, akl yrtme yoluyla biimlendirilerek genel kavramlara, yarglara dntrlr. Bylece kesin ve genel geer bilgilere ulalm olur.

Frb'ye gre insan zihninde doutan getirilen dnceler vardr. nsan aklnda bulunan sezgi gc sayesinde bu dnceleri kavrar. Sezgi, kesin ve genel geer bilgiye ulama aracdr. Rene Descartes (Rne Dekart, 1596-1650) Descartes, modern felsefenin ve analitik geometrinin kurucusu olarak kabul edilir. Felsefeyi, her trl dinsel ve siyasal otoritenin basksndan kurtarmaya alm nemli bir filozoftur. Felsefe alannda nemli eserler vermitir. En nemli eserleri; Yntem stne Konuma, Felsefenin lkeleri ve Metafizik Dncelerdir.

34

FELSEFE 1

Descartes'e gre bilgi yoldan: duyu organlarndan, d (hayal) gcnden (yapma bilgi) ve doutan gelir. Tanr, ruh, uzay ve tm matematik dnceler doutan gelir. Doutan gelen dnceler tpk irs hastalklara benzer. Nasl bu tr hastalklar her yeni doan bebeklerde kesin olarak ortaya kaca anlam tamad; ama hastala yakalanma olaslnn yksekliini gsterdii gibi doutan gelen dnceler de doduumuzda hazr olan dnceler deildir. nsanda bu dnceleri ortaya karan saduyu gibi yetenekler vardr. Descartes'e gre zihnimizin duyumlarla ve deneyle elde ettii bilgiler ile d gc ile ilgili bilgiler olasl ierir, her zaman ak ve seik deildir. nk bu tr bilgilerimizin gerek bir nesne karl yoktur. Bu iki bilgi tr ile elde edilen bilgiler, zihnin hayal ve fantezileriyle oluturulmu kurgulardr. Ona gre yalnzca doutan gelen bilgiler doruluu ak ve seik olan bilgilerdir. Bu tr bilgiler doas gerei genel geer, doru ve zorunlu bilgilerdir. Descartes, doutan gelen bilgileri en deerli bilgi kabul etmekle dogmatik rasyonalizmi benimsemi bir bilgi kuramcsdr. Descartes'e gre duyularmz ve anlama yetimiz bizi yanltabilirler. Yanlmann varl insan her eyden pheye gtrr. phe ede ede phe edemeyeceimiz bir yere gelebiliriz. O da phelenmekte olduumdan phe edemem. phe etmek, dnmek demektir. Bylece Descartes, nl sz Dnyorum yleyse varm. nermesine ular. Dnyor olmam var olduumdan yani dnen bir benin var olduundan emin olmam salamaktadr; nk var olmasaydm dnemezdim. Bu kantlamasyla Descartes, doruluundan ak seik bir biimde emin olduu bir nerme bulunduunu gstermi olur. Bununla pheciliin, hibir ey bilinemez, biimindeki temel dncesini rtm olur. Demek oluyor ki bilmek olanakldr. Yukarda akland gibi apak doru bilgiye akl ile ulat iin Descartes rasyonalisttir. Hegel (1770-1831) Alman filozof George Wilhelm Friedrich Hegel (Georg Vilhelm Fridrih Hegel) rasyonalizmi doruk noktasna ulatrm bir filozoftur. Hegel'e gre, insan varlk hakknda, duyular hi kullanmakszn, yalnzca akl yoluyla gerek ve apak bir bilgiye ulaabilir. nk, akln yasalaryla, varln yasalar bir ve ayndr. Yine ona gre nesnenin kendisi de zne gibi ussal'dr.(aklsaldr) Hegel varlkla, dnce arasndaki bu zdelii yle ifade etmitir: Akla uygun olan gerek, gerek olan ise akla uygundur.

