IDRIZ XHOMARA

Almanak I Fermerit Shqiptar

2012

IDRIZ XHOMARA

Almanak I Fermerit Shqiptar

2012

Dedikim
Homazh pr shum koleg t mij q nuk jetojn m dhe un kam pasur rastin t njihem ose dhe t punoj me ta:
Aleksandr Mare, Ahmet Rruci, Barbullej - Mat, Lefter Cfarku (Streblev), Shahin Hasani, Ostren i Madh, Elmaz Koltraka - Peshkopi, Ramadan Pallui, Rremull Mat, Lutfi Bajrami Sarand, Islam Klosi - Mat, Rexhep Berisha Durrs, Llambi Tereziu Kavaj, Ibrahim Caka - Gur i Bardh, Mat, Halil Bushati, Komsi - Mat, Abaz Gorani - Kurjan, Fier, Maksim Lahia, Zall Dardh, Fatbardh Nuri - Berat, Maks Gjata -Universiteti i Kors etj, duke ju krkuar falje familjeve t atyre q nuk u kam prmendur emrin vetm pr arsye t mungess s informacionit. Shum dhe shum fshatarve pa shkoll por me nj universitet t pa konkurrueshm, kudo q kam punuar. Nuk i kam harruar por sht e pamundur ti rreshtoj n kt botim. U jam borxhli q nuk kam arritur ti memorizoj prvojat e tyre q mbartin dhe nj mesazh trashgimie t brezave paraardhs, mesazh q kuotohet me pik avarazhin m t lart n

Bursn e Mendimit Tradicional, Agronomik,

Burs e llojit t veant n se nj dit do t krijohet. Inkorporon prve aspektit tradicional t bujqsis dhe blegtoris, kulturn, etnosin, kulinarin, etj. etj. Dhe gjithmon ka n sfond aspektin patriotik, sipas t cilit disi n kundrshtim me Balzakun q thot: Kush ka tok ka dhe luft, n nj kndvshtrim tjetr, do t thonim: Kush ka tok sht atdhetar, q do t thot nuk mund t jet kozmopolit.

Who is eating, is part of agriculture Cilido q e on bukn tek goja, nuk mund ta prjashtoj veten nga bujqsia
Proverb amerikan

Pas de Nutriture sans Agriculture

Nuk mund t flitet pr ushqim pa bujqsi Proverb francez Mos trashgo tok nga babai, por merre me qira nga djali Proverb afrikan

Nga Honore de Balzak, Romani Fshatart, Les paysans

4

... fshatari sht i madhrishm me jetn e tij hallemadhe.

Kush ka tok, ka luft. Puna e rnd, kur e rraskapit trupin, ja heq mendimit forcn pr t pastruar shpirtin FALENDERIM Formulimi i ksaj pjese t librit, q prgjithsisht shoqron t gjith botimet, pr mua sht shum i vshtir. Rezultat i nj qmtimi, si thot Shuteriqi, rezultat i njohjes me shum breza, rezultat i bashkpunimit me shum specialist t fushave t ndryshme dhe jasht universit t bujqsis, jo pa frik, mendova t qullos kt libr. Por, gjithnj kur mendoj se t tjer sidomos brezi i ri, do ta zhvilloj m tej, mendoj se nuk kam arsye t kem frik, dhe prse t kem. Falnderim t veant pr patriarkun e bujqsis shqiptare, Prof. Ahmet Osja, Falnderim pr Dr. Prof. Resmi Osmani pr opinionin dhe sugjerimet e tij pr prgatitjen e ktij botimi. Falenderim per Dr, Prof. Hazir Pollozhani, uNiversiteti i Tetoves, Magjister Rexhep Shoshi, Universiteti i Prishtines, Doktori i Shkencave Sali Tershalla, njeheresh dhe Kryetar i Komunes te Arrasit, Diber, mikut tim nga Funari, Mexhit Bajrami, per vleresimet qe ato kane bere Falnderim pr Dr. Prof. Zef Gjeta pr gatishmrin pr t kontribuar, pr predispozicionin e tij pr mbshtetjen e ktij libri. Falnderim pr shum koleg dhe ish koleg t Dikasterit t Ministris s Bujqsis, pr sugjerimet, komentet dhe pr asistencn n prgatitjen kompjuterike t materialit. Falenderim per redaktorin e ketij botimi, Festim Shytaj, duke nenvizuar durimin dhe papertueshmerine e tij.
5

N prfundim : Libri ka emrin e nj autori, por autort e ktij libri jan t shumt. Kam mendimin se do lexues do ta konsideroj veten edhe autor t ktij libri, q shpresojm t jet dhe periodik. Autori

PARATHNIE Brezat n vazhdimsi do ti jen mirnjohs autorit

Filozofi Wundit, n librin e tij mbi psikologjin e kombeve thot: se brezat e qytetrimit t sotm, pavarsisht zhvillimeve, n bazn e ekonomis s tyre do t jen bujqsia, blegtoria, zejtaria dhe turizmi. N kushtet e sotme, nuk na mundsohet nj zhvillim i fardoshm, por krkohet q t jemi t sakt, t qart dhe t suksesshm. Por, q t jesh i suksesshm duhet t jesh i mir-informuar, i mir - organizuar dhe i mirfinancuar. Nisma q autori ka ndrmarr, pr t nxjerr n drit Almanakun e fermerit shqiptar, sht nj risi, nj iniciativ mjaft kuptimplote dhe q vjen n dorn e lexuesit, bash n kohn e duhur. M 1 Tetor t vitit 1921, n Vlor, doli numri i par i revists Bagti e bujqsi. Roli i ksaj reviste pr rreth 88 vjet (pavarsisht nga modifikimet dhe prshtatjet q iu bn n titull), sht i pakrahasueshm, pasi mijra specialist t fushs s bujqsis patn mundsin t botojn gjith far ata menduan q i vlente zhvillimit t bujqsis shqiptare. Vendi yn, edhe n t ardhmen do t vazhdoj t mbetet vetm nj vend bujqsor. Pr kt arsye, nevojitet nj vmendje gjithnj e m e madhe ndaj ktij sektori, i cili kontribuon e do t vazhdoj t kontribuoj si n prmirsimin e jets dhe t diets s banorve t ktij vendi, ashtu edhe n sigurimin e t ardhurave. Njohja e tradits mijra vjeare, bashk me gjith ato q ofron prditsimi do t jen nj pasuri jo vetm pr bujqsin, por dhe pr fusha t tjera t jets n vendin ton. Vullneti, aftsia profesionale dhe sinqeriteti, jan disa prej tipareve q spikasin dukshm tek ideatori dhe realizuesi i ksaj iniciative me vlera t veanta: zotit Idriz XHOMARA.

Almanaku mundson bashkpunimin me cilindo q dshiron t ofroj n mnyr t shkruar pasurin e tradits dhe arritjet e sotme t shkencs dhe t praktiks prodhuese n fushn e zhvillimit t bujqsis dhe jo vetm, pr t guxuar nj perspektiv q na duhet dhe ia kemi nevojn m tepr se kurr. Thn prmbledhtas, ky Almanak, prbn nj arritje madhore pr autorin dhe pr bujqsin shqiptare. Prof. Ahmet OSJA Shkodr, 22 Janar 2012

DISA RRJESHTA NGA AUTORI

N vend t hyrjes, nj adresim pr t gjith, fshatart, katundart, tashm t konvertuar n fermer
Do ta filloja me nj thnie t marre nga Gazeta Prestigjioze, The Guardian, shkruar nga analisti George Monbiot: Fshatart jan t nmur si nga regjimi komunist,

po ashtu dhe nga ai Kapitalist... N hyrje t ktij libri, u jam referuar shum thnieve t Balzakut, nga Romani i tij FSHATART pjes e Komedis Njerzore. Po aty del qart dhe prgjigja e tij pr thnien apo pr aludimin e Karl Marksit, pr idiotizmin e jets fshatare. Dhe prgjigja ndaj tij sht shum e qart dhe e prer: Ehu, ne fshatart jemi aq hajvan , sa m n fund arrijm t kuptojm dhe kafsht. M qart nuk ka se si thuhet! Libri nuk sht as m shum dhe as m pak s nj kartolin pr katundarin, fshatarin, fermerin, pse jo dhe qytetarin, sheherliun e kasabas, si pr at q sht thjesht konsumator, por dhe pr at q ndonse n nj siprfaqe t kufizuar n oborrin e shtpis apo n ballkon, me vazot e luleve, erzave, disa perime, arrin t diktoj hallet e prodhuesit n rrethina t qytetit, por dhe m larg. Nj obligim i imi pr profesionin dhe origjinn time, pr tju prgjigjur fisnikris s fshatarit, duke i mbetur gjithnj borxhli.

Duke shpresuar n vazhdimsin e ktij botimi, vit pas viti, dua t them se ka qen ngacmimi nga revista prestigjioze, FARMERS ALMANAC , numri i par daton n vitin 1818. Me kt rast do t prcjell shkurtimisht disa mesazhe nga nj botues i ksaj reviste, Lucas Mcfadden;

Tashm vihet re, dhe pr t ciln nuk ka asnj diskutim, nj koh me nj dinamik marramendse, d.m.th. q ndryshon shum shpejt dhe n mnyr t paparashikueshme. Por jan dhe shum gjra q nuk ndryshojn dhe shum ose nuk i nnshtrohen ksaj logjike. Dhe ky Almanak sht nj shembull. Kjo sht nj ide n saj t prpjekjeve pr t sjell kt informacion nga e shkuara n t sotmen dhe pr t gjith brezat. Kjo sidomos me temat q lidhen me Nnn Natyr dhe efektin e saj tek ne, me synimin q ta bjm jetn m t leht. Nuk sht nj surpriz q lexuesit e Almanakut nuk jan vetm fermert, por dhe qytetart, kuptohet at n periferit urbane q jan shum m tepr t interesuar. Nuk duhen thjeshtzuar prpjekjet tona n qllimin q t mos humbas djersa dhe mundi i fermerit, por dimensioni i ushqimit shpirtror sht shum m tepr se sa plotsimi i nevojave fizike. Cituar nga Almanak for farmers & city folk, 1994 Ndrsa nga Almanaku i vitit 2010, kemi shkputur nj aforizm: Everything old is new again, fardo q sht e vjetr, sht prap e re.

10

Duke qen nj tentative e par, vazhdimsia nuk mund t kuptohet pa sugjerimet e t gjith lexuesve, t kategorive t ndryshme, pavarsisht nga mosha, origjina, profesioni dhe vendbanimi. N kopertinn e fundit t ktij libri, sht nj tablo i piktorit shum t njohur, Kel Kodhelit. Ka nj kod deshifrimi shum m t vshtir se sa i Leonardo da Vinit:

Mos e nam, mallko, kaun e hullis! Prej ktej ka dal dhe beja, betimi: M vraft buka e kaut, M von u konsiderua be rren; M vraft buka e traktorit Botimet periodike t viteve pasardhse, me autor t tjer, do t sjellin prurje t reja pr t mos prmendur fjaln diversitet. Duke kaprcyer kufijt, shtetror, politik, meridiant dhe paralelet, duke shkuar pas n shekuj, do t multiplifikohet ky term ose m mir t themi ky titull q do t jet m shum se tredimensional duke nnkuptuar, dimensionin e katrt, kohn. Idriz Xhomara, Rruga Thanas Zyko, Nr. 6, Tiran Tel. 0672300460, 360 954

11

A DUHET t ankohemi q kemi kaq shum male ?

Naimi: O malet e Shqipris dhe ju o lisat e gjat..
Anton Zako Cajupi: Fush, fush dhe fush prap, fush e pasosur dhe shum vap...........

T dy kta, n at koh, n kurbet. Nga Skocia e largt ju kundrvihet Robert Burns: (1759-1796, 37 vje)1

My Heart's In the Highlands

Zemra ime rreh n malsi
Ky i fundit ju prgjigjet nga Skocia, ndrkoh q kishte drguar Lordin, Charls Harold pr ti takuar, por pr arsye t angazhimeve t shumta dhe t axhends s ngjeshur, nuk arriti ti kontaktonte, ndoshta ktu ndikoj dhe mungesa e dshirs s Ali Pashs, q lidhet me konfliktet q kishte pr zotrimet n Prmet, pr industrializimin e ujit t Trebeshins, dhe me ajupin, pr faktin se kush do t ishte me i madhi n Madrni e kullotave t ajupit. Kshtu q fatkeqsisht Bajroni nuk mund t kalonte Urn e Dragotit pr t vajtur n Danglli, dhe aq m tepr Erindin, ku ishte nj karakoll turk, pr t vizituar kullotat e ajupit dhe pr t marr ca gjiz apo shtalp, te stanet. Mund t kishte dhe motive t tjera pr t analizuar vargjet e ajupit; Pika q su bie se nga grat rrojn, Thuhej se donte t vizitonte dhe vendlindjen e ajupit, n Zagori, Sheper, por nj sulm i pa imagjinuar i bletve e zmbrapsn, ndonse i kishin thn se t bjn mir nse shpton nga vdekja. Thuhet se vdiq i brengosur vetm pr kt q nuk vdiq nga pickimi i bletve q ai mendonte se do t ishte nj vdekje e mbl.

Ndoshta pak mbeti pr t thn pr malet dhe malsin.

Duket e panevojshme nj prshkrim se far sht mali, malsia, stoicizmi i banorve t ktyre zonave, diversiteti shum i madh i traditave dhe ndrkoh intensiteti i ngjarjeve t
Kuptohet ka diference kohore kur kane jetuar Robert Burns, Naimi dhe ajupi, por ky kaprcim sht br n funksion t qllimit t ides s shkrimit.
1

12

historis, q nuk mund t kuptohen pa sfondin dhe skenografin e ktyre maleve dhe bjeshkve. Kta malsor e kan pasur si tabu, sedrn, edhe kur iu sht komunikuar se do t dnohej me vdekje, pyetjes se kur e ke ndjer veten m ngusht, i sht prgjigjur se ky moment tani ssht asgj prball situats kur m ka ardh miku, dhe skisha asgj n shtpi. Prej ktu ka lindur dhe thnia: Q nj djal pa sedr mos m left (lind) n katund. Me institucionin e sedrs sht spekuluar shum sidomos n kohn e komunizmit, duke rezultuar q tejkalimi i ksaj tradite, ktij virtyti sht primitivizm. Ashtu si sht spekuluar me besn e malsorit, po aq dhe me trimrin dhe burrrin e tij. Kufiri shqiptar, duke prjashtuar nj pjes t vijs bregdetare sht e monumentuar me male. Duke qen n kufi kishin obligimin e nj trimrie sa her hasmi shkelte ke dera. Ndrsa pjesa tjetr n brendsi ka qen si veshka midis dhjamit. Shpesh shprehen dhe pr fat t keq edhe breza t moshuar ti dgjojn kto kng Trimrie duke filluar nga amria dhe duke mbrritur n Kolesjan, Dibr Hajredin Pasha po i vjen Radiks, po pyet, vall ku jan Nnt Malet e Dibrs Trimria dhe burrria: Disi kndvshtrime t ndryshme: Ndoshta sht e mjaftueshme dhe shum domethnse ti referohemi nj shprehje n gjermanisht: Mutter verloren, alles verloren. (auf deutsch) - ke humbur burrrin, i ke humbur t gjitha. Fjala burrri, mutter, sht interesant se n gjermanisht origjinon nga fjala nn. Thuhet, se nse do t hekuroset Shqipria siprfaqja e saj do t zmadhohej shum. Ktu fjala hekurosje sht shum figurative dhe nuk ka t bj me projeksionin horizontal (orthogonal) aksonometrik, apo stereometrik. Sipas Prof. Ahmet Osjes, Shqipria ka 1,9 km rnie uji pr do km2, ndrsa n Alpe kjo shifr shkon n 3.4 km/km2. Bora, akulli, n kreshtat e maleve nuk jan vetm knaqsi, por jan uj n magazin, uji i cili u jepet me racion (me xurrem, turqisht) dhe shum i kontrolluar, ultsirave n prehrin e ktyre maleve gjat gjith vers, pr krojet, prrenjt, dhe lumenjt.

Sikur t mbushim vendin me prita malore, ose m sakt tu zm prit ktyre prrenjve e lumenjve q zbresin nga mali; ose m sakt tu vm kapistrn, (harness do t thoshte inglizi):
Pengimi i erozionit, t paktn pr aq koh q mbulesa pyjore me t gjitha katet e saj do t jet rivendosur, por gjithsesi kjo do t vonoj. Ndalimi i prurjeve t ngurta q mbathin zonat m t ulta dhe rrisin nivelin e shtretrve t lumenjve duke krijuar m shum mundsi pr prmbytje, shembull Kiri dhe Gjadri.

13

Deri kur t prfundojn efektin e tyre, do t sigurojn uj pr ujitje pr zonat prreth dhe pr bagtit sidomos, n kullotat verore. M von do t kemi prftuar dhe pakz tok nga ndalesat q kan br aluvionet e ardhura nga larg dhe nga lartsit. T gjitha kto nuk kushtojn dhe aq shum! Fare pak pr vlerat e produkteve, prodhimeve nga kto masive t lartsive: Nuk sht e nevojshme t zgjatemi pasi n t gjitha kohrat, njerzit kan vlersuar origjinn e produktit: lartsia mbi nivelin e detit, deri diku dhe kundr drejtimi, pr t vazhduar m tej me spektrin e ndriimit diellor, ku rrezet e padukshme, nj nga t cilat ultra - violet ishin me shum bollk, dhe kjo transmetohej tek produkti, molla, dardha, arra, fasulet, misri me cikl t shkurtr etj. Nga ka ardhur patatja - nga Shishtaveci, Lura, Veleiku, Ndrshena. (Orosh). Nga ka ardhur djathi i bardh apo kakavalli - nga Kulmaku, Biza, Veleiku, etj, rakia manit t zi a sht nga Boboshtica; rakia e rrushit a sht nga Klosi (Mat). Vera a sht Debinja e Leskovikut, fasulja a sht nga Ndrshena, Orosh, (e njjta pr pataten. Ky qengj a mos ka kullotur n Llogora apo n tokat e kripura t Akrnis. Kjo e fundit megjithse nuk konsiderohet si malsi, delet shtegtojn n Llogora apo n Malin e Vettimave ose gjetk n kt vargmal. Aq m tepr pr mjaltin rrmohet (qmtohet m shum, zhbirohet) akoma m shum pr origjinn dhe t kullotave t bletve, nse sht nga ajupi apo Gramozi. Dikur, por dhe sot konsumatori, blersi pyet se ku ka kullotur, kjo dhi, dele, qengj, kec apo vi e mshqerr. Dhe kjo sht nj tendenc shum pozitive.

Sa larg dhe sa afr me krkesat e BE-s:

Duke aspiruar q sa m shpejt do t jemi n familjen e BE-s, nj njohje pr regjistrimin dhe logon e produkteve, me qllim t prezantimit t vlerave unikale q kto produkte kan mund t jet e nevojshme. M posht po japim shkurtimisht logot e produkteve t regjistruara: PDO- Protected Designation of Origine. Ktu qllimet jan t prezantohet, emri i rajonit, nga origjinon ky produkt, kualiteti dhe karakteristikat pr t cilin ky rajon ka ekskluzivitetin e vet, prpunimin e ktij produkti, q realizohet n kt hapsir.

PGI-Protected Geographical Indication, q do t thot q garanton kualitete specifike, t

veanta, reputacion q lidhet me origjinn gjeografike, si dhe prpunimi q realizohet n kt hapsir gjeografike.

14

TSG-Tradional Speciality Guaranteed: Qoft produkti bujqsor apo lnda e par

ushqimore duke prdorur si lnd t par materiale ose kompozim t tyre q gjithsesi do t reflektojn nj tip tradicional t prodhimit ose t produktit t prpunuar. Ktu pr ilustrim nj shembull, regjistrimi i gshtenjs, nj banor autokton i masiveve tona malore, dhe q nuk preferon ta ndrtoj jetesn e vet n fush. Castagno di Vallareno PDO (sht fjala vetm pr logon e par Protected Designation of Origine). M posht thuhet q sht e kultivuar n nj masiv t zhveshur ku dhe mbulesa bimore n kurorn e gshtenjs mungon, n nj zon me origjin vullkanike, 400-500 mbi nivelin e detit. Zakonisht prodhimi merret n periudhn 20 shtator - 10 nntor.

Nga fjalori i Astronomis, gjithnj n funksion t Almanakut Apogje, Apogee, -Kur

dielli sht n distancn me t largt nga toka. Prdoret dhe n kuptimin figurativ pr persona, q momentalisht e mendojn veten se jan shum larte.

Equinox,

ndodh dy her n vit, vjesht dhe pranver, q do t thot q dita dhe nata jan t barabarta.

perigje, perigee:
e afrta.

kur distanca e toks nga dielli sht me

Solstice- pika kur dielli sht me larg nga ekuatori n dimr

dhe n ver kur dielli sht n veriun me t largt t ekuatorit, nata dhe dita me e gjat e vitit.

Q n fillimet e ktij botimi, lexuesit pavarsisht nga mosha, profesioni etj. i duhet ose krkon t dij pr ndryshimet midis kalendarit Gregorian dhe Julian, si dhe prse emrtimet e muajve, Shtatori, i shtati, Tetori i teti, Nntori i nnti, apo Dhjetori, i dhjeti, lidhen me nj sistem tjetr numrimi, Romulus.

15

Kalendari Gregorian, i njohur gjithashtu edhe si

kalendari perndimor, kalendari kristian, ka hyre n sistemin ndrkombtar civil me nj dekret t Paps Gregori XIII, q ka emrtuar dhe kalendarin, me 24 shkurt 1582, dokumenti titullohet: Inter gravisimas. Motivi i ktij kalendari ishte ndryshimi i kalendarit paraardhs, Julian, i cili llogariste q periudha midis dy ekuinokseve t ishte 365.25 dite, kur n fakt ishe 11 minut me pak, ose me nj diference prej 10 ditsh diference midis dy kalendarsh. Dhe kshtu n vend t dats 11 mars sipas kalendarit Julian, data e ekuinoksit pranveror zhvendoset m 21 mars. Edhe celebrimet i jan referuar ktij kalendari si jan pashkt katolike romake. Jan shum vende perndimore pr shkak t Reformimit Protestant q i jan bashkangjitur me vones ktij kalendari.

Prse ju katundart i keni kaq shtrenjte?

Fare pak pr ne katundart dhe katundarin larg dhe afr qytetit, kasabas ... fshatari sht i madhrishm me jetn e tij hallemadhe. Nga Honore de Balzak, Romani Fshatart, Les paysans T ngritur pa zbardhur dita, sapo kan knduar gjelat, gra, burra t brezave t ndryshm, hedhin n krah torbat, antat, hejbet, pr t kapur fugonin me t par, duke parashikuar se do t prballen dhe me paknaqsin e shoferit sidomos kur kan me vet dhe pula e gjela.

16

Para se t nisen ata nuk kan harruar tu ln detyra e porosi pjestarve t tjer t familjes pr t grazhduar lopt, t imtat, njthundrakt dhe pr ti nxjerr n kullot sa me hert. Edhe detyra t tjera kan qen t shumta, mbathja e kuajve, arnimi i samarve, mprehja dhe kalitja e veglave t puns tek ustai, kovai i fshatit, mbasi disa kishin dhe ditn e caktuar q nuk e kapnin m, ishte norm q at dit prgatisnin dhe drekn pr kovain, ustain, (grafikun - si quhet nga gjenerata e sotme). M t shqetsuar dhe me shum merak dhe mosbesim ndaj pjestarve t familjes largoheshin ata q kishin ditn e ujit, duke i kshilluar tu rrinin larg do grindje duke ua transmetuar atyre pr t disatn her q shejtani rri n uj. Pak me von, pas krahve t tyre, do t fillonte melodia baritore: Pallja e lopve, blegrima e deleve e dhive, lehja e qenve, hingllima e kuajve, kakarisja e pulave, pa llogaritur mjaullitjen e maceve etj, q t gjith krkonin ndihm, kuptohet n gjuhn e tyre. Pasi kan prballuar kt situat paknaqsie, lodhje dhe mrzitje q n agim, ata do ti drejtohen trotuarit pr ti treguar blersit, qytetarit q ka pasur dhe koh t flej, ato far kan sjell: spinaq, pazi, labot, hithra, kopr, majdanoz, lpjete, sinap, lulkuqe, (kuptohet pa rn n far), vez t freskta dhe shum fruta, perime e prodhime t tjera. Pjesa me e madhe e tyre, (t gjith specialistet e bujqsis e din) konsideroheshin dhe klasifikoheshin si barra t kqija), duke angazhuar shum forca pune pr ti rrnjosur, (eradikuar thon akademikt), por ja, q erdhi nj dit dhe po krkohen. T nevojshme pr t gjitha moshat, deri tek me t moshuarit, nuk lodhin stomakun, rrisin peristaltikn e zorrve, thon doktort etj, etj. Pr t qen t sinqerte, shum nga kto nuk i kan ditur dhe ato q sot do t qndrojn n trotuar, pa pyetur pr t ftohtit a pr vapn. Dhe t gzon fakti q kto pavarsisht nga arsimi i tyre, jan n gjendje t flasin pr vlerat e disa prej produkteve q i rreshtuam me lart. Nj pjes e atyre q kan sjell pr ti shitur nuk do t thot q u kan tepruar, (shumica e atyre nuk e din se far sht ekonomia e tregut, t paktn teorikisht), por duke kufizuar, reduktuar racionin ditor t familjes. Q n fillim (dhe ata e parashikojn ose e presin) q t ndeshen me pyetjen e blersit, qytetarit (nuk desha ta prmend fjaln prmim):
17

Prse ju katundart i keni kaq shtrenjt?

Nj prgjigje nn z: Po pse more zotri, a sht m e shtrenjt nj koka kola qumsht i freskt, pothuajse i barabart me mimin e ujit, dhe mos harro se vetm kur ka pjell lopa un kam fjetur n stall, t paktn nj jav prpara. Sa shpejt e harrove radhn e qumshtit q n orn tre t nats pr nj litr qumsht q ishte m shum uj, dhe tani vetm mos prto t ngrihesh e ta marrsh qumshtin tek dera. Apo kur un i lutesha shitses s buks pr nj buk gruri q un e kisha prodhuar vet, dhe prgjigja ishte se ju katundart nuk e keni emrin n list. Dhe tani, pr t mos u zgjatur, le t krahasojm ato q ka sjell ky fshatar/ katundar, fermer n raport me ato q gjejm n tregje, deri diku t kompletuar, me kushte t pranueshme: A nuk ju intereson freskia e produkti dhe nga ka ardhur -Njihet dhe kuptohet edhe nga blersi, freskia, bile dhe koha e vjeljes, n mngjes apo n dark, origjina e produktit, kushtet klimatike toksore. Mund ta ilustrojm vetm me nj shembull: fasulja e lartsive edhe n saj t rrezatimit t bollshm ultra violet, q mbrrin n ar, ka shije dhe vlera t pakrahasueshme me ato q vijn nga fusha, ndrkoh q ka mbrritur dhe fasule e rritur n vapn e Misirit, Egjipt, pr t ciln ajupi thoshte: Fush, fush dhe fush prap, fush e pasosur me shum vap - far agrofondi sht prdorur, plehrimet, sprkatjet etj. A sht tepruar me plehrime dhe me sprkatje. Gjethoret n nj teprim t ushqimit azotik akumulojn nitrite, shum t dmshme pr organizmin e njeriut, gj q nuk ndodh n kt fermn shum t vockl si themi ne Korart, dhe q prezantohet nga ky shitsi i trotuareve. - far krkesash ka pr kulinarin, ose m thjesht far duhet t dij amvisa, e zonja e shtpis, pr ti gatuar ato? Prsri nj shembull disi sinjifikativ, domethns: Fasulja e ardhur nga lartsit nuk mund t ziej me fardo lloj uji, q lidhet kryesisht me fortsin e ujit, mundsisht, por q nuk mund t arrihet, t zihet me ujin q sht ujitur. Edhe n kt rast ky katundari t ofron dhe me dashamirsi dhe at q quhet recipe apo mnyra e t gatuarit q ju nuk do ta gjeni asgjkund.

18

Nse do t kesh dashamirsi mund t miqsohesh dhe me katundarin t cilit i adresohesh, abonohesh, pr kto prodhime. Prgjithsisht ruhet sedra e tij q nuk abuzon me kt miqsi t rastsishme t lindur n trotuar n zheg apo n thllim. Ather prse t mos u krijojm kushte ktyre shitsve, q jan realisht njhersh dhe prodhues, bile mund ti konsiderojm dhe si Ambasador Nderi t Fshatit, q t prezantojn produktet e tyre t prodhuara me kaq shum mund, nga nj her duke ua hequr nga goja fmijve dhe jo se u kan tepruar! S fundi dhe drejtuesit e pushtetit vendor, sa her q premtojn pr tregje modern, mbase duhet t mendojn pr kt mini treg, apo pr tregun e trotuarit, gjithsesi pr ta prmirsuar at, pr t motivuar kt fermer pr vazhdimsin e prodhimit. Pse jo pr t ndrtuar nj skenar t marketingut, q ata aktualisht nuk e din dhe jo q nuk e kupton, mbasi filozofia e marketingut fillon dhe mbaron me blersin dhe jo vetm un, por t gjith bien dakord q ai e kupton dhe e ka kuptuar dhe gjysh strgjyshi i tij,. Kthimi nga pazari, tregu, pjesa e dyt e shkrimit, ku nuk sht i nevojshm epilogu, ndrsa prologu ishte i domosdoshm. Me pak fjal pa u ulur, me bukn n dor, detyrohen t rimarrin detyrn e rivazhdimit t situats. Por kjo do t ishte aspak e rndsishme n raport me at q perceptojn kur jan kthyer pa i shitur ato q morn n mngjes pr n Pazar !!!! Zhgnjim, dshprim, mrzitje, se nuk u solln fmijve, apo niprve ato q u premtuan n mngjes, kuptohet q kta t fundit nuk arrijn dhe shyqyr q nuk arrijn t kuptojn kto halle dhe peripeci q disi u prpoqm ti themi me lart, mbasi do t ken koh.

19

SHTATOR, VJESHTA E PAR September: origjinon nga latinishtja, Sipas sistemit Romulus, 12i shtati muaj i vitit, duke filluar nga prilli.
2

Sipas legjends, Roma u themelua nga dy vllezr binjak, Romulus dhe Remos, m 21 Prill 753 p.e.s. Vllai i gjyshit t tyre pasi kishte vrar t vllain pr ti zn fronin, i hodhi t dy binjakt n lumin Tiber, me nj vark duke llogaritur q do ti onte n det ku dhe do t mbyteshin. Por drejtimi i ers at dit ishte i kundrt dhe i nxori t dy binjakt n bregdet. Prsri sipas legjends, klithmat e dy fmijve u dgjuan nga nj ujkonj, e cila arriti ti shptoj. Q nga ajo dit, kjo kafsh sht br simboli, emblema e Roms. t dy binjakt vendosn t themelonin Romn n Brigjet e Lumit Tiber ku ata ishin hedhur pr tu mbytur. Roma emrtohet sipas emrit t Romulusit. Kjo shkaktoi nj konflikt t acaruar duke prfunduar me vrasjen e Remos nga i vllai Romulus. Romulus vendosi nj sistem numrimi t muajve duke filluar nga marsi, prandaj shtatori, tetori, nntori dhe dhjetori, emrtohen respektivisht, i shtati, i teti, i nnti dhe i dhjeti, bazuar n kt sistem. Nga Indro Montaneli, Historia e Roms Po nga ky autor n funksion dhe t ktij botimi shkpusim disa fragmente, nga kapitulli q titullohet :

Mbretrit bujq.
...Qyteti ishte ndar n tre tribu: latint, sabint dhe etruskt, (etruskt mendohet s jan paraardhsit e ilirve). do tribu ndahej n dhjet kuri, (ka nj prngjasim dhe n trevat shqiptare kjo ndarje, sidomos n Lur, ku do lagje prfaqsohej nga nj plak, ose plaku i dheut, q mund t jet si dhe m plaku nga t dhjet pleqt. (pr m shum shih Ura dhe Kshtjella nga Shaban Sinani). ...Ishte demokraci absolute pa klasa, q jetoi deri ather kur Roma pushoj s qeni nj fshat i vogl Ka shum mundsi q kjo politik pushtimesh t kt qen m e ashpr dhe agresive gjat sundimit t tre mbretrive t familjes Tarkuinia, me prejardhje etruske. E gjitha kjo pr nj arsye t thjesht: ndrsa latint dhe sabint ishin bujq, etruskt ishin tregtar ... t part sapo fillonte nj luft e re, duhej t linin pas dore punimin e toks ose vjeljen e prodhimeve. Ndrsa t tjert vetm fitonin dhe n rast fitoreje rriteshin dhe tregjet n t gjitha kohrat, n t gjitha shtetet, gjithmon ka ngjar kshtu: banort e qytetit kan qen pro lufts, kundr vullnetit t fshatarve, t cilt ishin detyruar t bindeshin.

20

9 Shtator- rosh Hashanah, Viti i ri pr hebrenjt Shtatori-Fillimi i sezonit t dasmave

T dhna nga Instituti Hidrometereologjik pr Shtatorin3
NR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Stacioni
Koplik Shkodr Lezhe Durrs Tiran Elbasan Crrik Berat Lushnj Fier Vlore Gjirokastr Sarande Kuks Peshkopi Puke Burrel Bulqize

Temp. mes. e ajrit 1-10 11-20 21-30 21.9 19.6 17.9 20.3 19.2 17.5 21.4 19.8 18.7 21.4 20.0 18.5 20.9 19.4 17.2 20.8 19.3 18.1 21.1 19.7 18.1 20.7 19.3 17.5 21.2 20.4 19.1 20.5 19.1 17.9 21.3 20.6 19.2 20.5 18.6 16.6 23.6 22.2 20.7 18.2 16.2 13.8 17.8 16.1 13.4 16.6 14.7 12.8 19.3 17.6 16.3 16.2 14.3 12.6

Temp. mes. e toks 1-10 11-20 21-30 22.7 20.4 18.4 23.0 21.4 22.7 20.6 19.2 22.9 21.0 18.5 23.5 21.6 19.6 24.2 22.5 20.6 23.3 21.8 19.8 24.1 22.5 20.4 24.4 23.1 20.6 22.8 20.6 18.6 21.1 18.8 16.4 20.6 18.3 15.8 -

Reshjet, mm 1-10 11-20 46.8 54.0 69.2 97.5 37.4 35.5 21.7 25.1 30.4 28.5 24.8 23.6 28.0 24.3 20.9 19.1 23.5 18.6 24.7 18.1 24.0 21.9 27.6 39.4 37.3 34.1 28.2 30.3 21.9 22.0 71.8 63.3 27.8 29.6 30.7 25.0

20-30 45.0 66.1 46.6 33.2 39.4 38.9 37.2 34.4 31.8 32.1 38.8 52.3 54.5 30.3 30.9 54.5 35.9 36.4

.deri n epokn e sundimit t Mbretit t Katrt, n Rom mbizotronte fshatarsia dhe baza e ekonomis ishte bujqsia..Pjesa m e madhe e tyre banonin n kasolle me balt, t cilat kishin nj dhom pa dritare dhe der.N mes t tyre kishte dhe senator, si gjith t tjert edhe ato vinin, mbrehnin, kuajt n zgjedh, hidhnin farn apo korrnin grurin. t rinjt ndihmonin prindrit pasi bujqsia ishte dhe shkolla e tyre. ..Kundr teorive t shkenctarve amerikan modern, sipas t cilve forca e nj populli varet nga shumllojshmria e ushqimeve, romant demonstronin se mund t pushtosh botn edhe duke ngrn nj ushqim me uj t valuar dhe miell, dy kokrra ullinj e pak djath. Deri tek Anko Marcio, mbreti ishte i barabart, pasi edhe ai lronte tokn me parmend t trhequr nga buaj, mbillte farn dhe korrte grurinVendimet i merrte nn hijen e pems ose i ulur para ders s shtpis..
3

t dhnat jan marr nga Buletini i Institutit Hidrometereologjik

21

19 20 21

Pogradec Kore Erseke

17.3 16.9 15.7

16.0 15.1 14.1

14.2 12.9 12.6

13.9 14.3 21.5

19.0 17.6 16.5

16.8 05.4 14.2

13.9 14.3 21.5

13.6 14.9 17.4

28.3 29.0 35.0

MESATARJA SHUMVJECARE E RESHJEVE, 1945-1975 STACIONI Shuma e reshjeve n mm 60.7 57.5 60.2 68.8 61.4 72.4 93.8 57.6 47.5 103.6 73.8 94.4 78.2 STACIONI Shuma e reshjeve n mm 57.3 77.5 133.1 59.6 44.4 150.5 97.4 56.1 184 76.9 77.7 108.4 57.9

BERAT DIBER DURRES ELBASAN FIER GRAMSH GJIROKASTER KOLONJ KORCE KRUJE KUKES LEZHE LIBRAZHD

LUSHNJ MAT MIRDITE PERMET POGRADEC PUKE SARANDE SKRAPAR SHKODER TEPELEN TIRAN TROPOJE VLORE

Zgjatja e orve me ndriim diellor pr muajin shtatorii

DurrsVlorKuks PeshkopiKorShkodrTiranGjirokastr-

269 277 254 244 269 295 262 230

Lagshtia e toks n prqindje prkundrejt kapacitetit fushor ujmbajts maksimal 10 Shtator -10-30 %; 30 Shtator- 44 %

22

Dita
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Drita zbardh
04:23 04:24 04:26 04:27 04:28 04:30 04:31 04:32 04:34 04:35 04:36 04:37 04:39 04:40 04:41 04:42 04:43 04:45 04:46 04;47 04:48 04:49 04:50 04:52 04:53 04:54 04:55 04:56 04:57 04:58

Dielli lind
06:01 06:02 06:03 06:04 06:05 06:06 06:07 06:08 06:09 06:10 06:11 06:12 06:13 06:14 06:15 06:16 06:17 06:18 06:19 06:20 06;21 06:22 06:23 06:24 06:25 06:27 06:28 06:29 06:30 06:31

Perndon
19:22 19:21 19:19 19:17 19:16 19:14 19:12 19:11 19:09 19:07 19;06 19;4 19:02 19:01 18:59 18:57 18:55 18:54 18:52 18:50 18:49 18;47 18:45 18:43 18:42 18;40 18:38 18:37 18;35 18:33

KALENDARI HNOR
Shtator H
35 36 37 38

Sh 1

D 2 9 15 23

3 10 17

4 11 18

5 12 19

6 13 20

7 14 21

23

39

24

25

26

27

28

29

Shtatori sht muaji i mbjelljes s kulturave t dyta, foragjere, perimore etj, edhe pr t kompensuar rrjedhojat e thatsirs s pranvers pr kulturat e para. Kjo praktik n zonat q kan munges ujitje dhe q vuajn nga thatsira, njihet tradicionalisht, si bujqsi e vjeshts, ose m sakt zonat q nuk duhet t mbajn shum shpres tek bujqsia e pranvers
KULTURA T DYTA, POR ASPAK T DYTA NGA RNDSIA Kush do t konsiderohet kultur e dyt, mbjellje t vona, ose hamullore n raport me ato q quhen kultura t para ose kryesore: Nj grupim i madh bimsh, kultivarsh dhe formash disi t nnvlersuara. Sa q shpesh me kt term stigmatizohen dhe ata q kan br shkolln natn ose me korrespondenc. Por n nj kndvshtrim tjetr rezulton q jan bim q arrijn t shfrytzojn m s miri at potencial toksor dhe klimatik t zons, shum m tepr se ato q quhen kultura t para ose kryesore. Menaxhimi (ose ekonomizimi i lagshtirs n tok). Mbetet nj nga problemet kryesore n shum zona ku prodhimi mbshtetet n reshjet (rainfed agriculture). N traditn popullore kto zona quhen dhe toka t vjeshts q do t thot bimt kultivohen n kt sezon sidomos kur fillojn shirat prbjn peshn kryesore n raport me ato q mbillen n pranver. Tashm jan introdoktuar dhe kultivohen shum lloje t gjinis Sorghum sp. me prdorime t gjithanshme t cilat njihen n sinonimin Deveja e bots bimore, kjo prve t tjerave lidhet me krkesat minimale, ose aspak ekzigjente q ky grupim ka ndaj lagshtirs n tok. N kt grupim si tham shum polivalent pr buk, industri ushqimore, si foragjere, jan shum kultivar jo vetm me produktivitet relativisht t lart, por dhe me cikl vegjetativ t shkurtr. Ashtu si nuk kan ekzigjenc ndaj lagshtirs, ato paraqesin krkesa minimale dhe ndaj tipave dhe formave t ndryshme t tokave, acide, primitive, magneziale, t cekta etj. Prshtaten n gjatsin e dits dhe me tendencn pr ulje. shembulli i shijes s domates kur fillon shkurtimi i gjatsis s dits.

24

Nisur nga origjina e domates dhe e gjith gjinis, nga zona me dit t shkurtr, t gjith e kan provuar shijen q kjo ka n sera ose n fush t hapur n raport me prodhimin n sezonin me dit t gjat ose me tendenc t rritjes s dits. Kjo shpjegohet dhe me faktin q shtohet rrezatimi ultraviolet n spektrin e ndriimit. Mbjellja n kushte t sforcuara t toks n pranver sidomos pr bimt me cikl vegjetetativ t gjat kur mund t operohet vetm me bim me cikl vegjetativ t shkurtr. N shum raste kur mbjellja realizohet n toka t rnda, t ftohta etj ku dhe mbirjet vijn me vones dhe rakitike sa q nuk arrijn t justifikojn mbjelljen n kushte t sforcuara vetm pr kapur gjatsin e ndriimit diellor. Energjia e harxhuar kur rritet temperatura e toks sht minimale. Struktura e toks (vlaga apo valika) ndryshon menjher, kjo reflektohet dhe n uljen e peshs specifike apo volumetrike t toks. Evitohet teprica e ndriimit e cila fare leht diktohet tek hardhia. Mbulimi i vreshtave me rrjet sht arsyeja kryesore pr t paksuar tepricn e ndriimit n raport me funksionet e tjera si jan t mbrojtjes nga shpendt, grerza, breshri etj. sht folur shum pr lodhje t toks prse? Ky perceptim ka br q t injorohen ose t mos vlersohen kulturat e dyta. Toka ka funksionin e nj magazinimi t ushqimit organik apo mineral dhe jo prgjegjsin pr t ushqyer bimn. Makro dhe mikroelementet q kto thithin mund t mos jen n kurriz t kulturave t para dhe t atyre q do t mbillen n sezonin pasardhs. Diversiteti i kulturave, t vazhdojm ti quajm t dyta, sht shum i madh. Nuk sht nevoja ti listojm kto bim q grupohen n drithra, foragjere etj. Mund t sjellim nj shembull: Misri i mbl, subspecia sacharata, q pothuajse akoma nuk ka mbrritur tek ne, mund t mbillet dhe tre her n pjesn m t madhe t Shqipris, duke qen se prodhimi do t merret n pjekjen e qumshtit. sht mundsia t introduktohen dhe shum specie t tjera q akoma nuk njihen, p.sh buckwheat, Fagospyrum esculentum, q ka nj prdorim shum t gjer n kulinari, lakra e Brukselit, Brussel sprout, (Brasia olearacea). Kto q prmendm dhe shum dhe shum t tjera do t kompletojn ose do ti afrohen larmis s strukturs s bimve pr kto mbjellje t dyta. Koeficienti i shfrytzimit t resurseve toksore dhe klimatike do t jet n rritje pa llogaritur nj shprndarje t bimve dhe puns gjat gjith vitit, rritje t mbuless bimore pr sekuestrimin e karbonit dhe paksimin e erozionit, kompletimin e konvejerit t gjelbr t perimeve apo foragjereve etj. Edhe shum argumente t tjera mund tu shtohen atyre q prmendm m sipr. Ather shtrohet pyetja: A e meritojn t quhen t dyta kto bim? !