35

FELSEFE 1

Hegel'e gre temel bilim mantk bilimidir. Doru bilgiye yalnzca mantk yoluyla ulalabilir. Mantk bilimi, akln yalnzca kendisinden trettii kavramlarn ortaya konmas, aklanmas ve gelitirilmesinden oluur. Dzgn dnme, doru dnme kurallarnn ve formlarnn bilgisidir. Bir eyin baka bir eyden kt ya da baka bir eyin sonucu olduu gibi balantlar inceleyen formel disiplindir. Descartes'e gre btn evren, mantn kavramlar yani genel belirlenimleri ve erevesi iinde ina edilmitir. Mantk hakikatin apak grnd alandr. Hegel'in felsefesinin temelinde gelime ve deime kavram bulunur. Felsefedeki nemi, her eyin deiim ve hareket halinde, birbirine bal olduunu sylemesi ve diyalektik yntemini gelitirmesidir. Ona gre dnce (ruh) ve madde (evren) srekli deiim iindedir. Her tr yaamn ve hareketin temelinde deime ve gelime vardr. Hegel'e gre deimede dncenin yani ruhun yeri ve nemi ndedir. Yani dncede meydana gelen deimeler maddedeki deimelere yol aar. Hegel'e gre bu dnya, bu dnyay meydana getiren ve bilgimizin konusu olan nesneler insan zihninden baka bir zihnin eseridir. Hegel bu mutlak zihne (mutlak akl) Geist adn verir. Geist, kendi kendisine yeten, kendi kendisinin bilincinde olan bir varlktr. Ona gre her ey aamal bir gelime sonucu meydana gelir. Bu aamalar; tez, antitez ve sentezdir. Her ey kart aracl ile geliir, deiir. Her tez, antitezini gerektirir, bu ikisinin ilikisi daha yksek dzeyde senteze ular. Geist'n diyalektik hareketinin birinci admnda O, kendisindedir(tez). Kuvvet halindedir ve gcn henz gerekletirmemitir. Bununla birlikte Geist'in kendisini bilmesi, tanmas iin gereklik kazandrmas gerekir. Geist, bu amala kendisini ilk olarak doada gerekletirir (antitez). Hegel'e gre doa farkllam Geisttir. O imdi kendisinden baka bir ey olmu, zne aykr dmtr. Geist doada kendisine yabanclam, kendi z ile eliik duruma dmtr. Bu eliki diyalektik srecin nc basamanda kltr dnyasnda ortadan kalkar(sentez aamas). Bununla da Geist kltr dnyasnda yeniden kendini bulur, kendine dner, bilincine tam olarak varm ve zgrlne kavumutur.

36

FELSEFE 1

b. Empirizm (deneycilik) Empirizm, bilgimizin kaynanda, yalnzca deneyin bulunduunu syleyen akmdr. Empirizme gre insan aklnda doutan gelen hibir bilgi yoktur. Baka bir deile mantk ilkeleri yada dnmenin yasalar da denilen; zdelik, elimezlik, yeter neden, nc halin olanakszl ilkeleri; matematikteki kavramlar; tanr fikri vb. aklmzda doutan hibir bilgi yoktur. nsan zihni doutan bo bir levha gibidir. Yine empirizme gre sahip olduumuz tm bilgilerimizi deney ve gzlemlerle, duyular aracl ile elde ederiz. ocuk, sobann yada atein scak olduunu ve kendisini yakabilecei bilgisine deney ve gzlem aracl ile ular. Empirizmin ilk ve en yaln biimini lk a filozoflarndan Epikuros (M..341270)'ta grrz. Epikuros , Mhr, bal mumuna nasl tpatp kendi izini brakrsa eya da bizde belli izler brakr. szyle bilgilerin ilk kaynann duyu olduunu savunmutur. Ona gre bizi yanltan duyular deil, akln ekledii yarglardr. Empirizmin iki nl temsilcisi vardr: biri kurucusu da saylan John Locke dieri David Hume'dur. imdi bu dnrlerin grlerini ana hatlaryla aklayalm. John Locke (Con Lok, 1632-1704) Empirizmin kurucusu Locke, bilginin kaynanda tecrbenin, deneyin bulunduunu syler. Ona gre insan zihni dnyaya bo bir levha (tabula rasa) olarak gelir. Tm bilgilerimizin kayna deney ve alkanlklardr. Ona gre bilgilerimiz doutan olsayd, cahil yada budala olarak grdmz kiilerin de akl ilkeleri, matematik kavramlar ve tanr hakknda bilgisi olmas gerekirdi. Nitekim bugn yle toplumlar vardr ki tanr konusunda hibir dncesi ya da onu anlatacak szckleri dahi yoktur.

37

FELSEFE 1

Locke'a gre bilginin iki kayna vardr. Birincisi d dnyay duyularla tanmamz salayan d deney (duyum), ikincisi ise zihnimizin eitli ilemlerini bize bildiren i deney (refleksiyon)dir. Ona gre btn bilgi ve dncelerimiz bu iki kaynaktan elde edilir. Kayna deney olan bu tr bilgilere felsefede aposteriori bilgiler denir. Onda her tr bilgi aposterioridir. Locke'a gre bilginin meydana gelebilmesi iin u yetilere ihtiya vardr: 1) 2) 3) 4) 5) 6) Zihnimize gerekli tasarmlar salayan alg, Zihnimize gelen tasarmlar saklayan bellek, Tasarmlar yada dnceleri birbirinden ayrmamza yarayan ayrt etme yetisi, Tasarm ve dnceleri birbiriyle karlatrmamz salayan karlatrma yetisi, Bir ok tasarm ve dnceyi birletirmemizi salayan birletirme yetisi ve Benzer dnce ve tasarmlardaki ortak geyi bulup karmaya yarayan soyutlama yetisi. Locke'a gre tr bilgi edinme yolu bulunur: a) b) c) Sezgisel bilgi: Bu bilgi edinme yoluyla insan kendi varlnn bilgisine sahip olur. Bu tr bilgiler kesin ve salam bilgilerdir. Duyusal bilgi: Bu bilgi edinme yoluyla insan d dnyadaki varlklarn bilgisine sahip olur. Bu tr bilgiler kesin ve salam bilgi deildir. Tantlayc bilgi: Tantlama, metallerin genlemesini sya dayandrma, cisimlerin dn yer ekimine balama ileminde olduu gibi, ortak terimleri bulunmayan nermeler arasnda bir nedensellik bants kurma ilemidir. Bu tr bilgi edinme yoluyla da insan Tanr'nn varln kantlar. Grlyor ki Locke rasyonalistlerin grlerine kar km, deneyden gelmeyen birtakm bilgilere sahip olduumuz varsaymn bir d, bir yanlg olarak grm ve tm bilgilerimizin deneyden geldiini gstermeye alm bir filozoftur. David Hume (Deyvid Hiyum, (1711-1776) Hume, insann her eyi alg yoluyla bildiini syler. Ona gre alglar iki ekilde ortaya kar. Bunlar; - zlenimler ve - deler (kavramlar ve dnceler)dir. zlenimler; duyumlar, duygulanmalardan oluur. Grrken, iitirken, severken yada nefret ederken algladklarmz ve hissettiklerimiz bu grupta yer alr. zlenimler canl ve gl olur. deler ise duyum ve duygulanmlarn soluk izleri veya kopyalardr. Bunlarn farkna herhangi bir izlenime ynelip onun zerinde dndmzde varrz. Zihinde bulunan her eyin, tm izlenim, kavram ve dncelerin temelinde, d dnyann duyular yoluyla alglanmas vardr. Bu alglarda belli zellikler bulunduu zaman bunlar birbirleriyle birletirilir. Byle bir birletirme faaliyetinin sonucunda, ise daha karmak dnceler ve bilgiler ortaya kar.

38

FELSEFE 1

Hume'a gre dncelerin birbirleriyle birletirilmesini salayan zellik vardr: 1) 2) 3) Benzerlik: Buna gre, bir heykel bizi heykeli yaplan ey zerinde dnmeye sevk eder. Sreklilik: Buna gre, bir futbol takmnda bir futbolcudan sz edilmesi bize baka futbolcular dndrr. Neden -sonu balants: Buna gre de, bir ameliyat yaras zerinde dnme bizi yarann ardndaki acya gtrr.

Btn bilgilerimiz, nedensellik ilkesine dayanr. Fakat, Hume nedensellik ilkesinin temellendirilemeyeceini ve bilinemeyeceini savunur. Nedensellik ilkesi unlar savunur: Her eyin bir nedeni vardr ve belirli koullar altnda ayn neden daima ayn sonucu dourur. Hume bu ilkeye katlmaz. Ona gre bu ilkeye ulaabilmek iin doadaki her olay birer birer gzden geirip bir neden-sonu zinciri oluturmak gerekir. Oysa byle bir alma, ne kuramsal olarak ne de pratik olarak mmkn deildir. Hume'a gre nedensellik ilkesi alkanlktan ibarettir. rnein; atein zerine konan her suyun kaynadn grdmz iin Ate suyun kaynama nedenidir. deriz. Yine A ve B olaylar arasnda her zaman birbirini izleyen bir iliki gzlemlediimiz iin bu iki olay arasnda nedensellik ilikisi olduuna inanrz. Oysa bunlar bir bilgi deil bir inan ve alkanlktr. Buna bal olarak Hume, nedensellik ilkesinin deneyin sonucu olan bir dnce olmas gerektiini syler. Yani bir baka anlatmla nedensellik bir zorunluluk deil, bizim bir alkanlmzdr. David Hume, Baconla balayan ve daha sonra Locke ile gelien empirizmi doruk noktasna karm kendisinden sonra gelen dnrleri byk lde etkilemitir.