25

ANEKDODA

Doktori i kshillon pacientit q pr t lehtsuar smundjen e tij t hante sa m shum perime. Pacienti u largua duke ju bindur kshills s doktorit. Pasi doli jasht kujtohet dhe kthehet prsri tek doktori: -doktor, m fal, por un nuk e di se kujt i thon perime? Doktori, disi i zn ngusht i thot, po ja, a mbjell ti domate? Prgjigja: Po doktor. Ather ha sa m shum domate. Aman o doktor, po un u kam ngulur nga nj hu atyre q t mbahen, si ka mundsi q ato t m mbajn mua!

Nomadizmi apo shtegtimi n Shqipri: Histori, Tradit, Kultur apo Primitivizm

Fenomeni i nomadizmit n Shqipri sht zhvilluar paralelisht me zhvillimin e bujqsis n vendbanime t prhershme, q lidhet me Revolucionin Bujqsor. Ky revolucion daton pothuajse ose sht i prafrt me historin e bujqsis edhe n bot. Duke qen nj dukuri ansore, margjinale, kuptohet q ka ardhur duke u tkurrur, por n asnj rast nuk mbshtet hipotezat q shqiptart jan nj popull nomad. Aq m tepr ai ka qen komplementar me zhvillimin sedentar t bujqsis dhe blegtoris, duke e br sa m shum aktiv do dit t kalendarit dhe duke i vjel kto resurse klimatiko-toksore sa m shum q t jet e mundur, duke i inkorporuar n prodhime blegtorale me vlera pr t cilat nuk besoj q t ket nj specialist t marketingut q ti etiketoj kto produkte. Kushdo q flet pr prodhimet bio, do ta ndiej veten t turpruar prball tyre. Prej shekujsh, pothuajse kudo n bot kemi t bjm me nj seminomadizm, q as m shum dhe as m pak do t alternohej ose do t kompensohej me bujqsin dhe blegtorin sedentare si dhe me veprimtari t tjera kryesisht t punimit t drurit, pse jo dhe
26

t grumbullimit t bimve mjeksore, eterovajore, erzave, deri diku ose shum pak dhe me grumbullimin e bimve dekorative q shtegtart kishin privilegjin t diktonin sinjalet e para t gjallrimit, vagllimit t tyre n pranver bile dhe nn dbor. Kuptohet njohja e diversitetit t flors dhe fauns s egr ka qen e limituar po ta krahasojm me arsenalin e madh t ktyre specieve q tashm jan identifikuar nprmjet ekspeditave ose mnyrave t tjera t eksplorimit.
Jan pikrisht t dhnat arkeologjike ato q na hapin prpara syve botn e paditur dhe t heshtur t parahistoris. Dikur nj arkeolog francez, Leon Rei, shkroi n fundin e shek. XIX se n Shqipri parahistoria sht nj njoll e bardh. sht merit e arkeologjis shqiptare q gjat bonifikimit t fushs s Maliqit, shnoi nj prelud t madh: Zbuloi nj fshat parahistorik kolosal, ku jeta kishte vazhduar pa ndrprerje pr 1500 vjet. Ky vendbanim parahistorik i Maliqit kish filluar t banohej rreth viteve 2700 para ers son dhe vazhdoi si i till deri n vitin 1200 para ers son. Lashtsia e vendbanimit t Maliqit i oi arkeologt n gjetje t reja, madje akoma m t lashta si p.sh. n Dunavec, Vashtmi, Podgori dhe Luadisht. Kshtu u vrtetua q Fusha e Kors sht banuar q nga mijvjeari i IV para ers son nga nj popullsi qndruese, ndenjtare. Kshtu n epokn e neolitit merr zhvillim kultura materiale e bujqsis. sht e marrzishme t mendosh se ndonj prfaqsues serb si Jovan Sviji, i cili thot q gjoja ilirt e msuan bujqsin nga sllavt, kur sllavt erdhn n Ballkan dhe n trojet e Shqipris, t paktn nga shekulli VI i ers son. N vitin168 p.e.s. ilirt pushtohen nga romakt. sht pr tu habitur, por kultura romake e punimit t toks n kt periudh ishte e nivelit m t ult se ajo ilire. (Dr. Moikom Zeqo, Lashtsia e Bujqsis n trevat Shqiptare, Tiran, 1999)

Sa her q bie fjala pr nomadizmin, apo shtegtimin, do t sjellsh ndr mend bariun me gun, bariu i ziu bariu, kur gjmon e fryn veriu, thot nj kng e knduar n Jug, karvanin e kafshve t barrs, tufn e deleve, padyshim nuk mund t prjashtosh nj pjestar t dashur, q sht qeni. N Kalan e Dods nj motiv shum i vjetr:

27

U hull mjegulla Drinit; Ore lale, Erdhn muajt e dimnit; Ore lale;
As m shum dhe as m pak se nj paralajmrim pr fillimin e shtegtimit duke numruar ditt deri n fillimin e pranvers kur do t ktheheshin nga shtegtimi tufa, dhe bashk me t dhe burri. . Sipas t dhnave dokumentare, disa fise n Shqiprin e Jugut merreshin kryesisht me blegtori dhe bnin nj jet nomade, duke lvizur sipas nevojave t bagtis pr kullot. Si t tilla fise nomade prmenden malekast, q jetonin n pjesn malore t Janins, fshatrat malore t Kolonjs e t Devollit e ndonj tjetr. Katundet, n kuptimin vrtet t fjals, kan qen n kta shekuj shum t kufizuar n numr dhe popullsia q merrej me blegtori zinte nj prqindje fare t parndsishme n numrin e prgjithshm. Profesor Aleks Buda ka shprehur mendimin se kto popullsi, ndonse t vogla n numr, prbnin nj krcnim t prhershm pr perandorin bizantine. Ata ishin n lvizje, n krkim t kullotave, nuk u nnshtroheshin ligjeve t Perandoris dhe me vshtirsi paguanin taksat. meq ata prbnin nj rrezik t vazhdueshm pr perandorin, ka mundsi q dukuria t jet prgjithsuar e tu jet veshur gjith shqiptarve. Studiuesi Alen Dyselie ka shprehur mendimin se fiset q n shekujt e mesjets, prmenden si nomad, jan shprngulur me dhun nga trojet e tyre dhe bjn nj jet nomade t prkohshme, derisa t gjejn nj vend t prshtatshm pr tu stabilizuar prsri. ...Blegtort e ktyre zonave q kishin si aktivitet parsor blegtorin, kishin t siguruar kullotat verore por u mungonin ato dimrore. pr kt arsye ata detyroheshin t kryenin shtegtime stinore. Duke qen se tufat ishin relativisht t mdha, prapa tyre formoheshin karvan t gjata me kafsh q transportonin shtresat e mbulesat e barinjve, ent e prpunimit t bulmetit, ushqimet etj.

28

... Disa zona malore t vetqeverisura si: Plava, Guxia, Hoti, Kelmendi etj e ruajtn karakterin blegtoral t ekonomis jo vetm n mesjetn e Mesme, por dhe n at t von, dhe deri n kohn e re. Ata zbrisnin do vit n kullotat tradicionale dimrore. Shkall, shkall ato solln n kto kullota edhe nj pjes t familjes, ndrsa pjesa tjetr mbeti n fshatin mm, n afrsi t kullotave verore N kt tip kullote blegtort ishin gjithnj pran familjeve, ndonse ato ishin t dyzuara sht kjo arsyeja q n fushn e Shkodrs dhe Zadrims ka mjaft familje me origjin nga Malsia e Madhe. (Prof. dr. Spiro Shkurti, Bujqsia n Arbrin e shek. XIII-XVII, Tiran, 2002)

Pr ti dhn prgjigje pyetjes se far i shtyn kta njerz t len shtpit dhe t prshkojn pothuajse nga shtatori deri n fund t majit, kur do t kthehen te kullota verore, Erba di casa mia sht nj kng ndr m t preferuarat e knduar nga Massimo Ranieri, do ta nisim q nga vendet skandinave, aty ku m 22 dhjetor nuk lind Dielli dhe m 22 qershor ai nuk perndon.
sht nj komunitet q e ka lidhur jetn me rritjen e tufave t drerit, Rain Dear. Ky komunitet Lapish, Saami ose Suomi, sht pozicionuar aty ku takohet Norvegjia, Suedia dhe Finlanda. Takohet dhe n gadishullin Kola, Rusi, pra, n katr shtete, ku dhe duhet t paguajn taksa n vende me legjislacion jo t njsuar. Territoret ku ata shtrihen jan 388,350 km2, afrsisht i barabart me siprfaqen e Suedis. Ndrsa popullsia nga t dhnat m t fundit llogaritet t arrij n 60 - 100 000 n Norvegji, 14,600 n Suedi, 9,300 n Finland dhe n Rusi, Gadishulli Kola, 1,992. Gjuha sht sami, degzim i grupit t gjuhve Uralike. Mnyra e jetess sht gjysm nomade. Religjioni sht kryesisht sami Shamarizem, Lutheranizm dhe nj pjes e vogl i prket Ortodoksis s Lindjes.

29

Problemet politike i kan sjell ata n agjendn politike. Kan parlament n Norvegji, Finland dhe Suedi. U sht garantuar n kto katr shtete msimi n gjuhn amtare. N Rusi konsiderohen nj minoritet q mbijeton me mundsit e veta dhe me shum sakrifica. T drejtat mbi pronsin e toks dhe mbi ujrat e brendshme ose detrat nuk jan t qarta. Pr arsye t zhvendosjes s tufave n varsi t ndryshimit t kushteve klimatike, komuniteti duhet ti ndjek, mbasi sht e pamundur t kontrolloj dhe t komandoj lvizjen e tyre. Si rrjedhoj dhe konfliktet pr kufijt ndrshteror jan t pashmangshme. Fare pak pr etimologjin dhe prkufizimin e nomadizmit (Nomad n frngjisht, Nomas n greqisht dhe latinisht) dhe a sht shpirti nomad nj instinkt i lindur apo nj tipar i krijuar dhe i prpunuar n prshtatshmri me mjedisin, a ka premisa pr trashgimi ky tipar. Afrsisht prkufizimi sht i till: Grupe, komunitete q varen nga blegtoria dhe produktet blegtorale, qumsht, gjak, mish etj, dhe q zhvendosen nga nj vend n tjetrin njhersh me bagtin e tyre. Kjo ndeshet q n Lindjen e Mesme, beduint, N Afrikn e veriut Tuaregt, n Azin Qendrore, Mongolt dhe Kazakt si dhe Komuniteti Saami n katr shtete: Norvegji, Suedi, Finland dhe pjesrisht n Arktik, Gadishulli Kola q i prket Rusis. Jeta e ktij komuniteti sht e lidhur me mbarshtimin e drerit, Reindeer. Kjo nuk do t thot q kto komunitete pastorale t mos angazhohen s paku dhe sezonalisht n bujqsi. Kjo jo shum e shpesht mbasi kto komunitete mbshteten m shum n sigurimin e produkteve bujqsore nprmjet shkmbimit sidomos n periferit urbane. Le t mbrrijm tashm n universin shqiptar jo vetm pr t transferuar kt tem por pr ti ballafaquar situatat nga e cila do lexues do t llogaris dhe diferencat.

Stani si element i prbashkt i kulturave pavarsisht nga diferencat e mdha n zhvillim, histori dhe tradit: Ngrehin, q ka evoluar shum pak, n kullotat verore. Edhe diferencat midis vendeve, kontinenteve, nuk jan shum t mdha. Organizimi i brendshm i hapsirs brenda stanit sht afrsisht i till:
30

-Zjarri n qendr t stanit, tymi largohet nga nj kube, nga kjo kube varej dhe varguri, zinxhire, me hallka, afersisht si ato me te cilat lidhet qeni, n t ciln vendoseshin, kusit ose en t tjera pr t zier ushqimin. -N qendr t zjarrit nj pajisje hekuri, demiroxhak, nga turqishtja, hekur i oxhakut, me dy kmb mbshtetse dhe i bigzuar n t dy ant pr vendosjen e druve, shkarpave etj. - N t dy ant simetrikisht vendoseshin shtresat pr t ndenjur dhe m von pr t fjetur, n njrn an pr burrat (duke prfshir dhe miqt). Ndriimi bhej me kandil, bishtuk ose me pisha. Flakt e zjarrit kontribuonin sadopak n ndriim. - menyja ishte prgjithsisht standard, kryesisht mish dhe bulmetra mbasi sigurimi i perimeve atje ishte i pamundur prve t tjerave dhe nuk njiheshin. sht shum interesante q qoft arkitektura e stanit, por dhe organizimi i brendshm jan t njjt kudo n bot, duke pretenduar q t jet nj element lidhs i kulturave n koh dhe n hapsir.
Nomadizmi i Kalas s Dods dhe i Trevs s Lums n prgjithsi Me prmasa m t vogla ruhen dhe sot e ksaj dite. Disi e pashpjeguar nj vitalitet dhe shpirt bujar i ktij komuniteti q llogariste nisjen kur paralajmrohej ardhja e dimrit, dhe pr tu kthyer pas Shngjergjit. Itinerari do t ishte shum i gjat, peripecit, sakrificat, po ashtu. Nuk mungonin dhe aventurat n shtegtimin vajtje-ardhje, duke kullotur natn bagtin n grurin e socializmit q fshatari me nj filozofi dhe humor t thell e quante jo buk e fshatit, mbasi ky i fundit ishte i destinuar t hante pothuajse vetm buk misri. Duken si e dors s dyt, por ndikimi q ata kan pasur gjat shtegtimit, p.sh. prhapja gjeografike e deles s Lums, t racave t kuajve dhe t qenve, q pothuajse shoqron itinerarin e lvizjes s tyre, zonat ku ato morn pasaportizim, duhet vlersuar.

31

Shkmbimi n natyr gjat shtegtimit, mall-mall, ishte i pashmangshm.. Ndikuan sado pak dhe n kushtet e mungess totale t qumshtit qoft dhe pr fmijt, ndrsa mish i qengjit ishte privilegj pr elitn nga t cilt komuniteti shtegtar do t siguronte edhe ndonj mbshtetje t paktn pr tu lejuar t merrnin buk n dyqanet q asokohe ishin me list.
Nomadizmi, apo shtegtimi i Konispolit, dhe Delvins, Nnshkodrs, Kurbinit, Elbasanit, Beratit, Kors etj ka qen thjesht shtegtim pr n kullota verore dhe anasjelltas. Por nga ana tjetr kishte krijuar nj lidhje reciprociteti pr komunitetet malore duke ju ofruar mundsi pr kullota dimrore dhe strehim:

Kali, mesazher dhe ndrlidhs i kulturave t komuniteteve gjitha, luftrat, fitoret apo disfatat jan zhvilluar n shpinn e kalit;
Pr arabin, kali i atjeshm, deveja, ishte jo vetm lokomotiv e nomadizmit, por kishte dhe dhuntin e zbulimit t nafts. N Mesdhe duke prfshir dhe Shqiprin: Hingllima, turfullima dhe trokllima e kalit, tregonin se kishin hasur n uj. Latini thot: T

Madra dhe e drejta kullosore

Regjimi i pronsis pr kullotat sht i komplikuar edhe n raport me regjimin e pronsis s toks bujqsore dhe pyjeve.

Madra-Organizim i prkohshm i komuniteteve nga zona dhe vise t ndryshme q do t veronin n gjith hapsirn shqiptare q nga Vermoshi, Vithkuq, n ajup apo Konispol. Ky organizim bazohej n nj statut me origjin t kahershme. sht shum e njohur n t gjith Shqiprin, dhe prgjithsisht dhe e prshkruar, nga Dr. Isuf Allamani, Madra e Zogollit, n Malin e Runjs. sht tejet e veant dhe karakteristike organizimi mbi bazn e nj statuti shum strikt, pr komunitetin i cili gjithsesi do t ishte i prkohshm, (gjat stins s vers), zakonisht Shngjergj-Shmri) dhe n varsi t kushteve t motit mund t zgjatej dhe m shum, pr t shfrytzuar sa m shum q t jet e mundur kullotn e ktyre bjeshkve.

Nomadizmi kulinar i goranve, Kuks, hallvaxhinjt etj. Tradit q shtrihet n thellsi t kohrave. Arti i kuzhins, prodhimi i bozs nga meli, nj meny shum e pasur e mblsirave, ka shum histori dhe shpjegime.
32

E transmetuan kt art q e kthyen dhe n biznes jo vetm brenda vendit por dhe jasht kufijve, duke vepruar dhe kundr gravitetit historik t kohs.

Kallajxhinjt e Prmetit
Duke bredhur n gjith Shqiprin bile dhe jasht kufijve t sotm, duke kallajisur ent e bakrit, shum t prhapura n t gjith vendin, kontribuuan shum n parandalimin e helmimit nga bakri, (jan regjistruar raste t shumta t helmimeve masive sidomos n dasma, gosti etj, jan me rem n zhargonin popullor, helmim q vinte nga ent e bakrit, m saktsisht nga oksidet e bakrit CuO). N t njjtn koh transmetuan mesazhe t nj populli t kulturuar si ishte ai i Prmetit, i Dangllis, t Etatistve Frashrllinj, t tradits t vreshtaris n t gjith luginn e Vjoss q nga Ura e Dragotit deri tek Tre Urat. Transmetuan dhe kultur kulinare pr t ciln shquhet kjo trev. Kjo tradit portretizohet m se e plot n vargjet e Nolit: ... Sofrn shtruar si pr mbret, E gjen vese n Prmet,... sht merit e ktyre, q t gjitha zonat e Shqipris t jen t pangopura kur dgjojn krijimtarin e Laver Bariut q bnte t ngrijn dhe zogjt n fluturim. Trashgimia edhe ruajtja e ktij profesioni deri n ditt tona sht shum sinjifikative.

Sharrxhinjt e Fanit Nj profesion shum i mundimshm dhe i lodhshm. Kta sharrxhinjt kan ln gjurm dhe kan vuln e lodhjes n punimet prej druri, trar, konstruksione t ative, tavane, n t gjith vendin. sht transmetuar brez pas brezi dhe emri i sharrxhinjve q kan sharruar trart dhe lndn e drurit n prgjithsi. sht transmetuar dhe mesazhi i tyre q lnda e drurit t pritet pas lngzimit, mbasi n t kundrtn do t jet shum i preferuar pr krimbat e drurit.

33

Qymyrxhinjt e Kors, Nj tradit e kahershme e prodhimit t qymyrit t drurit me nj vazhdimsi dhe gjat sistemit t centralizuar, ndonse konsiderohej nj aktivitet privat q prballej me ideologjin e shtetit Ishte profesion i ktij komuniteti dhe prodhimi dhe kolaudimi i traversave t hekurudhs, (kuptohet q prodhoheshin pr shoqri t huaja aksionare, mbasi n Shqipri nuk kishin filluar hekurudhat prve dekovilit t Selenics, Shoqria Traveci ishte shoqria m e madhe aksionare e atyre viteve). Prodhimi i llullave nga shqopa Veprimtari dhe profesion q kryesisht ishte prqendruar n duart kuksianve dhe t hasianve. Gjeografia e ktij aktiviteti q n vitet e socializmit zhvillohej ilegalisht kishte nj gjeografi t madhe prhapje duke prfshir gjith arealin e ku ndeshej shqopa, Erica sp. Kjo veprimtari e shtrir n koh t ndryshme inspirohej dhe inkurajohej nga krkesat pr punime artistike t ktij druri kryesisht pr llulla4, duke gjetur hapsira n shum tregje t Evrops dhe Bots. Teknologjia ishte disi e veant: pas nxjerrjes s rrnjve t shqops, kto t fundit duhet t mbuloheshin me dhe pr nj koh t caktuar, proces q nnkuptonte staxhionimin e ktyre rrnjve pr t garantuar jetgjatsin e tyre.

Nomadizmi i romve, shpirti i tyre nomadik q

nuk durojn ose pranojn jetesn sedentare, elementt e ekonomis s tregut edhe n kohn e socializmit, pavarsisht prmasave t tij.

sht disi interesant q n fillimin e mbrritjes s duhanit n Kontinentin e Vjetr, Evropa, ai prtypej apo mbllaitej, por shum shpejt gjeti strehim tek llulla e prodhuar nga rrnjt e shqops.

34

N kt nomadizm jan inkorporuar edhe shum element artistik t muziks, ahengut, dajres, t punimeve artistike t shoshave, djepeve, shportave me shum kolorit dhe variacione me thupra shelgu, kulpra, Clematis sp etj. Shkmbimi i kafshve t ngarkess, barrs ishte n themelin e ekzistencs dhe t mbijetess s tyre. Pse jo nuk duhet anashkaluar dhe biznesi i fallit, fallxhoreve, q prtej bestytnive shpalosn dhe dhunti t tyre. Jetesa e tyre dhe marrdhniet n komunitetin rom gjat shtegtimit jan pr tu marr shembull sidomos kur flitet pr konfliktet q nuk njiheshin tek ky komunitet. Komunikimi me komunitetin bujts ka qen i shklqyer dhe nj diversitet t papar nga nj trev n tjetrn, dhe nga nj stin n tjetrn duke i rezistuar dhe ashprsis dhe pa mshirshmris s motit: Shiu dhe bora le t bjer; firificka t mos fryj. Shtegtimi i bletve, (histori dhe m shum), diversiteti i kullotave dhe i fazave fenologjike, kalendari i lulzimit q bleta ka aftsin ti diktoj dhe ti parashikoj, duke ndikuar dhe n polenizimin e shum bimve dru frutore apo barishtore. pr kt veprimtari blets nuk i thuhet as faleminderit, duke mbetur mosmirnjohs ndaj ksaj krijese. Nuk permendem qe eshte eshte laboratori biologjik me i sakti per matjen e nivelit te ndotjes.n Tradita nomade e kuksianve, veanrisht e goranve, n fushn e kulinaris, e bozs, hallvave dhe shum mblsirave dhe pijeve t tjera. Ustallku, profesionalizmi ndrtimit t Gollobords i mjeshtrave t

35

N shum kohra, n shtpi banimi dhe vepra publike, rrug, hidrocentrale, fabrika etj, edhe atje ku nuk kan mundur t shkruajn emrin e tyre, kan vuln e puns, mundit, djerss dhe sakrifics s tyre. T vjen keq q nuk llogaritet transmetimi i ktij ustallku, profesionalizmi jo vetm tek pasardhsit e tyre, por edhe n t gjith zonat e Shqipris. Edhe sot me shpoti apo jo e karakterizojn nj mjeshtr ndrtimi: A thua se sht gollobordas. Si prfundim: Njohja dhe ruajtja e ksaj trashgimie sht tejet e domosdoshme; -e para jo t gjitha vlerat jan t dukshme, vizible, por indirekt apo ato t padukshmet, underground, jan tamam nj ajsberg. -e dyta, kjo tradit nuk do ti rezistoj edhe pr shum koh tendencave t zhvillimit dhe modernizimit, krkess pr nj komoditet sa m t lart t jetess etj.
-Kriteri ekonomik i llogaritjes s vlerave t ksaj tradit jo vetm nuk ndihmon por e gjymton ose sakaton kt vler, q duhet t konsiderohet si trashgimi me shum vlera kulturore.

TETORI, VJESHTA E DYTE October, lat. i teti, muaji i tete, sipas kalendarit t Romulus 11 tetor, Columbus day, dita e Kolombit, q lidhet me zbarkimin n Amerik, e kundrshtuar nga komunitetet indian. 31 tetor, Halloween day, prsri e kontestueshme nga disa sekte fetare.

36

NR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Stacioni
Koplik Shkodr Lezhe Durrs Tiran Elbasan Crrik Berat Lushnj Fier Vlore Gjirokastr Sarande Kuks Peshkopi Puke Burrel Bulqize Pogradec Kore Erseke

Temp. mes. E ajrit Temp. mes. e toks Reshjet, mm 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30 16.4 13.9 12.8 65.0 56.9 89.9 15.6 17.1 17.3 16.1 15.3 16.7 16.3 17.6 16.5 18.1 14.8 19.4 12.3 12.0 11.4 14.4 11.3 12.9 11.4 11.1 14.0 15.4 16.0 14.5 14.0 14.6 14.6 16.1 14.6 16.5 13.2 17.5 10.5 10.4 9.5 12.3 9.4 10.9 9.3 9.2 12.7 14.3 15.0 13.4 13.1 12.7 13.5 14.5 13.8 15.6 11.7 16.6 9.6 9.0 8.7 11.1 8.3 9.8 8.8 8.5 16.6 17.2 16.5 16.5 17.7 18.5 17.8 18.3 18.0 16.6 14.2 13.8 14.4 13.0 12.0 14.4 15.1 14.0 14.1 15.5 16.0 15.5 16.4 16.7 14.4 12.0 11.4 11.3 10.6 9.7 13.2 13.8 13.1 12.8 14.0 14.6 14.4 14.8 15.1 12.9 11.2 10.1 10.6 9.4 8.5 83.0 52.4 41.3 38.0 40.3 37.9 27.7 29.4 36.1 37.7 55.6 48.3 33.7 26.7 73.7 41.4 36.8 24.5 25.8 29.5 73.8 51.4 24.4 35.3 32.3 28.5 27.5 29.3 34.9 32.2 68.1 45.4 29.8 27.5 82.1 37.6 32.4 27.1 27.5 34.8 93.5 66.6 63.0 56.1 53.8 54.5 45.1 48.6 56.1 56.4 96.7 90.2 44.0 45.8 92.8 48.4 55.6 41.6 36.8 49.4

Lagshtia n brendsi t toks, n prqindje t kapacitetit fushor ujmbajts:

30 Shtator- 44%, 20 tetor-40 %, 10 Nntor-46 %

MESATARJA SHUMVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975 Shuma e reshjeve n mm BERAT 89.6 DIBER 85.4 DURRES 106.5 ELBASAN 110.3 FIER 100.9 GRAMSH 89.7 GJIROKASTER 196 STACIONI STACIONI Shuma e reshjeve n mm 93.2 113.4 171.2 123.2 81.2 212.5 164.4

LUSHNJ MAT MIRDITE PERMET POGRADEC PUKE SARANDE

37

KOLONJ KORCE KRUJE KUKES LEZHE LIBRAZHD

99.8 85.4 164 94.7 152 116.5

SKRAPAR SHKODER TEPELEN TIRAN TROPOJE VLORE

94.9 227.1 128.2 115.6 170.6 115.5

Drita zbardh
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 05.00 05.01 05.02 05.03 05.04 05.05 05.06 05.07 05.08 05.09 05.10 05.12 05.13 05.14 0515 05.16 05.17 05.18 05.19 05.20 05.21 05.22 05.23 05.24 05.25 05.26 05.27 05.29 05.30 04.31 04.32

Dielli lind
06.32 06.33 06.34 06.35 06.36 06.37 06.38 06.39 06.40 06.41 06.42 06.43 06.44 06.46 06.47 06.48 06.49 06.50 06.51 06.52 06.53 06.55 06.56 06.57 06.58 06.59 07.00 07.02 07.03 06.04 06.05

Perndon
18.31 18.30 18.28 18.26 18.25 18.23 18.21 18.20 18.18 18.16 18.15 18.13 18.12 18.10 18.08 18.07 18.05 18.04 18.02 18.01 17.59 17.58 17.56 17.55 17.54 17.52 17.519 17.49 17.48 16.47 16.45

38

KALENDARI HNOR
Tetor H
40 41 42 43 44

M 1 2 9 16 23 30

M 3 10 17 24 31

E 4 11 18 25

P 5 12 19 26

Sh 6 13 20 27

D 7 14 21 28

Vjeshta e par dhe vjeshta e dyt t kujtojn ose t sjellin ndrmend gshtenjn

Gshtenja, druri i buks dhe i historis

Fruti i par q ka prdorur pr ushqim shoqria njerzore
Buk e njom dhe me krip ma s miri. Puk. Buk e katajk, Mat; Gshtenja sht buk e varur n rrem (deg), Malsi e Gjakovs Virgjili: Hani sa m shum fruta tingllues (sht fjala pr gshtenjn, arrn, bajamen dhe lajthin, ose fruta

39

me lvozhg), ky sht nj sistem klasifikimi disi i veant nga taksonomia q prdoret aktualisht

Nga nj intervist e imagjinuar e Dr. Haki Kols, me gshtenjn, kemi shkputur kt pasazh
Pyetje: Thon se origjina juaj sht nga Kina e Japonia, e ktu ju kan sjell romakt, keni ndonj gjyshe apo strgjyshe, q i kujton romakt apo q e dshmon prejardhjen tuaj? Prgjigje: Gjyshrit e strgjyshet tona mund t kujtojn Sknderbeun, ndoshta dhe m hert, por q t shkoje deri tek romaket e lasht, kjo ju mbetet ju njerzve, n se jeni t interesuar, mund t bni analiza t sofistikuara, duke kryer grmime e marr mostra. Pikrisht nga Kastanumi, q tani ndodhet n pjesn aziatike t Turqis, ne kemi dhe prejardhjen dhe morm dhe emrin, q e kemi pothuajse t prbashkt si n Spanj, Itali, Franc. (Intervistuesi Haki Kola, shnimi im, gjith vlern tuaj t madhe, n se e kujtoni n Sknderbeu, sikur flet m shum pr ullinjt se mos ju nnvlersonte pr shkak t origjins, si pr hakmarrje ndaj turqve ?

cx}xM

I.Xh.), Me kohn e tij sa pr juve, t e thuash

(Gshtenja)- Un nuk besoj se vllait tim ullirit t bekuar i ka mbetur hatri kur Napoloni na trajtonte si t parat e Francs dhe na kishte regjistruar nj pr nj. Un besoj q ju e dini fjaln e urt q Ullirin e gzoni nga Gjyshi, Gshtenjn nga babai dhe vetm manin mund t arrini ta keni tuajin. T jemi t hapur e t themi t vrtetn, ne nuk e durojm vapn e thatsirn si ulliri e nuk jemi msuar t heqim t zinjt e ullirit. Vrtet q njeriu duhet t na pres pr rreth 8-15 vjet q t bhemi gati t
40

cz}|z}x:

prodhojm, por me pak kujdes kt e shprblejm m pas pr dhjetra vjet. T part tuaj na kan respektuar e na kan mbjell.

Gshtenja si material ndrtimi, dhe jo vetm si material ndrtimi, por mesazh nga nj brez n tjetrin; Dhe deri n finalen e jets:
Duhet t shtoj nj detaj t treguar nga shkrimtari i njohur nga Konispoli, Namik Selmani:

Jo shum vite m par, kishte vdekur motra e artistit t njohur kosovar, Sulejman Lokaj, n nj klinik t Beogradit. Varrimi do t bhej n fshatin Lebushe, t Deanit. Ndrkoh q pritej ardhja e arkivolit, fshatart kishin prer gshtenjn m t mir t kashnjetit t tyre, pr ti br nj arkivol motrs s Sulejmanit dhe si pr drrasat e vorrit, (n Mat, emrtohen podilla, ritual q prdoret dhe sot edhe pr arsye t rezistencs ndaj kalbzimit q paraqet ky dru). Interpretimi tjetr dhe kryesor sht q fshati kurrsesi nuk pranonte q bija e fshatit t tyre t prehej n nj arkivol serb.

TETOR 31, HALLOWEEN

41

Festa e kungullit
Festohet me 31 tetor pothuajse n t gjith botn, nj dit para dits s T gjith shenjtorve. shum e prhapur n SHBA, ndonse dhe atje nuk mungojn kontestimet pr kt dit, nga studiues t ndryshm, dhe n kndvshtrime religjioze t grupimeve dhe t sekteve me motive t ndryshme, disa nga t cilt e konsiderojn si nj fest pagane ndrsa disa t tjer nuk e pranojn celebrimin e ksaj feste. Pavarsisht nga kto, ritet parashikojn veshje me maska t cilat kan pr simbol kungullin, intimidim t fqinjve, kur ato nuk ofrojn menjher pas trokitjes s ders dhurata, etj. Dekorimi i gjith mjediseve private dhe publike do t bhet me kunguj, t nj diversiteti t papar, dekorativ, apo pr gjell. Tek ne ka nj injorim pr kt bim q u ofron shum njerzve ushqim dhe ka nj koh t gjat ruajtje, nuk ka ekzigjenca ndaj pjelloris s toks, ndrkoh sht ushqim dhe pr blegtorin, shfrytzon mezhdat e parcelave, pa pretenduar pr pronsin shtpiake t ndarjes s toks. Ka nj variacion shum t madh t formave dekorative. Nuk kan munguar dhe etiketimet kok kungull apo deformimet se gjoja se 1 kv kungull ka aq vler ushqimore sa nj vez, gjithsesi t papranueshme dhe t pabazuara shkencrisht deri sot.

42

Introduktimi i specieve t reja, nj dimension i ri dhe multiplifikues i Bujqsis Shqiptare

N dekadat e fundit jan pothuajse t panumrta kultivart q kan mbrritur n Shqipri. Por t gjitha u prkasin specieve tradicionale q njiheshin n vendin ton, qoft drunore, shkurre, apo barishtore, nj, dy ose shum vjeare, mund t prjashtojm vetm introduktimin e kivit. Por qllimi i ktij shkrimi sht t theksojm mungesn e introduktimit t specieve t reja q nuk njihen n Shqipri, t cilt kuptohen do t shoqrohen me kultivar t shumt t vendit t origjins si dhe jasht origjins. N aspektin fitosanitar t paktn prkohsisht do t kemi nj avantazh, mbasi mbrritja e dmtuesve dhe smundjeve do t vononte n raport me ardhjen e bujtsit t tyre. Fjala vjen, gshtenja kineze, castanea mollissima nuk atakohet nga kanceri, Endophytia parasitica etj. Pa pretenduar t japim nj tablo t plot, do t bjm prpjekje t japim kt mesazh duke prmendur disa nga kto, q jo vetm pr specialistt, por dhe t gjith ata q kan rastin t udhtojn jasht vendit dhe t vizitojn tregjet e frutave perimeve n vende t ndryshme, paralele dhe meridian t ndryshme. Dhe do ta fillojm me :

Grurin pranveror:
Ktu kemi nj kontradiksion. Kt duhet ta quanim si rikthim apo riatdhesim. Jasht vendit njihet me emrin Arnautka (turqisht apo osmanisht, shqiptare). me kt emr njihet n Rusi. Llogaritet q vetm n Rusi mbillen mbi nj milion hektar. Nuk jam shum i sigurt, por fara do t jet marr nga Shqipria n kohn e marrdhnieve normale me ish Bashkimin Sovjetik. Aktualisht n vendin ton nuk sht ruajtur fara ndonse jan shum zona ku mund t kultivohet, atje ku dimri vjen m hert.

Kolza vajore, rapeseed, Canola

N dy dekadat e fundit, prodhimi nga vajrat bimore t Brassica napus, kolza vajore, ose Canols, ka mbrritur n vendin e dyt, pas sojs si nj burim i vajit bimor e veuar sidomos pr prmbajtje t ult t glukocianateve, nj nga prbrsit e kolestorolit,duke u br kshtu e konkurrueshme: M posht jepet nj tablo krahasuese e prmbajtjes s vajit bimor (edible n fara me acide t pangopura):

43

Rapseed, Brasia napus, canola 40 % Soja (glycin max,) 18-23 % Kikiriku, Arachis hypogea, peanut 42-52 % Lini, Linum usstassimum. 32-33 % Lule kuqe, Papaver somniferum 40-51 % Arra, Juglans regia (sht marr si referenc) 58-71 %

Patatja e mbl: Batatus, Ipomea batatus, Sweet potato (anglisht), gjen

kushte shum t prshtatshme tek ne dhe shpejt do t pranohet nga kuzhina shqiptare.

Juga, eventualisht e njohur si bim dekorative

Aktualisht trajtohet si bim dekorative, porse rrnjt n rastin e zhvendosjes (shkuljes) kan vlera t jashtzakonshme q t kujtojn dhe shijen e patates s mbl.

Jojoba-tejet e prshtatshme pr tokat e kripura dhe acide, relativisht t prhapura

sidomos n bregdetin e Shqipris. Ka vlera pr prodhimin e vajit bimor q ka vlera antioksidante.

Gshtenja kineze, castanea mollissima_

Si prmendm dhe n hyrjen e ktij shkrimi, prve pamjes shum atraktive (kryesisht madhsia e frutit), pothuajse sht shum rezistente ndaj kancerit t gshtenjs, Endophytia parasitica.

Lloje t panumrta arrash t prhapura n kontinentin Amerikan, t Veriut apo Jugut Gofrey-bim foragjere origjinon nga Koreja q rigjenerohet pas korrjes (kositjes)
n do 2-3 jav.

Buckwheat, hejet e rndomt, grure theglash, Fagopyrum esculentum.

Shum e prdorur n kulinarin apo gastronomin sllave dhe veanrisht at sllovene sidomos pr prodhimin e mblsirave me krkesa minimale nda klims dhe toks dhe mungon vetm njohja apo profesionalizmi i atyre q merren me kulinarin, apo gastrononomin. Sorghum sp. E njohur tek ne vetm si bim q prdorej pr silazh. Jan shum specie t ksaj gjinie q kan dhe rendiment t lart duke konkurruar dhe cerealet 44

tradicionale, prdoren pr prodhimin e nj buke t veant dhe dietetike. i prket familjes graminaceae, tashm me taksonomin e re sht quajtur Poaceae. Nga ana tjetr n aspektin agronomik n mnyr figurativ sht quajtur deveja e bots bimore: pr vet faktin e thjesht se sht ndr bimt m rustike pa asnj pretendim pr ujitje. Disa nga speciet m t prhapura i takojn grupit t melit afrikan, Pennisetum typhoideum, Eleusin caracana, mel Indian, Guineja corn, mel japonez, Ehinocloa frumentacea, crusgalli, Sweet sorghum, Grain sorghum;. q lidhen dhe faktin q origjinojn nga shkrettira. Tashm grupohet n sektorin e drithrave duke u klasifikuar n vendin e pest, pa llogaritur q prodhon nj pije t veant, shurupi i sorgumit, sorghum molasses (angl)..Njihet shum n Shqipri q krcelli i bimve t ksaj gjinie kan vlera dhe tradicionale n ndrtim, tavane, hasra, (nj tapet tradicional n dyshemet e katit t par pr ti shptuar lagshtirs s toks q mbartej dhe n shtresn e imentos. Ndrkoh dihet q bimt e ksaj gjinie kan prmbajtje t Acidit cianhidrik, HCN q jan shum toksike pr kafsht, pr t mos thn letale, sidomos n etapat e para t rritjes dhe kur konsumohen direkt n parcel.

Artichoke-Cynara scolymus, angjinare, ndr perimet me prmbajtje m t lart

proteinike, n shqip ka nj kuptim pezhorativ duke u quajtur gjembi i gomarit.

Atriplex sp. Preparat i njohur tek ne q prodhohet nga bimt e ksaj gjinie, pr
lehtsimin e dhembjeve t stomaku. Preferon dhe zhvillohet vetm n tokat acide dhe t kripura. N kto masive jan harxhuar nj pjes e konsiderueshme e buxhetit t atyre viteve pr prmirsimin e aciditetit me qllimin e vetm pr ti mbjell me grur ku rendimenti maksimal sillej rreth 8 kv/ha n Hoxhar ku askush nuk e di se sa mijra ton gips jan harxhuar dhe sa ka qen kostoja e ktij investimi.5

Cipola, Cipolla rosa di Tropea, Calabria; e prhapur disi n serra, edhe me vlera
dekorative, por meriton nj prhapje shum m t gjer edhe pr arsyen e vetme pa llogaritur vlerat e familjes q ajo prfaqson, ka nj bujarit q nuk e kan speciet e tjera duke dhn disa prodhime gjat nj viti. Cipola Nocerino, PDO6, bn pjes n familjen Allium cepa, L, me nj cikl dy vjear, kultivohet me qepujka, kultivohet kryesisht pr prodhimin e qepujkave q destinohen pr konsum.
Autori i ktij shkrimi nuk ka as m t voglin kundrshtim me teknologjin pr shkripzimin, pr t ciln kan punuar shum njerz t nderuar, por qllimi ishte krejtsisht i gabuar, pr t prodhuar me do kusht bukn n vend, kur rendimenti maksimal i regjistruar n ish NB-n e Hoxhars ka qen 7.5 kv/ha. Ndrkoh q jan shum specie si prezantuam n kt shkrim, q krkojn nj nivel t lart t kripzimit. dhe t aciditetit. 6 Do t jet e nevojshme pr lexuesit se far do t thot PDO, PGI dhe TSG, q jan logo q shoqrojn produktin pas certifikimit: PDO-Protected Designation of Origine, shkurtimisht nnkupton emrin e rajonit, ose t rajonit specifik, dhe m tej prshkruan karakteristika t cilat esencialisht ose n mnyr ekskluzive lidhen me mjedisin gjeografik t veant q prfshin dhe prve ktij mjedisin gjeografik dhe klimn, apo mjedisin e komunitetit n t gjith aspektet e tij, social, religjioz, traditn dhe.
5

45

Kamfora: E ekzistojn disa drur, ekzemplar, si para Piramids, n kopshtin

botanik etj. Bim q njihet pr prdorimin e maceratit pr lyerje n rastet e ftohjes apo reumatizms mbasi gjeneron temperatur t lart n pjesn e trajtuar t trupit. Lakra e Brukselit: Brassia oleareceae, var. gemmifera, Brussel sprouts (angl.) Kuzhina shqiptare pothuajse nuk e njeh ndonse sht kultivuar tek ne (n Divjak).