39

FELSEFE 1

c. Kritisizm (Eletiricilik) Doru bilgiye sadece aklla ulalabileceini iddia eden rasyonalizm ve duyularla elde edileceini syleyen empirizmi eletirdii iin kristizm ad verilmitir. Felsefesini hem empirizme hemde rasyonalizme dayandran kritisizm doru bilgiye ulaabilmemiz iin deney, gzlem ve akln bir arada bulunmas gerektiini savunan bir retidir. Ayn zamanda insan zihninin glerine ve insann neyi bilip bilemeyeceine ilikin bir aratrmadan meydana gelen felsefi yaklamdr. Kurucusu Kant'tr. * Immanuel Kant (1724 - 1804) : Felsefede rasyonalizm ve ampirizm akmlarnn bir sentezini yapmtr. Kant'a gre, Deneyden nce gelen hibir bilgi yoktur. Fakat bu btn bilgilerimizin deneyden geldii anlamna gelmez. Btn bilgilerimiz deneyle balar fakat yalnzca deneyin rn deildir. Yani bilgi deneyle balar fakat deneyle sona ermez. Bilgi iin deneyin yannda deney verilerini dzene sokacak bir ge daha gereklidir ki bu da akldr. Kant, insan zihninde apriori (nsel) bir bilgi olduunu savunur. Doutan var olduunu syledii ey akln kategorileri (formlar)dir. Kant'a gre, akl deneyden gelen hammaddeyi, malzemeyi bu kategoriler sayesinde biimlendirir ve bilgiye dntrr. Bir ksm bilgi de aposteriori olarak sonradan elde edilir. nsan, bilgi srecinde, pasif olmayp aktif bir biimde duyular yoluyla gelen izlenimleri snflar, kalplara yerletirir ve yorumlar. Kant'a gre insan bilgisi snrldr. nsan zihni, nesneleri ve olaylar gerekte olduklar ekliyle bilemez. Nesneler, zihnin imkanlarna, yapsna ve formlarna gre bilinebilir. nsan zihni fenomenleri (grng) bilebilir. Kant'a gre bilgilerimizin iki kayna vardr. Bunlar akl ve deneydir. Deney, d dnyaya ilikin bilgilerimizin ham maddesini, ieriini verir. Akl ise bu hammaddeyi dzenler, belli bir kalba sokar. Kant bu dncesini ksaca u szleriyle aklar: Kavramlar, deneyden gelen malzeme olmakszn bo, deneyden gelen ham madde ise kavramlar olmakszn krdr.

40

FELSEFE 1

Kant insan zihnini bir fabrikaya benzetir. Herhangi bir fabrikaya gelen bir ham madde, birtakm ilemlerden getikten yani ilendikten sonra maddeye dnr. rnein pamuun ilendikten sonra kumaa dnmesi gibi. Kant'a gre biz yalnzca fabrikadan kan kuma bilebiliriz. Onun ilenmeden nceki halini bilemeyiz. te Kant varlklarn zihnimizde ilenmeden nceki haline numen adn verir. Numen varlklarn gerek durumu, bizim asla bilemeyeceimiz durumudur. Varlklarn zihnimizde birtakm ilemlerden getikten sonraki haline ise fenomen adn verir. Fenomen, varlklarn bizim tarafndan bilinen yndr. . Pozitivizm (olguculuk) Pozitivizm modern bilimi temel alan bilim d her trl speklasyonu reddeden bir felsefe akmdr. Bu felsefi gre gre, d dnyay yalnzca duyu deneyi yoluyla bilebiliriz. nsan iin nemli olan olgular ve bunlar arasnda var olan deimez ilikileri aratrmak ve ortaya koymaktr. Rnesansla balayan ve 18. yy Aydnlanma a ile devam eden sre 19. yy. da pozitivizmi ortaya karmtr. nsan bu ada kalplardan kurtulmu, akln zgrleme yolu almtr. Bu anlaya gre akl doann ileyi yasalarn bulmakla ykmldr. Pozitivizmin ilk temsilcisi Saint Simon (Sen Simon, 1760-1825) olup bu dnceyi sistemli bir felsefe haline getiren Auguste Comte (Ogst Komt) olmutur. Auguste Comte (1798-1857) Comte Fransz devrimi sonucunda yaanan karmaay ortadan kaldrmak istemi, toplumu bilim yoluyla yeni batan dzenlemeyi amalamtr. Ona gre dncelerdeki anarinin toplumda karmaaya yol at bir ada, toplumun kurtuluunu salayacak tek zm pozitivizmdir. Onun pozitivizminin en nemli zellii, doa olaylarn doa st glerin ynlendirdii dncesini reddetmesidir. kinci olarak duyularmzn bize salad olgulardan hareket ederek, insan tarafndan gzlenemeyen zlerini, gizli nedenlerini bulma abalarndan vazgemesidir.

41

FELSEFE 1

Felsefenin deneysel bilimleri rnek almas gerektiini ne sren Comte'a gre felsefenin amac olgular arasndaki deimez ilikileri ya da doal yasalar bulmaktr. Bu ama ise ancak gzlem ve deney yoluyla gerekletirilebilir. Gzlem ve deney yoluyla kazanlan bilgi pozitif bilgidir. Pozitif bilgi tarihsel evrimin sonucu olan bir bilgidir ve insanln ulaabilecei en yksek dzeydir. Bu bilgi, Comte'un nl hal yasasnda nc evreye karlk gelen bilgidir. Comte'a gre toplumlar bu bilimsel dnme (pozitif) aamasna uzun bir tarihsel srecin sonunda ulamlardr. Bu yasaya gre insan dncesi evreden geerek ilerler. 1) Teolojik evre: Tm olay ve olgularn tanryla ya da kutsal saylan varlklarla akland evredir. Bu evrede olaylarn arkasnda doa st nedenler bulunduuna inanlr. rnein, deprem gibi doal bir felaketin, Tanr'nn insanlar cezalandrmasnn sonucu olduu dnlr. Metafizik evre: Ruh, lmszlk vb. doast, soyut kavramlarn ve gizli glerin temel belirleyici olduu aamadr. rnein, ar nesnelerin dmesi, doadaki yerlerini alma abas ya da boluktan korkma ile aklanmtr. Pozitif Evre: nsan bu evrede yalnzca gzlenebilir olana ynelmi, olay ve olgular arasndaki deimez balar ve yasalar aratrmtr. rnein, bu evrede bir nehrin en aaya inmek istedii iin deil evrensel ekim yasasnn etkisinde olduu iin akmakta olduu bilimsel gr ile aklanmtr.

2)

3)

Grlyor ki Comte pozitif bilime byk deer vermekte ve onun yardmyla hem doay hem de toplumu dzenlemeyi amalamaktadr. Bu arada felsefenin de pozitiflemesini istemektedir. Felsefenin pozitiflemesi demek dnmenin teolojik ve metafizik gelerden arndrlmas demektir. O zaman da felsefenin konusu, bilimlerin yntemi ve ilkeleri zerinde dnmek olacaktr. d. Analitik Felsefe (zmleyici Felsefe) Analitik felsefe, pozitivizmin 20. yy. da ada bir grnm alm eklidir. 1. Dnya savandan sonra bir grup bilim adam Viyana'da bir araya gelerek bu akm oluturmu, daha sonra ngiltere ve Amerika'da gelierek yaylmtr. Neopozitivizm (yeni olguculuk) ya da mantk pozitivizm olarak da bilinir. Bu akma gre felsefenin asl ura alan dildir. Analitik filozoflara gre felsefenin grevi dil zmlemeleri yapmaktr. nk onlara gre doru bilgi ancak byle elde edilebilir. Analitik felsefeye gre felsefe varlk, deer ve Tanr stne doruluu test edilemeyen grler ne srmemelidir. Felsefenin grevi dildeki kavramlar zmlemektir. Dildeki kavramlar zmlendii taktirde kafa karkl yaratan geleneksel felsefe problemleri de zmlenebilir. Bu akmn balca temsilcileri, Ludwig Wittgenstein (Ludvig Vitgentayn), Moritz Schlick (Moris ilik, 1882-1936), Rudolph Carnap (Rudolf Karnap, 1891-1970) ve Hans Reichenbach (Hans Rayhnbah, 1891-1953)'tr. Bu temsilcilerden ksa yaamnda byk etkiler brakm olan Wittgenstein'in grlerini aklayalm.

42

FELSEFE 1

Ludwig Wittgenstein (1889-1951) Ludwig Wittgenstein (Ludvig Vitgentayn) tm felsefe problemlerini bir dil problemine indirger, bu nedenle onun felsefesinin merkezinde dilin kapsamn ve snrlarn belirleme vardr. Ona gre felsefe ayn zamanda dili snflandrma ve sadeletirme abasdr. Dil anlaml cmlelerle resmettiimiz bir gereklik teorisidir. Wittgenstein'na gre, dil dnyay resmeder, resmettii iin de dnyay temsil eder. Bunun iin nermeler, olgularn tasvirleri, olgularn resimleridir. Bir baka anlatmla olgularn dildeki karlklar nermelerdir. Beri yandan nermeler dncelerin dile getirilmesidir. Dil ayn zamanda dncelerin aralardr. Dil ile gereklik ayn yapya sahip olduu iin dilin analizi gerekliin analizi demektir. Dil ile ifade edilemeyen eyler ise bilinemez.