Specie q kan qen n tradit dhe sot aktualisht nuk kultivohen: Urovi : i prket familjes leguminoseae, n taksonomin aktuale, sht emrtuar
familja Fabiaceae), me vlera t larta ushqimore sidomos pr kafsht e puns. Fasulja qorre-Vigna sinensis, familja leguminosea, (Fabiacea), pa asnj krkes ndaj kushteve toksore dhe klimatike. Ekziston nj punim i Prof Gaqo Tashkos, Disertacion i prezantuar n Universitetin e Vjens), ish Rektor i Universitetit t Kamzs, pr kt kultur. Mbase dhe emri ka ndikuar q pothuajse kjo specie sht abandonuar n vendin ton.

Zbutja, domestikimi i specieve t egra q vegjetojn aktualisht n vendin ton: Vodha, Sorbus sp. Mareja Dardha e egr Mana tok, mjedr.(jan t gjinis Rubus sp. q nuk duhet t konfondohen me
luleshtrydhen, Fragaria vesca)

Sinapi-Sinapsiss arvensis, Brassia hirta, albae, White mustard (angl.) prdoret n disa zona t
PGI-Protected Geographical Indication, kjo logo nnkupton emrin e rajonit, apo t nj zone specifike me qllim q t prshkruaj karakteristikat e nj produkti apo t materiali fillestar, duke u shprehur q garanton kualitetin, reputacionin si dhe karakteristika t tjera q i atribuohen gjithsesi origjins dhe s fundi duke garantuar q i gjith prpunimi bhet n kt zon pr t ciln bhet fjal. TSG-Traditional Speciality Guaranteed, logo shum efektive dhe funksionale pr kuzhinn
shqiptare, sepse si dihet kuzhina sht terminali i prodhimit bujqsor apo blegtoral, dhe klientin e vendit dhe t huaj

showcase

pr

46

Shqipris, pr prodhimin e nj pije t veant, hardallaj n Mat, n Skrapar, rehani (ktu bhet dhe nj przierje me mjalt), ndoshta dhe n vise t tjera mbasi ekstrakti i sinapit frenon fermentimin e mtejshm t lngut t rrushit.

Papaverum sp., (lulkuqja)- prdoret para lulzimit, sht

krijuar dhe nj tradit q quhet ajo e perimeve t ziera ku prfshin dhe lulkuqja dhe sinapi. Prdoret aktualisht pr anestezi n ndrhyrjet kirurgjikale

Asparagus-Asparagus officinalis, carciofi (ital). Prdoret pjesa nntoksore n

kuzhinat e shum vendeve, kuptohet t etioluara ku nuk vepron fotosinteza q do t thot nuk ka sintez t klorofils.

Dllinja: Juniperus sp. prezantohet m shum specie me prdorime

polivalente. Duhet t mos harrohet dllinja zvarritse, Juniperus creepens, q duke mbuluar siprfaqet e pa alternuara t toks, shkmbinjt, i kthen ato n siprfaqe fotositetike q absorbojn energjin diellore n kto masive, energji e pa rinovueshme.

Thana- Cornus mas, Cornelian cherri, cornel, Cornelian tree (angl) edhe me vlera
dekorative. Veohet dhe sht shum e prhapur thana korean pr madhsin e frutit, si n aspektin dekorativ. Thana sot sht ndr bimt e pakta t pa manipuluara gjenetikisht, konsiderohet si frut bio, pr arsyen e thjesht q nuk ka nevoj, pr krasitje, sprkatje, plehrim organik apo mineral qoft, dhe nuk e ndjen nevojn e ujitjes.

Shnim: Ky material sht fillimi i nj ideje pr t ciln krkoj ndihmn, bashkpunimin e kolegve pr ta zgjeruar kt material duke i falnderuar n avanc. Jan t shumta speciet q krkohen t introduktohen, bile pa llogaritur ato dekorative, krpudhat, eterovajoret, medicinale, tanifere, kaktuset e shumnumrta, etj. Kam mendimin q institucionet tona shkencore dhe Universitetet tona ta prfshijn n programet e tyre t krkimit. Materiali nuk pretendon t prfshije gjith gamn e bimve q mund t indroduktohen, fjala vjen t erzave, krpudhave etj. Por gjithsesi specialist t ksaj fushe duke i
47

njohur kto vlera, kam besim se do ta zhvillojn m tej kt ide. Nuk prdoren frutat e palmave, shum t preferuara jasht vendit sidomos kur trajtohen si liko, pr t ciln ka tradit tek ne. Nuk jam i sigurt pr introduktimin e Mangos apo Avokados nse ato gjejn apo jo kushte si n shtpin e tyre pr tu zhvilluar. Edhe kafeja, sidomos n sera mund t gjej kushte q t marri pasaportn jo biometrike, por biologjike. Jan t pafundme bimt mjeksore dhe eterovajore t cilat duhet t kultivohen edhe pr faktin e ruajtjes s gjenoms s tyre mbasi, grumbullimi, mbledhja e ktyre bimve, shoqrohet dhe me shkuljen e tyre pr t mos thn zhdukjen e tyre.
N kt material sht shfrytzuar dhe Fjalori i Terminologjis Bujqsore, Anglisht Shqip dhe Shqip Anglisht, i Profesor Latif Susurit, Universiteti i Prishtins, 1999.

NNDORI, VJESHTA E TRET, (Bermor, n disa zona t vendit)

November: novem, i nnti, muaji i nnt i vitit, gjithnj sipas kalendarit (sistemit) t Romulus-it 1 Nntor, dita e gjith shenjtorve; 25 nntor, Thanksgiving Day, Dita e dhnies s falnderimeve.

48

NR 1 2 3 4 5 6 7

Stacioni
Koplik Shkodr Lezhe Durrs Tiran Elbasan Crrik

Temp. mes. E ajrit 1-10 11-20 21-30 11.9 9.1 7.3 11.5 8.7 7.4 13.3 10.6 8.9 14.1 11.4 10.4 12.6 9.7 8.8 12.5 9.8 8.6 11.6 8.9 8.3

Temp. mes. e toks 1-10 11-20 21-30 12.0 9.4 8.1 12.9 10.3 8.6 12.3 9.4 8.1 11.8 10.0 7.7 -

Reshjet, mm 1-10 11-20 72.4 71.8 103.0 72.2 75.2 45.5 50.6 32.3 66.9 41.2 60.4 48.6 59.8 44.7

20-30 59.5 76.6 56.2 38.8 45.4 48.5 49.2

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Berat Lushnj Fier Vlore Gjirokastr Sarande Kuks Peshkopi Puke Burrel Bulqize Pogradec Kore Erseke

12.5 14.0 13.1 14.8 11.0 15.8 8.6 7.8 7.8 9.8 7.7 8.8 7.7 7.3

10.1 11.4 10.1 12.3 8.2 13.5 5.0 4.3 4.2 7.5 4.2 5.8 4.8 4.1.

8.7 10.2 8.9 11.2 7.1 12.4 3.2 2.7 2.6 5.9 2.3 4.9 3.2 3.2

12.8 13.4 13.3 13.7 13.9 11.9 9.7 8.8 9.3 8.1 7.6

10.1 10.8 10.5 11.5 11.6 9.4 6.8 5.9 6.6 5.2 4.8

8.8 9.0 8.9 10.1 9.7 8.1 5.0 4.6 5.0 4.1 3.7

41.8 50.5 54.8 54.5 126.4 69.4 45.2 46.6 115.0 61.4 61.0 38.6 45.2 52.4

34.3 35.1 39.1 34.6 95.1 69.2 27.4 32.8 84.1 48.2 53.4 27.4 27.8 38.2

34.8 40.6 42.4 52.0 110.1 81.9 31.5 41.1 90.5 44.5 54.8 32.7 37.7 50.3

MESATARJA SHUMVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975 Shuma e reshjeve n mm BERAT 124.9 DIBER 129.8 DURRES 140.9 ELBASAN 163.5 FIER 159.3 GRAMSH 139.3 GJIROKASTER 324 KOLONJ 140.8 KORCE 109.3 KRUJE 223.4 KUKES 119.3 STACIONI STACIONI Shuma e reshjeve n mm 143.5 161 206.4 221.4 107.7 287.7 232.1 162.5 273.6 220.3 171

LUSHNJ MAT MIRDITE PERMET POGRADEC PUKE SARANDE SKRAPAR SHKODER TEPELEN TIRAN

49

LEZHE LIBRAZHD

190.3 183.6

TROPOJE VLORE

287.6 143.4

Lagshtia n brendsi t toks, n prqindje t kapacitetit ujmbajts fushor 20 tetor 046 %, 10 nntor-48 %, 30 nntor-39 %, 20 Dhjetor-80 % Zbardhja e drits Dielli lind
1/11 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 20 30 04.33 04.34 04.35 04.36 04.37 04.38 04.39 04.40 04.41 04.42 04.43 04.44 04.45 04.46 04.47 04.48 04.49 04.50 04.51 04.52 04.53 04.54 04.56 04.56 04.56 04.58 04.59 05.00 05.01 05.02 06.06 06.07 06.09 06.10 06.11 06.12 06.13 06.15 06.16 06.17 06.18 06.20 06.21 06.22 06.23 06.24 06.26 06.27 06.28 06.29 06.30 06.31 06.36 06.36 06.36 06.36 06.37 06.38 06.39 06.40

Perndon
16.44 16.43 16.42 16.41 16.39 16.38 16.37 16.36 16.35 16.34 16.33 16.32 16.31 16.30 16.29 16.28 16.27 16.27 16.26 16.25 16.24 16.24 16.22 16.22 16.22 16.21 16.21 16.20 16.20 16.20

KALENDARI HNOR

50

Nntor H
44 45 46 47 48

E 1

P 2 9 16 23 30

Sh 3 10 17 24

D 4 11 18 25

5 12 19 26

6 14 21 27

8 15 22 29

Manipulimi gjenetik, OMGJ (GMO) n lundrimin midis njohjes dhe mosnjohjes (keqkuptimit)
Miq apo armiq? A fillon manipulimi gjenetik me fillimet e inxhinieris gjenetike? Ndoshta pr shum vite do t shtrohet nj pyetje e tille, paka se ne shprehim t njjtin qndrim edhe n se themi mik apo armik, apo me t kundrtn; armik apo mik. Nga shkrimi i publicistit amerikan, me t njjtin titull, Trish Hall, Miq apo Armiq; kam marr nj ekstrakt shum t shkurtr, nga ku mund t marr dhe shkas diskutimi pr etikn n bioteknologji. Shum koh m par, kur un kam filluar t shkruaj dhe t interesohesha pr problemet e ushqimit, jetoja n nj qoshe t humbur t Pensilvanis dhe jam rritur, duke prjetuar shqetsimin, prse fermert detyroheshin t braktisnin tokat, bujqsin, duke i shitur fermat pr ti kthyer m von n truall. Por nuk kaloi shum dhe dika arrita t kuptoj, prse ato e bjn kt veprim. Bujqsia sht nj veprimtari tejet e rnd dhe e vshtir pr jetes. Ndonse e prjetoja shpirtrisht dhe akoma m ndodh kjo, akoma kujtoj shijen e nj domateje t pjekur n misrore, n ditt e nxehta t gushtit, si dhe nuk harroj rastet kur m shpoheshin kmbt n misroren e korrur apo livadhet e sapo kositura. Gjithmon un them se kam njohur fshatin apo fshatin e vrtet, krejt ndryshe nga ajo q qytetaret mendojn n marrzin e tyre, se e kan zbuluar at gjat nj dite week-endi (fundjave) t tyre. Megjithat un nuk mund t bhem menjher kundrshtar i fardo opsioni qoft, q e bn me t leht jetn e fermerit.

51

Kshtu sapo u prhapen lajmet e para, gjithnj duke na dhn pak informacion pr at q quhet inxhinieri gjenetike, kur ne msuam sa hap e mbyll syt, se 60 % e ushqimeve t prpunuara, prmbajn prbrs t manipuluar gjenetikisht, un nuk dija se far t thosha. Natyrisht, kundrshtimet do t ishin t shumta. Bile jan shum ato q nuk din pasojat e ksaj teknologjie dhe ndrkoh kan prkrahur iden e krijimit t bimve, q plotsojn nevojat pr ushqim pr njeriun, n at mnyr, q ka br dhe Perndia por, gjithsesi, shum nga ne nuk e kuptojn akoma se far do t thot inxhinieria gjenetike. pr fat t keq, nuk ka prgjigje t thjesht pr t gjitha pyetjet q dalin natyrshm. N krkim t prgjigjeve do t ishte e natyrshme t pyesim fermert, si ata t bujqsis tradicionale, apo konvencionale, qoft dhe ata t bujqsis organike, t pyesim kompanit e prpunimit t ushqimeve, si dhe kundrshtar q flasin me pasion kundr ksaj teknologjie. Por s pari, un do t dshiroja t dija se si funksionon kjo teknik dhe do t kisha nevoj pr nj, q do m argumentonte se prse na duhet kjo teknik, m thjesht as me shum dhe as me pak mua m duhej nj shkenctar. (Ky prfundim i autorit t kujton edhe shprehjen shum t prdorur n Shqipri se gjysma e Hoxhs apo Priftit t largon prgjithmon nga besimi, ndrsa gjysma e doktorit t on n varr). Dhe menjher u gjenda i mbrthyer nga punimet e Dr. Roger Beachy, i cili jo vetm kishte trasuar i pari kt teknologji t inxhinieris gjenetike, por, konsideron injorimet e prfitimeve, q vijn nga kjo teknologji, moralisht t gabuara, (nnvizimi sht i autorit Dr. Roger Beachy, I.Xh.). Kjo prbn dhe bazn e debatit dhe diskutimit pr etikn e bioteknologjis. Gati 15 vite m par Beachy bri epok. Ndr punimet e para ka qen injektimi i domateve me gjene, q i krijonin mundsin e luftimit t mozaikut, n t njjtn mnyr si vepron dhe imunizimi. Gati gjysma e siprfaqes s toks n SHBA, e zn nga soja, misri dhe pambuku, mbillen me fara t modifikuara gjenetikisht. Kto dhe shum faktor t tjer, mendoj se prbjn nj moment historik n bujqsi t cilat priten t ndryshojn kudo. Paradokset nuk mungojn. Pr t mos u prplasur me paradokset shum t prhapura n SHBA, se konsumi i patateve shoqrohet me smundje. McDonald nuk lejon t prdoren patate t manipuluara gjenetikisht pr French Fries, por gjersisht, prdor vajin nga bimt me manipulim gjenetik. Ky opinion i cituar m lart, ka qen paraprir nga akuza pr zhdukjen e fluturs monark (Monarch butterfly), si rrjedhoj e polenit t bimve t manipuluara. Kur flasim pr etikn dhe standardet, q ajo vlerson, n fardo drejtimi, duhet t kemi parasysh se instrumenti kryesor, q ajo prdor, n trsi, kategoria e moralit, nuk mund t introduktohet n Etikn e Bioteknologjis, pr shum arsye: S pari, n nuk kemi prcaktuar standardet pr ta matur kt kategori, me t vetmin qllim pr t par devijimet nga kto standarde.

52

S dyti, sikurse prmendm dhe m lart, duke ju referuar autorit t shkrimit, q cituam, duhet t bjm dhe llogaritjen e prfitimeve dhe t rrjedhojave t problemeve, q rrjedhin nga zbatimi i Bioteknologjis. T vlersosh dhe t gjykosh progresin n bioteknologji me instrumentat q prdor etika, dihet nga t gjith se kryesorja sht kategoria e moralit. Kjo sht e vshtir pr t mos thn e pamundur n aspektin pr t cilin po flasim. Kjo etik do t ishte totalisht kundr pretendimit se t ushqyerit e nj popullsie, gjithnj e n rritje, sht motivim i shpejtsis marramendse bioteknologjike. T gjith e din se sa leht sht t flassh n nj auditor t kualifikuar, propaganda n kt rast nuk duron asnj lloje klisheje, si mund t jet ajo e slloganit q prdoret n paketn e cigareve: Duhani dmton rnd shndetin slogan q m shum ju kujton apo i nxit ato q nuk pin q ta provojn at. Nuk ka prse t shtrohet pyetja se Kush sht produkti m i mir, ai i manipuluar gjenetikisht, apo ai i pa manipuluar. Ndrkoh ne mund t bjm dhe pyetje disi t prgjithshme, q mund t konsiderohen dhe filozofike: Apo mos ne po shkojm paralelisht (dualizm apo karshillk me perndin, nprmjet zhvillimit pr t transformuar dhe pr kontrolluar gjallesat? Pr ata q besojn n shenjtrimin e jets, trajtimi i tyre n mjeksin kontemporane, q as m shum dhe as m pak sht ndrhyrje n ndryshimin e sistemit aktual, t pacientit, do t ishte sipas ksaj logjike amorale. Njerzimi ka kontrolluar dhe ndrhyr n gjallesat gjat gjith historis s tij. Sot kuptohet q ky kontroll sht i shumanshm fal dhe progresit t teknikave q lidhen me kt fush. Shum njerz argumentojn amoralitetin me faktin q bioteknologjia lejon kontrollin me mjete jo natyrore. Nse mendojm se n po mnjanojm evolucionin ose ndikojm mbi t, ather duhet t presupozojm q ne, njerzimi, nuk jemi pjes e evolucionit. Kto dhe shum argumente t tjera na thon q duhen t konsiderohen si amorale ky kontroll apo ndrhyrje. Por nuk mund t quhen amorale nga mosnjohja, mosdashja apo deformimi i informacionit, ku n saj t keqinterpretimit, konsiderohen si OMGJ, mishi i lopve t mendura, viat e importuar apo t rritur n vend me hormone, shartimi i shalqirit n kungull, Cucurbita sp. apo Lagenarium sp. (kungulli i hidht), produktet nga serrat etj etj. Efekti serr, ka nj kuptim figurativ q nnkupton nj mbshtjellje t atmosfers me nj shtrese t dyoksidit t karbonit, i cili m von do t ndikoj dhe n arjen e shtress s ozonit. Prkundrazi serrat meritojn kredite, merita, pr nivelin e absorbimit t karbonit n relacion me bimt n fush, kjo dhe n saj t rendimenteve shum m t larta, q sot emrtohet si carbon sekuestration. Kuptohet q nuk mungojn kundrshtart e organizuar dhe n shoqata, OJQ. Shkrimi nuk ka aspak qllimin e arbitrimit t ndeshjes midis kundrshtarve dhe atyre q e pranojn tendencn e zhvillimeve t bioteknologjis.

53

M posht do t shtrohen disa pyetje: Kush do t ishte kundr injektimit, insertimit t gjeneve t marra nga kaktuse apo dhe sorgumi, e ashtuquajtura deveja e bots bimore pr t thithur lagshtirn e ajrit. far thon llogaritjet: Mbi do hektar tok, kolona me lartsi 100, lagshtirn ajrore 70 %, prmban 120 m3 uj, sasi e cila n saj t difuzionit, rigjenerohet me nj dinamik t madhe. Kush do t ishte kundr injektimit (prsri insertimit, pas prerjes me restriktaza t gjenit prgjegjs) t gjeneve pr fiksimin e azotit molekular t ajrit. Tashm dhe partizant e rekomandimeve pr plehrimin bakterial me azotobaktere (fiksues t lir t azotit molekular t ajrit) nuk jan m entuziast. sht vshtir t imagjinohet prfitimi nga fiksimi i azotit molekular pr bimt, q nuk kan mundsi simbioze me bakteret azotofiksuese. Kuptohet se ka shum vshtirsi, mbasi n prodhimin e enzimave, q kontribuojn n fiksimin e azotit, marrin pjes shum gene. Kjo lidhet me nj antagonizm, q ka fiksimi i azotit, fiksim i cili eksludon oksigjenin nga qeliza. Kush do t ishte kundr programit pr krijimin e bimve trasnsgjenike rezistente ndaj smundjeve. Ulja e vllimit t pesticideve, q prdoren aktualisht, do t ishte ndoshta prfitimi maksimal human dhe mjedisor. Introduktimi i gjeneve q provokojn prodhimin e toksinave, n t njjtn mnyr si vepron Bacillus thuringensis, mund t realizonte objektiva me vlera t pallogaritshme. Nj kronologji e shkurtuar e rrugs shum vjeare t ndrhyrjes ose kontrollit gjenetik (Marr nga referati i Simon Barber, Plant Technology Unit, EuropaBio, Brussels, Belgium) 10 000- 9 000 p.e.s Ka nisur kultivimi i bimve, ose shkputja e varsis s ushqimit nga gjuetia dhe mbledhja e bimve t egra. 6 000, p.e.s. N Mesopotami, komuniteti Sumerian prdorte nj tip krpudhash, (Ascomycetes), pr t prodhuar vern, bukn dhe m von birrn. 3 000-2 000 vjet, p.e.s. N Peru u krye seleksionimi i par i patates, kuptohet t egra, apo spontane duke eliminuar format q prezantonin efekte helmuese. 1000-700 vjet p.e.s., Asiriant dhe babilonasit kan kryer polenizimin manual (me dor/artificial) t hurmave arabike. Nga fund i shekullit XVII dhe fillimi i shekullit XVIII, nisi n Hollad prodhimi i luleve nprmjet mnyrave t kryqzimit t bimve t ndryshme. Raportohet prodhimi i karafilit hibrid me Sweet William, ndrkoh n Franc zhvillohen shum metoda t prmirsimit t panxharit t sheqerit, u prhap shum tendenca e prodhimit t bishtajoreve me synim fiksimin e azotit nga ajri, u punua shum pr bimn e duhanit dhe

54

prodhimi i kultivarve t bimve nprmjet kryqzimeve si dhe shum evenimente t tjera q i prkasin ktij harku kohor. 1865, Grigor Mendel shpalosi idet e tij pr kryqzimin e bimve, fillimisht tek bizelja dhe themeloi bazat e trashgimis s tipareve. N harkun kohor 1884-1888, teoria se informacioni i nevojshm pr t karakterizuar nj specie, ndodhej n brthamn e qelizs, prgjithsisht ishte pranuar nga opinioni shkencor i kohs. N fillimet e shekullit t 20, dhe m von, u zhvillua gjersisht industria e prdorimit t baktereve n shum fusha. Identifikohen kromozomet pr trashgimin seksuale, n SHBA punohet pr ndrtimin e harts gjenetike fillimisht tek Drosophila melanogaster, miza e uthulls. N Gjermani nisi t prpunohet ideja e provokimit t mutacioneve, tek kafsht dhe elbi. E njjta gj pr ndikimin e kimikateve sidomos t ekstraktit t marr nga Cochicum autumnale, kolkicina. U argumentua q do kod gjenetik ka nj informacion pr nj protein t caktuar. U prshkrua mekanizmi i transmetimit gjenetik nprmjet AND s. 1953, Watson dhe Crick prezantuan zbulimin e tyre pr strukturn helikoidale, dyfishe t AND-s. 1966, u vendosn bazat e kodit gjenetik, q do t thot nj renditje prej tre bazash t njohura si kodon, prcaktojn do njrin nga 20 aminoacidet, t cilat jan baz e ndrtimit t proteinave. Dekadat e mvonshme, 1960-1970, 1980 dhe m pas karakterizohen nga punime intensive me synim krijimin e llojeve me prodhimtari t lart veanrisht pr grurin, misri, melin, orizin duke ndikuar shum n rritjen e prodhimtaris s tyre n mbar botn. N drithrat e buks sot rreshtohen gruri, orizi, misri, thekra, meli dhe uditrisht dhe nena (Amaranthus sp) Ky zhvillim njihet me emrin revolucioni i Gjelbr, Green Revolution. Po t ksaj periudhe jan dhe sinteza e insulins. N vitin 1983 jan krijuar bimt e para t modifikuara gjenetikisht, OMGJ-GMO, nprmjet introduktimit, insertimit t baktereve n bim, si dhe t gjeneve t fasules n lule dielli. Prfundimet ishin pozitive sidomos n drejtim t krijimit t formave tolerante ndaj herbicideve dhe t grupit tjetr q manifestonin rezistenc ndaj smundjeve virusale. N Kin deklarohen prodhimi i kultivarve t manipuluara gjenetikisht si domate dhe duhan, rezistent ndaj viruseve. Sintetizohet kimozina pr prodhimin e djathit.

55

N vitin 1995, tregu amerikan do t kt misrin, Bt, Bacillum turingensis pr t rritur rezistencn ndaj insekteve. Prezantohet Golden rice - orizi, i cili mund t sintetizonte B-karotenin, t cilin organizmi i njeriut e metabolizon n vitamin A, e rndsishme sidomos pr vendet ku ajo sht me munges, me shfaqje t shumta t skorbutit. M von bhen prpjekje pr kultivar bimsh q tolerojn tokat e kripura (si sht toleranca q ka gjinia Atropa. Sp).

Natyrshm shtrohen shum pyetje:

-A sht e rrezikshme pr kafsht dhe shpendt t prdorin kto ushqime, q rrjedhin nga kto varietet t manipuluara t sojs dhe misrit? -A konsumon blegtoria ushqime t modifikuara gjenetikisht ? -Kush jan prparsit e produkteve OMGJ n t ushqyerit e gjs s gjall? -A jan lndt ushqyese t produkteve t Modifkuara Gjenetikisht ndryshe nga ato t produkteve konvencionale. A jan produktet OMGJ t sigurta? N kt aspekt pr t mos e renduar shkrimin dhe pr t ln lexuesin t interesuar, nuk jemi prqendruar n Ligjet, Rregulloret e BE-s q garantojn kt siguri, tem e cila mund t trajtohet n nj shkrim tjetr. -A jan t sigurt, pr tu konsumuar si ushqime pr njerzit, mishi, qumshti dhe vezt e prodhuara nga kafsh t ushqyera me ushqime t modifikuara gjenetikisht? -A ka proteina t padshirueshme ose lnd anti ushqyese n produktet e modifikuara gjenetikisht ? -A ndikojn produktet OMGJ n ndotjen e mjedisit? -A paraqesin rreziqe Kultivart Bioteknologjik, KB-t? -A sht imunizimi nj form manipulimi? Jan dhe shum pyetje t tjera pr t cilat auditor t ndryshm presin prgjigje. Historia e manipulimit gjenetik nuk sht aspak e re dhe nuk fillon me inxhinierin gjenetike. P.sh. diversiteti i formave t njeriut mund t ket ardhur qoft edhe vetm nga manipulimi nga viruse. P.sh. virus i gripit, i cili ka pasur mundsin e katalizs t restriktazave, duke transportuar gjene nga nj bujts n tjetrin, duke ndikuar n qelizat somatike ka induktuar kt informacion t marr, t vjedhur dhe n qelizat gjenerative, seksuale. Nuk ka qen aspak qllimi i ktij shkrimi n mbrojte t tendencs s zhvillimit t manipulimit gjenetik, as marketing i produkteve t OMGJ-s, por vetm pr t zhvilluar kt debat midis atyre q e pranojn dhe e kundrshtojn kt tendenc.

56

Duke e prfunduar, me nj citat, nga Libri Matinales i shkrimtarit francez Jean Sulivan, e titulluar pasqyra e thyer: E vrteta sht si nj pasqyr e madhe prej qelqi, e rrzuar dhe e ndar n 1000 pjesza. Njerzit sulen mbi t gjitha pjeszat, prkulen, secili syresh merr nga nj copz,dhe,dukeengriturlartsinjarm,thrret:Kamndortvrtetn.Dot duhej prkundrazi, t mblidheshin me kujdes e durim t gjith copzat, t bashkoheshinndrmjettyredhe,sfundi,evrtetadotshklqentesrish. (Citati sht marr nga Referati i Dr. Albert Nikolla, Master n Bioetik, nga botimi : Bioteknologjit dhe organizmat e modifikuara gjenetikisht Shngjin, Lezh, 17-18 maj 2004, f. 165.) Krejt e panevojshme t zgjatemi, mbasi kjo do t zgjaste prgjigjen apo argumentet pr pyetjen, q shtruam : Mik apo armik

Anektoda
Nj zooteknik i sapo diplomuar, disa dit pasi filloi pun n nj ekonomi bujqsore, ftohet nga nj fshatar. Zooteknikut me shkoll shum i vajtn syt tek nj mshqerr. Pasi e kundroj, pyet t zotin e shtpis se sa vje sht mshqerra. Prgjigja ishte: Dy vje. Zootekniku prsri, i thot fshatarit, un e kam msuar n Fakultet se si prcaktohet mosha e gjedhit, por e kam harruar. Prgjigja e fshatarit: sht shum e thjesht, un e shoh tek brirt. Reagimi i zooteknikut: Paska qen shum e thjesht, mshqerra ka dy brir q do t thot se sht dy vjee.

DHJETORI, SHNDREU,
ARBENOSEERBENNDISAZONA7 December,:decem,lat.idhjeti,idhjetimuajivitit

Edhe emri pr djemt, shum i prhapur dhe i preferuar, mendohet q lidhet me kt muaj.

57

Popullore:Nukkadardhanshndre,fig.prnjerzitme shumpretendime.,
25Dhjetor,Krishtlindjet 31Dhjetor,NataeVitittRi NR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Stacioni
Koplik Shkodr Lezhe Durrs Tiran Elbasan Crrik Berat Lushnj Fier Vlore Gjirokastr Sarande Kuks Peshkopi Puke Burrel Bulqize Pogradec Kore Erseke

Temp. mes. E ajrit 1-10 11-20 21-30 5.9 6.2 6.1 7.1 6.4 5.8 8.7 8.5 7.6 10.0 9.5 8.8 8.3 7.5 7.2 8.1 8.1 7.3 7.8 7.7 6.8 8.5 8.0 7.1 9.8 9.4 8.8 8.9 8.5 7.7 10.9 10.5 9.6 6.8 6.4 5.8 12.1 11.7 10.7 3.1 2.2 1.7 2.2 1.4 0.8 2.5 2.4 0.7 5.4 5.5 3.7 2.3 2.1 1.0 4.5 3.7 2.9 2.6 2.1 1.2 2.7 2.5 1.5

Temp. mes. e toks 1-10 11-20 21-30 6.7 6.2 6.0 8.0 7.6 6.9 7.0 6.9 6.4 6.5 6.5 6.1 8.1 7.7 7.2 8.4 8.1 7.5 8.3 8.0 7.3 9.3 9.0 8.4 9.9 9.1 8.5 7.0 6.5 6.1 3.6 3.0 3.2 3.1 2.8 2.2 4.2 3.7 3.2 2.6 2.0 2.1 2.4 2.4 2.3

Reshjet, mm 1-10 11-20 74.6 76.0 98.9 96.8 56.6 61.1 38.3 50.1 48.0 53.7 48.0 51.9 46.9 54.4 29.6 40.9 38.7 47.8 39.8 54.0 37.0 52.2 112.1 125.7 61.1 78.2 36.3 37.9 45.0 44.9 105.7 95.6 60.0 55.1 58.9 52.1 23.9 30.0 28.0 32.0 36.5 41.8

20-30 66.5 83.8 63.0 39.9 55.1 51.6 55.6 46.0 43.8 49.3 49.6 100.0 56.4 33.7 40.4 91.3 56.0 53.9 28.1 27.8 35.7

MESATARJA SHUMVJEARE E RRESHJEVE, 1945-1975 Shuma e reshjeve n mm BERAT 104.9 DIBER 135.3 DURRES 119.8 ELBASAN 146.3 FIER 127.6 GRAMSH 121.5 GJIROKASTER 346.4 KOLONJ 127.1 STACIONI STACIONI Shuma e reshjeve n mm 121.6 158.8 170 218.4 87.5 285.6 203.6 137.1

LUSHNJE MAT MIRDITE PERMET POGRADEC PUKE SARANDE SKRAPAR

58

KORCE KRUJE KUKES LEZHE LIBRAZHD

97.5 212.6 109.3 175.2 183.7

SHKODER TEPELEN TIRAN TROPOJE VLORE

279.5 198.9 147.9 266.6 136.3

Lagshtia n brendsi t toks, n prqindje t kapacitetit fushor, ujmbajts:

30 nntor-30 %, 20 Dhjetor-76 %5, 10 Janar83 %

Zbardhja e drits 05.03 05.04 05.05 05.06 05.07 05.07 05.08 05.09 05.10 05.11 05.11 05.12 05.13 05.14 05.14 05.15 05.16 05.16 05.17 05.17 05.18 05.18 05.19 05.19 05.20 05.20 05.21 05.21 05.21 05.22 Dielli lind 06.41 06.42 06.43 06.44 06.45 06.46 06.47 06.48 06.49 06.50 06.51 06.52 06.53 06.53 06.54 06.55 06.55 06.56 06.57 06.57 06.58 06.58 06.50 06.59 07.00 07.00 07.00 07.01 07.01 07.01 Perndon 16.19 16.19 16.19 16.19 16.18 16.18 16.18 16.18 16.18 16.18 16.18 16.18 16.18 16.18 16.19 16.19 16.19 16.20 16.20 16.20 16.21 16.21 16.22 16.22 16.23 16.23 16.24 16.25 16.25 16.26

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

59

31

05.22

07.01

16.27

KALENDARI HNOR
Dhjetor H
48 49 50 51 52 1

Sh 1

D 2 9 16 23 30

3 10 17 24 31

4 11 18 25

5 12 19 26 27

7 14 21

8 15 22 29

Shumpondrinepakponxennjajdiell EposiiKreshnikeve,Cikli,MujidheHalili

Energjiadiellore,bujqsiashqiptaredheshtpiaefermerit

Energjia diellore, rrezatimi i drits si dhe nxehtsia e diellit, ka qen njohur q n lashtsi edhe n universin shqiptar. Kjo energji sht kapur, mbrthyer, (harnessed, n angl. q n shqip ka ekuivalentin, pr ti vn kapistrn, m von sht prdorur dhe termi sekuestrim, i prdorur dhe n rastin e sekuestrimit t karbonit), fillimisht n mnyrat pasive, ndryshimi me formn e ngrthimit aktiv do t trajtohet shkurtimisht m posht. Radiacioni diellor, njhersh dhe me burime t tjera sekondare si jan energjia e ers dhe e valve, energjia hidrike dhe ajo e biomass, llogariten n grupimin e energjis t disponueshme n globin toksor.1 Gjenerimi i energjis elektrike nga dielli mbshtetet n parimin e termoifteve. Prdorimi i energjis diellore, akoma
60

shum i kufizuar n bot dhe n Shqipri mund t themi tejet i kufizuar, kryesisht sht prdorur pr nevojat e njerzimit (fjala vjen tharje frutash apo drithrash), dhe m von sht zgjeruar dhe n ngrohjen e mjediseve t banimit apo publike apo ftohjen, pr sigurimin e ujit t pijshm duke kontribuar pr distilimin apo dezinfektimin, ndriimin (gjat dits, sigurimin e ujit t nxeht si dhe nxehtsin pr proceset industriale q krkojn temperatura t larta. Pr ta prfituar, vjel (harvest n angl.) mnyra m e prhapur sht ajo nprmjet prdorimit t paneleve diellore.
Teknologjia e prftimit t energjis diellore pothuajse klasifikohet n vartsi t mnyrs s ngrthimit apo prfitimit, n energji diellore pasive ose aktive lidhur me mnyrn e kapjes s ksaj energjie, konvertimit dhe shprndarjes s ksaj energjie. Teknika pr energjin aktive bazohet n prdorimin e paneleve me termoifte, (photovoltaic) si dhe n kolektort q e grumbullojn ose e drejtojn kt energji n drejtim t paneleve. Ndrsa teknika e shfrytzimit t energjis diellore pasive nnkupton as m shum dhe as m pak orientimin e shtpive duke prfshir dhe prdorimin e materialeve q kan prcjellshmri termike, t nxehtsis me burim energjin diellore. Ishte ide efektive ajo e zgjerimit t qytetit t Bulqizs n shpatin prkundrejt diellit.

Pak pr energjin q vjen (falas) nga dielli:

Toka, rruzulli toksor merr apo prfiton 174 petaWatt (PW) (1 petaWatt, baras me 1000 Megavat) t radiacionit diellor, insolacionit q mbrrin n shtresn e siprme t atmosfers. Afrsisht 30 % reflektohet, kthehet mbrapsht n hapsir (albedo, raporti i energjis s shfrytzuar nga toka dhe siprfaqja ujore me at q rikthehet prap n atmosfer). Ndrsa far mbetet do t absorbohet nga ret, oqeanet dhe siprfaqja toksore. Ndrsa spektri i ndriimit diellor n siprfaqen e rruzullit kryesisht shprndahet n diapazonin e ndriimit t dukshm, vizibl, dhe afr rrezatimit infra red, infra t kuq, dhe n sasi t vogl q i takon rrezatimit ultraviolet. 61

Lidhur me kt t fundit ndonse rrezatimi ultraviolet nuk sht i konsiderueshm, vlera e tij n kualitetin e prodhimit sht shum i madh pr prodhimet q vijn nga lartsit, fasule, patate, drufrutore t grupit farore jo vetm taksonomikisht por dhe ekstra taksonomikisht, fjala vjen luleshtrydhja, manaferra, boronica dhe t gjith t tjerat q grupohen tek ato q quhen fruta t vegjl t pyllit pa qen nevoja t prmendim se cilt jan. Duke absorbuar rrezatimin diellor, qoft siprfaqja toksore dhe ajo e oqeaneve apo atmosfera, rrisin temperaturn e tyre. Ajri i ngroht q prmban dhe lagshtirn e evaporuar, do t shtohet duke sjell qarkullimin e ajrit apo dhe prsritjen e ktij qarkullimi. Kjo e gjitha lidhet me diferencat e presionit atmosferik si dhe me fenomenin e inversionit q as m shum dhe as m pak do t thot vendosja e shtresave t ajrit t ngroht (q n aspektin fizik peshon m pak) n lartsi m t mdha, dukuri q sht e dallueshme veanrisht pas fillimit t vjeshts. N nj lartsi t madhe, ky ajr i ngopur apo i saturuar, n rastin e temperaturave t ulta kondensohet duke formuar ret, q do t japin shiun t adresuar pr siprfaqen toksore, duke prmbyllur, kompletuar kshtu ciklin e ujit. Ky ndriim diellor i absorbuar, nga oqeanet dhe sprfaqa e toks e mban kt siprfaqe n nj temperatur mesatare, 14 oC. N saj t fotosintezs, bimt e gjelbra (q prmbajn pigmentin e klorofils, p.sh. krpudhat nuk prmbajn klorofil) konvertojn energjin diellore n energji kimike, d,m.th. ushqim, mase drunore dhe biomas, nga t cilat dhe energjia e nafts, gazit apo qymyreve origjinojn nga fosilet bimore t depozituara q n ern paleozoike. Totali i energjis diellore i mbrritur n kufijt e atmosfers llogaritet afrsisht n 3,850 exajoul (EJ) n vit. Mund t vlej, nj krahasim: N nj or energjia e absorbuar nga atmosfera. Oqeanet dhe siprfaqja toksore n nj or sht m e madhe se ajo q globi, bota, njerzimi, prdor gjat nj viti. Siprfaqja fotosintetike e planetit afrsisht llogaritet t thithi, absorboj, 3,000 EJ n vit. Energjia q arrin n siprfaqen e globit gjat nj viti, sht dy her me e madhe se sa energjia bruto e pa rinovueshme si jan qymyri, nafta dhe gazi duke prfshir dhe at t prftuar nga uraniumi, (sht fjala pr energjin brthamore). Duke u nisur nga shifrat shihet q energjia diellore, e ers ose e biomass do t ishte e mjaftueshme pr t plotsuar t gjitha nevojat tona pr energji, e megjithat, prdorimi n rritje i biomass pr prodhim energjie jo vetm ka pasur nj efekt negativ n ngrohjen globale por n mnyr drastike ka uar n rritjen e mimeve t

62

ushqimeve, e gjitha kjo nga devijimi i prdorimit t produkteve me origjin pyjore dhe nga bimt e tjera t destinuara pr ushqim n drejtim t prodhimit t energjis, e gjitha kjo pr t kompensuar sado pak luhatjet n mimin e nafts. Energjia diellore mund t mbrthehet ose ti vihet kapistra (harnessed) n nivele t ndryshme prgjat bots. E lidhur me vendndodhjen gjeografike, duhet t themi se sa m afr ekuatorit, aq m i madh sht ky potencial i pranueshm, disponibl.

Dhe tani n gjersin gjeografike ku ndodhet vendi jon:

Cilat jan aplikimet e teknologjis diellore:
Energjia diellore si energji e rinovueshme,edhe n ndryshim me ato gjeotermale, (gejzereve, ujit t llixhave etj.) e ka burimin vetm dhe vetm nga dielli. Teknologjit diellore jan klasifikuar ose si aktive apo pasive n varsi t mnyrs s ngrthimit t ksaj energjie, konvertimit dhe shprndarjes s saj. Teknikat aktive diellore prdorin panelet me termoifte, photovoltaic, pompat dhe ventilatort pr t konvertuar kt energji, n energji t dobishme. Ndrsa teknikat pasive, gjithnj sht fjala pr energjin diellore, nnkuptojn apo prfshijn materiale ndrtimi me veti termike q favorizojn akceptimin e ksaj energjie, kryesore mbetet ekspozicioni e ndrtesave, ngrehinave prkundrejt diellit, raporti midis siprfaqes me volumin e prgjithshm t ndrtess etj. Mund t prmendim ktu edhe shembullin e ndrtimit t qytetit t ri t Bulqizs me ekspozicion nga Jugu. Pak a shum ndryshimi midis dy grupeve t klasifikimit t ktyre teknologjive sht si m posht: Teknologjit aktive t energjis diellore rrisin furnizimin me energji, t konsideruara si furnizues ansor, ndrkoh q ato pasive reduktojn nevojn pr burime alternative dhe prgjithsisht konsiderohen si teknologji, mnyra ansore apo periferike. Radiacioni, insolacioni, ndriimi diellor, ka kushtzuar arkitekturn e ndrtimeve dhe t planeve urbanistike q n fillimet e historis s lashtsis, t arkitekturs dhe t planifikimit urbanistik apo hapsinor. 63

M t avancuar kan qen n kt kontekst grekt dhe kinezt. Siprfaqet e veuara izoluara, apo ishuj n kt kontekst, UHI, Urban Heat Islands, jan siprfaqe brenda metropolit q karakterizohen nga temperatur m t larta n raport me mjedisin prreth. Kjo rritje e temperaturs i atribuohet rritjes s shkalls s absorbimit t energjis nga asfalti, betoni dhe materiale t tjera t prdorura n ndrtim, q gjithsesi kan shkall t ult t albedos si dhe kapacitete m t larta termike n raport me ato prreth. Nj kundrprgjigje t ktij efekti, UHI sht lyerja e ndrtesave si dhe rrugve me ngjyr t bardh dhe mbjellja e drurve. Nga prdorimi i ksaj metode q konsiderohet si freskim i komunitetit ka nj prognoz q temperaturat mund t reduktohen deri n 3 0C (ku vetm n Los Angeles llogaritet nj prfitim prej 1 bilion US $ q vjen nga reduktimi i kostos pr kondicionert dhe kursimet indirekt q lidhen me shndetin, (ilae, vizita, paaftsi pr pun q lidhen me pamundsin pr t prballuar vapn, etj). Bujqsia dhe sektori i bimve dekorative, ornamentale jan t interesuara t optimizojn ngrthimin e energjis diellore me t vetmin qllim t optimizojn prodhimtarin e bimve. Kjo nnkupton ose prfshin prognozn e stadeve dhe t periudhave bimore duke kopsitur,(tailored), n orientimin e rreshtave si dhe nj kombinim t varieteve, kultivarve, t cilat t ojn n arritjen e nj prodhimi m t lart dhe me cilsi. Q n fillimet e bujqsis, veanrisht fermert anglez dhe francez, kan prdorur aplikuar mure mbrojts, gardhe (ekrane ose screen) pr t marr maksimumin e mundshm t energjis diellore. Kto mure, n shqip perde, vepronin jo vetm si zona mbrojtse, duke mnjanuar ndikimin e temperaturave t ulta, pr akumulimin e energjis diellore por dhe do t shpejtonin pjekjen. sht interesant q n vitin 1669, Nicolas fatio de Duiller sugjeroi nj mekanizm q krijonte mundsin e nj rrotullimi pr t shoqruar diellin. N aspektin biologjik sht imituar lulja e diellit. Ashtu si sht imituar fluturimi i shpendve nga Leonardo da Vinci kur ideoi ndrtimin e avionit. Aplikimet e energjis diellore prve asaj t rritjes s bimve, prfshijn dhe pompimin e ujit apo marrjen e ujit nga puset, tharjen e bimve dhe t frutave si dhe prdorime n industrin e shpendve. Serrat do t konvertojn ndriimin diellor n nxehtsi, duke garantuar nj prodhim gjithvjetor si dhe rritjen (n prshtatje t mjedisit) sidomos pr bim t veanta q natyralisht ose tradicionalisht nuk jan kultivuar m par.