Wittgenstein daha sonraki yllarda bu grlerinden vazgemi, nceleri yadsd etik, estetik, dinsel ve metafizik nermelerin de anlaml olabileceini ileri srmtr. e. Pragmatizm (Faydaclk)

Doruluu ve gereklii tek yanl olarak, yalnzca eylemlerin sonular ile deerlendiren ve onlara yalnzca salad fayda asndan bakan akma felsefede, pragmatizm ad verilir. Bu akma gre gereklik ve doruluk insann bak asndan, kanaatlerinden, dolaysyla da eylemlerinden bamsz deildir. Bundan dolay, gereklik, doruluk ve insan eylemlerinin sonular, salad baar ve yararlarla deerlendirilir. Pragmatizm, zellikle ABD ve ngiltere'de yaygnlam ve toplumun yaam felsefesi haline gelmitir. Eitimi ve ekonomiyi derinden etkilemitir. Bu grn nde gelen temsilcileri; Amerikal, William James, John Dewey ve ngiliz Shciller'dr.

43

FELSEFE 1

William James (Vilym Ceymis, 1842-1910) James'e gre insann temel amac kendini korumaktr. nsan davranlarnn hepsi kendi karn korumaya yneliktir. Bu anlayn insann doasnda var olduunu savunur. Bu inann gerei James, Ne ki yararldr o dorudur, ne ki dorudur o yararldr. Szyle doru olann yararl olduunu savunmutur.

James, geleneksel felsefecilerin dogmalarla, kuramlarla uratklarn, ilk nedenlere kafa yorduklarn fakat ormandaki tek tek aalar gremediklerini, pratik sonular gz ard ettiklerini savunur. Bilim, felsefe ve teolojide hibir tanm ya da forml kesin deildir. nk bunlar dogmatik teorilerdir. Pragmatizm ise hibir dogmas olmayan yalnzca insann eylemlerini l alan bir retidir. Eer bir kuram ya da forml bir problemi zemiyorsa o kuramdan vazgeilmelidir. James'e gre, bir kuramn doruluu sz konusu kuramn ie yararl ile belirlenir. John Dewey (Con Dvi, 1859-1950) Dewey'ye gre, bir dncenin doruluu, o dncenin ie yararllna baldr. Bir baka anlatmla eer bir bilgi yararlysa dorudur, yararl deilse doru deildir.

44

FELSEFE 1

Dewey Pragmatizmin ve bilimsel yntemin retilmesinin en etkili savunucularndandr. Ona gre gerek bilgi bilimsel bilgidir ve doa bilimlerinin yntemiyle ulalmayan bilginin deeri yoktur. Eylemlerimize temel olacak bilgiyi yalnzca deney alannda aramamz gerekir. Dewey'ye gre dnyada hibir dncenin kendi bana deeri yoktur. Ona gre bir dnce ancak baarl sonular varsa dorudur. Dewey, bilimsel yasa, kuram ve kavramlar birer alet olarak grd iin, onun retisine enstrmantalizm (aletilik, aralk) de denir. Dewey'ye gre birer alet olan bilimsel yasa ve kuramlar, uygulamada bir ie yararsa iyi ve dorudur. Uygulamada bir ie yaramaz ya da bir farkllk yaratmaz ise yanltr. O bu tezini ormanda kaybolmu bir insan benzetmesiyle aklar. Kaybolan insan iin bir tek gereklik vardr; ormanda kaybolmas olaydr. Amac ise kaybolduu ormandan sa salim kurtulabilmek dolaysyla da bu durumun yaratt korku ve tedirginlikten kurtulmaktr. Ormandan kurtulmak iin oluturduu tm kuramlar ve denemeler birer aratr. Kaybolan adamn ormandan k yolu ile ilgili planlar, tahminleri uygulamada bir ie yarar ve kurtuluu salarsa dorudur. f. Fenomenoloji ( Grngbilim) Yirminci yzyln nemli felsefi akmlarndan biri de fenomenolojidir. Bu akma gre fenomenler ve bilincin verileri incelenerek fenomenlerin iindeki z bilinebilir. Asl varlk fenomenlerin iinde gizli olan zdr. z varl varlk haline getiren ; onu o ey yapan temel nedendir. Bu gre gre z fenomenin iinde vardr ve bilin onu sezgiyle kavrayabilir. Fenomenoloji ayn zamanda ze ulamak iin kullanlan bir yntemdir. Bu yntemle bir fenomenin zn bilebilmek iin nce btn verilmi bilgileri bir ayra (parantez) iine alp yok saymak gerekir. Bu yntemi kullanan dnr, toplumsal yaamdan, dini inanlarndan ve bilimsel yolla elde edilen tm grlerinden, kanlarndan ve nyarglarndan arnmak durumundadr. Ancak bu yolla duyularla alglanan nesnelerin tesinde bulunan z kavranabilir. Edmund Husserl (Edmond Huserl, 1859- 1938) Huserl'e gre z anlamann yolu fenomeni bilmekten geer. Fenomenden hareketle z'e ulalr. Fenomenoloji ze ulamak iin kullanlan bir yntemdir. Bu yntemle herhangi bir nesnenin zne ulaabilmek iin nce btn verilmi bilgileri ayra (parantez) iine alp yok saymak gerekir. Ancak bu yolla duyularla alglanan nesnelerin tesinde bulunan zlere ulalabilir. z bilin tarafndan dorudan bilinebilir. Sezgi sayesinde eylerin zn, tpk duyu deneylerindeki doal cisimler gibi, dorudan, aracsz olarak bilebiliriz. Buradan da anlalaca gibi o, felsefede zneden yola kar ve ona gre znenin temeli bilintir. Bilin, devinim ve nesnesine ynelim iinde bulunan bir varlktr. Bu nedenle bilin, sadece bir ses ya da bir renk gibi duyusal zellikleri kavramakla yetinmez, ayn zamanda nesnelerin saf anlamlarn ve mantksal zlerini de kavrayabilir. Husserl'e gre zler sezgi yoluyla kavranabilirler. z, bir nesneyi baka bir ey deil de, kendisi yapan eydir, zelliktir, anlamdr. z, fenomenin iindedir ve bilin bu z sezgi yoluyla kavrayabilir.