64

Historia fillon n kohn e Roms pr t prodhuar kunguj gjat gjith vitit pr Perandorin Romak Tiberius.
Ndrsa serrat t ashtuquajtura moderne datojn n shekullin e 16, t ndrtuara n Evrop pr t ruajtur bimt ekzotike t sjella nga explorimet dhe ekspeditat, q n at koh u shtuan shum.

Ndriimi nga dielli

N fillimet e shekullit 20, ndriimi artificial, nga elektriciteti, bhet burimi kryesor i ndriimit t mjediseve t brendshme por kombinimi i teknikave t prdorimit njhersh t ndriimit natyral me at q quhet zgjidhje hibride (duke qen se edhe ky i fundit ka t njjtin burim, energjin diellore direkt ose difuze), por gjithsesi jan mnyra dhe rrug t reduktimit, paksimit apo kursimit, t konsumimit t energjis. Ajo q prmendm m lart teknologjia pasive krkon t paksoj prdorimin e ndriimit artificial sidomos duke reduktuar n maksimum prdorimin e kondicionerve. Gjithsesi duke ditur q nuk mund t mnjanohen, efektet psikologjike, kjo nnkupton shum aspekte duke filluar q nga zgjedhja e tipave t dritareve, orientimin e tyre, tendat etj. Jan dhe shum zgjidhje t tjera por do t jen shum m tepr efektive n nj sistem t vetm t integruar. Sistemi hibrid solar nnkupton grumbullimin, thithjen e drits diellore nprmjet teknikave t ndryshme (pr t cilat nuk sht e nevojshme t komplikojm kt shkrim duke arritur si prfundim t transmetoj, prcjelli deri 50 % t energjis diellore t mbrritur.

Ngrohja nga dielli:

Teknologjit q lidhen me kt aspekt mund t prdoren pr ngrohjen e ujit, ngrohjen e mjediseve apo pr ftohjen e tyre dhe pr procese q gjenerojn energji, nxehtsi. Nxehja e ujit N gjersit gjeografike m pak se 40o, 60 deri 70 % e ujit q prdoret n banesa q nuk krkojn m shum se uj me temperatur 60 oC, mund t garantohet nga sistemi i ngrohjes. Ndoshta vlen t prmendet shembulli i Kins q synon t instaloj lidhur me kt qllim 210 GW, q padyshim sht lider n kt fush.

65

Izraeli dhe Qiproja pr frym t popullsis kryesojn duke prdorur mbi 90 % t energjis diellore n raport me sasin e prgjithshme q familjet harxhojn. Po kshtu nuk mbeten prapa dhe SHBA, Kanadaja dhe Australia Dhe se fundi sa sht koha e zgjatjes s ndriimit diellor n Shqipri: Dhe lexuesi do ta kt shum t leht t vlersoj dhe ti kthej syt nga kjo pasuri, pr t ciln jemi shum t privilegjuar. Stacioni meteorologji Janar k DURRES VLORE KUKES PESHKOPI KORCE SHKODER TIRAN GJIROKASTE R 148 145 63 43 88 142 122 87 MUAJTE M P M Q K G S T N D H H J 2 2 2 3 3 3 2 1 1 1 9 6 8 4 8 6 6 7 5 5 9 1 5 2 1 5 9 5 7 7 2 2 2 3 3 3 2 1 1 1 1 4 8 5 7 6 7 8 4 2 8 6 2 8 8 4 7 4 8 8 2 1 1 2 3 2 2 1 8 7 3 8 9 4 4 7 5 1 9 1 6 8 8 0 1 6 4 0 2 2 2 2 3 3 2 1 1 7 6 1 0 6 4 2 4 4 4 2 6 2 8 4 0 0 4 4 8 2 2 2 3 3 3 2 1 1 1 1 4 1 0 5 2 6 6 2 0 9 2 3 6 7 4 9 0 9 7 2 2 2 2 3 3 2 1 2 1 9 3 5 9 7 4 9 6 0 5 8 5 1 3 0 3 5 9 2 9 1 2 2 3 3 3 2 1 1 9 9 4 6 3 7 4 6 7 2 5 2 5 4 8 5 4 2 8 2 1 2 2 2 3 2 2 1 1 9 8 0 2 8 2 1 3 5 1 5 6 4 8 8 5 9 0 0 5 VJET ORE STINORE DIME P V VJ R 8 4 9 7 4 6 6 2 2 6 8 5 6 7 5 7 8 4 7 0 1 6 1 7 10 89 11 00 85 5 92 4 98 6 10 05 10 56 83 1 600 609 483 536 558 666 562 495

S H 1 4 1 1 4 1 1 0 5 3 9 1 5 8 1 4 3 1 1 2 1 0 1

2940 401 2669 414 2200 239 2300 154 2571 352 2900 443 2648 329 2228 284

Burimi: C. G. Isidorov, Klima e Shqipris, Tiran 1955

66

Dhe s fundi: Q t nxehi m shum ai diell duhen panelet diellore

q ata ta mbrthejn apo ti vn kapistrn ksaj energjie q vjen falas tek n. Prfytyroni kto panele diellore n palcn e dimrit n nj shtpi n Theth, (bash aty ku ka lindur eposi i kreshnikve nga sht marr dhe titulli i ktij shkrimi) shtpi t zakonshme, pse jo dhe pushimi pr vendasit apo t huajt, n Vermosh. Korab, Tomorr, Gramoz apo diku gjetk q ngrohin shtpin dhe shkrijn dhe akujt n vaun ku do t kalojn njerzit, fmijt pr n shkoll, do t shkrijn akujt n lugun e mullirit, do t lvizi dhe blegtoria pr uj apo pr t ngrn nj dllinj t sapo shkundur nga dbora, apo sythe t sapo fryra t bimve q e ndjejn m shpejt ardhjen e pranvers. E njjta tablo do t ishte dhe n stanet n bjeshkt e kudondodhura duke i prdorur dhe pr t pompuar ujin n shum bjeshk t begatshme ku uji mungon, Runja, Deja dhe prgjithsisht masivet kullosore karstike. Shkrimi mund t zgjatej dhe me statistikn e shtpive dhe t ngrehinave t tjera me ekspozicion nga Jugu, Jug lindja apo Jug Perndimi, por tani po punohet dhe sht arritur t prodhohen dhe panele q punojn n drit difuze, q do t thot pr mjediset me ekspozicion nga veriu apo dhe n vransir. Nuk e di sa doli e qart, por panelet diellore funksionojn n fardo lloj temperature. Dhe s fundi:

Zhvillimet e fundit t ksaj teknologjie kan n baz (ose imitojn) lvizjen e lule diellit q shoqron nga lindja n perndim diellin. Dhe fermert mund t krenohen se jan pronar t biodiversitetit t planetit.

T bashkpunosh me natyrn do t thot t jesh m racional dhe m jetgjat

Sot, 25% e njerzimit zotron mbi 75% t energjis. Kjo sht nj nga pikat m t dobta t njerzimit, q mund ta oj at drejt nj katastrofe,tpamundshmeprtushruardheqdotkushtojshum. Duke marr m mir n analiz karkalecin, kinezin dhe amerikanin, mundtnxjerrimdisaprfundime:
67

N jetn e tij biologjike, karkaleci ka trhequr vmendjen e shum studiuesve.Ai,prtkryernjnjsipun,harxhonmesatarisht0.3njsi energji.Pokshtu,prmnyrnetijtjetess,vmendjenestudiuesve e ka trhequr edhe kinezi. Ai, pr t kryer nj njsi pun, harxhon mesatarisht0.7njsienergji.Por,nukndodhkshtumeamerikanin:ai, zndoshtavendineparprharxhimineenergjis.Sot,njamerikan, pr t kryer nj njsi pun, harxhon mesatarisht 22.2 njsi energji. Civilizimiilartekauaramerikaninqtmossilletikujdesshmndaj harxhimit t energjis. me kt shpjegohet q makinat e prodhuara n ShBA, harxhojn mbi dyfishin e energjis, krahasuar me makinat e prodhuaranJaponi. Nshtessksaj,duhettvmndukjeeficiencnelarttnatyrs, krahasuar me industrin: nga 10$ t investuara pr rritjen e pyllit, sigurohet energji, aq sa sigurojn 150300$, t harxhuara n rrug industriale. A mos vall, njerzimi sot, duke rendur pas arritjeve, nuk e sjell fare koknprapa?Ekshtu,ntshumtnerasteve,shumaqduhetpaguar pr t zvogluar efektet e veprimeve t gabuara sht disa her m e madhesefitimetqshijonsotnjerzimi. Ndoshtasot,dotbnimmirq,njpjestinvestimeve,tibnimpr truajturnatyrnplacentn,kunejetojm?! 28maj2011 Prof. As. Dr. Ahmet OSJA

Pak histori pr gjelin e detit

Duke ju afruar vitit t ri, gjithsekujt i shkon mendja tek gjeli i detit, ku pavarsisht situats s tij ekonomike, ai e ndjen si detyrim ekzekutimin e ktij t fundit. Pa pretenduar se do t shkojm shum n thellsi t kohrave lidhur me kt tradit, po prezantojm nj pasazh t shkurtr: Spanjollt, e solln gjelin e detit nga indiant e Ameriks n Evrop dhe e zbutn, domestikuan at m von e rikthyen prap, n shekullin e XVII. Njhersh ishte dhe budallallku i tyre q e emrtuan at turkey, (sht nj paralelizm i uditshm n hapsirat mbar shqiptare ku quhet miserka, d.m.th. e ardhur nga Misiri, Egjipti i

68

Sotm), duke supozuar origjinn e tij nga Lindja e Mesme. pr kt t fundit sidomos popullsia indigjene n Amerik sht jo pak e indinjuar). Por fosilet q jan gjetur n Teksas, kan vrtetuar q gjeli i detit ka jetuar ktu s paku prej 250,000,000 vitesh. Festa e Thanksgiving, 23 Nntor nuk mund t kuptohet pa gjelin e detit. N favor t ksaj shkon dhe vallzimi, q nuk sht as m shum dhe as m pak se sa imitimi i lvizjeve t gjelit t detit, me hapjen, fryrjen dhe mbylljen e pendve, lvizjen e koks, lartsimin e trupit gjat ecjes apo t bishtit, duke paralajmruar dhe stuhin. Danci, vallzimi, nn tingujt e muziks argtime sht thjesht nj imitim i lvizjeve q realizon gjeli i detit duke manifestuar fuqimisht ndjeshmrin e tij ndaj faktorve natyror apo human q ai parashikon se mund t priten.

Shqipria, a mund t bhet Atdheu i dyt i Dhis Alpin ?

Dhia Alpine n Shqipri Shqipria ndodhet n Evropn Juglindore, n pjesn perndimore t gadishullit Ballkanik dhe shtrihet n largsi pothuajse t barabart nga Ekuadori dhe Poli i Veriut. Lartsia mesatare e relievit sht 708 metra, ose 2 her m e lart se mesatarja e Evrops. Relievi sht kryesisht malor. Shqipria bn pjes n brezin subtropikal dhe prfshihet n zonn klimatike mesdhetare, me dimr relativisht t shkurtr e t but dhe me ver t nxeht e shum t that. Klima ka ndryshime t mdha nga nj krahin n tjetrn dhe kontraste t mdha n temperatur, reshje, ndriimin diellor, lagshtirn e ajrit, etj. Ndriimi diellor lviz nga 2731 or n vit n Xar t Sarands dhe 2046 or n vit n Kuks. Bien mesatarisht 1430 mm reshje n vit dhe vijn duke u paksuar nga perndimi n lindje. Shqipria ka m shum se 152 lumenj dhe prrenj q formojn 9 pellgje ujmbledhse, t cilt rrjedhin nga juglindja drejt veriperndimit, kryesisht drejt bregdetit Adriatik Lumenjt dhe prrenjt q e prshkojn vendin kalojn prmes shpatesh t pjerrta dhe krijojn lugina q mbulohen me bimsi dhe shkurre t larmishme, pra, formojn nj areal t prshtatshm pr lulzimin e bagtive t imta sidomos t dhive, t cilat pr shkak t

69

shkathtsis s tyre natyrale e shfrytzojn lehtsisht kt reliev. Pr rastsi t uditshme Iliria dhe m pas Albania n horoskopin Kinez klasifikohen tek shenja e Bricjapit. Duke qen se rreth 75% e territorit shqiptar sht kodrinor-malor; kodrinor (47%) dhe malor (28%), kjo prbn nj arsye m shum pr t theksuar at q Zoti e ka dhn me shumic pr kt vend, pra n njfar mnyre ka prcaktuar fatin q njerzit n shumicn e ktyre territoreve mund dhe duhet t merren me blegtorin e imt dhe pemtari. Dhia si pionieri i par dhe i fundit i shkrettirs dhe terreneve t vshtira ka aftsin pr tu prshtatur mjaft mir n do cep t Shqipris dhe tu rezistoj lehtsisht vers shum t that dhe dimrave t ashpr, karakteristika kto t zonave malore t vendit. Prania e lumenjve dhe burimeve t tjera ujore pothuaj n t gjith territorin i jep mundsi blegtoris s imt q t shfrytzoj pa asnj vshtirsi kt potencial natyror me diversitet t papar dhe kt mjedis karakteristik, pothuajse gjith kullotat nga ultsira perndimore deri n majat e maleve. Jan kto disa nga arsyet q ofron blegtoria n prgjithsi dhe t imtat n veanti pr zhvillimin e vendit n shum dimensione. Shitjet e produkteve blegtorale ofrojn mundsi financiare duke mbuluar mungesn e cash Flow-it n rastin e prodhimeve bujqsore, pr blerjen e inputeve bujqsore ose pr shlyerjen e detyrimeve bankare afatshkurtra. N kontekstin e msiprm, dhia, qoft alpine apo autoktone sht nj rregullator tejet i fuqishm. Specia e dhis besohet t jet ndr kafsht e para t zbutura nga njeriu. Specia e dhive po tu referohemi statistikave t 10 viteve t fundit ka ardhur vazhdimisht duke u zvogluar me rreth 3% n vit (nga 1104 mij krer n vitin 2000 n 775 mij krer n vitin 2010). Por nga ana tjetr vihet re se sht zgjuar interesi i mbarshtimit t dhis Alpine. Prse Dhia Alpine? Dhia Alpine jep qumsht rreth 70% t rendimentit t gjedhit q mbahet n kto zona. Nga ana tjetr mbahet dhe menaxhohet m leht se sa dhit e tjera ose pothuajse me t njjtn lehtsi si edhe lopa; Mbarshtohet n ambientet rreth e rrotull fermave me regjim t przier kullot-stall, pra, nuk ka nevoj pr oban q t largohet drejt kullotave t largta, gj e cila, e bn me t plqyeshme pr brezin e ri. Jep 2-4 keca n vit t cilt mund t shiten apo konsumohen pr mish n do koh dhe sipas nevojave, kur dihet q vii shitet apo theret vetm nj her n vit. Shprblen ushqimin, punn e gjall si dhe shpenzimet n prgjithsi m mir se gjedhi i qumshtit. Pr do kg pesh t gjall dhia prodhon m tepr qumsht sesa lopa. Nuk konkurron pr ushqim me llojet e tjera t kafshve.

Kto avantazhe t dhis Alpine, kan trhequr vmendjen e fermerve shqiptar dhe kjo lloj race po gjen prhapje t vazhdueshme dhe me ritme t shpejta n vend. Shqipria, n territorin e saj ka kapacitet mbajts pr t paktn 2 milion krer t dhirta.

70

Raca Alpine sht importuar nga Franca dhe mbarshtohet, n vendin ton, qysh nga viti 1990, si rac e pastr, n SBI Kor dhe tashm po prhapet gjersisht n fermat private. Mashkull Femr Treguesit Pesha n lindje 3.5-4.5 3-3.5 Pesha e gjall kafsh e rritur 80-100 50-70 Pesha n kputje 16 15 Mosha e prshtatshme e ndrzimit 7 muaj Pesha e prshtatshme e ndrzimit t 31-32 kg Koha mesatare e mjeljes 273 dit (9 muaj) Prodhimi i qumshtit kg 700-900 % e yndyrs n qumsht 3.6 % e proteins n qumsht 3.36 % pjelloris 95-100 % pjellshmris 130-175 N mitologjin Greke nj mostr q nxirrte flak nga goja, q kishte kok luani, trup dhie dhe bisht dragoi terrorizonte zonn e Lycias n Azin e Vogl dhe u vra nga heroi grek Bellorophon, ndihmuar nga Pegasus. Domestikimi ka ndodhur n periudhn Neolitike t Epoks s Gurit. N mitologjin Greke, Satira ishte perndesha e pyllit dhe malit, me brir dhe bisht dhe ndonjher edhe kmb t dhis. Satira ishte shoqruese e Dionisit, zotit t vers dhe shpenzonte kohn duke ndjekur nimfat, duke pir ver, krcyer dhe duke luajtur n flaut, fyell dhe gajde.

Edhe Prkrenarja e Heroit ton Kombtar, sht nj simbolizmi i portretit t dhis.

(Prgatitur nga Festim Shytaj, Ministria e Bujqsis, Ushqimit dhe Mbrojtjes s Konsumatorit)

JANAR, KALLNUER
January: janus, Perndia romake e ports, hapjes dhe mbylljes se saj. 1- Janar-Dita e Vitit t Ri 3- Janar, Dita e reflektimit, hedhjes s Kryqit pr katoliket; 6 -Janar, Dita e reflektimit, hedhjes se Kryqit pr ortodoksit

NR

Stacioni

Temp. mes. E ajrit

Temp. mes. e toks

Reshjet, mm 71

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Koplik Shkodr Lezhe Durrs Tiran Elbasan Crrik Berat Lushnj Fier Vlore Gjirokastr Sarande Kuks Peshkopi Puke Burrel Bulqize Pogradec Kore Erseke

1-10 3.9 4.6 6.3 8.2 6.7 6.6 6.2 6.7 8.2 7.3 9.2 5.4 10.4 -0.2 -0.5 -0.5 3.1 -0.6 2.0 0.4 0.6

11-20 4.7 4.7 6.6 7.9 6.4 6.5 6.2 6.4 8.0 6.8 8.8 5.2 10.1 0.2 -0.2 0.0 4.0 -0.6 2.2 0.2 0.4

21-30 5.8 5.2 7.1 8.2 6.8 7.0 6.4 6.6 8.2 7.3 9.1 5.7 9.8 1.1 0.5 0.0 4.7 0.4 2.1 0.8 0.8

1-10 4.6 6.5 5.5 5.2 6.7 6.8 6.9 8.0 8.6 5.4 1.8 1.0 2.6 1.2 1.5

11-20 4.8 6.2 5.2 5.0 6.6 6.7 6.6 7.6 7.4 5.4 1.7 1.5 2.4 0.9 1.1

21-30 5.7 6.8 6.2 5.9 7.1 7.6 7.1 8.1 7.8 6.0 3.0 2.2 2.9 1.9 1.8

1-10 65.5 99.9 74.4 53.1 54.9 53.0 49.8 36.8 46.5 50.0 45.6 110.9 75.9 37.8 48.8 91.5 57.9 51.4 28.6 27.3 39.1

11-20 37.4 60.9 33.1 30.3 33.2 29.6 32.1 25.0 28.0 34.0 37.3 71.1 53.1 19.3 27.5 55.1 17.5 15.2 18.3 21.4 28.4

20-30 44.8 63.5 41.9 29.6 41.1 37.5 29.0 28.1 23.7 24.4 31.9 80.7 40.5 28.3 36.5 56.1 35.6 33.1 21.0 21.3 22.2

MESATARJA SHUMVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975 STACIONI Shuma e reshjeve n mm 106.2 119.8 119.1 136.3 127.6 118..8 280.6 168.8 78.8 208.9 91.9 174.4 164.5 STACIONI Shuma e reshjeve n mm 117.1 142.1 182.3 163.6 78 239.9 188.3 125.4 242.7 188.6 142.7 158.8 126.1

BERAT DIBER DURRES ELBASAN FIER GRAMSH GJIROKASTER KOLONJ KORCE KRUJE KUKES LEZHE LIBRAZHD

LUSHNJ MAT MIRDITE PERMET POGRADEC PUKE SARANDE SKRAPAR SHKODER TEPELEN TIRAN TROPOJE VLORE

Lagshtia n brendsi t toks, n prqindje ndaj kapacitetit fushor ujmbajts:

72

20 Dhjetor-84 %, 10 Janar- 87 %, 31 Janar -85 %, 20 Shkurt-94 %

Zbardhja e drits 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 05.22 05.22 05.22 05.23 05.23 05.23 05.23 05.23 05.23 05.23 05.23 05.22 05.22 05.22 05.22 05.22 05.21 05.21 05.21 05.20 05.20 05.19 05.19 05.18 05.18 05.17 05.16 05.16 05.15 05.14 05.14 Dielli lind 07.02 07.02 07.02 07.02 07.02 07.02 07.02 07.02 07.01 07.01 07.01 07.01 07.00 07.00 07.00 06.59 06.59 06.58 06.58 06.57 06.57 06.56 06.55 06.55 06.54 06.53 06.52 06.51 06.51 06.50 06.49 Perndon 16.28 16.29 16.30 16.31 16.31 16.32 16.33 16.34 16.35 16.36 16.37 16.38 16.40 16.41 16.42 16.43 16.44 16.45 16.46 16.48 16.49 16.50 16.51 16.52 16.54 16.55 16.56 16.57 16.59 17.00 17.01

KALENDARI HNOR
Januar H
52

Sh

73

3 10 17 24

4 11 18 25

5 12 19 26

6 13 20 27

7 14 21 28

8 15 22 29

4 5

30

BORA, AKULLI i ZI, NGRICA

T gjitha kto t para n kndvshtrime t ndryshme, paraqesin projeksione jo t njjta. Pr nj malsor q nuk ka marr masat pr dimrin, pa llogaritur raste t smundjeve apo t fatkeqsive, kurrsesi nuk do ta dshironte nj situat t till. Po ky malsor nuk e shtronte sofrn para mesit t nats n pritje t ndonj udhtari q e ka zn nata, pr t mos thn orteku, duke pritur thirrjen : A do miq o i zoti i shtpis. ............................................................................................... Eshte nj udhetar i gjore, qe ka mbetur ne debore, Ngrihet i zoti i shtepise, edhe te huajthin e mer, E ve ne krye te vatres me njerezi, me te madh nder, Posa e shohen qe vjen, i ngrihen gjithe femija; Se te huajin ne dere na e dergon Perendia, Pa i bejne zjar, e ngrohet, edh mbajne me te mire, I sjellin shtrese te flere, edhe te ngren e te pire. Keshtu te huajte e miqte, njeriu, qeshte i uruar, I pret me kraheror hapur, e i percjell te gezuar. (Naim Frasheri, Bageti e Bujqesia, f.22)

74

Pr nj admirues t ktij peizazhi, pushues apo skiator, kjo konsiderohej si nj ngjarje e paprsritshme. sht vendi t prmendim faktin shum t njohur q n Pekin ka rn dbor pas 60 vitesh.

Nj ekolog do t fillonte t llogariste efektet e ksaj situate: Rikthim n origjin, biodiversitet, ulje t peshs specifike t toks n saj t veprimit t ngricave mbi tokn pr arsye t rritjes s volumit t ujit kur ai ngrin, etj, etj. Nj udhtar i mbetur n rrug do ta mallkonte kt situat.
Dhe t gjith kan t drejt. Bora, ngrica, akulli, jan uj n magazin, do t thoshte Virgjili., autori i Bukolikve dhe Gjeorgjikve e zhvilluar dhe e transferuar n mjedisin shqiptar nga Naim Frashri tek Bagti e Bujqsia. Bora sht si nj batanije, thot amerikani. Kolonit e bletve nuk e kan problem t mbijetojn pr nj muaj ose m shum nn mbulesn e dbors, q largon t ftohtit e hidhur. Bimsia posht bors nuk e ndjen egrsin e dimrit. Bora prcjell azot n tok dhe me ngadalsi furnizon tokn me lagshti.

Prdorimi i krips n kt situat vrtet ju ndihmon, por mos harroni se ndikon shum negativisht n bimsin q pritet pas ngrics dhe dbors.
Bardhsia e dbors dhe shtresa e akullit, nuk njeh kufijt fshat-qytet. Bora zbardh vetm ato zona ku njerzit jan me zemr t bardh.

(Nga bisedat n odat e hasianve gjat dimrit t egr apo shum t egr) Para e depozituar n Bankn m t sigurt. Nna Natyr, e cila t jep vetm interesat dhe jo principalin.

75

Edhe nj situat e prjetuar kt vit flet pr stoicizmin e malsorit, malokut, me t cilin nuk duhet t abuzojm duke i qen borxhli mbasi shfrytzojm depozitat e tij bankare. Thana, Cornus sp.
N shum zona t vendit fundi i janarit dhe fillimi i shkurtit e gjen n lulzim. Por ndrkoh q lulzon e para, piqet e fundit. Shpjegimin do tia lem nj botanisti t falshm dhe shum mik i Shqipris. Antonio Baldaccit:

Baldacci ka qen n at koh n emisionin e vet, i autorizuar nga Universiteti Shtetnuer i Bolonjs. Prsri n vjetin 1897, (Studime Albanologjike dhe Bizantin), miku me i pandashm i popullit shqiptar, qi me rrmime, me studime, e me botime t veta ju prvesh me t dhanun puns s zhvillimit t shum problemeve t Shqipnis, u ngjit ma kah veri i atdheut ton e nder rrethe t Shkodrs gjet disa lule e bim t panjoftuna deri ather. Baldacci, me rrmimet e veta botanike ja prjetsoj vedit e familjes s vet emnin me lulet e pajnoftuna qi zbuloj, Wulfenia Baldacci. N at vjet, po prej Baldaccit u zbulue edhe Forsythia Eurpopea. Forsythia Europea (gjithenj sipas Studimeve Albanologjike dhe Bizantin u gjet n Mirdit me sasi t madhe, por n Shqipnin e Verit, nuk asht e rrall. Baldacci u interesue edhe pr emrin e saj n gjuhen shqipe e hetoj se Mirdita e thirrte boshtrr. Mbi t kam ndigjue dy legjenda, po prej Mirdite e qi t dyja e diftojn boshtrn n lidhje me thann. Thohet se boshtra e thana jan t namuna e i kan than boshtrs: Lulosh e lulosh e kurr mos u krkosh. E thans; ma e para lulosh e ma e mramja u krkosh. Psehin e ksaj name nuk kam muejt me e hetue. Nji gojdhan tjetr thot: Boshtra asht e bekueme e thana e namtun. Kur ponc Pilati, me shfry mnin e judejve kundra Krishtit, e lshoj n duert e ushtarve me e rrah, kto prdorn shkopa prej boshtre. Por boshtra e ka zemrn shtufe, shkopinjt shpejt u thyen e kshtu fituen bekimin e Krishtit mbi familjen e vet. Ushtart ather prdoren thupra thane. Thuprat e thans nuk ditn me u thye e kshtu e fituen namn e tij. (Leka, 6, 1937)
76

Amerikant e emrtojn si druri i qenit, Dogwood, pr arsye se po ti fussh qenit nj shkop thane n goj, ai nuk e lshon edhe sado ta ngresh lart. N drurin e thans krijon nj simbioze dhe nj krpudh. Krpudha e thans, e gjinis Boletus sp. q ka manifestuar vlera Kurative pr shum smundje q konsiderohen dhe pa shpres. sht dhe bim shum dekorative, nga t cilat mund t veohet Thana korean, q karakterizohet edhe me fruta t mdha.

Anektoda Fshatari dhe Perndia

Pa zbardhur mir dita, niset pr n pazarin e qytetit fshatari me nj ka pr dore dhe me nj gjel n krah. Kishin rn dakord me gruan q pazari pr kaun do t ishte 40 000 lek dhe pr gjelin 500 lek. Po t kalonte nga ura, mbante m shum, mendoi t gjente nj va ku t kalonte pr t qen sa m hert n pazarin e qytetit. Ishte gati n mesin e shtratit t lumit kur ja behu nj dallg e papar. N kt situat ju lut Zotit: Zot i madh, m shpto, dhe un do t ta shprblej duke t dhn lekt e kaut pr kishn e fshatit. Mrekullia e zotit, dallgt u paksuan dhe fshatari arriti t ishte shum hert n Pazar. Por pa mbrritur atje, kishte ndrmend fjaln, premtimin, q i kishte dhn Zotit. E vrau shum mendjen dhe gjeti nj zgjidhje: mimi i kaut t ishte 500 lek dhe i gjelit, 40 000, q do t thot as m shum dhe as m pak q i detyrohej Perndis vetm 500 lek. Pyetjes s blersve u jepte kt pazar: Gjeli, 40 000 dhe kau 500 lek. T gjith i ofronin 500 lek pr kaun, por ai u prgjigjej: -dashamir, kumbara im, un i shes s bashku. Pa u zgjatur ai ishte n rregull me gruan, perndin dhe me blersin.

SHKURT, FRORI
February: Februus, sipas etruskve (qytetrimi etrusk ka lidhje me at ilir, q argumentohet me etimologjin e shum fjalve, (I. Xh.) perndia e vdekjes, Februarius, lat. Muaji i pastrimit, larjes s mkateve. Quhej para lindjes s Krishtit, si muaji i fundit i vitit, ka n rrnjn e fjals dhe ethet.

77

Ndryshon si frori, fig. (nisur nga ndryshimet shum t shpeshta apo paqndrueshmrin e klims n kt muaj), sht fjala pr t karakterizuar njerzit q nuk mbajn n pyk n politik apo n jetn e tyre familjare dhe sociale.

14 Shkurt-Dita e Shn valentinit

NR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Stacioni
Koplik Shkodr Lezhe Durrs Tiran Elbasan Crrik Berat Lushnj Fier Vlore Gjirokastr Sarande Kuks Peshkopi Puke Burrel Bulqize Pogradec Kore Erseke

Temp. mes. E ajrit 1-10 11-20 21-30 6.5 6.7 7.7 6.5 6.6 7.7 8.4 8.5 9.3 8.4 9.4 9.4 8.5 8.2 8.4 7.8 8.2 8.7 7.7 8.2 8.7 7.8 8.0 8.3 9.1 9.4 9.6 8.5 8.8 8.7 10.3 10.2 10.0 7.0 7.5 7.8 10.7 10.9 11.2 3.8 3.7 4.2 2.6 2.7 3.2 1.8 2.0 2.2 5.2 5.4 6.7 2.3 2.5 3.1 3.7 3.7 4.0 2.4 2.7 2.9 2.0 2.6 2.6

Temp. mes. e toks 1-10 11-20 21-30 6.6 7.1 7.8 8.1 8.6 9.1 7.2 8.1 8.8 6.9 7.6 8.2 8.2 8.9 9.4 8.6 9.2 9.9 8.4 9.2 9.8 9.3 9.9 10.2 9.5 10.0 10.5 6.8 7.9 8.4 4.1 4.3 5.5 3.0 4.0 4.9 4.2 4.7 5.4 2.5 2.3 3.8 2.4 3.3 4.2

Reshjet, mm 1-10 11-20 92.6 25.3 110.7 32.7 65.8 28.0 49.4 23.1 64.9 29.0 60.0 28.7 64.8 30.7 43.5 25.8 52.8 27.9 50.3 29.1 47.7 23.8 132.3 39.3 74.5 31.4 42.8 13.5 49.3 23.0 99.7 31.9 60.9 20.9 59.6 23.3 40.3 25.0 38.2 18.9 53.7 19.7

20-30 42.3 56.2 51.9 33.0 37.5 39.6 34.1 25.2 31.2 34.5 32.5 66.9 41.7 25.6 31.0 60.4 42.8 33.7 24.2 21.6 23.3

MESATARJA SHUMVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975 STACIONI Shuma e reshjeve n mm 92.1 108.4 96.1 130.5 103.7 122.7 237.3 95.8 73.1 STACIONI Shuma e reshjeve n mm 102.7 130.5 118 161.2 82.5 201 151 161.1 200.2

BERAT DIBER DURRES ELBASAN FIER GRAMSH GJIROKASTER KOLONJ KORCE

LUSHNJ MAT MIRDITE PERMET POGRADEC PUKE SARANDE SKRAPAR SHKODER

78

KRUJE KUKES LEZHE LIBRAZHD

179.1 81.1 148.4 155.1

TEPELEN TIRAN TROPOJE VLORE

155.7 131.8 151.9 99.9

Lagshtia n brendsi t toks, n prqindje t kapacitetit fushor ujmbajts: 31 janar-95 %, 20 Shkurt-90 %, 10 Mars-91 %
Zbardhja e dits 05.13 05.12 05.11 05.10 05.09 05.08 05.07 05.06 05.05 05.04 05.03 05.02 05.01 05.00 04.59 04.57 04.56 04.55 04.54 04.52 04.51 04.50 04.48 04.47 04.45 04.44 04.43 04.41 04.41 Dielli lind 06.48 06.47 06.46 06.45 06.44 06.43 06.41 06.40 06.39 06.38 06.37 06.35 06.34 06.33 06.32 06.30 06.29 06.28 06.26 06.25 06.23 06.22 06.20 06.19 06.17 06.16 06.14 06.13 06.13 Perndon 17.02 17.04 17.05 16.06 17.08 17.09 17.10 17.11 17.12 17.14 17.15 17.16 17.17 17.19 17.20 17.21 17.22 17.24 17.25 17.26 17.27 17.28 17.30 17.31 17.32 17.33 17.34 17.36 17.36

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

KALENDARI HNOR

79

Shkurt H
5 6 7 8 9

M 1

E 2 9 16 23

P 3 10 17 24

Sh 4 11 18 25

D 5 12 19 26

6 13 20 27 28

8 15 22 29

N shuma zona me nj diferenc kohore jo shum t madhe do t shfaqet, Shpendra, Shpengla, Helleborus sp. e Familjes Ranunculaceae, ku bn pjes dhe zhabina, kulpra etj. E konsideruar si bim helmuese n an tjetr prezanton vlera t shumta kuruese pr blegtorin n rastet e kafshimit nga gjarpri apo n situata t tjera shum akute. Afrsisht sht pararendse e terapis s shokut, shock terapy. N mnyre figurative i thuhej dikujt se duket se i ka ardhur koha, t vm rrnjn e shpengls n vesh, (nnkuptimi sht i qart). sht dhe bim dekorative q prezantohet me shum forma duke prfshir dhe hibride t saj.

Agroturizmi - eksport brenda vendit

Turizmi rural, malor, aventur, historik, pse jo dhe religjioz dhe intelektual

Tokn e bn pjellore m shum djersa e bujkut se sa vesa e shiut

80

Volswang Ditrich Gte. Gjithsesi sht konsideruar turizm, q nga lartsit e Himalajeve deri n ultsirn e Holands (ku toka sht nn nivelin e detit. Thjesht si fillim: Pushuesit n Palas, Vlor, pasi kan shijuar knaqsit q jep deti tejet i pastr, duke supozuar nj teleferik, do ta ken drekn n majn e Malit t Vettimave. Nuk jan t rralla rastet kur ata mund t gjejn atje dhe dbore pr ski, mbasi flitet pr nj diferenc altitude rreth 2000 m. Prsri nj ide tjetr q nuk sht fantazi si e Zhyl Vernit, nga Autostrada e Kalimashit, n Xhuxh, nj teleferik q prcjell udhtart e ardhur nga e gjith bota, pr n Krej Lur, prej ku i presin, makina, furgona, mikrobuza n drejtim t Lurs, Lan Lure, apo Liqenet e Lurs. Stacioni i par sht vendlindja e DOM Nikoll Kaorrit, Nnkryetar i Qeveris s Vlors. Dhe sht shum interesante profecia e tij : Mos deksha pa par nj ur nga kunora e Lurs pr n Zvicr, ku t gjith do t shohin se bota ka 8 mrekulli; (sht fjala pr Lurn, shnim i autorit). Cilido qoft emrtimi, turizm rural, agroturizm, malor, historik, aventur apo religjioz, si dhe intelektual, t gjith ekspertt dhe teoricient e sotm t ekonomis bashkohen n nj emrues t prbashkt : Eksport brenda vendit. Shijohet peizazhi n diversitetin e tij, shijohen produktet bimore dhe shtazore t ktij biodiversiteti, q jan dhe t prekshme nga pushuesi, udhtari (m plqen ta prdor m tepr kt fjal), turisti i ardhur me dhe pa dshir pse jo nganjher dhe me nj far skepticizmi nga mnyra se si tek ky ka filtruar propaganda pr Shqiptarin. Gjithsesi kjo nuk do t zgjas dhe shum dhe do t venitet pa prfunduar pushimet duke ja ln vendin ose duke vrtetuar shprehjen shum t njohur angleze: My resort place (country) is my last adress. Prfytyroni pr nj ast prreth kampingut, fshatit turistik apo hotelerive disa mini-ferma, ku pushuesit t ardhur, t huaj apo t vendit do t harxhojn pak koh pr vjel vet ato produkte q ata preferojn, duke e br shopingun e tyre n kt mjedis, bashk me

81

fmijt dhe t afrmit. Dhe aq m tepr n zona sa m t thella t vendit, Theth, Dardh, Logu i Bjeshkve, Pilur, Kashnjet, Lur, Bjeshkt e Korabit, Shishtavec, Balgjaj, Biz, Funar, Makerz, Kulmak, ajup, Pilur, Kacni e Balgjaj, Konispol etj. Dhe kjo pr t mbledhur jo vetm fruta t kultivuara, por dhe mana ferra, mana toke (mjedra), boronica, aj n maj t malit t shumllojtve, rigon, sideritis, (Llogora), gjethe dafin, lule blini, (Tilia sp). Nuk do t jen t pakt dhe amatort apo admiruesit e natyrs pr thann, dllinjat, t kuqe apo t zeza (juniperus creepens, zvarritse n shqip) q mbulojn dhe siprfaqet shkmbore duke i kthyer n nj siprfaqe fotosintetike q gllabrojn karbonin apo si quhet tashm jan ato bim q bashk me t tjerat n kate t ndryshme dhe n periudha vegjetimi t ndryshme bjn sekuestrimin e karbonit. Mos harroni se ato llogarisin dhe diversitetin e shpenzimit t kohs, kuptohet variacionet, n kuptimin shoqrore do t thot t largosh monotonin q shpesh shoqron dhe pushuesin e moshave t ndryshme. Si do t ishte nj kuror e gjelbr pr rreth ktyre kampingjeve, fshatrave turistike apo hotelerive me nj bimsi q ju kujton atyre jo vetm vendlindjen por dhe gjith hartn e bots. Ananas, mango, avocado, gshtenja, banania, hurma, arra t nj diversitetit t papar, pr t kaluar tek sinapi, lpjeta, laboti, lulkuqja, ikorja, (ose rradhiqia), qumshtori, frutat e sapo pjekura t palmave, caract, mushmollat, thanat, gorricat, vodhet (Sorbus sp) q fare pak njihen nga t huajt, rrepat, rrepkat dhe rrilkat, pr t vazhduar n nj bot tjetr bimore t erzave: Ndoshta t huajt njohin nenexhikun, borzilokun dhe shum erza t tjera, q ato kurr nuk i kan njohur dhe nuk i kan shijuar nj aj me lule trndelin (pr t ciln ne kemi dhe kng, bile shum t njohur: n nj ar, n nj lendin...), rigonin apo ajin e malit, rigoni, origonum vulgare, ajin e Llogoras, Sideritis sp, propolosin, dafinn, blirin ermir, salepin e maleve tona q sht unikal, ajrat t panumrta, shpendra, etj, etj, mbasi do t zinim faqe t tra me bimt medicinale, mjeksore shum e njohura n popull. Le t ndalemi ktu: N Shqipri, do t gjejn duke filluar nga: - hurma, kaki

82

- banania n Sarand, mango, avokado, frutat e palmave, Jugs, - arra, lajthi dhe thana, - gshtenja nga m t mirat q ka bota. - Bajamja - Shega ose fruti i iftarit, q nuk konkurrohet nga prodhimi i asnj vendi q pretendon pr kt frut, - karciof, angjinare, - erza q ata asnjher nuk i kan ndeshur, Po bim mjeksore, pothuajse t panumrta: Lule basani, Hipericum perfororatum, e rekomanduar veanrisht pr smundjet e stomakut; Sherbela mjeksore, salvia sp. horminium sp, glutinosa sp. pratensis, verticillata, verbenaca sp. etc. me shum prdorime n mjeksin popullore dhe kulinari, bar bletza, Melissa officinalis L. Shpendra, Helleborus sp. me shum prdorime n mjeksin popullore humane dhe t gjs s gjall. Pse jo dhe bim q emrtohen dhe helmuese dhe shruese: Helleborus sp. shpengla. Helmarina, Atropa beladobus, Bari i etheve. Pr t mos u zgjatur nuk do ta ken t vshtir pr t gjetur dhe formuln e przierjes s bimve q nxjerrin plumbin nga trupi i t plagosurit. Kushdo q mund t jet i interesuar nuk do ta kt t vshtir t strviti dhe qent e gjahut, ne shqiptart u themi zagar, pr t arrestuar dhe tartufin, nj lloje krpudhe shum e shtrenjt, pr t mos thn m e shtrenjta, q rritet n simbioz, bashkjetes me rrnjt e lisit, t gjini Querqus, bunga, qarri dhe dhjetra lloje t tjera specie t tjera endemike t ksaj gjinie. Kulinaria, tradita e kuzhins, gastronomia (recipe n angl.) Fillimisht do t thoshim q komuniteti pavarsisht nse i ka ditur apo jo vlerat ushqimore, dietetike apo kulinare (gastronomike) ka prpiluar dhe mnyrn e gatimit (recipe, n anglisht) q nuk mund t gjenden kurrsesi n literaturn kulinare. Veojm nj rast pr fasulen sidomos shoqruese q kultivohet n lartsi nn ndikimin e rrezatimit t bollshm ultra violet, q kjo fasule duhet domosdoshmrin t zihet me ujin q sht ujitur si dhe 83

prve t tjerave, zierja duhet t zgjas shum, t zihet n en balte dhe do t shijohet nse do t shoqrohet me mish t that, pastrma. Pr traditn e ksaj t fundit, mishit pastrma, supozohet q do t jen t interesuar dhe do t bhen shum kurioz shum grupe turistsh duke filluar nga Kina, Japonia, Irlanda, Alaska sht njohur gatimi i krpudhave prej shum vitesh. Shprndarja gjeografike e kulinaris, asortimenteve: Fli, Kosov; Petanik, Kor, Devoll, Arapash, qull, Vlor, Llogora, me variacione t ndryshme i prhapur n shum zona t Shqipris. Frgese tiranase; qeshqek; etj. t destinuara kryesisht pr muajin e Ramazanit; Frlik, mish n hell n t gjitha zonat e Shqipris; Perzhajc; Mish thiu, derri, gici etj. Mish pule me qull dhe hudhra, Mat dhe n zonat prbri; me jufka (makarona t prgatitura n mnyr artizanale, n Peshkopi dhe n Dibr t Madhe), Rishte n zonn e Mallakastrs dhe Labris. Bokae, Elbasan, Bollokume, lloj mblsire, po ktu, kryesisht shrbehet pr ditn e vers. orb Gjell tradicionale, kryesisht mbi bazn e orizit, coprave t dhjamit dhe me lng shege t shtrydhur. MajsShtalpPrshesh me pul deti; Rehani, Skrapar, musht rrushi + mjalt; Hasudeja, kabunia, byreku me qumsht, petullat, mishi me narden, pilaf me grur t shtypur n dybek. (Shqipria e Mesme-sipas Fadil Kepit, Ju njohim me Prezn e bukur turistike, Telegraf, e hn 20 qershor 2011) Kulinaria sht padyshim terminali i prodhimit bujqsor dhe blegtoral, i gatshm pr marketingun e ktij t fundit apo pr tu hedhur n trampolin. Edhe m shum pa u zgjatuar pr tju ln radhn, turistve, udhtarve n varsi t interesave t tyre, pr:

Agroturizmi dhe mjeksia popullore,

Zejtarin e hershme, artizanatin e fshatit shqiptar, punimin e hekurit, shajakut, kanistrave, tavaneve t drurit dhe djepave e shum zeje t tjera, si poeria, samarpunuesit etj. etj. Bujqsia e kulteve n shekuj.iii

84

Dhe n prfundim t ktij shkrimi, nuk mund t lem pa prmendur dhe autorin e Librit Agroturizmi, Dhori Laci, q e trajton kt tem. Autori n datn 20 korrik t vitit 2011 ka mbushur plot 100 vje. Ka nj jet aktive q nga mbarimi i Universitetit Aristotelian n Selanik, 1936, nj nga themeluesit e Institutit t Zooteknis n Xhafzotaj, menjher pas mbarimit t studimeve, inspektor i Bujqsis n Kosov n vitet e lufts, pjesmarrs n luftn antifashiste, punonjs dhe drejtues n dikasterin e Bujqsis dhe t Mbrojtjes, dhe s fundi n shtpin e Propagands Bujqsore. sht shquar dhe si prkthyes i talentuar, nga prkthimet e tij do t veojm : Kultivimi Modern i Misrit, n dy volume, q ishte vrtet nj prkthim mjeshtror mbasi duhet t prballonte dhe pjesn fiziologjike dhe t biokimike t ksaj bime q klasifikohet si bim C4. Ka pasur interesa deri dhe n studimet albanologjike dhe t prejardhjes ilirike t shqiptarve ku ka ndrhyr me shum kompetenc edhe n saj t zotrimit edhe t greqishtes s vjetr. Ministria e Bujqsis, Ushqimit dhe Mbrojtjes t Konsumatorit, n bashkpunim me shoqatn Atdhetare, Kulturore, Devolli, organizoi nj ceremoni me kt rast, me pjesmarrjen e shum brezave t specialistve, nga i gjith vendi. Dhe ky libr q cituam me kt rast i prfunduar nga autori koht e fundit flet m s miri pr angazhimin e tij.

Histori dhe jo anektoda Fshati Bozhigrad n Kor. i kishte rezistuar shum presionit pr t hyr n familjen e madhe, socialiste, kooperativiste. Kishte dhe nj domethnie q lidhej me mbshtetjen q i kishte dhn ballit, gj q shprehet dhe n kngn labe: Shqipris i ndihu fati Q kur u b Ball Dukati, Salari dhe Lazarati, dhe n Kor, Bozhigradi. N situatn tejet t tensionuar, hapet lajmi se ka vdekur nj bashkfshatar q kishte kundrshtuar shum futjen n kooperativ. Kuptohet n ceremonin e prcjelljes, do t mbante fjalimin e lamtumirs Kryetari i Frontit Demokratik; Midis t tjerave, gjoja duke fshir dhe lott, mbasi qept e Bozhigradit t detyrojn t lotosh, thot: O bre Raqk, ce bre vdiqe kaq shpejt, pa firmosur lutjen pr n kooperativ.

85

Amanet, bji t fala Leninit dhe i thuaj t mos mrzitet se Bozhigradi do t bhet Kooperativ, ndoshta pa mbrritur ti atje, dhe do ti vm emrin tnd kolkozit ton. N fakt kt premtim nuk e mbajti MARS
March: Mars, perndia romake e luftrave, muaji m i vshtir pr jetes sidomos pr ushqim, pr njerzit dhe kafsht, n Shqipri

Shkurti shkurton urt, marsi mbledh lkurt. Kolonj

Prill o im vlla, m jep dy dit hua, ta thaj plakn me gjith ka. Po e hngre dhe marsin, (u thuhej t moshuarve), edhe nj vit e ke t garantuar Jug Nga Folklori Popullor NR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Stacioni
Koplik Shkodr Lezhe Durrs Tiran Elbasan Crrik Berat Lushnj Fier Vlore Gjirokastr Sarande Kuks Peshkopi Puke Burrel Bulqize Pogradec Kore

Temp. mes. E ajrit 1-10 11-20 21-30 9.2 11.1 12.7 8.9 11.2 12.7 10.2 11.9 13.1 10.4 12.3 13.4 9.4 11.5 12.7 9.4 11.4 12.2 9.6 11.5 12.9 9.1 11.5 12.7 10.6 12.4 13.2 9.7 11.5 12.6 10.9 12.8 12.9 8.8 11.0 12.2 11.0 13.7 14.6 5.4 8.5 10.8 4.5 7.7 9.7 3.4 6.2 8.0 7.8 9.9 11.6 4.5 6.8 8.4 5.2 7.3 9.2 4.2 6.9 8.6

Temp. mes. e toks 1-10 11-20 21-30 9.5 11.2 13.0 10.4 12.2 14.0 10.2 11.7 13.3 10.0 11.0 13.5 10.6 12.4 14.0 10.9 13.0 14.8 11.3 12.9 14.3 11.2 13.1 14.8 11.7 13.3 14.9 9.9 11.4 13.2 6.8 9.4 11.5 6.5 8.6 10.8 6.9 8.9 11.0 5.8 7.3 9.4

Reshjet, mm 1-10 11-20 51.2 75.8 45.9 78.0 40.3 57.6 34.6 36.4 33.5 43.5 29.3 35.3 28.1 36.1 28.9 24.5 30.8 32.7 34.3 32.9 29.4 25.7 51.0 53.0 48.3 37.1 26.2 27.2 27.6 35.6 46.7 77.3 36.3 54.7 32.9 52.6 23.9 22.4 19.4 19.0

20-30 40.4 53.9 36.9 24.4 28.0 29.2 26.1 18.4 22.7 21.4 18.6 30.6 23.7 23.6 21.1 57.0 32.0 30.8 15.0 15.9 86

21

Erseke

3.4

6.3

7.7

5.7

7.1

8.7

25.8

24.6

20.5

MESATARJA SHUMVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975 STACIONI Shuma e reshjeve n mm 75.6 96.1 93.5 105.1 87.7 96.2 168.3 74.2 59.3 178.1 77.7 136.9 125.6 STACIONI Shuma e reshjeve n mm 87.3 116.5 125.3 102.5 65.3 178.1 115.3 90.7 179.7 115.2 115 155.1 83.5

BERAT DIBER DURRES ELBASAN FIER GRAMSH GJIROKASTER KOLONJ KORCE KRUJE KUKES LEZHE LIBRAZHD

LUSHNJ MAT MIRDITE PERMET POGRADEC PUKE SARANDE SKRAPAR SHKODER TEPELEN TIRAN TROPOJE VLORE

Lagshtia n brendsi t toks, n prqindje t kapacitetit Fushor Ujmbajts

20 shkurt-90 %, 10 mars-93 %, 31 mars-90, 20 prill-68 %

Zbardhja e drits Dielli lind

1/3 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 04.40 04.38 04.36 04.35 04.33 04.32 04.30 04.28 04.27 04.25 04.23 04.22 04.20 04.18 04.17 04.15 06.11 06.10 06.08 06.07 06.05 06.04 06.02 06.00 05.59 05.57 05.55 05.54 05.52 05.50 05.49 05.47

Perndon
17.37 17.38 17.39 17.40 17.41 17.43 17.44 17.45 17.46 17.47 17.48 17.49 17.51 17.52 17.53 17.54

87

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 20 30 31

04.13 04.11 04.09 04.08 04.06 04.04 04.02 04.00 03.58 03.57 04.55 04.53 04.51 04.49 04.47

05.45 05.44 05.42 05.40 05.39 05.37 05.35 05.34 05.32 05.30 06.29 06.27 06.25 06.23 06.22

17.55 17.56 17.57 17.58 17.59 18.00 18.02 18.03 18.04 18.05 19.06 19.07 19.08 19.09 19.10

KALENDARI HNOR
Mars H
9 10 11 12 13

P 2

Sh 3 10 17 24 31

D 4 11 18 25

5 12 19 26

6 13 20 27

7 14 21 28 29

9 16 23

Nj histori q pavarsisht se mund t duket se sht e sajuar, por ka n brendsi nj realitet interesant: Gjat nj lufte nj prej gjeneralve i lindi ideja pr tu martuar me nj vajz n fshatin ku sapo ishin zhvilluar luftimet. Adjutanti ia transmetoi menjher kt krkes babait t vajzs. Duke vlersuar dhe falnderuar, mblesin, babai i vajzs e pyet adjutantin se far profesioni ka gjenerali. Disi i uditur, ky i fundit i thot se un nuk e kuptoj pyetjen pasi ai ka spaletat e gjeneralit, ai ia transmetoi krkesn gjeneralit, i cili pasi u mendua tha: i thuaj q di t bj shporta. Kuptohet prgjigja ishte pozitive. Kuptohet dhe morali ksaj anktode, por q niset nga kulpra, Clematis sp..
1

88

Gjallrohet n fund t marsit, sht bim edhe me vlera ushqimore pr blegtorin kur ato sapo kan dal nga dimri, sht dekorative dhe ka prdorim t gjer n artizanatin tradicional dhe artistik.

A e dini se kur sht zbuluar prdorimi i gurit t kalit, CuSO4.5H2O, lngut bordolez. Prse emrtimi popullor sht gur kali
Historia fillon n vreshtat e Bordos, (Bordeau), Franc n vitin 1867, ku vreshtart pr t mbrojtur vreshtat nga grabitjet, sprkaten rreshtat ansore me nj tretsir t gurit t kalit, sulfat bakri. Nuk qe e vshtir pr t dalluar se rreshtat e trajtuar, nuk i kishin shptuar grabitjes, por gjithsesi nuk ishin t prekura nga vrugu i hardhis, Peronospora viticola. Ky moment, u shfrytzua nga prof. A. Milliardet, q prezantoi zbulimin e tij q nuk ishte as m shum dhe as m pak se sa nj przierje e sulfatit t bakrit me glqere. Prqendrimet e ksaj przierje jan prcaktuar m von, po ashtu dhe mnyrat e aplikimet ku m e rndsishme ishte dhe vazhdon t jet dhe sot momenti i trajtimit. (Ky fungicid dihet se sht preventivues dhe jo shrues, terapik, duke llogaritur kohn e mbirjes s konideve. Ndonse trajtimi fillimisht bhej me nj tuf gjethesh t njomura me tretsirn, e zhvilluar me pajisje t sprkatjes, raporti i przierjes s sulfatit t bakrit, glqeres dhe ujit, q mori emrin lngu bordolez q lidhet me krahinn, nuk ka ndryshuar edhe sot e ksaj dite. Dika m shum pr prdorimin e bakrit dhe komponimeve t tij edhe jasht fushs s bujqsis: Prgjat gjith historis, shruesit, kan kuptuar vlerat e bakrit n ruajtjen e nj shndeti optimal si dhe pr trajtimin e smundjeve t shum komponimeve t bakrit, jo vetm t sulfatit, por dhe t karbonateve, silikateve, oksideve, klorideve etj. Kan qen t rekomanduara sidomos pr n rastin e plagve, djegieve. sht prdorur gjersisht pr dezinfektimin e ujit t pijshm. Pr kto qllime sht prdorur n Egjiptin e Vjetr, Greqi, Rom si dhe n qytetrimin e Astekve dhe Inkasve. Roma sipas dokumenteve, ka marr kt komponim nga Izraeli. Hipokrati, babai i Mjeksis Moderne, q lidhet me betimin e Hipokratit, pr mjekt, 400 vjet para e.s. e rekomandonte prdorimin e komponimeve t bakrit pr ulcern dhe sidomos kur lidhej me probleme t varikozeve. Sipas Dioskoridit, shekulli i par i ers s re, rekomandohej nj tretsir e bakrit metalik me uthulln duke formuar acetatin e bakrit pr inflamacionin e syve, dhe katarakteve. Plini (23-79 t ers son) rekomandonte przierjen e oksidit t bakrit me mjalt pr t kuruar ose luftuar parazitt n sistemin intestinal si dhe ulcerat. T shumta kan qen prdorimet n civilizimin e Astekve, n Indi, Persi. Po ashtu dhe komunitetet, fiset nomade t Mongolis e kan prdorur gjersisht pr njerzit dhe kuajt.

89

E njhershme me vzhgimin e vreshtarve t Bordos, 1867, ka qen dhe prfundimi q puntort e bakrit n Paris kan rezultuar t paprekur, t imunizuar nga epidemia e kolers s atyre viteve. M von jan raportuar prdorime t bakrit pr luftimin e kolers, diarres si dhe tuberkulozit. N shekullin q sapo kaluam kishte hipoteza pr ndikimin e preparateve me baz bakri pr luftimin e smundjeve kancerogjene. Askush nuk e kundrshton prdorimin e Aspirins dhe Ibuprofen-it sidomos n luftimin e smundjeve reumatizmale dhe shum e shum t tjerave. Kur flitet ose thuhet se shkalla e rasteve t atakut t zemrs n Franc, sht m e ult se n pjesn tjetr t Evrops, lidhet me konsumin e madh t vers s kuqe duke qen se ka prmbajtje m t mdha t bakrit se sa vera e bardh, pr arsye se kjo e fundit bhet me lvoren e rrushit, kjo sht e diskutueshme, ndoshta dhe spekulative. Ndrsa jehona e bakrit n Shqipri kishte dy pamje: N aspektin e par thuhej se prmbush rezervn e arit, thesarit, n aspektin tjetr ishte smundja e silikozs n minierat e bakrit ku puntort nuk e kalonin moshn 50-55 vje. N prfundim, mendohet se emrtimi gur kali, n shqip lidhet me prdorimin e sulfatit t bakrit, pr lyerjen e thundrave t kuajve, para se tu mbrtheheshin patkonjt. Kjo mund ta ket fillimin q me invazionin e hordhive mongole t prir nga Timur Lengu, inghis Khani. Mendohet se edhe se romt e sotm q karakterizohen nga shpirti nomad dhe kan si baz aktiviteti, biznesi, tregtin e kuajve dhe t gomarve, jan pasardhsit e prapavijs s tij, Timur Lngut q e kishte si detyr kryesore trajtimin e kavaleris.

sht prdorur dhe prdoret dhe n racionet ushqimore t shum kategorive t kafshve.

Canola, rapeseed, kolza vajore dhe vaj i prodhuar prej saj.

Pr t trhequr vmendjen pr kt bim me vlera t larta ushqimore n saj t prmbajtjes s lart t vajit
N dy dekadat e fundit, prodhimi nga vajrat bimore t (Brassia napus) si sht kolza vajore, n t njjtn gjini me kolzn dhe prkon q kultivoheshin vite m par pr qllime foragjere. N industrin e prodhimit t vajrave bimore, ka mbrritur n vendin e dyt pas sojs si nj burim kryesore i vajit bimor. Vaj i kanols, kemi parasysh (kolza vajore) e veuar pr vaj me prmbajtje t ult t glukozinave tashm sht konkurruese me shum vajra t ngrnshme t cilt aktualisht jan prezent n treg. Ky vaj ka marr rrug pas prmirsimeve t tilla si dhe modifikimeve gjenetike q kan prjashtuar prmbajtjen relativisht t lart t acidit erucik.

90

Pr t dhn nj tablo m t qart po japim nj pasqyr krahasuese t prmbajtjes s vajit bimor, edible n fara me acide t pangopura. Rapseed (Brasia napus) kolza vajore ca.(circa-afrsisht) 40% Lule dielli (Helianthus annuss) 25-30% Soja (Glycin max) 18-23% Peanut (Arachis hypogeal) kikiriku 42-52% Lini (Linum usistassimum) 32-33% Lule kuq (Papaver somniferum) 40-51% Arra (Juglans regia) sht marr pr referenc 58-71% (sht dhn diku m lart. Niveli i acidit erucik u arrit t reduktohej n m pak se 2% (dhe madje nganjher m pak se 1% n totalin e acideve t ngopura) Pr ti shtuar ose komplementuar niveli i glukozinateve n farat ka qen (rezulton e niveleve m t ulta se 30 umol/g% q t on n nj kualitet t lart t ushqimit). N kt shkrim, origjina, prbrja,vetit pr t gjitha (Kanoln dhe Hear olis, sinkroni q prfshin gjith grupin e bimve t ksaj gjinie) jan br prpjekje pr tu trajtuar m shum pr t trhequr vmendjen specialistve t bujqsis dhe biznesit t industris s vajit dhe nuk ka pr qllim seleksionimin e mirfillt. T gjitha speciet me prmbajtje vaji t farave q prodhojn kanola si dhe pr ushqim origjinojn nga gjinia Brassia napus q i prket familjes cruciferae. Fillimisht rezulton t jet kultivuar n Indi pothuajse 4000 vite m par. Nj shtrirje m e madhe e ksaj bime bhet e njohur n Evrop n shekullin e trembdhjet. Speciet e ksaj gjinie ka shum mundsi t jen zhvilluar, origjinuar nga i njjti paraardhs si ishte mustarda e vjetr (sinapis) si dhe nga specie t tjera si mund t kt qen Repa (Radish sp) apo arrugala (Eruga sp.). N hershmrin e tyre, kultivart e kolzs vajore posedonin nivele t larta t acidit erucik qoft n vaj si dhe n nivelin e lart t glukosinateve q pasqyroheshin n ushqim. Prania e ktyre komponentve ka qen konsideruar si nj shqetsim pr problemet shndetsore. Niveli i lart i acideve erucike ka qen fajsuar pr prodhimin dhe depozitimin e acideve yndyrore t ngopura q lidhen dhe me parametrat e puns s zemrs, muskujt skeletor dhe adrenalinn si dhe pr ato q nxisin apo stimulojn rritjen. N aspektin e prodhimit t vajit eksperienca kanadeze mbetet me rndsi pr shum arsye.

Arsyeja e par, ishte q kjo bim ka qen introduktuar pr her t par n Kanada n
aspektin komercial si rrjedhoj dhe sht arritur t akumulohet nj eksperienc e konsiderueshme.

S dyti, kanola pas introduktimit arriti n nj koh rekord t bhet bima m me pesh n
prodhimin e vajit.

S treti prezantohet n treg me nj variacion t madh dhe me shum prdorime.

Programet e shtimit t bimve q kan nisur n Kanada, n vitin 1959 kan ngritur linja t kolzs vajore (IHO) q prmbanin nivele t ulta t acidit erucik tashm t identifikuara. Nj program i rikthimit t ksaj mnyre shtimi (back - crossing) si edhe 91

seleksionimi ishte iniciuar tashm pr tu transferuar n trajtat me prmbajtje t ult t acidit erucik n kultivar tashm t adaptuar. Te Brasika napus ishin varietete me prmbajtje t ult t acideve erucike (Oro). N vitin 1968 varietetet e para me prmbajtje t ult t te acideve erucike, B. napus, kultivar spanjoll, u arritn n vitin 1971. Duke qen se evidentoheshin probleme disi shqetsuese t lidhura me shndetin, gjithnj t lidhura me prmbajtjen e lart t acidit erucik, q nga viti 1974 m se 95% e kolzs vajore t kultivuar n Kanada u prkisnin grupit me prmbajtje t ult t acidit erucik. Vaji i kanols (kolzs vajore) i prodhuar n Kanada kryesisht prodhohet nga farat e modifikuara gjenetikisht t Brassica napus dhe brassica rapa (campestris). Kto kultivar me prmbajtje t ult t acidit erucik si dhe t glukozinateve, jan krejtsisht t ndryshme n aspektet kimike, fizike si dhe ushqimore n dallim nga ato me prmbajtje m t lart t acidit t prmendur m sipr. Programi aktual i prmirsimit gjenetik n Kanada vazhdon t fokusohet n zhvillimin e vajrave me karakteristika specifike pr tju afruar sa m shum krkesave t konsumatorve dhe praktikave t procesimit t ushqimeve si mund t jen ulja e nivelit t prmbajtjes s acideve t saturuara t ngopura si dhe t parashikohen vajra pr aplikime specifike.

PRILLI
Shum studiues e lidhin me rrnjn e vjetr kuptimore, muaji tjetr, d.m.th. i dyti pas marsit 4, 11, Pashkt katolike dhe ortodokse Anektoda Urata, duke parashikuar se do ta pyesnin se kur jan pashkt e ardhshme, porositi nj nga murgeshat, q ti fusnin n xhepin e rrass, 365 fara bathe, bakulla. Kishte llogaritur q duke hequr do dit nga nj far bathe, do ta kishte t leht t llogariste datn e Pashkve t ardhshme. Por murgesha mendoj q priftit i plqenin batht dhe i shtonte do her nga nj dor bath. Sado q prifti hiqte do dit nj kokrr bathe, ato kuptohet q nuk mund t paksoheshin. Dhe n vigjilje, afrim t pashkve, vitin tjetr, pyetjes: Urat, kur jan pashkt? Ju prgjigjej: Si tregojn batht, jan larg Pashkt! NR 1 2 3 4

Stacioni
Koplik Shkodr Lezhe Durrs

Temp. mes. E ajrit 1-10 11-20 21-30 13.7 15.1 17.2 13.4 14.8 16.6 13.8 14.8 16.4 13.8 15.2 16.6

Temp. mes. e toks 1-10 11-20 21-30 14.0 15.4 17.3 15.2 16.7 18.7

Reshjet, mm 1-10 11-20 49.7 48.1 54.2 69.8 46.1 47.3 32.1 24.0

20-30 40.4 51.8 37.9 19.1 92

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Tiran Elbasan Crrik Berat Lushnj Fier Vlore Gjirokastr Sarande Kuks Peshkopi Puke Burrel Bulqize Pogradec Kore Erseke

13.1 13.5 13.0 12.8 14.0 13.2 14.0 12.6 14.5 11.1 9.9 8.7 11.8 9.2 9.6 9.0 8.1

14.5 14.2 14.7 14.3 15.4 14.4 15.4 14.0 16.4 12.4 11.7 10.2 12.7 10.3 11.3 10.6 9.7

16.2 16.2 16.3 15.6 16.8 15.8 16.9 15.7 17.8 14.9 13.9 12.4 15.0 12.1 13.4 12.7 11.4

14.6 14.4 14.8 15.8 15.6 15.6 16.8 14.0 12.3 11.4 12.2 10.3 9.8

15.8 15.9 16.2 17.3 17.1 17.3 17.9 15.6 13.8 13.2 13.7 12.1 11.1

17.7 18.3 19.0 19.0 19.4 19.4 17.2 15.9 15.5 16.0 15.2 13.0

39.4 46.8 41.6 29.7 33.9 29.5 26.8 47.9 33.1 26.3 30.1 59.7 39.9 45.8 20.9 22.8 30.0

36.5 34.6 33.9 28.2 27.8 27.6 17.9 32.0 23.2 29.9 27.1 62.0 42.8 44.4 20.5 18.9 22.1

34.9 40.4 34.8 25.8 19.3 21.5 18.1 33.1 22.1 22.8 23.2 40.4 30.2 36.0 28.3 21.5 26.4

MESATARJA SHUMVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975 STACIONI Shuma e reshjeve n mm 76.5 79.1 73.6 107.7 71.2 97.9 119.4 76.3 60.3 166.1 78.9 121.4 119.4 STACIONI Shuma e reshjeve n mm 81 107.7 156.1 89.2 56.8 175.5 80.9 86.3 172.3 91.1 104.7 134.3 66.9

BERAT DIBER DURRES ELBASAN FIER GRAMSH GJIROKASTER KOLONJ KORCE KRUJE KUKES LEZHE LIBRAZHD

LUSHNJ MAT MIRDITE PERMET POGRADEC PUKE SARANDE SKRAPAR SHKODER TEPELEN TIRAN TROPOJE VLORE

Lagshtia n brendsi t toks, n prqindje t kapacitetit fushor ujmbajts: 31 mars-80 %, 20 Prill 67 %, 10 maj-62 %

93

Zbardhja e drits
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 04.45 04.43 04.41 04.39 04.38 04.36 04.34 04.32 04.30 04.28 04.26 04.24 04.22 04.20 04.18 04.16 04.14 04.12 04.10 04.08 04.06 04.05 04.03 04.01 03.59 03.57 03.55 03.53 03.51 03.49

Dielli lind
06.20 06.18 06.17 06.15 06.13 06.12 06.10 06.09 06.07 06.05 06.04 06.02 06.00 05.59 05.57 05.56 05.54 05.53 05.51 05.50 05.48 05.47 05.45 05.44 05.42 05.41 05.39 05.38 05.37 05.35

Perndon
19.11 19.12 19.13 19.15 19.16 19.17 19.18 19.19 19.20 19.21 19.22 19.23 19.24 19.25 19.26 19.27 19.29 19.30 19.31 19.32 19.33 19.34 19.35 19.36 19.37 19.38 19.39 19.40 19.41 19.43

KALENDARI HNOR
Prill H
13 14 15 16

Sh

D 1

2 9 16

3 10 17

4 11 18

5 12 19 20

7 14

8 15 22

94

17 18

23 30

24

25

26

27

28

N vigjilje t Dits Ndrkombtare t Toks

28 Prill, e Shtun, 2012

Me Ditn e Toks nuk nnkuptohet ditlindja e toks, por ditn e zgjedhur nga disa vende pr t diskutuar problemet e saj. i pari q e hodhi kt ide ka qen Senatori G. Lord Nilson, n vitin 1970. me kalimin e viteve, numri i personave q i jan bashkangjitur ksaj fushate n mbrojtje t planetit, ka ardhur gjithnj n rritje. Sot pr shkak t ngrohjes globale, ky shqetsim sht rritur ndjeshm. Tashm kjo dit sht kthyer n simbol, pr ti ndrgjegjsuar njerzit dhe m shum pr rreziqet q i kanosen toks, q n t vrtet na kanosen ne t gjithve, edhe pr arsyen e thjesht q ne pretendojm t jemi pronar t toks, ndrkoh q sht ajo pronare.

95

M von kjo dit do t merrte nj dimension dhe do t multiplifikohej me Hymnin e Toks, Earth Song knduar nga mbreti i Pop Muziks, q do t mbetet i pa vdekshm, Michael Jackson. Nj histori shum e shkurtr e ktij Himni, m sakt kjo duhej t quhej balad: sht nj vazhdimsi e albumeve t tij: We are the Word (Ne jemi bota); Man In Mirror (Njeriu n pasqyr) dhe Heal the world (Shroni Botn). Ndrsa Himni pr Tokn ishte tejskajmrisht i prkushtuar me mjedisin. Himni, knga sht shkruar dhe kompozuar nga Jackson, ndrsa dalja n drit lidhet ose ndahet midis Jacksonit, David Foster si dhe Bill Bottrell, t tre producent. Knga, pra himni shoqrohet nga nj lavish music video e regjistruar n katr rajone gjeografike dhe q jan:

Pyjet e Amazons, ose Mushkrit e Bots, Amazon Rainforest, ku si dihet nj pjes e

madhe sht shkatrruar dhe shkatrrimi m i madh ka ndodhur uditrisht jo m von se nj jav pas kompletimit t Videos. Videoja prezanton banor autokton, q nuk ishin aspak aktor. Skena e dyt zhvendoset n nj teatr luftimi n at koh n Kroaci me nj aktor t famshm kroat me origjin serbe Sllobodan Dimitrievi.

96

Vendi i tret sht Tanzania ku jan inkorpuar dhe

skena t gjuetis ilegale me pasoja t parikuperueshme duke prfshire dhe gjuetin e elefantve. Dhe skena e katrt sht n Warwick, New York ku kemi nj pamje t nj zjarri n nj pyll, t simuluar, sajuar, n nj fush me misr. N vitin 1995, kjo kng, Himn, arriti t rrzoj nga Pole Position, Beatles, q e mbanin kt vend pr 25 vite me radh me kngn Free as a bird. Edhe n Gjermani dhe Zvicr ka qen Number One dhe pothuajse n t gjith shtetet evropiane gjithmon ka qen n grupin e 10 kngve t vlersuara m shum. N kt Dit Ndrkombtare t Toks, ky Himn prcjell nj mesazh shum dimensional me gjuhn e muziks dhe me famn e tij edhe pr t gjith ne shqiptart, t gjith brezave, qytetar e fermer, specialist, q m shum se kushdo komb tjetr n bot sht prballuar me tokn edhe si mjet jetese i pa zvendsueshm, po ashtu pr ta mbrojtur me gjak gjat shum shekujve

97

N kujtes momentet kryesore pr tokn (edhe pr t mos i harruar ato)

Pjesa e siprme e toks (gjithmon n kuptimin dhe kontekstin agronomik), horizonti A ose nganjher emrtohet dhe horizonti humusor, prbn motorin ose lokomotivn e toks ku dhe vendosen dhe ndodhin shumica e aktiviteteve biologjike. Megjithse kjo shtres edhe mund t rigjenerohet kur largohet, hiqet nga erozioni ose veprimtarit humane, ku kuptohet se pjesa e potencialit ekologjik nuk do t jet m, kjo rivendosje do t zgjas qindra vite.

Pr tokn njerz t profesioneve dhe t aktiviteteve t ndryshme prgjithsisht kan perceptime t ndryshme:
Pr nj fermer, apo kopshtar, toka do t thot nj shtres disa centimetrshe q i nevojitet atij pr ushqyer bimt e kopshtit t tij. Pr nj inxhinier ndrtimi, toka sht nj pjes q i kushton koh pr ta larguar duke qen nj material i paqndrueshm dhe jo i dshirueshm pr planet e tij t zhvillimit. Pr nj gjeolog sht shtresa e shkrift q ka ardhur nga alterimi i shkmbit amnor.

N realitet t gjith kan t drejt.

Toka sht pjesa q merr frym e planetit ton q ndikohet dhe sht rezultat i shum ndrveprimeve q ndodhin midis atmosfers, q diktohet nga klima dhe faktor t tjer t motit, nga biosfera (vegjetacioni pr rreth duke prfshir dhe aktivitetet dhe ndrhyrjet e njeriut, geosfera, shkmbinjt dhe sedimentet etj).
Prgjithsisht ekziston nj definicion q pak a shum i knaq t gjith:

Toka sht nj material i shkrift n siprfaqe t globit dhe q sht e aft pr t suportuar jetn.

98

Dhe t gjitha kto atribute dhe funksione duhet t pranojm se jan kuptuar dhe pranuar q prej mijvjearsh.
Toka prbn shtresn siprfaqsore t planetit i formuar nga alterimi i shkmbit dhe nga dekompozimi i bimve dhe kafshve. Toka prmban sasi q variojn t lnds organike (nga organizmat e gjalla dhe t vdekura), lnd minerale q ushqejn dhe bimn. N nj analiz t nj kampioni mesatar t ksaj shtrese jan 45 % lnd minerale (jo organike), 25 % uj, lagshti, 25 % ajr dhe rreth 4 % lnd organike. Tekstura formohet nga raporti i grimcave me madhsi t ndryshme si jan rra, lymi dhe argjila. Proceset natyrale do t krkonin m shum se 500 vjet pr t formuar jo m shum se dy centimetra t ksaj shtrese. Krimbat e toks duke dixhestuar lndn organike, jo vetm riciklojn lndt ushqimore por n t njjtn koh dhe e pasurojn at. Rrnjt e bimve duke shkrifruar tokn lejojn penetrimin e oksigjenit. N t njjtn koh ato preventivojn erozionin. Parandalon ndotjen e ujrave nntoksore (ku rikuperimi do t ishte i pamundur) duke magazinuar deri 3,750 ton uj pr hektar. Kjo shtres toke ka kapacitetin t mbaj deri 20 % t karbonit t prodhuar nga veprimtarit humane dhe q sht i destinuar t emetohet n atmosfer.

Fjala tok, dheu, n shum gjuh t bots

Shqipri: Dhe, dheu Lituani: Divorzhemis Kroaci : Tlo Luksemburg: Boudem Holand -Bodem Malta:Hamria Bullgari:Pochva Norvegji: Jord
99

ekia: Puda Poloni; Gleba Danimarka: Jord Portugali : Solo Franc: Sol Rumani: Sol, Phuv Estoni: Muld Rusia: Pova, Zemlja Finlande: Maapera Serbi: Zemlja Gjermani: Boden Sllovaki:Poda Greqi : Edafos Slloveni: Zemlja Hungari : Talaj Spanj: Suelo Irland: Talamh Suedi:Jord Itali: Soulo Turqi: Toprak Letoni: : Augsn Wells: Pridd

Me fjaln, Dhe, n shqip sht lidhur dhe betimi :

pr kt dhe

Duke e prfunduar me nj proverb Afrikan:

Mos trashgo tok nga babai, por merre me qira nga djali.
(Filozofia sht shum e qart dhe e bn t panevojshm komentin). ANEKTODA N pragun e mbjelljes s patates, n Lur, q kuptohet ishte buk dhe gjell, n mngjes hert mbrrin n Lur shoferi q kishte sjell patate fare nga Shishtaveci. Shoferi jo vetm i lodhur por dhe kishte detyrn pr nj rrug tjetr, u krkon puntorve t magazins ta shkarkonin sa m shpejt q t ishte e mundur. Ndrkoh puntort e sapo dal nga klubi i Lurs, e pyesin shoferin: A jan t ziera patatet: Shoferi mundohet ti sqaroje se jan patate pr far. Por puntort insistuan duke i thn se nse patatet nuk jan t ziera, ne nuk kemi koh pr tu marr me kt pun. Nga nj zon e Mirdits, organizohet nj grup pr t grabitur n Zadrim. Pas aksionit t suksesshm, ndrkoh q nuk e kishin kaluar Kashnjetin, U ngrem, n kthim, diktohet n shtpi kjo situat. Shum e shqetsuar vjen e zonja e shtpis, duke ju hakrryer plakut: A e di se na kan grabitur kaun e hullis dhe ti se prish terezin. i zoti i shtpis me qetsin e vet stoike i thot plaks: Mos u sklldis pr kt, por shiko se mos t kan vjedhur ndonj lakr n kopsht!

100

Ndonse e xhindosur, duke menduar se plaku paska lajthitur, ajo n nj far mase ju bind ksaj fjale dhe mori fenerin n drejtim t kopshtit. Kur u kthye i raportoj plakut se lakrat nuk jan prekur. Dhe prgjigja e t zotit t shtpis: Ather mos u mrzit se hajdutt do t vin prap, mbasi mirditoret nuk e han mishin pa lakra.

MAJ
May : Maia maiestas, Perndesh e Roms I thrret i gjalli t vdekurit, (kuptohet pr se, jan n kulmin e puns dhe t sikletit). N Maj mos paim as shi dhe as mort. (kuptohet q as mendohej pr dasma dhe ceremoni t tjera n kt situat ku i thrret i gjalli t vdekurit). Burr me faqe dhe kau me mollaqe, nuk jan pr n Maj, Kurjan, Fier 9 Maj Dita e Nnave; NR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Stacioni
Koplik Shkodr Lezhe Durrs Tiran Elbasan Crrik Berat Lushnj Fier Vlore Gjirokastr Sarande Kuks Peshkopi Puke Burrel Bulqize Pogradec Kore

Temp. mes. E ajrit 1-10 11-20 21-30 18.8 20.0 20.7 18.2 19.4 20.5 18.2 19.3 20.0 18.1 19.4 20.5 17.8 19.4 20.2 18.1 18.4 20.1 17.8 19.2 20.3 17.4 18.7 19.5 18.4 19.7 21.0 17.8 19.0 20.0 18.5 19.7 20.1 16.9 18.7 19.8 19.2 20.7 21.7 16.2 17.6 18.6 15.1 16.4 17.4 13.9 14.8 16.0 16.7 17.7 18.7 13.8 15.1 15.7 14.9 16.0 17.1 13.8 15.3 16.3

Temp. mes. e toks 1-10 11-20 21-30 19.5 21.4 22.7 20.8 22.6 23.5 20.1 21.9 22.8 19.8 21.8 22.7 20.4 22.1 23.5 21.5 23.0 24.3 21.3 23.0 24.0 21.2 23.0 24.5 21.3 23.9 25.4 19.2 21.4 22.7 17.8 20.0 21.4 17.6 19.4 20.7 18.2 20.0 20.0 16.1 18.0 19.2

Reshjet, mm 1-10 11-20 17.9 30.8 32.4 35.3 29.6 40.0 17.8 19.7 30.4 38.2 26.9 28.5 25.7 31.3 27.9 28.7 18.4 27.2 16.5 15.1 19.4 14.8 23.4 14.8 17.2 10.8 25.6 25.9 19.9 22.1 35.4 47.5 18.9 29.2 28.4 36.2 23.0 18.7 27.9 23.5

20-30 26.3 31.3 41.9 17.9 27.0 25.8 21.2 18.5 15.2 12.4 10.0 11.5 6.4 17.5 15.1 36.6 23.3 27.5 12.2 13.3

101

21

Erseke

12.4

14.1

14.6

14.8

16.9

17.9

29.7

25.9

15.8

MESATARJA SHUMVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975 STACIONI Shuma e reshjeve n mm 60.7 57.5 60.2 68.8 61.4 72.4 93.8 57.6 47.5 103.6 73.8 94.4 78.2 STACIONI Shuma e reshjeve n mm 57.3 77.5 133.1 59.6 44.4 150.5 97.4 56.1 184 76.9 77.7 108.4 57.9

BERAT DIBER DURRES ELBASAN FIER GRAMSH GJIROKASTER KOLONJ KORCE KRUJE KUKES LEZHE LIBRAZHD

LUSHNJ MAT MIRDITE PERMET POGRADEC PUKE SARANDE SKRAPAR SHKODER TEPELEN TIRAN TROPOJE VLORE

Lagshtia n brendsi t toks n prqindje t kapacitetit fushor ujmbajts :

31 Mars-80 %, 20 Prill-70 %, 10 maj-65 % Zbardhja e drits Dielli lind

1/5 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 03.48 03.46 03.44 03.42 03.40 03.39 03.37 03.35 03.33 03.32 03.30 03.28 03.27 03.25 05.34 05.33 05.31 05.30 05.29 05.28 05.26 05.25 05.24 05.23 05.22 05.21 05.20 05.19

Perndon
19.44 19.45 19.46 19.47 19.48 19.49 19.50 19.51 19.52 19.53 19.54 19.55 19.56 19.57

102

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

03.23 03.22 03.20 03.19 03.17 03.16 03.14 03.13 03.12 03.10 03.09 03.08 03.07 03.06 03.04 03.03 03.02

05.18 05.17 05.16 05.15 05.14 05.13 05.12 05.11 05.11 05.10 05.09 05.09 05.08 05.07 05.07 05.06 05.06

19.58 19.59 20.00 20.01 20.02 20.03 20.04 20.05 20.06 20.07 20.08 20.09 20.09 20.10 20.11 20.12 20.13

KALENDARI HNOR
Maj H
18 19 20

M 1 7 14 21 8 15 22 29

M 2 9 16 23 30

E 3 10 17 24 31

P 4 11 18 25

Sh 5

13 19 26 27

21 22

KOPSHTI i GUZHINS, HISTORIA, DHE TRADITA N BOT DHE N TREVAT MBARSHQIPTARE

KITCHEN GARDEN
Ky shkrim, nuk sht nj monografi apo manual kultivimi t perimeve, prve rasteve kur prezantohen ose rekomandohen pr tu introduktuar

103

perime pak ose aspak t njohura, por ka pasur qllimin t fokusohet n historin dhe traditn e kopshtit t kuzhins, deri diku dhe t kulinaris, si trashgimi kulturore dhe t shkmbimit t kulturave dhe mesazheve nga nj vend n tjetrin.