45

FELSEFE 1

Fenomenoloji, ayn zamanda ze ulaabilmek iin kullanlan bir yntemdir. Bu yntemde, varln zn meydana getirmeyen somut zellikler ayklanr. Varln somut zellikleri parantez iine alnarak ayklanr., bylece varln zne ulalr.

46

FELSEFE 1

"

ZET Bilgi, lk adan itibaren ele alnmaya balanm bir konudur. Bu konunun felsefi bir sorun olarak alglanmas ve temellendirilmeye allmas ancak Yeni ada gereklemitir. Bu dnemden itibaren bilgi felsefesi, bilginin kaynan, deerini ve snrlarn inceleyen felsefe dal olarak varln srdrmektedir. Bilgi felsefesinin temel kavramlar, doruluk (hakikat), gereklik ve temellendirmedir. Doruluk, dncenin yada ileri srlen savn nesnesine uygun olmasdr. Gereklik, zaman ve mekan iinde var olanlarn tmdr. Temellendirme ise ortaya konulan sava dayanak ve gereke bulma iidir. Bilgi felsefesinin temel sorular, doru bilgi olanakl mdr?, insan gerei tam ve kesin olarak bilebilir mi?, bilginin kayna nedir? ...vb. dir. Bilgi felsefesinin iki temel alanda bu sorular yantladn grrz. Birincisi, bilginin kayna ile ilgilidir. nsann bilgiyi nasl elde ettii sorusuna farkl yantlar verilmitir. Kimine gre bilginin kayna duyu verileri, kimine gre akl, kimine gre sezgi, kimine gre deney ve gzlemdir. kincisi bilginin deeri ile ilgilidir. Burada da neler bilgi olarak kabul edilebilir, neyi ne kadar bilebiliriz, bilginin yaam iindeki nemi vb. sorularna yantlar aranr. Doru bilgi olanakl mdr? Sorusuna verilen yantlar iki grupta toplanabilir. Birinci grupta doru bilgi olanakszdr diyenler (sofistler, septikler ve akademi kukucular) yer alr. Sofistler gre, bilgiler yalnzca duyular aracl ile elde edilir. Duyu bilgisi bulank ve karanlk bilgidir. Ayrca duyularn salad bilgiler kiiden kiiye deitii iin bilgilerimiz grecelidir. Dolaysyla kesin ve genel geer bilgiye ulamak mmkn deildir. Bu gr savunan filozoflar, Protagoras ve Gorgias'dr. kinci grupta doru bilgi olanakldr (rasyonalizm, ampirizm, kritisizm, entisyonizm, pozitivizm, Analitik felsefe, fenomenoloji ve pragmatizm) diyenler yer alr.

47

FELSEFE 1

TEST I I 1. Epistemoloji (bilgi felsefesi), bilgiyi genel olarak ele alp bilginin deerini, kaynan, doru bilginin olanakl olup olmadn inceler. Ontoloji (varlk felsefesi)den sonra felsefenin sistemli ve ayr bir konu olarak grdmz alan epistemolojidir. Bu aklamaya gre aadakilerden hangisi epistemolojinin sorduu bir soru deildir? A. Doru ve mutlak bilgi var mdr? B. okluun arkasndaki ana madde nedir? C. Varln bilgisine hangi yolla ulaabiliriz? D. Bilgilerimiz gerek varln bilgileri midir? 2. Pyrrhon ve Karneades gibi septik filozoflar, herhangi bir eyin doru bilgisini edinmenin mmkn olmad grnden hareketle, hibir konuda yargda bulunmamak ve doru bilgi iddiasnda olan tm yarglardan phe etmek gerektiini savunurlar. Bu aklamaya gre, septiklerin phe anlaylarna ilikin aadakilerden hangisi sylenebilir? A. Bilgi elde etmeye ynelik tm faaliyetlerin zorunlu sonucudur B. Kesin bilgilere ulamada kullanlan yntemsel bir aratr. C. Psikolojik bir yntemdir D. Kiisel bir tavrdr 3. Doru bilginin imkan var mdr? Sorusuna olumsuz yant veren Sofist Protagorasa gre, doru olarak herkesin zerinde anlaaca ortak bir yargya varmann olana yoktur. Protagorasn bu grne dayanarak, onun bilgi anlay hakknda aadakilerden hangisi sylenebilir? A. Zaman ierisinde deiime urar B. Doruluu ve yanll kantlanr C. Kiiden kiiye deiir D. Gzlem ve deneye konu olur