Nj rikthim n historin dhe traditn e kopshtit t shtpis

Konflikti n familje sidomos midis e t zotit t shtpis dhe zonjs s shtpis e cila ishte prgjegjse pr kopshtin, kopshtin e kuzhins.
Fillimisht do t prezantojm nj struktur t bashtins q prgjithsisht sht e njjt n t gjith hapsirn shqiptare: Oborri, avllia, lama, kurti n Dibr, proseku, ku mbaheshin bagtit para daljes n kullot dhe pr ti mjel, vend pushimi pr qndrimin a pushimin e familjes, pr t pritur mysafirt derisa ato t akomodohen n dhomn e pritjes, pr rastet e

104

gzimeve dhe t hidhrimeve, pr shirjen e t lashtave, fasules, tharjen e prodhimeve pr dimr, t miellit si dhe pr shum funksione t tjera etj. Baheja, nnkupton pjesn e zn nga pemtaria dhe hardhia por nuk do t thot q do t jet e veant. Kopshti i perimeve, zarzavateve, Livadhi, jonxhishtja, (pr hasllet si bim t dyta zakonisht prdoreshin hamulloret pas korrjes s grurit), ngastrat pr bishtajore foragjere si kokulla, buxhaku, urovi. Kishin si funksion edhe pasurimin e toks n saj t aftsis s tyre pr fiksimin e azotit nga ajri, jan prdorur dhe ushqim sidomos kokulla, bizelja, grosha qorre, batha (n disa zona sht bluar duke u prdorur si substituent n prgatitjen e buks). kto t fundit nuk kishin ekzigjenca pr tokn dhe sot ruhet emrtimi: bakullore, bathore (n Kamz). Toka e buks pr grur, misr, thekr; tep (okra, por shum vite me par), elbi n disa zona (prdorur dhe si surrogat e kafes) etj ZabeliRaportet prcaktoheshin nga shum faktor, prgjithsisht diktoheshin nga i zoti i shtpis dhe nuk prjashtohej konflikti me t zonjn e shtpis q krkonte t kishte m shum tok dhe tokn m t mir pr kopshtin. Ekspansioni i zonjs s shtpis (me krah marrje) konsistonte n mbjelljen e kungujve, bostanit, trangullit n mezhdat e ars, si bashkshoqruese me misrin duke prfshir dhe fasulen, domaten, dhe mbjelljen e melit anash ngastrave. Nisur nga gama e bimve perimore n raport me drithrat dhe foragjeret, t zonjs s shtpis, amviss, nikoqires, i duhej t kishte njohuri t shumta pr kultivimin e tyre, seleksionimin e tyre, ruajtjen e farave, kohn e grumbullimit t farave, katin e lulris duke ruajtur pr far, domate, trangull, kungull, spec, etj. Prpunimin e tyre pr ti ruajtur pr nj koh sa m t gjat etj. Asaj i duhej t dinte dhe pr rotacionin, qarkullimin e bimve n hapsir dhe n koh me moton q toka t mos pushoj. Duhet t vlersonte dhe kalendarin HNOR, t cilin do ta trajtojm disi shum pak m posht. Duhej t njihte dhe ekspozicionin e kopshtit pr t kapur, ven kapistrn n zhargonin popullor t sa me shum energjive diellore q mbrrin falas kudo n planet. Duhej t dinte teknologjin e turshive (mbasi mundsi t tjera konservimi nuk ekzistonin) duke pritur q t paktn t binte bryma (apo ngrica e par), q ka shpjegimin biokimik e fiziologjik, mbasi bima n rastin e uljes t temperaturave reagon, kundrprgjigjet ose i paraprin ksaj situate, duke i hidrolizuar, kthyer karbohidratet n sheqerna mono ose disakaride, q do t thot pr gjuhn e zonjs s shtpis q ato jan gati ose jan t predispozuara pr tu acidifikuar, pr tu br turshi. Si dhe shum dhe shum detaje t tjera duke bashkuar prvojn e vet me ato far kishte trashguar nga brezi paraardhs. Dhe stafeta e trashgimis sht dhe mbetet nj libr i hapur.

105

Ballkoni dhe tarracat n qytet si mikro kopshte t kuzhins, kopshte n miniatur me qllime utilitare, hobby, relaks, riciklim i mbetjeve t kuzhins Aneksi, kndi i kuzhins Mbeten tashm pron t kuzhins, aneksit, shum dhe shum bim q sht e pa mundur ti listojm. Borziloku; Nenexhiku; Rozmarina; Menta; Hithra ; Speci djegs; Cipola sp.

Kushdo q bn dizenjon e ktij kndi, aneksi, duhet t parashikoj dhe vend strehimin e ktyre bimve, azilimin, ekspozicionin, staturn, teksturn, aspirimin etj, Ndrkoh q duhet t llogaris dhe efektet dekorative, kontrastet me pajisjet e kuzhins etj.
Pasardhs t nj nga shtat mrekullit e Bots, Kopshtet e varura t Babilonis: Nj pamje q t kujton nj faqe kodre.N t gjith kt pamje, e gjith toka duket si nj grumbull dheu e mbjell dendur me drur dhe pem t gjitha

106

llojeveMekanizmat q prcjellin, (ngjitin) me bollk ujin nga lumi, ndonse askush nga jasht nuk mund ti diktoj.8

Sipas Diodorus Siulus

Fruta dhe lule, katarakte.Kopshte q varen q nga tarracat e pallateveKafsh ekzotike pak a shum kjo sht pamja e Kopshteve t Varura t Babilonis n perceptimin e shumics t njerzve t asaj kohe Nuk prjashtohet dhe mundsia q ata kan menduar q kto nuk kan ekzistuar asnjher prvese n mendjet dhe imagjinatn e poetve dhe historianve grek. Ku ka qen vendndodhja e ktyre kopshteve: Brigjet lindore t Lumit Euphrates (Eufrat), afrsisht 50 km n Jug t Bagdadit, Irak. Pak m shum pr historin n funksion t rreshtave q cituam m sipr: Perandoria e Babilonis si dihet ka lulzuar n sundimin e Mbretit t falshm Hammurabi (1792-1750 para Ers s Re). Kjo zgjati deri n mbretrimin e Nabolasharit (625-605), gjithnj para lindjes s Krishtit q i prket Dinastis s Neo-Babilonasve q lidhet me themelimin dhe vendosjen e Civilizimit t Mesopotamis. Djalit t tij, Nebuchadnezar II, (604-562, para Krishtit) i dedikohen (atribohen), ndrtimi i Kopshteve t Varurara Legjendare. Thuhet q ndrtimi i tyre ka qen pr t knaqur pasionin e gruas se tij, q ishte e rrmbyer n Media, tij pr tu ngjitur n male. Ndrsa ky informacion vjen s shumti nga historiant grek se si ishin Berossus dhe Diodorus Siulus, nga pjesa babilonase pothuajse ka nj heshtje. Informacioni i mbrritur nga Nebuchahdezar nuk ka as m t voglin referenc me Kopshtet e Varura t Babilonis. Historiant e kohve moderne kan argumentuar q ushtart e Aleksandrit t Madh mbrritn n tokn shum pjellore t Mesopotamis dhe pasi u njohn me Babilonin, ishin tejet t impresionuar. M pas kur ata u rikthyen n territoret e tyre t braktisura t vendlindjes ata prcolln impresionet e tyre t pashlyeshme pr kto kopshte, palmat dhe pr gjith Mesopotamin, pr Pallatin e Nebuchahdezar, Kulln e Babel-it dhe pr Ziggurats. M von ishte radha e poetve dhe historianve t vjetr q gatuan, bn brumin e gjith ktyre elementeve s bashku pr t krijuar nj nga 7 Mrekullit e Bots. Kjo histori do t vazhdonte deri n shekullin e 20 lidhur me zbulimin e mistereve pr Kopshtet e varura. Arkeologt akoma prplasen lidhur me vendndodhjen e tyre, sistemin e ujitjes s tyre dhe paraqitjen e tyre sa m reale, n t vrtet jan disa krkime t fundit
Edhe n hapsirn Shqiptare kan ekzistuar mekanizma t tilla, ku m karakteristike sht furnizimi i Kalas s Stelushit, (e njohur si Kepi i Sknderbeut)
8

107

q pretendojn q ndrtimi i tyre i dedikohet Sehanaherib dhe nga Nebuchadnzar II, afrsisht 100 vjet m hert.

Prshkrimi
Prshkrimi m i hollsishm vjen nga burime greke, kryesisht Straboni dhe Philo i Bizantit; Kopshtet e varura kishin bim t kultivuara mbi nivel t toks dhe rrnjt i takonin tarracs m t siprme (ishin ngulur, fiksuar) dhe jo toks9. E gjith masa vegjetative mbshtetej n kolonat e ngurta. Rrymat e ujit q vinin nga burime ujore t ngjitura mekanikisht n lartsi, rridhnin posht npr shpatina. Kto rrjedha t ujit ngopnin t gjitha rrnjt e bimve duke i mbajtur gjithnj t njomura. Kshtu q bari ishte dhe mbetej gjithnj jeshil dhe gjethet e drurve do t fuqizoheshin pr t furnizuar me ushqim degt dhe trungjet e drurve duke vjedhur energjin diellore Kjo mund t konsiderohet dhe nj luks i perandorive dhe mbretrive dhe tipari apo aspekti m domethns ishte q puna apo investimi pr kultivimin e tyre varej mbi kokat e vizitorve. Pavarsisht kundrshtive q vijn nga zbulimet arkeologjike t mvonshme q flasin pr zbulimet e pallateve me harqe n Irak dhe t sistemeve t tyre ujitse,duke i identifikuar me Kopshtet e Varura, mbetet akoma ajo q thot Starboni q vendndodhja e ktyre kopshteve kan qen brigjet e Eufratit. Aspekti njhersh dekorativ dhe utilitar i ballkonit (tarracs) Kompozimi: Limoni, (mundsisht konquat), speca djegs, hudhra, herba si hithra etj, kungullore, cipola, apo cipoleti, erza t panumrta sidomos shumvjeare si nenexhiku, indershan, menta, nj vjeare si borziloku, bim aromatike si trndelina, bim mjeksore si Aloe vera. Funksioni pr riciklim t mbetjeve t kuzhins Duke llogaritur nj numr t caktuar vazosh, 1-20, ose 4-5 pr do pjestar t familjes, nse kto do t mbushen jo m shum se 2/3 e nivelit t tyre, realizohet riciklimi i gjith mbetjeve t mbeturinave t shtpis si m posht: Lvozhgat e vezve t shkrmoqura jan jo vetm ushqim pr bimn n saj t prmbajtjes s fosfateve t kalciumit, por nga ana estetike krijojn nj kontrast me pamjen kafe apo t errt t substratit t vazos; Mbetjet nga qrimi i fruta perimeve, t grira apo t coptuara sa m shum, (mbasi rritet mundsia e dekompozimit t tyre n saj t rritjes t siprfaqes s kontaktit me agjentt atmosferik), ato do t ln pjesn e ushqimit mineral q kan rrmbyer n
Disi duket paradoksale nse do t mendosh se bimt (pjesa mbitoksore ) gjithnj kan fototropizm pozitiv (drejtohen n drejtim t drits) ndrsa pjesa nntoksore, rrnjt kan gjeotropizmin pozitiv, n krkim t toks.
9

108

mjediset ku jan kultivuar, q nnkupton mjediset me potenciale, t destinuara pr to, n nj bujqsi shum intensive jasht apo n mjedise t mbrojtura. Nuk mund t prfytyrohet se sa t pangopura do t jen 15-20 vazo n shtpi q do t thot q gjat nj viti bashkia e Qytetit t llogaris nj makin m pak pr transportin e mbetjeve urbane. Krkohet nj struktur e bimve dhe rotacionit t tyre pr tu prshtatur, apdejtuar n varsi t zons, lartsis, kundr drejtimit, drejtimit t ers, lagshtis ajrore etj. N rastin e ballkonit nuk sht e nevojshme p.sh. njohja e temperaturs s toks. Edhe duke prjashtuar lulzimin, i cili sht qllim n vetvete i mbajtjes s bimve n ballkon, edhe pjesa vegjetative rrezaton n gjatsi vale t ndryshme duke krijuar nj diversitet t madh t pamjes vegjetative, q prfaqson organin somatik, e cila si dihet ka jetgjatsi shum m t madhe se sa pjesa gjenerative e lules. E gjitha kjo pr t realizuar dhe funksionin dekorativ t ktyre bimve, bile gjat gjith fazave t rritjes dhe zhvillimit.

Kopshtet pr t cilt folm ose i prmendm m sipr, kan sisteme t ndryshme klasifikimi brenda dhe jasht Shqipris Nj klasifikim shum i prgjithshm i kopshteve, kopshteve t kuzhins ktu dhe jasht kufijve t Shqipris
N pamjen m klasike apo tradicionale, pavarsisht se nuk ka kufijt shum t prcaktuar, kopshti tek ne sht kopsht i kuzhins si sht kudo n bot, ndryshe nga pjesa me bim dekorative, bile dhe me erza. Ndoshta sht e nevojshme t fokusohemi tek prkufizimi q francezt i bjn kopshtit t ksaj natyre, Potager Garden, pothuajse ekuivalent i Kitchen garden, Fillimet e arkitekturs s ktij kopshti i ndeshim q n Rilindjen Franceze, French Renaissance, t kopshteve me stil Barok kur kombi dhe kultura franceze marrin frym dhe bile filluan t diktojn, n aspektin, kulturor, gjuhsor, pse jo dhe ushtarak. Shpesh bimt dekorative t ngrnshme apo jo si dhe perimet barishtore kan qen t bashkuara me perimet edhe me qllimin pr t rritur bukurin e mjedisit prreth rezidencs. Kshtu q bimt do t zgjidheshin qoft pr funksionin, utilitetin, qoft dhe aspektin estetik, ngjyrn, formn, teksturn, ruajtjen e raporteve midis bimve gjethernse dhe me gjelbrim t prhershm me nj kosto shum t ult mund t prodhoj ushqim, perime barishtore, erza dhe lule t prera, (cutting flowers). Ndrsa, kopshti i destinuar vetm pr perimet, Vegetable garden, kopshti me drejtim ekskluziv pr perimet duke mos marr parasysh aspektet dekorative dhe estetike. Ka ekzistuar dhe nj ndarje me pjest e destinuara pr perimet gjethore, sallat, spinaq, pazi, qep e hudhra t njoma etj, me pjest pr erzat (spices) q jan t panumrta dhe prgjithsisht fermeri dhe konsumatori shqiptar ka njohje pr to dhe predispozita pr ta zgjeruar gamn e tyre. 109

Aktualisht n bot dhe n Shqipri, kategoria e erzave prfaqsohet nga borziloku, basil, savory, menta, rosmarina, tarragoni, lavandula, verbena, kamomili, bergamo, Hibiscus sabadarifa, inshander, karakteristike pr prgatitjen e likove t arrs, fikut etj.. ktu prfshihen dhe nj kategori erzash apo herba me prdorim mjeksor pr uljen e temperaturs, kundr etheve, (bar i etheve), pr largimin e insekteve, repellent (angl.). Pjesa me e madhe e tyre jan me shum prdorime (multiple purposes). Transmetimi i kulturave t kultivimit nga nj vend n tjetrin, mesazhe shum domethnse t shkmbimit t kulturave midis vendeve; refugjatt, kurbetinjt, si vektor n t gjitha kohrat; bostanxhinjt e par nga erdhn?! Fillimisht n Stamboll, dhe m von n botn helenike, duke vazhduar prtej oqeanit, por gjithsesi gjeografia e vendosjes s tyre sht shum e vshtir t prkufizohet kuptohet dhe transmetimi ose prcjellja e kulturave nga nj vend n tjetrin sht shum m tepr se nj teknologji, tradit kultivimi, por sht nj mesazh. Bahevant q u vlersuan shum n Stamboll me rikthimin e tyre do t sillnin jo vetm material bimor por dhe traditn e kultivimit duke e zhvilluar deri n gatimin e tyre. Etimologjia e shum emrave t gatimeve lidhen me kt kultur. Disi pr ta zhvilluar kt ide: -Misri i Misirit, Emrtimi i vjetr pr Egjiptin, Zea mays, subspecia aorista, misri pr pufka, karadash etj. Prcjellin histori, tradite, kulture. Shum dhe shum lloje fasulesh dhe bishtajore t tjera, grosha qorre, kokulla, meli etj. t shoqruara dhe me teknologjin e gatimit, (recipe). sht br prpjekje pr t introduktuar dhe hurmn arabike, Dat palm, si frut biblik, frut i iftarit, bile nuk ka munguar dhe kmbngulja pr t kultivuar dhe kafen, (Zdrajsh, Librazhd). Edhe shum bim solanore, q erdhn pas zbulimit t Kolombit, si domatja, speci, patllxhani etj. Kan ardhur n Shqipri nga Lindja e mesme ku ishin kurbetinjt shqiptar, arnautt. Ktu mund t shtojm dhe duhanin q n nj far mase i ishte bashkangjitur kopshtit t shtpis, duke prfshir dhe duhanin e egr, Solanum nigrum, i emrtuar n disa zona t Shqipris si Duhani i egr, polic, kmblesh etj. Bashkngjitja e kopshtit t duhanit me at t perimeve lidhet dhe me nj fakt se duhani sht ndoshta e vetmja bim q nuk pranon rotacionin, d. m. th. qarkullimin, mbasi ulet niveli i nikotins. Gjithashtu duhani largon shum nga dmtuesit duke qen repellent (n anglisht) q largon shum dmtues. Nga lngu i duhanit prgatitet nj preparat bimor, fitoncid me baz nikotinn q ka nj spektr gjer t kontrollit ndaj shum dmtuesve. sht m shum se piretrina, edhe ky nj insekticid bimor nga piretrum Sp.

110

Trndafila t nj variacioni shum t madh, (pr fat t keq diversiteti i gjenoms s tyre nuk sht ruajtur) q prve efektit dekorativ, prcolln deri diku dhe teknologjin e prpunimit, distilimit t tyre pr prgatitjen e parfumeve q sot ky biznes qoft dhe primitiv n aspektin e prpunimit ka nj frymmarrje dhe hapsira t shumta pr tu zhvilluar. Ktu prfshihet dhe lavandula dhe shum bim t tjera q prbjn bazn e prgatitjes s parfumeve. Shtojm se ky biznes ka nj progres shum t madh pavarsisht se shfrytzohet nga t tjert pr hollimin dhe manipulimin e mtejshm dhe te vlers s tregut Ardhja e Gjelit t Detit, n shum zona, emrtohen, Miserka, q uditrisht lidhet me emrtimin n anglisht, turkey, emrtim pr t cilin amerikant dhe indigjent jan t irrituar. Jan introduktuar nga, kurbetinjt, m von refugjatt shum erza si indershan, dhe receptura t prdorimit t tyre duke prfshir dhe likot e arrs, fikut etj, Lpjeta, Cikorja, cikorja intybus, rradhiqja. Angjinari, Scolymus sp. Qumshtori, Sonchus arvense, Laboti, Papaver rohoeas, lulkuqja, Sinapi, sinapis arvensis. Nenexhiku, Borziloku, Menta, Indershani, Kopra, Majdanozi,

Zgjatja e ndricimit diellor, ekspozicioni, kendi i renies te rrezeve te diellit, per te llogaritur radicionin si dhe dhe albedon, koofiintin e largimit te rrezatimitne raport me energjine e ardhur, mbrritur, etj. Prse i duhet kjo perimerritsit, kopshtarit, amviss apo t zonjs s shtpis:
Njohja dhe ballafaqimi i krkesave t bims me kushtet ambientale ku m kryesore sht koh zgjatja e ndriimit diellor, do t mundsoj prcaktimin e strukturs dhe t konvejerit brenda kopshtit. Duket e parndsishme por kjo do t prdoret dhe pr tharjen e frutave dhe t perimeve duke shfrytzuar vetm energjin diellore. Tharja e frutave dhe perimeve, (pse jo dhe t buks) duke shfrytzuar energjin diellore, i bashkngjitet plotsisht funksionit t kopshtit t kuzhins pr kohzgjatjen e prdorimit t shum perimeve dhe frutave: Kumbulla t gjith llojeve, mbasi u largohet brthama., Moll, dardha, dhe faror e tjer si ftonj etj.

111

Domate, speca n varg etj. Krpudha t lisit, gshtenjs apo t livadheve. Prse jo pr t shfrytzuar panelet diellore t cilat as me shum dhe as me pak i vn kapistrn diellit dhe e bjn q t ket shum dhe shum vler vargu i Eposit t Kreshnikeve, ShumpondrindhepakponxennjajDiell, Prodhimi i fshesave nga meli dhe i bozs, gjithnj n kontekstin e shkrimit Sa her q flitet pr melin, nnkuptohet prdorimi pr fshes, por sot shum specie t gjinis Sorgum, ku bn pjes dhe meli, jan zvendsuesit, substituentet e zons cereale t drithrave, gruri, misri, thekra, orizi dhe nena, Amaranthus, q deri tani konsiderohej n grupin e barrave t kqija, duke qen se do bim prodhon jo m pak se 5 milion fara. Kurbetinjt (tani refugjatt) si mesazher t praktikave t kultivimit t perimeve dhe t introduktimit t bimve t panjohura m par. Tem shum e gjer dhe komplekse, e lidhur me kohn e emigrimit, origjinn e tyre dhe at se far dinin para se t shkonin n kurbet, emigracion, por gjithsesi ndikimi i tyre dhe n t gjitha kohrat sht shum i madh: N diversitetin e bimve, n kulinarin q gjithsesi mbetet terminali i ksaj ndrmarrje, sidomos n rastin e perimeve apo banorve t kopshtit Referenca botanike e perimeve m t njohura dhe e grupimeve t tjera, t erzave, bimve mjeksore, dekorative, me efekte insekticide etj. Familja Apiaceae: Anethum graveolens, Kopr, Apium graveolense, Selino; Kopra e rndomt, Foeniculum Vulgare, Anetum gaveolens, Ammi visnaga, e rekomanduar n stomatologji pr shrimin e mishrave t dhmbve, Petroselium hortense, Majdanozi, Familja Umbeliferae : Daucus carrota, Karota Familja malvaceae: Bamja, Hibiscus esculentus, Hibiscus asteriaca, bim shumvjeare me vlera dekorative pr karakteristikn e dhe formn e madhsin e luleve, t cilat jan dhe t ngrnshme (edible). Mllaga, Malva sp. deri n fazn e rozets ka vlera ushqimore duke kompletuar ato q mungojn tek gjethoret tjera. Nuk rezulton t akumuloj nitrite nse ato prdoren pr kto bim ndonse ato prdoren shum rrall mbasi prgjithsisht nuk kultivohet por prdoret n gjendjen e saj natyrore n bahet dhe livadhet polifite. Edhe me vlera dekorative dhe utilitare, si dhe pr t prtrir dhe traditn e endjes qoft dhe artizanale t plhurs, orapeve, trikove etj, n pjesn m t madhe t Shqipris mund t kultivohet n kto kopshte dhe pambuku, Gossypium Hirsutum Bari i etheve, Erythrea centarium, Bari i majasllit, Teuchrium sp. Familja chenopdiacea: Beta vulgaris, ssp. rapaceae, var cickla, Pazia, Beta vulgaris, ssp rapaceae, var. atrorobra, panxhar i kuq, Spinacia oleracea, spinaqi, Atriplex hortense, laboti

112

Bliri dhe raportet me kopshtiet, bahet, Fam Tiliaceae Shpesh shoqron ose kufizon bahet, lulria e blirit sht tepr e krkuar, kshtu q bliri n hapsirat disi larg kopshtit, pretendon t jet pjes e kopshtijes, aty ku nuk akuzohet pr hijezim.

Familja lamiaceae: buzore (seksioni i krcellit sht katrkndsh), prfaqsohet

nga bim perimore, erza, mjeksore, mjaltse etj. Melissa officinalis, bar bletza, ka nj areal prhapje n t gjith vendin, sht ndr bimt m t hershme q ofron ushqim blets nga ku ka marr dhe emrin. aji i malit, Sideritis Montana L. ndeshet n Shqiprin e jugut n lartsi, Gentiana lutea, Sherebela, Salvia sp. L., ndeshet n lartsi gjithmon mbi formacionet glqerore, me prdorime t shumanshme n mjeksin popullore por mund t introduktohet dhe n kulinari si erz, ndonse nuk ka tradit. Mentha sp. Rigoni, origonum vulgare, ka prdorim si aj sidomos n zonat verilindore, por prdoret dhe n kulinari si erz, pr aromn specifike q ajo ka, Trumza, Saturea sp. L. Chelidonium sp, tmbla gjaku, nisur nga struktura morfologjike n aspektin e taksonomis, vendoset midis familjes cruciferae dhe papaveraceae.

Familja cucurbitaceae: Citrullus aedulis, shalqiri,Cucumis melo, pjepri, bostani n disa zona q nnkupton dhe shalqirin; Cucumis sativus, trangulli, Kastravsti (n gjuht sllave), Cucurbita sp. & ssp., kungulli, duke prfshir dhe kungullin e gjells dhe deri tek kungulli i hidhur, C. lagenaria i cili lidhet me shum prdorime tashm si nnshartes pr shalqirin dhe pjeprin pr arsye t minimumit t krkesave q ai ka ndaj toks dhe agrofondit. Kungulli i egr, Ecbalium elaterium. Familja compositae: Cynaria scolymus, angjinare, gjemb gomari,
karakterizohet nga prmbajtja e lart e proteinave n raport me gjith bimt e bots bimore. Kamomili, Matricaria chamomilla L., Bim shum e njohur pr efektet qetsuese pr t gjitha moshat, Lactusa sativa, sallata, prfaqsohet nga shum forma, disa nga t cilat prngjasojn dhe me lakrn pr arsye t brendsis s tyre shum kompakte, Chicorum endivia, ciokorja intibus, radhiqja, Sonchus arvense si dhe specie t tjera, qumshtori, fare pak i njohur pr vlerat dietike n nj przierje barishtore, Luleshurdha, taraxacum officinale web.. Dafina, Laurus nobilis-Prgjithsisht njihet prdorimi i saj, simbol shum i lasht i prdorur nga grekt

Dhe n pjest marxhinale t kopshtit

Erzat
Familja Amaranthaceae, nena, sht e njohur si bima autentike, origjinale, pr
prodhimin e bozs, ndrkoh q konsiderohej n grupin e brave t kqija dhe krkohej 113

rrnjosja, eradikimi i saj, edhe pr faktin e koeficientit t lart t shumzimit, nj bim prodhon mbi 5 milion fara, tashm renditt e pesta n grupin e drithrave, cerealeve: Gruri, misri, thekra, orizi dhe nena, etj. Familja Papaveraceae, Papaverum rhoeum, lulkuqja, deri n fazn e lulzimit dhe e frutifikimit, pjesa vegjetative tashm prdoret n formn e perimeve t ziera duke e maksimizuar njhersh vlern e saj pr prdorimet n mjeksin popullore n saj t efektit anestezik q ajo posedon.

Familja poaceae, (graminaceae), Zea mays sacharata, misri i mbl. Gjen mundsi t madhe kultivimi dhe duke qen se duhet t konsumohet i zier, n pjekjen e qumshtit, q do t thot se jo m shum se 60 dit nga mbirja, mund t mbillet dhe dy her n t njjtin vend. Ndoshta, tradita, mosnjohja e pengon prhapjen e ksaj subspecie, qoft dhe n raport me misrin pr pufka, ssp. Aorista, n traditn shqiptare, kalliri i Misrit, Emri i vjetr pr Kajron. Familja Poligonaceae, Poligonum aviculare, Bari i pats, me prdorim
tashm shum praktik pr pastrimin e ujrave t zeza urbane.

Familja solanaceae: Capsicum annum, speci; Solanim

melongena, patllxhani; Solanum lycopersicum, domatja; Solanum nigrum, domatja e egr, deri n fazn e frutifikimit prdoret n kulinari duke ju bashkuar grupit t gjethoreve, Solanum tuberosum, patatja; Familja Urticaceae: Hithra, Urtica dioica, me vlera ushqimore

dhe mjeksore pr hollimin e gjakut dhe kundr reumatizms n saj t prmbajtjes s lart t acidit salicilik.

Familja bishtajore, Fabaceae

sativum, Batha Vicia faba Fasulja , fasoleus vulgaris, pr kokrr dhe bishtaja, me varietete dhe forma t shumta; Grosha qorre, Vicia sinensis; Kokulla, vicia sativa, Trigonella corniculata, trndelin, dallohet pr aromn shum karakteristike dhe shum ngacmuese t saj, prdoret edhe pr aj. Ka vlera aromatike t njjta dhe me Melilotus offinalis, grunamadhi, Urovi - Bim shum rustike pr t gjitha zonat dhe me vlera ushqimore n saj t vlers kalorifike sidomos pr kafsht e puns, u jep gjunj, prdoret jo vetm n mnyr figurative, sht me cikl vegjetativ shum t shkurtr. Gallium sp, bar Shngjergji, ka ardhur q nga mitologjia q ditn e Fests s Shngjergjit, 6 Maj, t vendosej, t bhej dekorimi i mjediseve t shtpis me kt bim,

(leguminoseae): Bizelja, Pisum

114

veanrisht t atyre mjediseve q lidheshin me bulmetin duke nnkuptuar mbarsi pr shtimin e qumshtit dhe t nnprodukteve t tij. Gjethe delli, Plantago sp., e rekomanduar nga mjeksia popullore pr gurt n tmth dhe n veshka. Hypericum perforatum, lule basani, e rekomanduar n mjeksin popullore pr smundjet e stomakut. Ka vlera si bim mjeksore, si e till rekomandohet n nj przierje me bim t tjera gjethore q shrbehen t ziera, ka dhe efekte insekticide. kryqore (mbasi lulja sht e ndrtuar n aspektin apo planin anatomik nga 4 petale t vendosura n nj knd t drejt midis tyre), Lakra e zez, Brassica nigra,Lakra kok, Brassica olearacea, e prfaqsuar me shum varietete dhe forma duke prfshir dhe lakrn kineze, lulelakra, var. botrytis, lakra e Brukselit var. Germmifera, Kolerabi, var. Gonguloides, Rrilka, Rraphanus sativus, var. Radicicola, Rrepa, Rraphanus sativus, sinapi, Sinapis arvense, (nga e cila prodhohet salca Mustard, me nj gjeografi mbar botrore ; Rrepa e egr, Raphanus raphanistrum, Sinapi i arave, sinapis arvensis, ka prdorim e nj pije karakteristike nga lngu i rrushit, rehani n Skrapar, hardallaj n Mat, n saj t frenimit, inhibimit, q farat e sinapit i bjn procesit t fermentimit alkoolik ose acetik. Lathyrus sp, konsiderohen si bar i keq por ka dhe specie t kultivuara, si e till duhet vlersuar dhe n kopshtijet. sht bishtajore, q do t thot azoto-fiksuese. Limoni, citrus limoni, n kontekstin e ktij materiali do ti bashkngjitet grupit t bimve q lidhen me kopshtijet, bimve barishtore, nj, dy ose shum vjeare, ndonse konsiderohet si bim ekstra taksonomike duke qen dhe drunore n raport me bimt e tjera q prgjithsisht jan ose konsiderohen si barishtore. 11 Kjo lidhet shum me prdorimin e frutave dhe t lngut t prftuar nga frutat e limonit, sipas recepturave kulinare dhe mjeksore.
10

Familja Brasicaceae,

10

cruciferae,

. N literaturn e sotme t taksonomis s botaniks, jan br disa ndryshime: Familja Graminacea ku bjn pjes dhe pjesa m e madhe e cerealeve emrtohet Fam. Poaceae Familja e kryqoreve, cruciferae, emrtohet fam Brassicaceae Familja e bishtajoreve, leguminoze, emrtohet, fam. Fabaceae Familja e buzoreve, n saj t ndrtimit anatomik t lules dhe t seksionit t krcellit q sht katrkndsh, emrtohet Fam. Lamiaceae.

(Dictionary of Plant Names, Tiran-Prishtin 2003, Krasniqi, Ruci, Vangjeli, Susuri, Mullaj, Pajazitaj
11

Prgjithsisht prjashtimet nuk mungojn, speci mund te trajtohet sidomos ne riviere edhe si shume vjeare, ndrkoh q prodhimi i fars s lakrave t gjitha llojeve mund t realizohet duke i trajtuar ato si shumvjeare.

115

Manushaqja, primula, agulija mjeksore, sht e para q lulzon n pranver, prandaj dhe Naimi (Frashri) i ka kushtuar nj nga poezit e tij m t bukura. Marea, (kjo n zonat kodrinore t ultsirs bregdetare), arbutus unedo Mijfletshi, Achillea millefolium L. N kt familje jan dhe shum bim aktualisht t pa identifikuara me vlera ushqimore dhe dietike Pelini, Artemisia sp. L. simboli i hidhsis, i hidhur si pelini, zhargon i prdorur kryesisht n Shqiprin e Jugut. Prfaqsohet nga shum specie t gjinis Amaranthus, deri tani t konsideruara si barra t kqija, ndrkoh q disa specie kan prezantuar shum vlera ushqyese, duke e renditur kt bim, n vendin e pest t cerealeve, drithrave, pas grurit, misrit, thekrs dhe elbit. Piretrum cinarifolium, nga kjo bim ekstraktohet nj insekticid organik, piretrina, dhe ashtu si sht lngu q ekstraktohet nga mbajtja n uj e gjetheve t duhanit, jan sot shum t krkuar pr luftimin e insekteve pa efekte ansore duke u klasifikuar n grupin e preparateve q marrin prsipr luftn biologjike. Rheum undulatum, Rumex acetosella, lpjeta

Familja Rosaceae, Rubus sp. ferra, Rubus ulmifolius, manaferra, Rubus idaeus, mjedra, mana toke n disa zona, Fragaria vesca, luleshtrydhe, me prdorime t shumanshme, bhen pjestare t ansamblit t kopshtit t shtpis pa okupuar dhe shum tok.
Salepi - Orchis L., bjn pjes n familjen orchidaceae, ka prdorim dhe n kulinari, por gjithsesi krkohet pr ajin karakteristik q prftohet nga zierja e zhardhokve n mjeksin popullore kundr kolls. Bim spontane n livadhet dhe kullotat polifite n lartsi t vendosura n shkmbinjt sedimentar mbi formacione glqerore. Sangusorba officinalis, lule bostani mjeksor Shega e egr, spontane, punica granatum, prdoret shum n traditn e zonave ku ajo rritet, duke marr lngun pas shtrydhjes s saj pr nj gjell t par shum karakteristike, orba. Lngu i prftuar nga shtrydhja ka prmbajtje t lart t acidit citrik, por veantia e saj qndron q ky acid i grupeve t acideve citrike sht nj izomeri optik i atyre q prftohen nga agrumet Thana, Cornus mas. Me prdorime t shumta si frut dhe shurup shum karakteristik, gjithashtu ka vlera t veanta dekorative, jo vetm pr format e thanave tashm t njohura q nuk kan ekzigjenca ndaj agrofondit, trajtimit etj. Duke u konsideruar si numri , 1 Bio. Duhet t introduktohet dhe Thana Koreane q dallohet pr madhsin e frutit dhe vlerat dekorative, lulzim dhe frutifikim gati gjithvjetor. Urtica dioica, hithra. Urtica urens, hithra djegse, me nj areal shum m t kufizuar gjeografik. Vaccinium myrtillus, boronica, sht asociacion kryesisht i pyjeve halore duke mbuluar katin m t ult.

116

Kalendari hnor, zgjatja e ndriimit diellor dhe temperaturat e toks

Prse i duhet kjo perimerritsit Interpretimi i kalendarit hnor sht disi i diskutueshm, kontroversial. Prgjithsisht t gjith bien dakord q nuk ka natyr religjioze. Jan disa momente kryesore kur i drejtohemi ktij kalendari: Mbjellja, kur sht hna e plot, pa e ditur shum kt kalendar, fshatart dhe sidomos amvisat q kishin prgjegjsi pr kopshtin e kuzhins llogarisnin ditn e Ekuinoksit pranveror, 22 Mars, dita e Zojs, prdoret n shum zona; Mbjellja e qepujkave kur ishte hna zjarre do t thot q priteshin qep karabush q nuk prodhonin bulbet, prvese nj lulrie, q farat e prodhuara nga kjo mund t transmetonin kt efekt edhe n breznit e tjera. Krasitja, momenti i krasitjes, sidomos pr hardhin. Qethja e deleve, Qethja e fmijve pr her t par nga kumbara, nuni. M posht prezantojm nj kalendar hnor pr vitin e ardhshm, ku me simbole paraqitet hna e plot, hna zjarre. Prdoret n shum zona, gjysm hna. Akoma besohet n at q kur gjysm hna sht konkave, pritet shi dhe e kundrta kur hna, gjysm hna sht konvekse. Veprimi i hns n rastet e baticave dhe zbaticave sht i shpjeguar, ndikimi i saj sht vrtetuar dhe n prmbytjet e vitit t fundit n Daj t Shkodrs.

QERSHOR, GERSHUR (n disa zona),

June: Juno, Perndesh e Roms, Gruaja e Jupiterit
117

20 qershor, Dita e Baballarve;

NR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Stacioni
Koplik Shkodr Lezhe Durrs Tirane Elbasan Crrik Berat Lushnje Fier Vlore Gjirokastr Sarande Kuks Peshkopi Puke Burrel Bulqize Pogradec Kore Erseke

Temp. mes. E ajrit 1-10 11-20 21-30 22.0 24.9 24.3 21.9 23.7 23.9 21.4 23.2 23.3 21.6 23.2 23.2 21.5 23.2 23.2 21.3 23.0 23.0 21.6 23.3 23.5 20.6 22.4 25.8 22.1 23.8 23.5 21.1 22.7 22.5 22.0 23.5 23.6 21.1 22.8 22.8 22.9 24.5 24.9 19.9 21.5 20.5 18.8 20.5 20.2 17.3 19.3 19.2 19.9 21.5 21.5 16.8 18.7 18.6 18.6 20.1 20.1 17.6 19.1 19.1 16.2 17.6 17.6

Temp. mes. e toks 1-10 11-20 21-30 24.1 26.4 26.8 24.7 26.9 27.1 24.3 26.6 26.5 23.8 26.1 26.5 24.6 26.5 26.9 25.6 27.7 27.6 25.2 27.3 27.5 25.9 27.9 28.0 26.3 28.8 28.9 24.1 25.9 26.3 22.9 25.4 24.6 22.2 24.4 25.2 22.4 24.8 25.0 20.6 22.6 23.0 19.2 21.0 21.7

Reshjet, mm 1-10 11-20 17.2 14.0 22.7 10.7 19.8 13.7 16.6 6.1 28.4 10.3 22.2 12.2 19.8 7.5 17.5 12.6 16.1 8.4 11.4 4.0 11.2 3.2 13.6 10.1 11.7 4.2 16.2 12.1 13.5 10.1 32.6 25.4 24.2 10.1 26.0 17.1 10.3 6.6 16.9 13.4 25.4 13.5

20-30 8.7 14.9 16.1 6.4 14.7 13.8 7.3 12.4 12.1 6.2 6.9 5.5 3.4 19.9 10.7 21.9 10.1 14.7 7.8 13.6 15.3

MESATARJA SHUMVJEARE E RRESHJEVE, 1945-1975 Shuma e reshjeve ne mm 60.7 57.5 60.2 68.8 61.4 72.4 93.8 57.6 47.5 103.6 73.8 94.4 Shuma e reshjeve ne mm 57.3 77.5 133.1 59.6 44.4 150.5 97.4 56.1 184 76.9 77.7 108.4

STACIONI BERAT DIBER DURRES ELBASAN FIER GRAMSH GJIROKASTR KOLONJE KORCE KRUJE KUKES LEZHE

STACIONI LUSHNJE MAT MIRDIT PRMET POGRADEC PUKE SARANDE SKRAPAR SHKODER TPELENE TIRANE TROPOJE

118

LIBRAZHD

78.2

VLORE

57.9

Lagshtia n brendsi t toks n prqindje t Kapacitetit Ujmbajts Fushor:

31 Maj-78 %, 20 qershor-60 %, 10 Korrik-30 %

Zbardhja e drits Dielli lind
1/6 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 03.01 03.00 02.59 02.59 02.58 02.57 02.56 02.56 02.55 02.55 02.54 02.54 02.53 02.53 02.53 02.53 02.53 02.53 02.53 02.53 02.53 02.53 02.53 02.54 02.54 02.55 02.55 02.56 02.56 02.57 05.05 05.05 05.04 05.04 05.04 05.03 05.03 05.03 05.02 05.02 05.02 05.02 05.02 05.02 05.02 05.02 05.02 05.02 05.02 05.02 05.02 05.03 05.03 05.03 05.03 05.04 05.04 05.05 05.05 05.05

Perndon
20.14 20.14 20.15 20.16 20.16 20.17 20.18 20.18 20.19 20.20 20.20 20.21 20.21 20.22 20.22 20.22 20.23 20.23 20.23 20.24 20.24 20.24 20.24 20.25 20.25 20.25 20.25 20.25 20.25 20.25

KALENDARI HNOR

119

Qershor H
22 23 24 25 26

P 1

Sh 2 9 16 23 30

D 3 10 17 24

5 12 18 25 26

6 13 20

7 14 21 28

8 15 22 29

ANEKTODA
Mbas sinjalizimit se nj lepur ishte diktuar n fshatin Nage t Kuksit, aty ku sht sot aeroporti, mobilizohen t gjith gjuetart, kuptohet me zagart, qent e gjuetis. Prpjekja e par dshtoi mbasi zagart si thuhet n zhargonin popullor, nuk i ran pr ere. N kt situat dshprimi mendimi m i spikatur ishte i njrit nga gjuetart, q ata t mos ktheheshin t turpruar, sidomos n syt e grave, ishte q t digjej parcela e grurit ku mendohej se strehohej lepuri. Mendimi u mbshtet me unanimitet dhe pas ekzekutimit t tij, skeleti i lepurit t djegur u drgua n muzeun e qytetit. Pyetjes s inspektorit t Drejtoris s arsimit, se prse u shprb Komuna primitive dhe u zvendsua nga rendi skllavopronar, nj nxns i nj shkolle t mesme t Elbasanit, ju prgjigj: -Kjo ndodhi mbasi komisionet e ndarjes s tokave n at koh, kan marr m shum tok pr vete dhe n tokat m t mira.

Ishte se na ishte: krimbi i mndafshit

Mndafshi sht nj fibr proteinike, ku disa nga kto forma mund t prdoren pr endje tekstilesh. Mndafshi m i njohur arrihet nga fshikzat e species Bombyx mori, i njohur tek ne si krimbi i manit t egr, Morus sp. Ky aktivitet i prodhimit t mndafshit quhet sericultur. Ky lloj mndafshi ka nj struktur prizmatike trekndshe q krijon mundsin pr rrobat prej mndafshi t reflektojn dritn n knde t ndryshme duke gjeneruar ngjyra t ndryshme. Mndafshi prodhohet dhe nga insekte t tjera, duke prfshir dhe merimangn, dhe araknide t tjera, si dhe disa atropode t tjer, por vetm mndafshi i prodhuar nga 120

larvat e krimbave katrpilar q kompletojn ciklin e metamorfozs. prdoren n manifakturn e tekstileve. Prodhimi i fibrave t mndafshit sht karakteristik dhe pr Hymenoptert, blett, grerzat dhe milingonat. Shum forma t prodhimit t prvese atij t manit t egr kan qen t njohur q n lashtsi n Kin, Azia e Jugut si dhe n Evrop. Pak histori dhe gjeografia e prhapjes: N Kin: Manifakturat e para kan qen zhvilluar shum hert dhe n disa raste datojn q n vitin 3500 para Krishtit. Mndafshi destinohej pr perandort si dhe pr dhuratat q ato bnin. Kjo tradit kaprceu shum shpejt kufijt dhe tregtia e tij midis Azis dhe Evrops njohu prmasa t reja.

Ky trafik u quajt dhe rruga e mndafshit, Silk Road. Pavarsisht se perandort e Kins bn ishte e mundur ta mbanin sekret kt tradit dhe ta kthejn n monopol t tyre, kjo nuk ndodhi.
Edhe sot krkohet q tregtia botrore nga Azia n drejtim t vendeve t perndimit pak a shum t imitoj kt rrug, Silk Road N Tailand: Mndafshi sht prodhuar nga lloje t krimbit t mndafshit t familjes Bombycidae dhe Saturnidae veanrisht pas korrjes s orizit. Tradicionalisht grat endin mndafsh n tezgjah dhe u kalojn vajzave mbasi sipas nj rituali endja e mndafshit sht sinjal i pjekuris dhe predispoziconit pr martes. Materiali zhytet n uj t ftoht dhe blanzherizimi bhet prpara tharjes. Pr kt prdoren tuba t gjer me peroksid hidrogjeni. N Indi: Mndafshi sht njohur n Indi me emrin Paat dhe Resham n fiset Urdu q origjinojn nga Persia. Mendohet q serikultura sht zhvilluar njhersh me traditn kineze. Sot India sht prodhuesi m i madh n shkall botrore pas Kins ndrkoh sht dhe konsumatori (prdoruesi) m i madh n bot i mndafshit. Historikisht ka ekzistuar nj ndarje sipas t cils t pasurit do t vishnin rroba mndafshi dhe t varfrit rroba pambuku. N Mesdhe: Sipas Mitologjis kur Odiseja pretendonte t ishte dikush tjetr, Penelopa e pyeti se far rrobash ai vesh. Dhe ai u prgjigj se kishte kmish q ngjan me lvoren, cipn e qepve t thara. Perandoria Romake sht e njohur pr tregtin e mndafshit. Perandori Tiberius nxori nj ligj sipas t cilit ndalonte burrat t visheshin me mndafsh, por ky ligj nuk i rezistoi kohs. Pavarsisht nga prhapja e mndafshit, sekretet e prodhimit t mndafshit arritn n Evrop rreth vit 550 pas Krishtit. Legjendat tregojn se murgjit q i shrbenin Justinianit sillnin vez t krimbit t mndafshit nga Kina pr n Kostandinopoj ku ishte prqendruar dhe manifaktura e mndafshit i destinuar pr t prodhuar veshjet perandorake si dhe pr dhurata pr mbretrit e perandort n gjith botn. Diferenca shitej me nj mim shum t lart.

121

N Lindjen e Mesme. N besimin islamik krkohet t ndalohet veshja e burrave me rroba mndafshi prndryshe ata do t konsideroheshin si femra. Gjithsesi mndafshi n botn islamike kishte nj popullaritet pr arsye t lejimit pr grat. Gjat pushtimit nga arabt t gadishullit Iberian ato prcolln atje dhe traditn e prodhimit t mndafshit. Evropa mesjetare dhe moderne: Tregtart e Venedikut tregtonin gjersisht mndafsh dhe inkurajonin prodhuesit e mndafshit t vendoseshin n Itali. Q nga kjo periudh mndafshi i provincs Komo ka qen br mndafshi m me vler n bot. Dhe begatia dhe pasuria e Firences ka qen mbshtetur n prodhimin e mndafshit. Mbreti Francis i ka ftuar prodhuesit Armenian q t krijonin nj industri t mndafshit sidomos n Lion. M von kjo industri u shkatrrua nga dyndjet e barbarve Hugenot. Jamesi bri prpjekje t themelonte prodhimin e mndafshit n Angli duke bler dhe mbjell 100,000 rrnj mani t egr por pothuajse dshtoi se rezultuan t paprshtatshme pr kultivimin dhe ushqimin e krimbit t mndafshit. Por Anglia rivendosi kt industri n Qipro, 1928 N Itali kemi Stazione Biologica n Padova q kishte si objektiv Serikulturn. N Evropn Mesjetare mndafshi ishte shum i shtrenjt dhe i destinuar vetm pr t pasurit. Amerika e Veriut: James i Par i Anglis ka introduktuar kultivimin e mndafshit rreth vitit 1619 n kolonit angleze me qllim q t dekurajonte prodhimin e duhanit. Gjurmt e para t ksaj industrie jan n New England. M von New Jersey bhet kryeqendra amerikane e prodhimit t mndafshit ndonse importi nga Japonia mbetej akoma me pesh. Lufta e Dyt botrore e ndrpreu tregtin me Japonin dhe amerikant bn prpjekje pr ta zvendsuar me materiale sintetike si ishte nylon (najlon) q prodhohet nga fibra celulozike dhe shpesh sht vshtir t dallohet nga mndafshi natyral. Mndafshi ka fijet m t forta por n lagshti kjo fortsi ulet si dhe kur ekspozohet n rrezet e diellit. Mndafshi sht prues i dobt i elektricitetit, sht rezistent ndaj shum acideve minerale me prjashtim t acidit sulfurik i cili e tret at. Aftsia absorbuese e tij e bn at t jet i prshtatshm dhe i rehatshm si veshje n koh t nxeht,. Gjithashtu sht dhe izolator i t ftohtit n stin t ftoht. Mndafshi ka dhe prdorime t shumta n art, veshje muresh, parashuta, goma biikletash si dhe n artileri pr qeskat e barutit. Gjithashtu veshjet antiplumb jan me baz mndafshi. Prdoret dhe n kirurgji sidomos n rastet e fmijve. sht material me shum interes kur prdoret pr piktura dhe shkrime t tjera. Duke qen se prodhimi i mndafshit nnkupton dhe mbytjen e larvave sht shum i kritikuar nga aktivistt e t drejtave t kafshve. Edhe Mohandas Gandi ka qen shum kritik bazuar n filozofin: Mos dmto asnj organizm t gjall. Kjo ka shpejtuar dhe promovuar shum zhvillimin e industris s tekstileve t pambukut. Sidomos n Indi

122

Prodhimi
Si e prmendm n fillim kultivimi i mndafshit quhet serikultur. Mbi 30 vende prodhojn mndafsh, m kryesoret jan Kina (54 %) dhe India (14 %). Pr t prodhuar 1 kg mndafsh 3000 krimba mndafshi duhet t konsumojn jo m pak se 104 kg gjethe mani. Llogaritet q pr nj kimono (veshje tradicionale japoneze) duhen rreth 5000 krimba mndafshi., Kush jan 10 vende me prodhuese t fshikzave t mndafshit (cocoons) SHTTI Kina India Uzbekistan Brazil Iran Tailande Vietnam Koreja e Veriut Rumania Japonia PRODHIMI 000/fshikeza 978,013 259,679 57,332 37,097 20,235 16,862 10,117 5,059 3,372 2,023 N PRODHIMI N 000/KG 290,003 77,000 17,000 11,000 6,000 5,000 3,000 1,500 1,000 600

Materiali synon n trheqjen e vmendjes s fermerve dhe specialistve pr tju rikthyer ktij aktiviteti i cili ka tradit shum t vjetr n Shqipri dhe n Kosov, (rrugt e Prizrenit kan si bim dekorative kryesore manin e egr. Gjeografia e serikulturs sht e gjer kjo edhe pr kushtet shum t mira klimaterike- toksore pr kultivimin e manit t egr. Aktualisht kan mbetur vetm pika t kultivimit t krimbit t mndafshit:Qaf Krrab dhe Zadrim.

Ka familje n Shkodr, Berat e Tiran me mbiemrin Kazasi-Mndafshtari, endja e ktyre plhurave vazhdon dhe sot Sipas Prof. Resmi Osmanit.

KORRIK July; Julius Caesar, diktatori romak, fillimisht konsiderohej muaji i Pest sipas Romulus -Piqet buka n diell.

123

-Nse Perndia ka br ndonj vepr t menur, sht krijimi i ujit: Ujin e detit dhe t oqeanit e bri me krip, pse? Proverb francez

4 Korrik, Dita e Pavarsis (n SHBA)

NR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Stacioni
Koplik Shkodr Lezhe Durrs Tirane Elbasan Crrik Berat Lushnje Fier Vlore Gjirokastr Sarande Kuks Peshkopi Puke Burrel Bulqize Pogradec Kore Erseke

Temp. mes. E ajrit 1-10 11-20 21-30 25.5 25.7 26.6 24.9 25.2 25.8 24.2 24.3 247 24.2 24.1 24.6 23.4 24.2 23.7 23.9 24.0 23.4 24.2 24.6 24.7 23.9 24.1 24.5 24.7 24.6 25.2 23.4 23.4 23.6 24.5 24.4 24.0 23.8 24.0 24.4 25.6 25.9 26.4 22.6 22.4 23.0 21.6 21.5 21.3 20.4 20.4 21.0 23.1 22.8 23.5 19.6 19.7 20.0 21.3 21.4 21.6 20.5 20.6 21.0 18.6 19.1 19.3

Temp. mes. e 1-10 11-20 27.6 28.0 -28.0 28.4 27.4 27.7 27.3 27.7 27.7 28.2 28.3 28.7 28.2 28.3 28.8 28.9 29.7 30.3 27.2 27.7 26.1 26.5 25.7 26.0 25.9 26.2 23.9 24.6 22.6 23.0

toks 21-30 28.2 28.3 27.8 28.0 28.4 29.0 28.4 29.0 30.1 28.0 26.5 26.1 26.6 24.9 22.8

Reshjet, mm 1-10 11-20 13.5 9.6 15.3 13.0 14.6 8.5 10.3 5.7 16.5 12.2 16.0 11.8 15.0 11.6 14.1 8.2 11.2 9.1 10.6 10.8 5.2 3.3 9.3 6.1 6.6 1.7 18.0 14.2 12.9 10.1 22.9 17.6 22.2 13.6 13.8 15.1 9.6 7.1 12.5 9.0 13.4 9.2

20-30 7.2 11.4 10.2 6.2 12.9 8.0 7.7 10.4 6.4 5.9 4.8 6.4 1.8 10.2 8.0 20.2 12.9 17.2 6.4 7.9 10.4

MESATARJA SHUMVJEARE E RRESHJEVE, 1945-1975 Shuma e reshjeve ne mm 60.7 57.5 60.2 68.8 61.4 72.4 93.8 57.6 47.5 Shuma e reshjeve ne mm 57.3 77.5 133.1 59.6 44.4 150.5 97.4 56.1 184 124

STACIONI BERAT DIBER DURRES ELBASAN FIER GRAMSH GJIROKASTR KOLONJE KORCE

STACIONI LUSHNJE MAT MIRDIT PRMET POGRADEC PUKE SARANDE SKRAPAR SHKODER

KRUJE KUKES LEZHE LIBRAZHD

103.6 73.8 94.4 78.2

TPELENE TIRANE TROPOJE VLORE

76.9 77.7 108.4 57.9

Lagshtia n brendsi t toks n prqindje ndaj Kapacitetit Fushor Ujmbajts:

20 qershor-50 %, 10 Korrik-40 %, 31 korrik-30 %, Gusht 31-10 % Zbardhja e drits Dielli lind
1/7 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 02.58 02.58 02.59 03.00 03.01 03.02 03.03 03.04 03.05 03.06 03.07 03.09 03.10 03.11 03.12 03.14 03.15 03.16 03.18 03.19 03.21 03.22 03.24 03.25 03.27 03.28 03.30 03.31 03.33 03.34 03.36 05.06 05.06 05.07 05.07 05.08 05.09 05.09 05.10 05.11 05.11 05.12 05.13 05.13 05.14 05.15 05.16 05.17 05.17 05.18 05.19 05.20 05.21 05.22 05.23 05.24 05.24 05.25 05.26 05.27 05.28 05.29

Perndon
20.25 20.25 20.25 20.24 20.24 20.24 20.24 20.23 20.23 20.23 20.22 20.22 20.21 20.21 20.20 20.19 20.19 20.18 20.18 20.17 20.16 20.15 20.14 20.14 20.13 20.12 20.11 20.10 20.29 20.08 20.07

125

KALENDARI HNOR
Korrik H
26 27 28 29 30 31

Sh

D 1

2 9 16 23 30 10 17 24 31

5 12

6 13 20 27

7 14 21 28

8 15 22 29

18 25

Bima dhe kualiteti i ujit pr ujitje

sht shum e uditshme q krkesat pr kualitetin e ujit t destinuar pr uj t pijshm apo pr ujitje, nuk kan ndonj dallim t madh lidhur me standardet e tij. Sa q shpesh her pyetet fjala vjen pr fasulen , se me far uj sht ujitur. Po ashtu paraqesin veanti dhe perimet sidomos ato gjethore (kryesisht liliaceve, qepa, preshi, hudhra, se me far jan ujitur, dhe n disa zona sht zhvilluar dhe m shum kjo tradit, ku njerzit pyesin se nse sht zier fasulja me ujin q sht ujitur apo jo). T gjith besoj se biem dakord q bima n serr ose n fush ka m shum krkesa pr kualitetin e ujit n krahasim me botn shtazore n prgjithsi dhe me njeriun n
126

veanti, mbasi kto t fundit kan organet e tretjes, dixhestive, dhe t jashtqitjes, apo t urinimit, nprmjet t cilve ato selektojn dhe eliminojn edhe intoksikimet q vijn nga uji ose nga prmbajtja e ujit n ushqim, uji i lidhur kimikisht apo i lir. Kjo nuk ndodh me bimn, ajo nuk ka mundsi t kundrveproj n rastin e prdorimit t ujit jasht krkesave t saj, por gjithsesi ajo e prezanton kt situat t papranueshme nga ana e saj. M posht po japim nj tabel t klasifikimit t kualitetit t ujit n klasa, t cilat lexuesi mund ti krahasoj me treguesit q arrijn kto burime, pr t cilat jan marr dhe kampionet pr do burim dhe kan rezultuar shum t prafrta me standardet aktuale pr ujin e pijshm. N rast t nj prdorimi industrial sht i domosdoshm nj marketing ekstra standard, ku analizat kaprcejn parametrat e prcaktuara mbasi ftojn dhe ato q vuajn nga tiroidet, apo smundjet t sistemit dixhestal, q t mos vonojn pr ti prdorur, por zgjidhja m e mir do t ishte qndrimi i prkohshm pran ktyre burimeve. Mund t sjellim shembullin e Kroit t Bardh n Rrugn Mrkurth-Kunora e Selits, ku qytetaret kalojn disa dit pran burimit, duke menduar (dhe prgjithsisht un ju jap t drejt) se vlerat e ujit jasht burimit do t denatyrohen).
127

M posht jan standardet ideale t ujit t pijshm: Kategoria Ose Klasa 1 2 3 Konduktiviteti elektrik mS/cm 12 0.5 0.5-1.0 1.0-1.5 Natriumi Ppm13 30 30-60 60-90 Klorided, Sulfatet, ppm ppm 50 50-100 100-150 100 100-200 200-300

M posht sht nj list e elementve m kryesor me maksimumin e pranueshm t tyre: Elementt Nitrogjeni, NO3-N Fosfori, H2PO4-, P Potasi, K+ Kalciumi, Ca + Magnezi, Mg ++ Kloruret, ClSulfatet, SO4-Bikarbonatet, HCO3Hekuri, Fe++ (ose hekuri trivalent Fe+++) Bori, B Zinku, Zn++ Mnanganezi,Mn ++ Bakri, Cu++ Alumini, Al+++ Molibdeni, Mo Fluori, F Ph Maksimumi i pranueshm (ppm) 5 5 5 120 25 100 200 30-60 60 5 0.5 0.5 1.0 0.2 5 0.02 5-7

Ka dhe nj kategorizim lidhur me fortsin e ujit, n gjuhn popullore thuhet se nuk bn

12 13

Mili Siemens/cm, njsi matse e konduktivitetit apo prcjellshmris elektrike Pjes pr milion

128

shkum sapuni, matet me Grad baume, por sht e nevojshme n kndvshtrimin q kemi pr ta shtjelluar m tej.

GUSHT
Augustus, Perandori i par Romak, prsri emrtohej i gjashti muaj sipas Romulus-it
Gusht e gun, (Shqipria e Mesme) Ditn e Shemris priti vijn shtpis. Shemria, fest tradicionale n shum zona t vendit, afrsisht n fund t Gushtit, q koincidon me trheqjen e bulmetit nga stani. Shkodra dhe Malsia e Madhe nuk dshirojn t bjn dasma n kt muaj. NR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Stacioni
Koplik Shkodr Lezhe Durrs Tirane Elbasan Crrik Berat Lushnje Fier Vlore Gjirokastr Sarande Kuks Peshkopi Puke Burrel Bulqize Pogradec Kore Erseke

Temp. mes. E ajrit 1-10 11-20 21-30 26.0 24.1 23.3 25.3 23.9 22.7 24.5 23.3 22.4 24.3 22.4 22.6 24.3 23.0 22.3 24.0 21.9 21.9 24.6 23.4 22.4 24.3 23.2 21.8 24.9 23.8 23.1 23.5 22.6 21.6 24.7 23.8 22.9 24.1 22.8 21.8 26.4 25.4 24.4 22.7 21.1 19.8 22.0 20.3 19.1 20.4 18.9 18.2 22.8 21.4 20.3 19.9 18.5 17.5 21.5 20.2 19.0 20.9 19.1 18.3 19.2 18.0 16.8

Temp. mes. e toks 1-10 11-20 21-30 27.6 26.1 24.5 27.8 26.5 24.8 27.1 25.7 23.8 27.6 25.9 24.2 27.9 25.4 25.0 28.5 27.2 25.5 27.9 26.3 25.1 28.5 27.2 25.4 29.8 28.8 26.2 27.4 26.0 24.3 26.2 24.3 22.6 25.8 24.0 22.2 26.3 24.6 22.4 24.9 22.9 21.0 22.8 21.4 19.6

Reshjet, mm 1-10 11-20 17.5 27.8 25.4 30.4 15.8 27.8 9.3 13.8 11.7 21.4 13.2 21.5 12.0 18.3 9.6 17.6 14.1 14.9 12.4 15.4 8.5 8.6 9.6 12.6 7.9 12.0 13.9 18.4 10.2 16.8 23.3 43.6 13.8 20.0 19.9 30.2 11.6 12.2 9.6 9.4 9.5 12.7

20-30 20.4 32.5 20.7 13.1 19.0 17.7 18.4 25.4 13.8 16.7 14.8 27.4 33.4 17.7 14.8 25.1 22.1 21.9 17.0 20.2 21.2

129

MESATARJA SHUMVJEARE E RRESHJEVE, 1945-1975 Shuma e reshjeve ne mm 60.7 57.5 60.2 68.8 61.4 72.4 93.8 57.6 47.5 103.6 73.8 94.4 78.2 Shuma e reshjeve ne mm 57.3 77.5 133.1 59.6 44.4 150.5 97.4 56.1 184 76.9 77.7 108.4 57.9

STACIONI BERAT DIBER DURRES ELBASAN FIER GRAMSH GJIROKASTR KOLONJE KORCE KRUJE KUKES LEZHE LIBRAZHD

STACIONI LUSHNJE MAT MIRDIT PRMET POGRADEC PUKE SARANDE SKRAPAR SHKODER TPELENE TIRANE TROPOJE VLORE

Lagshtia n brendsi t toks n prqindje t Kapacitetit Uj mbajts Fushor:

31 Korrik-20 %, 31 Gusht 10 % Zbardhja e Drits

1/8 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 03.37 03.39 03.40 03.42 03.43 03.45 03.47 03.48 03.50 03.51 03.53 03.54 03.56 03.57 03.59 04.00 04.02 04.03

Dielli lind
05.30 05.31 05.32 05.33 05.34 05.35 05.36 05.37 05.38 05.39 05.40 05.41 05.42 05.43 05.44 05.45 05.46 05.47

Perndon
20.06 20.05 20.04 20.02 20.01 20.00 19.59 19.58 19.56 19.55 19.54 19.52 19.51 19.50 19.48 19.47 19.46 19.44

130

19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

04.05 04.06 04.08 04.09 04.11 04.12 04.13 04.15 04.16 04.18 04.19 04.20 04.22

05.48 05.49 05.50 05.51 05.52 05.53 05.54 05.55 05.56 05.57 05.58 05.59 06.00

19.43 19.41 19.40 19.38 19.37 19.35 19.34 19.32 19.30 19.29 19.27 19.26 19.24

KALENDARI HNOR
Gusht H
31

M 1

P 3 10 16 23 30

Sh 4 11 18 25

D 5 12 19 26

32

6 13 20 27

7 14 21 28

8 15 22 29

33

34

35

ANEKTODA

N nj fshat t Kolonjs, Erseks.

N kohn e lmit, shirjes s grurit, gallofi, ose korbi, merr n goj nj kalli gruri. U alarmua i gjith fshati q t armatosur me hunj dhe me purtekat me t cilt shinin grurin n lm, e ndoqn gallofin deri n Qafn e Qarrit. Historia prfundon ktu mbasi nuk ka t dhna nga kronikant e kohs se si prfundoi ky aksion.

N nj fshat t bregdetit:

131

N nj funeral, Urata ishte n vendin e par, kuptohet pas kishin arkivolin. Pa mbrritur tek varrezat, kortezhin e ndrpret nj lepur. Urata q i kishte llogaritur dhe kto rrethana, bn gati iften dhe i thot shoferit t ndaloj. Shoferi, kuptohet nn z i thot: Urat po na turpron se i prijm nj funerali. Urata i prgjigjet: Budalla, arkivoli q ne kemi pas nuk ka se si t iki, ndrsa lepurin q na preu rrugn, nuk do ta gjejm n kthim. Recipe, receptura gatimi, sipas zonave dhe festash, ceremonive

Tepelen dhe trevat pr rreth: Buka e zakonshme q zihej me uj t ngroht, bukvalja, brumi i s cils zihej me uj t valuar, buka e sait dhe buka e vatrs, kjo e fundit gatuhej me shum nga barinjt n stane, por dhe n familje. Buk misri Gjizake, emrtohej kshtu nga q brumi przihej me gjiz, pak gjalp, brum dhe erza. Buka, Trazorja, brumit i shtohej djath i grimcuar dhe shum gjalp, si erz ishte vjozma (nenexhiku). E shoqruar me kos ose dhall t vinte n shpirt. Nj nga gatimet m t rralla ishte Arapashi - ky gatuhej me zorrt e holla t qengjit, ose kecit t grira imt. M von shtoheshin dhe prbrs t tjer. Bardh- Mat dhe trevat pr rreth, Arapash n jugIftari pr myslimant Menyja e krishtlindjeve Menyja e bajramit t madh dhe t vogl Menyja e novruzve, ashures etj. Mitologjia pr bereqetin, kush sht bereqeti dhe kush nuk sht, Fshatart bjn nj klasifikim, testim, sipas t cilit ai q nuk sht bereqetli nuk duhej t shkelte i pari n ar pr t lruar, apo prashitur etj . Urimi me bereqet? N hambar t zotit, u bft pa punue!

Prognoza, parashikimi popullor i motit, dhe ndryshimi i mjedisit

Mbetet e paplotsuar pr kt numr, mbasi ndryshimi shum dinamik global, i mjedisit, parashikimi popullor i motit, deri diku bhet i pabesueshm pr arsyet m sipr.

Buka, shum m tepr se buka

Mos e shkel dhe t shitoft zana, do t thoshte Migjeni.

132

Fare pak n historin e bujqsis botrore

Versus Historis mbarbotrore t bujqsis npr shekuj dhe mij vjear N zonat m pjellore si ishin ato t Azis Perndimore, Egjiptit dhe t Indis q shum hert ka ekzistuar nxitja pr kultivimin e bimve q m para konsideroheshin t egra. Rajone disi t veuara t bujqsis gjendeshin dhe n Kinn Jugore n Guinen e Re dhe shum rajone t Ameriks. Tet bimt e para t ashtuquajtura themelues t Neolitikut kan qen: Disa forma t grurit, okra (Triticum monoccocum), tepa (Triticum diccocum), m pas elbi disa rreshtash, ose elbi distik, bizelet dhe , thjerrzat, qiqra, (Cicer arietinum), Urovi, (Lathyrus montanus) dhe Lini (Linum ussitasimum), Flax, n angl.. Duke filluar nga vitet 7 000 p.e.s., bujqsia ka mbrritur n Egjipt dhe nnkontinenti Indian nisi me kultivimin e grurit dhe t elbit, gj q vrtetohet nga zbulimet n Balochistan, (Sot Pakistani). Duke vazhduar pas vitit 6000, BC, ferma n nivele mesatare ndodheshin n form rripash prgjat brigjeve t Nilit. Akoma ujitja nuk kishte marr formn dhe prkrahjen nga kjo bujqsi e athershme. Ksaj periudhe i prkasin dhe zhvillimet n Lindjen e Largt me oriz, thuajse m shum se me grur, si bim baz, (staple n angl.) t komplementuara me prodhimet nga deti. Nga vitet 5000 p.e.s. popujt Sumerian zhvilluan bazn e bujqsis, q do t thot kultivimin intensiv t toks, akoma monokulture, ujitje t organizuar etj. sigurisht prgjat shtrateve t lumenjve, Shat al-Arab, q nga gjiri Persik deri n bashkimin e Tigrit dhe t Euphratit. Pas domestikimit, zbutjes tashm t kafshve, barinjt do t bashkoheshin me fermert, bujqit q garantonin nj jet ose sedentare apo gjysm nomadike. Misri, manioku, si dhe frut rrnjort fillimisht jan domestikuar n Amerik t paktn q nga viti 5200 p.e.s. Patatja, domatja, speci, kungulli si dhe disa variete t fasules, duhani si dhe shum bim t tjera kishin marr nj zhvillim n Amerik lidhur me nj prhapje shum t madhe t tarracimeve n pjesn m t madhe t Andeve. Grekt dhe Romaket bn prpjekje pr zhvillimin e bujqsis, por jo shum t rndsishme n krahasim me ato q bn popujt Summerian14. Grekt, sidomos ato t Jugut duhej t prballonin nj bujqsi n toka t shkreta dhe megjithat ia arritn. Ndrsa Romakt ishin m shum t interesuar pr bimt q lidheshin me tregun. N kohn e eksplorimit Evropian do t kemi domestikimin e Kokoas, apo t gjelit t detit (Edhe sot festohet n fund t tetorit festa e Halloween-it. Po kshtu mund t shtojm domestikimin e lulediellit, duhanit, shum varietete t kungullit, panjs sheqerore, luleshtrydheve , bim t familjes kenopodiaceae (t panxharit). N Mesjet, fermert n Afrikn e Veriut, Lindjen e Afrme dhe n Evrop, mundsuan prfshirjen e teknologjive t tilla si ishte sistemi i ujitjes, digave, mjeteve pr lartsimin e ujit. Kjo dhe n sfondin e nj rotacioni, qarkullimi, me tre fusha.
14

Paraardhsit e Babilonasve , populli semitik, hebrenj (I.XH)

133

Shnim: Kjo pjes ka pr qllim vendosjen e historis s bujqsis, apo lashtsis, si prezantohet nga autori, n sfondin e historis botrore t bujqsis. Nuk sht e vshtir t diktohet lashtsia e ksaj bujqsie shqiptare t paktn ndaj tablos s historis Evropiane t saj, ku prevalon kjo tradit.

Kalendari i festave tradicionale popullore 15 n trevat shqiptare

EMRTIMI I FESTS Dita e vers TREVA Pothuajse n gjith hapsirn mbar shqiptare DATA (dhe e prafrt) Sipas kalendarit Gregorian, 22 mars RITET, ZGJATJA, GATIMI, BIMT Q DEKOROJN FESTN, BESTYTNIT Diversiteti i ceremonive, riteve, koh zgjatjes sht shum i madh. Sinjalizimi i ksaj nate nprmjet daulinave, dng i bimve t thara, vizitat etj. N zonn e Jugut, hidheshin n prush, prushin e zjarrit, degza ulliri t njoma dhe prmendej nj emr. Nse dega, degza lvizte nuk i nnshtrohej temperaturs s prushit, merrte nj vlersim, ndrsa kuptohet e kundrta. Ndarja e qengjave, qengji i piketuar, destinuar, pr tu therur dhe vn n hell do t jet m i madhi. Gjethet e arrs t vna q pa zbardhur drita tek pragu i ders, qemeri, nnkuptojn largimin e rrezikut dhe t gjumit t madh. N seksionin e bulmetit vendoset bar Shngjergji, bargjergji, sarafi, ngjitse, Lysimachia numularia, L.. Jan t mirpritur miq nga zonat q e festojn kt fest, bija etj, pavarsisht nga religjioni. Menyja: Mish qengji i pjekur n hell, byrek me kulloshtr, ose me djath t njom, hudhra t njoma q sipas nj bestytnie edhe pr ti kursyer, nuk lejoheshin t shkuleshin para Shngjergjit. Prgjithsisht i dedikohet ngjitjes s bagtive n kullotat verore, bjeshk. Pothuajse e harruar pas Revolucionit antifetar t vitit 1967. Frekuentohej dhe ishin t mirpritur nga t gjitha zonat q rrethonin p.sh. Teqen e Prellit.

Shngjergji

N shum zona t Shqipris dhe jasht vendit

6 Maj

Shn Eufemia, n saj t

15

Prell, Mat, Qaf Mali, Kallmet, Lezh, edhe n

Afrsisht n fund t gushtit, n

As nuk mund t pretendohet q ky kalendar t jet i plot sidomos n shtrirjen gjeografike t tij. Do t jet detyr e lexuesve t ktij Almanaku q n botimin serial, pasardhs 2013, 2014 etj. ta kompletojn kt por duke menduar q ky kalendar asnjher nuk do t jet prfundimtar ose i kompletuar. N nj far kuptimi sht nj udhrrfyes, els, q t on apo t jep mundsin pr t prezantuar kulturat prkatse, respektive,
134

fenomene fonetike Shnxhemia,

Greqi

Greqi n shtator q lidhet me diferencn e kalendarit Gregorian me at Julian

Ushqim i zakonshm i fundit t gushtit, mish i pjekur, perime dhe fruta q tashm ishin n kulmin e sezonit t prodhimit. Edhe bulmeti i freskt i sapo ardhur nga stanet e verimit pas Shemris.

Shn Llezhdr, Shnrefi

E pa plotsuar. Gjocaj, Mat E diela e par e nntorit Mendohet se ka lidhje me Kishn Sant Demetrius. Nnkupton fundin e sezonit t vers, sidomos n zonat e lartat, ShmitrShngjergj paralajmron pr nj stin dimri, t ndara n periudha 6 mujore, Shngjergj-Shmitr dhe Shmitr-Shngjergj. Nuk ka ndonj ritual t veant, jan t mirpritur miqt, bijat, nipat, mbesat pse jo dhe kalimtart. Zonat pr rreth nuk kan nevoj pr ftes, grishje. Gshtenjat e pjekuar, pulbardhat do t zbukurojn pjatat e dreks dhe t darks. Afrsisht fund Prgjithsisht ka n baz kremtimin e marrjes s bulmetit nga i Gushtit, n mali. Pjesmarrsit jan t shumt nga krahinat prreth. Menyja Kainar sht tashm sht m e larmishme mbasi jemi bash n fillimin e n fund t vjeshts: Mish n sa dhe n hell, orb, byrek fli, djath, kos n shtatorit nap, maize, etj Fundi i Qershorit Shnapremtja, ose Shn Veneranda, (nga lat. -E premte), Rumanisht Sfanta Vineri, lat. dies veneris, greqisht, Paraskevi, Parashqevi , ishte festa e zonjs s bukuris, ka qen identifikuar me Kultin e Venusit, dhe atje ku kremtohej Ylberi sht quajtur dhe Ylberi i Zonjs Pren. Darka e Shiut, Darka e t mbjellave, darka e ngjitjes s bagtive n mal dhe e mbrritjes, kthimit; darka e t korrave, darka e qethjes s deleve, darka e mbledhjes s bereqetit etj. etj.

Shemria, e Lurs dhe e gjith Shqipris, apo festa me miq Shnapremtja

Lura, Kainari, Mirdit, Mati

Kurbin, Skuraj, Bajraku i rranxs, mat etj

Darkat

Kudo n Shqipri

T pa prcaktuara Prgjithsisht llogaritej e enjtja e par pas Shngjergjit Fund i majit

Shnkolli

Shelbuemi, Shptimtari, Festa e Ashures

Zheje-Rubik

Kreshme

N t gjitha trevat q banohen nga bektashinjt Sllov- kalaja e Dods

5-10 dhjetor

Kisha e Rubikut quhet Kisha e Shelbumit, Shptimtarit, Ritet dhe pritja prqendrohen kryesisht n dark. Pritn miq e t ftuar nga t gjitha trevat dhe besimet. Pas lutjes nga kleri i Teqes, shrbehet ashure pr t gjith pjesmarrsit

Pas prfundimit t mbjellave.

135

Shenllezder, disa e konsiderojn dhe si Shn Aleksandrin Ishmark Kreshme

Rukaj, Mat N komunitetin katolik

Nata e

buzmit, ose
kthimi i diellit pr ver,

Puk, Dukagjin, Mirdit, Rrafshi i Dukagjinit, Kosove, Malsia e Lezhs

22 prill Zgjasin 7 jav dhe prfundojn nj nat para dits Ringjalljes s Krishtit 24 Dhjetor

Nuk lejohet konsumimi i mishit dhe i yndyrave shtazore. Nata e par e fillimit, t lidhnat duhet t pritej nj pul. Prerja e pulave m von ndrpritej ndoshta dhe pr t krijuar mundsin e shtimit t tyre.

Shn Kozmai

Myzeqe

24 Gusht

Shn Triada (Rushajet)

N gjith hapsirn e Myzeqes duke filluar nga Libofsha dhe duke vazhduar n Myzeqen e Vogl, apo Myzeqeja e Vlors

40 dit pas pashkve ortodokse

N zjarre do t viheshin buzmat e fests, copa nga krasitja e hardhis, ose t drurit t arrs e thar nga rrufeja dhe ngrica, jo me nj ndryshim t madh nga veriu n Jug. Qllimi ishte pr t ndjell dhe nj prodhimtari t lart t hardhis dhe t arrs. Rituali prcaktonte dhe krasitjen e tri degve t hardhive nga nj fmij duke prshpirtur urimin : kaq u bft veshuli i rrushit q nnkuptonte trupin e fmijs q kishte kryer procesin (ritualin) e krasitjes. Kudo dekori do t ishte me deg hardhie q nnkuptonte prcjelljen e lutjes q fuqia e hyjnis, t transmetohej prmes ktyre sharmendave t hardhis t kalonte tek pjergullat, tendat, ereket, pr tju dhn atyre energji q t shtoheshin dhe t transmetonin vetm mbarsi. Fillon m datn 23 gusht, llogariten mblesri, fejesa dhe martesa, petullat dhe mish i pjekur jan tipike pr kt fest tradicionale q pushton gjith zonn e Myzeqes. sht llogaritur pjekja e qershive, pjeshkave, mollve dhe dardhave t hershme, mblsirat e karakterizojn kt dit.

Nuk jan prmendur krishtlindjet, Pashkt katolike apo ortodokse, Bajrami i Madh dhe Bajrami i Vgl, Kurban Bajrami, pr tua ln radhn atyre festave q konsiderohen si pagane.

MITOLOGJIA

136

-Bimt q dekorojn kto festa: Gjethet e arrs, pr t larguar morrat dhe pr tia lshuar tjetrit, Barshngjergji, pr znien e kosit apo mpiksjen e djathit, degzat e ullirit t hedhura n prush, pr t testuar shokt dhe miqt.

Kalendari HNOR dhe interpretimet.

Ndikimi i hns dhe disa interpretime t ardhura nga kohra dhe popuj t ndryshm si dhe parashikimi popullor i kohs, motit.
Tremujori i par Hna e plot Tremujori i fundit 1 Janar 2012 9 Janar 2012 16 Janar 2012 06:15:49 07:31:17 09:09:09 23 Janar 2012 31 Janar 2012 7 Shkurt 2012 14 Shkurt 2012 07:40:29 04:10:53 21:55:01 17:05:02 8 Mars 2012 15 Mars 2012 21 Shkurt 2012 1 Mars 2012 22:35:52 01:22:44 09:40:38 01:26:16 22 Mars 2012 30 Mars 2012 6 Prill 2012 13 Prill 2012 14:38:18 19:41:59 19:19:45 10:50:45 29 Prill 2012 6 Maj 2012 12 Maj 2012 21 Prill 2012 07:18:00 09:57:00 03:35:00 21:47:00 20 Maj 2012 28 Maj 2012 4 Qershor 2012 11 Qershor 2012 23:48:14 20:17:09 11:12:40 10:42:28 19 Qershor 2012 27 Qershor 2012 3 Korrik 2012 11 Korrik 2012 03:31:34 15:03:14 18:52:53 01:49:05 19 Korrik 2012 26 Korrik 2012 2 Gusht 2012 9 Gusht 2012 04:25:10 08:57:20 03:28:32 18:56:13 31 Gusht 2012 8 Shtator 2012 17 Gusht 2012 24 Gusht 2012 15:55:38 13:54:39 13:16:11 13:59:12 16 Shtator 2012 22 Shtator 2012 30 Shtator 2012 8 Tetor 2012 03:19:40 02:11:46 19:41:55 07:34:29 15 Tetor 2012 22 Tetor 2012 29 Tetor 2012 7 Nntor 2012 12:03:37 03:33:07 19:50:39 00:36:54 13 Nntor 2012 20 Nntor 2012 28 Nntor 2012 6 Dhjetor 2012 14:47:10 22:09:08 14:32:33 15:32:39 13 Dhjetor 2012 20 Dhjetor 2012 28 Dhjetor 2012 08:42:41 05:20:11 10:22:21 Komunitete dhe kultura t ndryshme kan regjistruar ose evidentuar dhe rekomandime sidomos pr mbjelljet dhe krasitjet lidhur me kalendarin HNOR. Po ashtu lidhen me t dhe qethja e par fmijs, nga Nuni, Kumbara, qethja e deleve, etj. N zhargonin popullor fazat klasifikohen si hn e re, gjysm hn, hn e plot, ose hn zjarre, dhe hn tu sos, ose n mbarim. 137 Hna e re

Sidomos n rastin e gjysm s hns, sht prdorur dhe pr parashikim popullor t motit: Kur hna ishte me kurriz, mendohej se pritej thatsire, dhe e kundrta, kur ishte me bark, pritej shi, kuptohet n ver tejet i mirpritur. Prognozomi, parashikimi i motit, ka shenja ose element q variojn nga nj zon n tjetrn: Shfaqja e mjegulls n majat e maleve, ishte shenj e sigurt pr shi, fluturimi ult i zogjve, shtegtimi i shpendve sidomos patave t egra, zhveshja e plepave n pjesn e poshtme, parashikonte dimr t ashpr; etj. Ngjyrosja ose pigmentimi i gjetheve t drurve t ndryshm n fund t vjeshts, ose n prag t dimrit, lidhet m shum me reagimet ose kundrveprimin i bims ndaj kushteve t motit dhe jo shum sht nj sinjal pr prognozimin e situats n ditt q do t vijn m pas. Tashm kto prognoza jo se nuk jan t besueshme, ose se duhet t injorohen, por me ndryshimet ekologjike shum dinamike, nuk prbjn ndonj baz pr tu marr parasysh. Gjithsesi kto rekomandime t mbrritura nga prvoja popullore, jan pjes e trashgimis kulturore, por jan disi t diskutueshme. Akoma m shum t diskutueshme jan dhe rekomandimet sipas zodiakut, horoskopit, q pr arsye t ndryshme nuk jan inkorporuar n trashgimin popullore t Universit Shqiptar, q prmendm m lart. N numrat e ardhshm, 2013, 2014, 2015 dhe n vazhdim, lexuesit do t sjellin shum prurje t reja lidhur me kt tem. Bereqet, bereqetli Krkohej q i pari nga ata q ishin thirrur pr t kontribuar n lrimin, plugimin, prashitjen etj. t ars, t shkelnin tokn, t ishin disa prfaqsues t familjeve q tradicionalisht kan arritur t ken, bereqet n vatanin e tyre. Nse nuk realizohej kjo, pasiguria apo dyshimi pr prodhimin, bereqetin q do t futej n hambar, do ti shoqronte deri n fund. Dita e Zojs - 22 Mars, sipas mitologjis, t zonjat e shtpis, duke qen prgjegjset kryesore t kopshtit t perimeve, duhet t hidhnin disa fara n tok q mund t ishin sipas zonave: misr, fasule, kungull, mel. etj.

Almanaku bashkbisedon me fermerin nprmjet nj fjalorthi, ose m sakt n gjuhn e tij

Albus I bardh, Morus alba, man i bardh etj. nigra i zi;

Alpe, alpet, alpine, Alpinizmi, flora dhe fauna alpine, klima alpine, batalioni alpin (ushtri), Alpages, fr.
Alpet jan vargmale n Evropn Jugore. Nga kufiri Franc-Itali, duke prfshir dhe nj pjes t madhe t Zvicrs, t Italis s Veriut, Gjermanis Jugore, Austris dhe duke vazhduar n brigjet e Adriatikut. Shtrihen n nj gjatsi 1088 km duke u shtrir n nj siprfaqe prej 226 300 km2.

138

Popullsia e luginave t tyre dhe shpateve llogaritet me disa milion njerz. Maja m e lart sht e ajo e Mont Blanc, n Franc, 5,207 m. Mbi lartsin 5000 m bora dhe akulli nuk shkrijn asnjher. Alpet prgjithsisht ndahen n tre grupe: Alpet perndimore n Franc dhe Itali, Alpet Qendrore n Zvicr dhe Veriun e Italis, dhe Alpet lindore n Austri, Ish Jugosllavi dhe Shqipri. N kto masive, bjeshk sht dhe qyteti AltDorf. (fshati i vjetr n gjermanisht) i njohur sipas legjends s William Tell-it, i cili ishte detyruar t godas me shigjet molln n kokn e djalit t tij. Historia e prcjell tek ne nga Fridrich Schieller, por mesazhi i ksaj historie ka mbrritur dhe tek ne n bjeshkt tona. N kto masive t pa mata, ka kullota, sigurisht posht vijs s dbors, blegtort, fermert prcjellin apo transferojn kopet, tufat e tyre n kto kullota n lartsi t mdha. Ndrkoh fermert gjat sezonit do t merren me korrjen e barit si rezerv, q sht i nevojshm ku kullota natyrore sht n rnie ose gjat dimrimit pasi ato do t zbresin n luginat e ulta dhe t mbrojtura. Produktet si djathi i Zvicrs dhe okollata me qumsht, kan pasaportn e ktyre bjeshkve. Jan shum lumenj q e kan zanafilln n shkrirjen e dbors n kto alpe si Rhini, q drejtohet drejt Detit t Veriut, ndrkaq Rhoni drejtohet drejt Jugut pr n Detin Mesdhe, ndrsa lumi Po shkon drejt Adriatikut. Rrjedhat dhe rrket e Alpeve furnizojn Danubin, nj nga lumenjt m t mdhenj n Evrop. Nga alpet tona buron lumi i Vermoshi, Cemit, dhe Kirit.