48

FELSEFE 1

4.

- Akla dayanan bigi doru bilgidir - Deneye dayanan bilgi doru bilgidir - Fayda salayan bigi doru bilgidir Yukarda verilen yarglar, bigi felsefesindeki hangi problemin zm olmak iddiasyla ortaya konulmu olamaz? A. Bilgini kayna B. Doru bilginin lt C. Bilginin nasl temellendirilecei D. Bilginin gerekli olup olmad

5.

Rasyonalizme kar tutum sergileyen ampirist Lockea gre ideler (fikir ve kavramlar), Descartes ve Leibnizin syledii gibi doutan gelmezler. Akl, doutan tabular asa (bo levha)dr. deler, duyular aracl ile kazanlan d dnya alglarndan ya da biyolojik durumumuza ilikin isel alglardan oluur. A. Doruluun ltleri B. Bilginin deeri problemi C. Bilginin kayna problemi D. Bilginin imkan problemi

6.

Latin air ve dnr Tarentiusa gre Ne kadar insan varsa, o kadar kanaat vardr. Tarentiusun bu grne dayanarak bilgiyle ilgili aadaki yarglardan handisine ulalabilir? A. nsan bilgisi greli bir dorulua sahiptir B. Bilgimizin kayna akldr C. nsan bilgisi maddi dnyayla snrldr D. nsan bilgisinin asl kayna sezgidir

49

FELSEFE 1

7.

Alman aydnlanmasnn byk dnr Kant, bilginin deneyden geldiini ancak salam bilginin aklmzn biim vermesi sonucunda olutuunu syler. Bu gryle Kant, rasyonalizm ile ampirizm birletirmeye almtr. Buna gre, aadakilerden hangisi Kantta bilginin oluma biimini verir? A. Bilgiye ulamada duyumlar ve deney yeterlidir B. Bilgi, deney verilerinin aklsal kategorilerle dzenlenmesiyle oluur C. Aklsal kategorilerde var olan bilgi deneye bavurularak oluur D. Bilgilerimiz sonradan kazanlr, doutan gelmez

8.

I.

nsan doru bilgiye nasl olar?

II. Gzelliin lt nedir? III. Bilginin kayna nedir? IV. Doada hangi tzler vardr? V. Evren sonlu mu sonsuz mudur? Yukardaki sorulardan hangi ikisiyle epistemoloji ilgilenir? A. I ve II B. II ve III C. III ve IV D. I ve III 9. Pozitivizmin kurucusu Fransz dnr Comtea gre, toplumlar gibi insan akl da teolojik ve metafizik amalardan geerek pozitif dneme ulamtr. Artk bu dnemde doal ve toplumsal olaylarn gizemli doast glerle deil olgusal faktrlerle aklanmas gerekir. nk, teolojik ve metefizik glere dayanlarak yaplan aklamalarn hibir bilgisel deeri yoktur. A. nsan bilgisi olgusal dnyayla snrldr B. Bilginin kayna akl ve deneydir C. Metafizik bilgilere ulamak mmkndr D. Bilginin gerek kayna bilgidir

50

FELSEFE 1

10. Bir dnr, duyular kmseyen salt aklc gre kar, duyularn azndan yle seslenmektedir: Zavall akl, beni rtmek iin dayandn kantlar yine benden alyorsun. Dnrn bu szle anlatmak istedii adakilerden hangisidir? A. Duyular, duyu organlarna bal olduu iin snrldr, akl ise maddesel olmad iin snrszdr. B. Duyular bize olaylarn gerek nedenini syleyemez, olaylarn z ancak aklla kavranabilir. C. Duyulardan gelen bilginin doru olup olmad, yine duyulardan gelen baka bilgilerin kullanlmasyla anlalr. D. Doadaki her ey, duyularla alglanmas olanaksz olan ve hibir zaman deimeyen bir ilk maddeden olumutur.

51