Alpinus - origjinon nga Alpet; Ara - Prof. Eqerem abej sht i mendimit se fjala ar ka zanafill t hershme n gjuhn shqipe.q do t thot se kjo fjal e ka prejardhjen nga gjuha mesape. Fjala ar sht gjithshqiptare dhe pa asnj ndryshim n shqiptim prdoret n t gjitha territoret e banuar nga ata.fshati dhe arat ishin sinonime t njri tjetrit. (Cituar nga: Prof. dr. Spiro Shkurti, Bujqsia n Arbrin e shek. XIII-XVII, Tiran, 2002) .
Arapash, Bardh ne veri Nj gatim karakteristik, q gatuhet me zorr t holla t qengjave apo kecave me t ciln bhej nj qull ku ishte si prbrs dhe gjalpi, pr t kundrmuar dhe ern karakteristike t tij. Argat, Argjat, Upraj, n disa treva. - i krkuar pr ndihm nga komshinjt, sidomos pr prashitjet, edhe si detyrim pr tu kthyer, nuk ka kuptimin e fjals argat n periudhn e feudalizmit. Nj marrveshje e pashkruar n komunitet, fise ose jo, q t kontribuonin tek njri tjetri n pikun e punve, prashitje, korrje, qethja e dhnve, mbledhja e jonxhs apo barit pr ta sistemuar pr dimr etj. Familjet duhet t llogarisnin se sa puntor, argat, do ti kthenin fqinjit. Prjashtoheshin t gjitha rastet pr familjet q nuk kishin mundsi duke qen t avancuar n mosh ose t smur. 139

Pavarsisht nga kjo marrdhnie, q shprehej se: sa puntor m detyrohesh, kishte nj merak t veant. Jepeshin tre vakte, Silla (mngjesi), dreka dhe zemra. Duke qen se familjet ishin t afrta me njra tjetrn, nuk praktikohej darka, ndonse u bhej thirrje q t rrinin dhe pr dark.

Bashtina, prona n nj kuptim m t gjer sht vatani. Mund t jet dhe sinonim i
kopshtit dhe bahes pr rreth shtpis me ara e bashtina, ndr shoqet ke kan ma e mira.. Pashko Vasa Bidadi i derrave - nj lloj takse e ksaj periudhe kohore, shek. XV-XVI Bjeshk - Ka shum shpjegime pr etimologjin e ksaj. P.sh. Bjeshkt e Namuna, Prokletie, n sllavisht, Cursed Meadows (angl.), sht e njohur an e knd Shqipris, knga, O moj bjeshkt e Korabit. Logu i Bjeshkve: Fest tradicionale dhe karakteristike n Vermosh, n skenografin e Bjeshkve t Namuna, Jezercs me majn e Hekurave. Veprimtaria zhvillohet n muajin gusht. N kt veprimtari ku nuk mungojn dhe garat me kuaj, organizohet gara tradicionale pr marrjen e flamurit, dhe veprimtaria me interesante sht Miss Logu i Bjeshkve, q daton m shum se nj shekull m par.

Batalle - Toke batall, tok pa zot; Boe, n disa raste sht prdorur dhe fjala zhguall, sht transformim i lules
femrore ku brenda s cils kan shtpizn e tyre, 2-3-4, dhe nga njher deri n 7 fruta gshtenje. Bollgur, n disa zona, grur i coptuar n mokr, (jo i bluar), sht dhe zahire pr dimr, ashure, grur i coptuar me niseshte. Bora, nj nga format e reshjeve, uji n magazin, thoshte Virgjili, agronomi i par i Roms, temperatura nn mbulesn e bardhsis s bors sht 4 Grad C m shum se n siprfaqe duke favorizuar shum rritjen sidomos t lashtave. Bashk me ngricat ka ndikim t madh n prmirsimin e cilsive fizike t toks; q do t thot n uljen e peshs specifike dhe rritje s peshs volumetrike t saj. Bardhsia e dbors dhe trashsia e akullit, zhduk kufijt fshat-qytet, ose i heq pett lakrorit t atij qytetari q nuk e meriton kt ose e ofendon kt emrtim, q trembet nga Dbora dhe i lutet zotit t mos bjer m. Ai as arrin ta kuptoj q Dbora, sht mesazh i zotit dhe lum kush ka aftsin ta deshifroj. Rifat Mula, drejtor i
Bujqsis s rrethit t Hasit, djal i fshatit Dobrunj. Bornaj: 16Mund ekuivalentohet me fjaln lera, pr shkrirjen e dbors dhe ruajtjen e saj n zona me pak mundsi uji t pijshm apo pr bagtit.

16

Duhet t jet nj pararendse e lerave q aplikohen dhe sot pr grumbullimin e ujit n masivet malore q potenciale por q vuajn nga mungesa e ujit n kullotat verore.

140

Bostane, bostanxhinjt, dhe bujqsia e tregtarve t qyteteve.-17 Bozhdinak, bezhdin - Quhej ai q nuk e kishte statusin me t drejta t plota n Mader, ose ai q ndalonte n shtegtim, bujts, fjala nga e cila rrjedh dhe emri i fshatit Bula, Muhur, diku n nj fshat sidomos gjat dimrit pr t shfrytzuar kullotat dimrore. Bravare - prdoret kryesisht n Jug, sht fjala pr t imtat q nuk i rezistonin dot shtegtimit pr n kullotat verore dhe administroheshin nga e zonja e shtpis pr t siguruar qumsht pr fmijt, familjen, pritjen e miqve etj. gjat stins s vers. Buk, buka: Mos e shkel , dhe t shitoft zana, (Migjeni, Vargjet e Lira), do ta zhvillojm n numrin tjetr t Almanakut. Magje - pajisje prej druri pr prgatitjen e brumit, nj magje buk: edhe si njsi matse; jan nga brumi i nj buke, vargje nga shum kng popullore. Buk sevdaje: Mbetet e hapur pr numrin tjetr. (marr nga libri i Hasan Dalanit Salaria n Legjenda).

Campestris - (lat.) emrtohen prgjithsisht bimsia e arave, e arave, kullotave dhe livadheve Cungishte - filiza t zhvilluar nga nj cungim i gshtenjs kryesisht n ndryshim nga trungjishte q kan vetm nj trung t vetm. arojs - Ekotipe gshtenjash q karakterizohen nga fakti q perikarpi dhe endokarpi largohen lehtsisht nga fruti apo nga pjesa q konsumohet. oban - mendohet se origjinon nga fise nomade vllehsh me ngulime n Shqipri, bari etj. Dmi nga dhia dhe nga derri; Sipas t drejts kanunore, pr dmin nga derri, thiu, nse e qllon me plumb, nuk i detyrohesh t zotit t thiut. N rastin e dmtimit nga dhia, i zoti duhet t paguaj prodhimin q llogaritet pr tre vite. Djerr, djerrin, hiersa, n Shqiprin e Jugut, terra incognita fig. (ital.), toka hali, batall et,. Dha, gshtenje (edhe lisi) - trungu ku rratht vjetor t rritjes nuk shihen si nj vazhdimsi, nuk jan koncentrik. N mnyr figurative prdoren dhe njerzit q nuk gdhenden.
17

Do t trajtohet n numrin tjetr t Almanakut, q do t flitet gjersisht pr bujqsin Urbane, Qytetare dhe t kulteve

141

Dollma, japrak-

Edulis-e ngrnshme; (lat.). prdoren t gjith organet e bims kur ato konsiderohen ose destinohen pr tu ngrn, duke filluar nga rrnjt, p.sh. Juga, patatja e mbl, Hipomeus batatuss, asparagu, zhardhokt dhe stolonet, q jan metamorfoz e krcellit, krcejt, qepa, preshi dhe shum t tjera, fruta, dhe s fundi lulet dhe gjethet, sidomos pr perimet gjethore, hithra, erzat, ikore, qumshtor Sonchus sp, lpjeta, sinapi, lulkuqja (deri n frutifikim), dafina laurus Nobilis dhe shum t tjera . Lulet prdoren dhe dekorimin e pjats, kultur jo shum e prhapur aktualisht n Shqipri. Disi e ndryshme pr tipin e krpudhave, shfrytzohet kryesisht jo miceli, por trupi frutor me prjashtime si sht tartufi, nj nga produktet m t shtrenjta dhe diktohet nga qent e gjuetis, sigurisht t trajnuar paraprakisht. Emrtimet tradicionale t muajve t vitit: Nntor - muaji i 11 i vitit, Dhjetor
Shndre, Erbn, n disa zona nga ku mund t origjinoj dhe emri Arbn; muaji i 12 i vitit, Ska dardha n Shndre (fig.) Janar - kallnuer, muaji i par i vitit. Shkurt - Fror, si frori, fig. pr njerzit q jan t ngutshm, q ndryshojn shum shpejt ose nuk mbajn n pyk (prsri figurative). Shtator-Vjeshta e par. Tetor Vjeshta e dyt, nntori - vjeshta e tret.

Emrtimet sipas zonave t deleve dhe bagtive t tjera t imta: Bejk, dele
e bardh, bardhoke, Bejkush, mashkulli, Vakr - dele me njolla gri n fytyr, vakrrush, mashkulli, bris n veri; Sysk - dele me pika t zeza rreth syrit, laramane n veri, (nga knga t tra pjell kan.syska, bejka dhe kaleshja etj. Sysku - mashkulli; llaje dele trsisht e zez, sorr n veri, llajush - mashkulli; Karabashe - dele me alterim t ngjyrs s zez dhe t bardh n fytyr dhe n kmb; karabash - mashkulli, Culle - dele me fytyr t zez n kafe; uk - dele me vesh t shkurtr t ngritur, krrut - dele me brir; bal - dele e zez me njoll t bardh n fytyr, mashkulli - balash; lar - me ngjyr t zez dhe t bardh n trup; kaleshe - me lesh t gjat, jo si delet e zakonshme; Pror, dashi q i prin tufs dhe mban kmborn e madhe; Shyt pr delet dhe dhit, pa brir, kshtu u emrtuan dhe makinat Skoda, nga ekia, ekosllavakia, shyt dhe me turi.

Emrtimet e kuajve - balash, il, (e paplotsuar). Emrtimet e qenve t tufs: Belce - qen i bardh, xebi - qen i zi; gusho - qen me
shenj dalluese n gush; ballam - qen i madh, Korbec - qen shum i zi deri dhe syt, balash - qen nj ngjyrsh por me njoll dalluese n ball; Laro - qen bardh e zi n trup, Ku l laroja t haj baloja, (fig.); pallosh - qen kokmadh; ipi - qen me vesh t shkurtr t ngritur, qeni bisht ose vesh cub, ku ishin prer vesht dhe bishti.

142

mblsirat - Kabunia dhe receptura e prgatitjes, Revania, Bakllavaja, hallva, llokumet me miell misri, hasudeja etj. etj. Etimologjia e emrtimit t mblsirave dhe teknologjia e prgatitjes s tyre, mbeten t paplotsuara.

Eshk - nj form e qymyrit t drurit e prodhuar kryesisht nga gshtenja q prdorej n

farktarit tradicionale, ku bhej dhe kalitja e tyre (duke i futur n uj) Si lisi n der t farks fig. ishte lisi n der t farktarit, q kolaudonte dhe cilsin e farktimit. Prdoret dhe pr njerzit q jan t detyruar t jen n shrbim permanent t njerzve dhe komunitetit. Nderkohe qe eshka eshte konsideruar nje kepurdhe, Boletus. Sp. per te ndezur cigaren apo zjarrin me gurin e strallit.

Eukalipti, me origjin nga Australia, vepron fuqishm si nj pomp thithse pr drenimin e tokave. N zonat aride, t thata, organizohen protesta nga komuniteti pr ti shkulur, eradikuar, kta drur pr arsye t ekspansionit t tyre duke i akuzuar pr shterimin e burimeve. Fshat - versus katund N mesjetn e Mesme prgjithsisht, vendbanimet emrtohen me fjalt fshat e katund. Emrtimi i dyt ka qen karakteristik m shum n shek. XV, por vetm pr disa zona t vendit, sikurse jan ato q shtrihen n Malsin e Madhe, Kelmend, ndrsa i pari ishte sundues pr t gjith vendin n shek. XVI. Kufiri i msiprm kohor nuk ka qen absolut, sepse edhe n shek. XV pr zona t tra t vendit mbisundon emrtimi fshat. Kshtu n regjistrin e Kadastrs dhe t koncesioneve t rrethit t Shkodrs, t vitit 1416-17 prmendet gjithnj emri fshat. PO kshtu emrohet dhe n regjistrat e tjer osmane t ktij shekulli. Emrtimi katund nuk shtrihej vetm n Shqiprin e Veriut dhe at t Mesme. Para shek. XV ky emrtim ka pasur prhapje dhe n Jug. Pr kt dshmojn jo vetm ngulimet arbreshe n Itali, q n pjesn m t madhe jan br nga kto zona dhe q njohin emrin katund, por dhe nga mbetjet e ktij emri q kan ardhur t gjalla deri n ditt tona. Kshtu nj vendbanim n Kor quhej Katund, nj tjetr n Prmet thirret me emrin Katundisht, ndrsa n jug ka nj vendbanim q quhet Llakatund.18 N afrsi t fshatit Piqeras (Sarand) nj fshat grmadh quhet Katundisht. Kjo dukuri vihet re dhe n Shqiprin e Veriut, vese n kah t kundrt. Kshtu dhe n ditt tona, emrtimi sundues pr vendbanimet sht katund, por n raste t

18

Prgjithsisht pr etimologjin e emrtimit Llakatund sht binds dhe versioni, Katund Vllahesh, Llakatund. Edhe sot ekziston nj zhargon i ksaj gjuhe, Arumune n kt zon. (I. Xh)

143

veanta ka vendbanime me emrin fshat. Nj i till sht p.sh. n Mat, dhe nj tjetr n Lum (Kuks). Emrtimi i vendbanimeve me fjalt katund apo fshat, q gjendet aq shpesh n dokumentacionin e periudhs mesjetare krahas njri tjetrit, m shum sht respektimi i nj tradite m t hershme, sesa ndryshim n organizimin ekonomik e shoqror t tyre. N mesjetn e hershme dhe t mesme fshati dhe katundi prmenden krahas njri tjetrit. N kujtimet e prshkrimet e Ana Komnens, pr sulmin e dyt t normaneve (1107-1108), katundi dhe fshati prmenden prkrah njra tjetrs, bile brenda s njjts faqe t kujtimeve. Kto dy emrtime ndodhen n t njjtin relacion dhe n t njjtn zon. N kronikn e Tokove (1381-1426) ndodh e njjta dukuri: Dhe sulmoj e pushtoj fshatra e katunde Nga deti dhe nga toka, gjer n Zaverdh. .. Dhe fshatrat u nisn, gjithashtu dhe katundet Dhe vinin ti faleshin duks sundimtar. (vargjet 163-164, 171-172)

.Katundet n kuptimin e tyre klasik, kan qen ishuj t vegjl n detin e gjer t fshatrave. ..Ajo q trheq vmendjen , kur studion fshatrat e Shkodrs, sht fakti se regjistruesit emrave t vendbanimeve, prdorin gjithnj fjaln fshat dhe n asnj rast nuk prmendet fjala katund. Fshati shkodran sht po aq i hershm sa dhe vet qyteti. (Burimi: Prof. dr. Spiro Shkurti, Bujqsia n Arbrin e shek. XIII-XVII, Tiran, 2002) Fter - Nj pajisje kuzhine tradicionale q prdorej pasi shpohej me gozhd edhe pr
pjekjen e gshtenjave; ose dhe nj tepsi q nuk do t prdorej m tej.

144

Furrik, ~ edhe n kuptimin fig. Nj mjedis i prgatitur pr pulat q t bjn vez, por krkohej q t mos merreshin gjith vezt dhe m s paku t lihej nj vez n kt furrik. E zhvilluar m tej t lihej dika pr sofr t mos marrohej, turprohej sofra. Gjizake - emrtohet ngaq brumi i buks przihet me gjiz, pak gjalp dhe erza si dhiozma, (nenexhiku) dhe rigoni. Grazhd, ti vrrisish n grazhd - nj struktur prej druri ose me gardh n stall pr t mos shprdoruar ushqimin nga bagtia q u hidhej n grazhd. Shprndarja dhe organizimi i t ushqyerit n grazhd, quhej vrrisje. Gjoll - Rrasa guri ku shprndahej kripa pr bagtin e imt, ndrsa pr ato t trasha, gjedh dhe njthundrak u jepej direkt. Gjoshtare, elniku n disa zona, ishte ai ose ajo q prgjigjej pr prgatitjen e bulmetit dhe pr prpjestimin e tij pas mbylljes s sezonit n raport me sasin e qumshtit apo numrin e krerve t pjestarve t komunitetit.

Hortensis (lat.) perimore, q i prket bimsis t kopshteve; Hortikulturaperimekultura

Jufka n zonn e Dibrs, Rishte n Mallakastr dhe n Labri, prodhim artizanal, shtpiak i makaronave. Jemeshe, nga turqishtja, ndoshta dhe osmanishtja, fruta duke prfshir dhe rrushin. Katajk - ushqim, q nuk nnkuptohej buka; - haje katajkun bujarisht - mos merr
shum n tasin, sahanin, e prbashkt n sofr; duhet t lsh dhe dika pr sofr, q t mos e turprosh at; p.sh. nga 3 copa mishi (t prera, n veri) t paktn nj nuk duhet ta konsumosh.

Katund - Shih : Fshat versus katund Kashnjet Gshtenjishte, masiv pyjor i veshur me gshtenja; etimologjia shpjegohet
dhe nga latinishtja, Castanea sp. L. dhe nga sllavishtja kashtanka.

Kojri, kujri, korije n disa zona t Jugut, nj masiv kryesisht kullosor pron e
komunitetit. Sipas kanunit cilido q largohej nuk kishte t drejt ta shiste ose ta tjetrsonte t drejtn q kishte n ket kojri. Ndrsa n rastin q do ta rikthente n tok buke, prsri ai duhej ti nnshtrohej ktij Kodi: secila shtpi e katundit n flamur, (bajrak, I.Xh.) ka tagr me shti n pun aq tok n kujri, sa t prfshij rreth e rreth me gur t hedhur me dorn e majt Do t ulet kmbkryq dhe do t marr nj paprdhok n dor t majt dhe e hedh n katr ant kryq e rreth vendit, ai vend sht i tij. Kolibe, - streha e qenit, pjestar i domosdoshm i stafit sidomos n stane. 145

Kopshtie kopshti nj ndarje e prons, bashtins me drejtim kryesor prodhimin e perimeve, fillimisht pr konsum vetjak dhe m von dhe pr treg duke prfshir dhe fidant, rasatin, farat e perimeve etj. Korit - Lug druri pr t pir uj bagtia apo pr t marr ushqimin. Kovai, ustai i fshatit, kishte nj status t veant n zonat myslimane, ndrsa zonat katolike nuk kane pasur. Kovahana, pr prgatitjen dhe kalitjen e veglave t puns, nj ur lidhse midis zejtaris dhe bujqsis. Krath degza t drurve pyjor ose shkurre n momentin e fryrjes s sythave, n fund t dimrit, i prdorur si ushqim pr bagtin n nj koh kur ishin mbaruar rezervat dimrore t bazs ushqimore, vrreni, vrrinit, n t folmen e disa dialekteve t Shqipris. Prdorej krahas grathatelit, Erica carnea L., konsiderohet dhe si bim mjaltse sidomos n periudhn kur bimt e tjera mjaltse nuk kan elur, zgjuar, akoma, prralli etj. Kseriko - Lloj misri, n Jug, populacione, ndrkoh q n shum zona kishte populacione si ai i Lurs, Macukullit, Reit, Kets, Mat, q shoqrohej me fasule, kuptohet me cikl t shkurtr Kuck: Nj nga format e mbajtjes s hardhis pa mbshtetje. Njihet n literatur si forma kupore. Kullot - siprfaqe me bimsi polifite n varsi t zonave, e destinuar jo pr kositje me prjashtim t rasteve kur kishte t dy destinacionet. N varsi t lartsis mbi nivelin e vendit dhe t formacionit t shkmbit amnor mbi t cilin ishin vendosur, ato klasifikoheshin pr t imta, gjedh, shterpa, remont ose pr lop qumshti, etj. N varsi t ktij destinacioni, ato kan marr dhe emra t till si Fusha e Pelave etj. Regjimi i pronsis mbi kullotat sht i komplikuar. N mnyre figurative, prdoret shprehja t kullossh pa shkop pr njerzit q nuk respektojn rregullat dhe nganjher jan dhe t babzitur. Jalli, jallia - zona fushore me pjellori t lart, p.sh pr Matin, Mirditn e Dibrn, ishte Bushneshi, Kurbin. Mjeda e prmend n veprn e tij: Tosk e Gege, Malci, Jallia, nj e tan asht Shqipnia e mu da ma sduron. Lakror, pet n disa zona, prgatitej duke shtruar pett n tepsi dhe mbi to shtohej bollguri, (gruri i coptuar n Jug) ose qep, presh, lakra t ziera, etj. Lera: nj mnyr e prpunuar prej kohsh pr ruajtjen e ujit, fillimisht t dbors, atje ku gjat vers, thatsira bnte q t ndjehej ndjeshm mungesa e ujit pr njerzit dhe bagtin. Guri i dbors, n jug, nj pajisje tradicionale q realizonte grumbullimin e ujit t dbors pr t pir apo pr tu lar; bornaj n disa zona t veriut.

146

Lama, lmi shrbente dhe pr qndrimin, pushimin e familjes, por do t prdorej dhe pr shirjen e t lashtave, fasules, tharjen e misrit dhe t gjith prodhimeve t tjera q do t destinoheshin pr dimr, pr njerzit dhe gjn e gjall. Duke qen se shirja bhej me shkopinj, me dredha, pun shum e rnd, sht prdorur dhe shirja me kuaj. Prej ktej origjinon dhe shprehja u zu si kali n lm, apo kali i fundit e shin lmin. Livadhi, me qllim pr kositje pr bazn ushqimore t dimrit, kryesisht polifit. N varsi t ujitjes apo reshjeve, merrej 1 ose 2 kosa, dhe me von konsiderohej si kullot deri n mbajtjen e t xanave, mzane (nga ku mendohet se origjinon dhe emri i Lagjes Mexane, ne Macukull, Mat. Sinjalistika ishte vendosja e shkopinjve t zbardhur, pas heqjes s lvores n vendet m t dukshme. Madra - Madra, Organizim i prkohshm i komuniteteve nga zona dhe vise t ndryshme q do t veronin n gjith hapsirn shqiptare q nga Vermoshi, Vithkuq, ajup apo Konispol. Ky organizim bazohej n nj statut me origjine t kahershme. sht shum e njohur n t gjith Shqiprin, dhe prgjithsisht dhe e prshkruar, nga Dr. Isuf Allamani, Madra e Zogollit, n Malin e Rrunjs. sht tejet e veant dhe karakteristike organizimi mbi bazn e nj statuti shum strikt, pr komunitetin i cili gjithsesi do t ishte provizor, (gjat stins s vers) , zakonisht Shngjergj-Shemri) dhe ne vartsi t kushteve t motit mund t zgjatej dhe me shume, pr t shfrytzuar sa me shum qe t jet e mundur kullosn e ktyre bjeshkve. Njohja e organizimit dhe mnyra e funksionimit t tij do t ishte dhe me interes n rastet e ngritjes s bashksive fshatare. Krejtsisht i ndryshm nga kooperativat socialiste.

Magje - Nj pajisje prej druri me prmasa n funksion t pjestarve t shtpis dhe

miqve q priteshin, ku bhej prgatitja e brumit pr buk. Prej ktij nis dhe betimi: m vraft buka e magjes time. Maise, maze, (si dhe receptuara, recipe) - ushqim tradicional i prgatitur me ajkn e qumshtit, maise apo maize do t thot pjesa e sipr e qumshtit, n maj, n krye, nga vjen dhe fjala maize. Prgatitej zakonisht me miell misri. Mal - ndarje edhe administrative, etnografike, p.sh, n Dibr thuhet Ku jan 9 malet e Dibrs., Mali i Bardh, Kurbin, Prej ktej origjinon dhe Fjala malsi, Malsi e Madhe, Malsia e Kurveleshit, e Gor Oparit, ajupit e Lums, Kalas s Dods, Dukagjinit, Vermoshit, Gramozit, Tomorrics, Shpiragut, Streblevs, Bellovs, Vithkuqit, Mokrs etj etj. N kuptimin topografik jan zona dhe masive q arrijn lartsi t konsiderueshme, kreshtat e tyre) deri n lartsit e malit t Bardh, atia e Evrops, Monte Biancho, (Rupes alba, emrtimi m i vjetr, Mont Blanc (fr.), apo deri n majn m lart apo qiellin e bots, Everesti, Himalaja, 8882 m. Kto malsi kan inspiruar shum krijues n kohra t ndryshme pr krijime q nuk harrohen.

147

Malok, malok dreqi - prsri sht fjala pr nj banor t ktyre hapsirave malore, shpesh sht prdorur dhe ne kuptimin pexhorativ, m shum nga mos mosnjohja e vlerave dhe t stoicizmit t malsorit. M mir se askush kt stoicizm e vizaton Mjeda: Ku fillojn kufijt e geg dy qershia lidh me i rrfan, rrojn dy cika me i nan. Malsor - banor i zonave malore, me nj portret jo vetm pamor por dhe nnkupton dhe nj menuri t msuar n odat e burrave, Universiteti i Maleve. Mezhda, meja, trapi, i brezares, tarracs; pr t zgjidhur konfliktet kanuni prcaktonte saktsisht se trapi, meja, mezhda, i takon ars s fqinjit sipr. Mish n hell, frlik n disa zona t Mbishkodrs, qiqra n hell, (fig.). N shum zona, viktima e par ka qen qengji i Shngjergjit q nuk ndahej nga e ma duke e paguar shum shtrenjt m von. Mokr - dy gur njri mbi tjetrin si t mullirit. Kuptohet bluarja e drithrave, misr, grur, thekr, tep etj, bhej me dor. Prdorej n zonat fshatare q nuk kishin burime uji pr t vn lvizje mullinjt e blojs ose n rastet kur n dimrat e acart nuk mund t shkoje n mulli.

Mriz, Mriz i zanave, nga At Gjergj Fishta, ku mrzen cjapi me zile . (Naim Frashri, Bagti e Bujqsia), mjedis nn hije ose shpell ku vapojn blegtoria, Mrzim, n Jug, tend, nj ngrehin me furka, e mbuluar me bar ose gjethe pr t kaluar vapn bagtia n munges t mrizeve natyrale. Mulerim - T paktn n diametrin e kurors s drurit, prdoren qoft gjethet, e rna, por edhe mbeturinat e zdrukthtarive, tallashi apo dhe gur zalli n munges t tyre, pr t minimizuar evaporimin, largimin e lagshtis nga toka. Me prjashtim t gurit, akllit, materialet e tjera, pas dekompozimit t tyre siguronin dhe element ushqimor pr bimn. Kuptohet do t pengohej apo frenohej dalja e brave t kqija pr rreth trungut t bims. Myje gshtenje (edhe n mnyr figurative) - Zemra e gshtenjs, ksilema (bot.), pjesa
e seksionit t trungut pa ekzokarpin dhe epikarpin (floema). N kuptimin figurativ thuhej dhe pr myje dllinje q nga ana anatomike nuk sht e leht ta fiksosh pr arsye t seksionit relativisht t vogl n raport me drurt apo shkurret e tjera, ishte epitet apo karakterizimi i njerzve jo vetm stoik por q kishin ln gjurm n komunitete me bmat e tyre.

Nishanet, shenjat, t destinuar pr miqt kryesor; Koka n veri, e plot ose e ndar
prgjysm, bishti n zonat e Jugut, shpatullat, veshkat etj. Nuk kan qen t pakta dhe konfliktet bile dhe t ashprsuara kur nuk respektohej kodi i zons dhe t origjins s miqve, mosha, largsia. Pr ndarjen e ktyre shenjave, nishaneve, ngarkohej zakonisht nj i moshuar.

148

Officinalis-i dobishm, shpesh nnkupton dhe bimt mjeksore, medicinalis, tanifere, erza, etj. ndeshet n emrtimet binomiale, t dyfishta t
bimve, pr shum specie bimsh.

Paprdhok - nj mas dheu bashk me gur aq sa mund t mbrtheje pllmba e dors, pr t goditur apo pr t sinjalizuar dik.

Pastrma

nj tradit e kahershme e ktyre zonave pr prgatitjen e

mishit t that, pastrmas, duke prfituar dhe nga kushtet e motit dhe nga kualiteti i bagtive, mishin e t cils do t prdornin pr kt qllim. Kjo edhe n munges totale t teknologjis pr ruajtje, kishte pr qllim kohzgjatjen e prdorimit t mishit deri n vjeshtn e vitit t ardhshm, duke tejkaluar apo zbutur sado pak periudhn Shkurt-Mars-Prill, kur bagtit e sapodala nga dimri pothuajse nuk mund t konsumoheshin. Ka nj larmi t madhe t traditave n kto zona pr prgatitjen e pastrmas, mishit t that. Shoqrohej zakonisht me fasule duke formuar nj binom t pandashm. Prshesh i grurit, kula, gjell tradicionale, nga thrrmimi i kulait q njomej n lngun e mishit apo t puls, gjeldetit n disa zona, e shoqruar me erza, zorrt e holla t skuqura dhe hudhr e grir.
Petanik - gatim karakteristik sidomos n zonn e Devollit dhe Kors. Si

prbrs ka qen dhe fasulja pllaqi.

Picrra, shkndija q nxjerr zjarri me dru gshtenje; dru q pavarsisht nga polivalenca e tij pr ushqim, material ndrtimi prgjithsisht nuk ka vlera kalorifike. Pllojse-rast poliembrionie kur fruti, akeni sht i ndar n dy fruta, karakteristike sidomos pr gshtenjn.

Rava, e dbors, gjurmt e rrugs s prshkuar nga dikush m par, shfrytzohen nga malsoret jo vetm pr t lehtsuar udhtimin, por dhe pr tu garantuar, pr t mos u gabuar, pr drejtimin. Rreshp - Pr t zbuluar kullotn, mexane, e mbuluar nga dbora, blegtort, sajonin nj form afrsisht si t shtrimit t sixhades, qylymit; rreshpja merrte me vete born deri aty ku mendohej ose ishte llogaritur nga i zoti i shtpis. Afrsisht sht nj form orteku por e drejtuar.

149

Shtalp Mnyr karakteristike pr prgatitjen e gjizs, n lkurn e bagtive t therura, tradit kjo e zhvilluar sidomos n malsit e Jugut gjat verimit.
Mjedis i prkohshm gjat shtegtimit n kullotat verore, pr qndrimin e blegtorve si dhe pr prpunimin e bulmetit. Jan inspiruar dhe shum krijime ku m e spikatura sht knga labe: Kur m vjen burri nga stani, frr-frr ma bn fustani. uditrisht sht element i prbashkt i gjith kulturave nomade-baritore n t gjith globin. Police - nj pjes e stanit e ngritur si sofa, ku sistemoheshin sendet, ent, shtresat, sherqet etj

Stan:

Shtrung nj mjedis pr t detyruar mjeljen e bagtive, prdoret dhe n kuptimin

figurative, pr ti detyruar njerzit ti binden ktij apo atij. Pjes e prbrse e shtrungs sht dhe nj ngushtic, shteg i ngusht, syri i shtrungs , n Jug, n t cilat bagtia sht e detyruar t kaloi, ngars sht personi q ngacmon tufn pr t shpejtuar, ngarsi ka nj shkop e gjat, si bastun pr t i detyruar dhent drejt shtrungs. Vedr - ene druri pr t mjel bagtin, shtrung n disa zona.

Trhana - Drit kush gjeti trhanan, do t shkruante nj shekull e gjysm m par,

Hasan Zyko Kamberi

Zgjeric, zgjoll, trung i zgavruar, ku pr ti shptuar kushteve t vshtira t motit, breshrit, shiut etj, akomodoheshin n kto zgavra ku mund t ndiznin dhe zjarre pr t ngrohur bukn. Shfrytzohej shum dhe nga blett pr t ndrtuar nj zgjua natyral, pse jo i diktuar nga ariu, i cili nuk e kishte problem sulmin e mizave t blets. Prdoret edhe ne kuptimin figurativ, pr njeriun q ka humbur konstitucionin n saj t moshs apo faktorve t tjer ekonomik apo mendor. Praecoce, prekoce- e hershme, prdoret jo vetm pr drurt dhe frutat por dhe pr bimt dhe kafsht (n kt rast quhen palige), p.sh. misr i hershm etj. Tardive - e von. Bimt klasifikohen dhe n baz t ciklit vegjetativ, t shkurtr, t mesm dhe t von. Sipas nj sistemi t FAO-s, numri q shoqron emrin e hibridit apo kultivarit tregon dhe zgjatjen e ktij cikli duke filluar nga momenti i mbirjes. Pulbardha Gshtenja t njoma, t pjekura dhe t qruara, t ndryshme nga gshtenjat e ziera apo nga ato t thara. Rasat, fidan, i gatshm pr tu trapiantuar, prdoret dhe n rastin e duhanit.

150

Repens, reptans - zvarritse, (si n rastin e dllinjs zvarritse, Juniperus crepens, gramit, barit t pats, Poligonum sp, me vlera pr pastrimin e ujrave t zeza dhe t mbetjeve urbane n prgjithsi. Rotacion, qarkullim bujqsor, ndrrim, me shpjegime dhe arsye agronomi t vrtetuar dhe nga eksperienca. Kjo dhe brenda pr brenda kopshtit t kuzhins. Nuk rekomandohet n rastin e duhanit, mbasi qarkullimi ul nivelin e nikotins n gjethen e duhanit. Rrokz Gshtenj e freskt, por gjithsesi e konsumueshme, pas i sht hequr
epikarpi dhe endokarpi..

Sacharatus - i mbl, sheqeror, i sheqerizuar, q kan prmbajtje t lart t

sheqerit, sidomos n pjekje, prdoret pr shum lloje frutash duke prfshir dhe gshtenjn .

Shakull, calik, me prmasa m t vogla, me material nga lkura e regjur e gjedhit apo t imtave, pr drithrat, fasulet, por koh m par dhe pr vern. Caliku vendosej n brez krahas me gjerdanin e fishekve. Vastak - lulesa e gshtenjs me lule mashkullore dhe femrore, njseksore por
gjithsesi n t njjtn bim, monoike (n shqip n nj shtpi) n termat shkencore t botaniks.

Xhmesht - Mbetjet e gjetheve q m von do t kthehen n humus, disi lehtsisht acid me vlerat polivalente pr paksimin e erozionit n saj t paksimit t rrjedhjes s shiut si dhe pr mulerimin e mjedisit rreth trungut t bims apo pas dekompozimit pr ta furnizuar bimn me elementt ushqyes tashm bilogjikisht t ricikluar. Prdoret dhe pr shtres n stalla duke u br pjes e plehut t stalls, i prodhuar nn kmbt e bagtis, t imta apo gjedh. Thekra, kashta e thekrs, prfshihet ktu pr atributet q ka pr mbulimin e kasolleve pr strehimin e njerzve apo t stallave, dhe jo pr vlerat polivalente q ajo ofron, sidomos pr vlerat e buks pr ata q vuajn nga probleme t stomakut .
Tinar, sheg, voz, gjaledr, shtrung (ka dhe kuptimin figurative: pr ti vn delet n shtrung, pr ti mjel por nuk kan se nga t ikin, prdoret pr njerzit n kuptimin politik), pr ti heq rratht tinarit, pr tu zbrazur etj. T gjitha kto jan pajisje t stanit pr prpunimin dhe ruajtjen e bulmetit. T gjitha kishin masa t ndryshme t nxnies s tyre.

151

Kto pajisje ishin prgatitur nga blegtort, t cilt e kishin zhvilluar kt zejtari bile dhe n gar, kompeticion njeri me tjetrin. Ndrkoh, kuptohet n mas m t vogl ata prgatisnin dhe pajisje t tjera pr ti prdorur n shtpi pas zbritjes nga mali, si Bolira druri (pr mbushjen e ujit), govata druri, laisa, pajisje t tjera pr larjen e rrobave t shajakut, pr tharjen e kafes, voza, sheg dhe tinar, pr grumbullimin e frutave, pr ver, raki, uthull, hardallaj, rehani (Skrapar). Nuk mungonin dhe fantazia artistike n kto punime. Kualiteti i prodhimit t ktyre frutave apo perimeve pr turshi, kuptohet se do t ishte shum m i lart se i atyre t mbajtura n en plastike apo fardo qofshin ato. Tok buke, ara e buks, e destinuar pr drithrat, nuk sht njsi taksonomike kadastrale, por nj ndarje n bashtin, vatanin, pronn private t secilit, kjo nisur dhe q prodhimi i buks ishte shqetsimi kryesor i familjes. tre muaj buk ma e mira shtpi, Kol Jakova. Pr drithrat do t liheshin tokat m pjellore kjo edhe n konflikt me t zonjn e shtpis q prgjigjej pr kopshtin apo me bariun q ishte i interesuar pr bazn ushqimore t gjs s gjall, vrrin. Tutkall:- Mas xhelatinoze pas zierjes s thundrave dhe tendinve t kafshve, prdoren pr lyerjen e pjesve distale t trupit pr ti izoluar nga t ftohtit n rastet e qndrimit n stan apo dhe jasht gjat dimrit, t blegtorve. Turshi Nj mnyr e konservimit t shum perimeve, ose regjia e tyre, duke u bazuar n prmbajtjen e sheqerit t tyre q shtohet me uljen e temperaturave, brymat, ngricat, si reagim i bims q ka krijuar kt prshtatshmri pr t kundrshtuar kt vendim t natyrs. N aspektin biokimik nuk sht as m shum dha as m pak se hidroliza e poli dhe disakarideve.

Urla - Karakteristike pr n Labri dhe n gjith trevat e Jugut, specialistt i prgatitjes

s ktij lloji bulmeti. Fillonte me prgatitjen e shakullit, q nnkupton regjjen e lkurs s dashit, deles apo t dhirtave. Qumshti pasi zihej, lihej t ftohej dhe m pas hidhej n shakull duke i shtuar pak krip. Shakulli nuk duhej t ishte i ekspozuar ndaj diellit. Staxhionimi vazhdonte 2-3 muaj. Masa q krijohej quhet url, sht e ndryshme nga shllira. Periudha m e prshtatshme e prgatitjes s urls sht sezoni i fundit i mjeljes. Valanice, drstil, shkeltore; (mbeten pr numrin tjetr edhe duke pritur kontributin e lexuesve). Vatha, vathimi, n fillimin e pranvers praktikohej kudo n Shqipri, vathimi q ndrrohej nj her n dit ose n 2-3 dit. Edhe bezhdinaku, shtegtuesi, nse kontribuonte n vathim, do t kishte nj lehtsim n qiran e qndrimit, bujtjes. Njihen vlerat e vathimit jo vetm n prodhimin e pritshm t bims por dhe n prmirsimin fizik, biologjik, ne formimin e nj mjedisi t krkuar nga mikroflora e toks, si dhe proceset biokimike t transformimit t lndve dhe t energjis. Vatha prbehej nga bashkimi i disa trinave, lesave, me thupra ose me mbetje t drrasave. Proseku ishte nj lloje vathe por kishte qllim vetm organizimin e mjeljes n oborrin e shtpis. Lshoheshin kecat dhe qengjat q pastaj do t shkputeshin prsri.

152

Vllaja, lehe, pjese t shtratit, farishtes pr prodhimin e fidanve, rasatit.

Vresht - jo vetm si taksonomi e klasifikimit t toks, por dhe si referenc pr

mbledhjen e taksave gjat pushtimit osman. Toponimi, Vresht, vnesht apo vesht, z nj pjes t madhe t toponomastiks n vendin ton me shum vlera n kuptimin e njohjes s historive t komuniteteve dhe t tradits s bujqsis dhe vreshtaris. Vrri - Sa vrre ke pr gjn e gjall (kuptohet blegtoria), pr ti nxjerre nga dimri?. Prej ktej origjinon dhe folja me vrris, ai ke vrris sot bagtin apo jo n kthim nga dimrimi, jo vetm kullotn por dhe bazn ushqimore pr kafsht e transportit, q do t shoqronin gjithnj tufn, bujtsi do t prgjigjeshin me qengja apo qumsht, mbasi delet dhe desht ishin tej mase t dobsuar, t ligt, ligsht. Mund t konsiderohet dhe si ekuivalent i fjals zahire. Zabeli, nj nnndarje e vatanit, bashtins, me synim kryesisht pr drut e zjarrit pr dimr, materialin e ndrtimit pr shtpin e re, mjedis pr pushimin e bagtive n mesdit, mriz, Ku mrzen cjapi me zile, Poezi e Naim Frashrit, nga Bagti e Bujqsia, (Mrizi i Zanave, At Gjergj Fishta). Zahire - Pjesa e prodhimeve, bulmetit dhe ushqimeve t tjera t lna mnjan pr dimr, t prgatitura me teknologji t ndryshme sipas zonave dhe traditave. Zarzavate - e origjinuar nga sllavishtja, zarzavti, perime, si kan origjinuar nga gjuht e tjera: domate-mollatarte, nga italishtja pomo doro, patate, krtoll, nga kartofel, sllavisht dhe rusisht, kastravec- kastravsti (edhe n rumanisht).

Yshmeri- Tepelene - Salari-Progonat-Gryka e Klcyrs- nj gatim me shum pet q

piqen m vete. Kto t gjitha pas pjekjes zbuten n uj t ngroht me krip dhe gjalp t shkrir.

Shenim: Pasuria gjuhesore dhe frazeologjike pa llogarituar aspektin figurativ dhe lakonizmat eshte shume e madhe, dhe ne kete botim vetem sa ceken keto pasuri.

Njsit matse tradicionale t prdorura ndr kohra19

19

Pavarsisht se jan shfrytzuar shum dokumente q flasin dhe pr kto njsi q jan dhe trashgimi kulturore, nuk duhet t krkohet nj unifikim i tyre. Ndryshe nga disa vende, Amerika e veriut, Anglia, Irlanda, q kan rezistuar shum n mos ndryshimin e sistemit t matjes, tek ne i sht hapur rrug sistemit metrik, por nuk ekziston akoma nj shpjegues se si do t konvertohen kto njsi. M shum e kan ndjer institucionet e kthimit t pronave, mbasi atyre u prezantohen dokumente t kohve t ndryshme dhe me sisteme t ndryshme. Prandaj dhe nuk kemi dashur t bjm konvertimet, pr tia ln lexuesit pr t kontribuar ai vet.

153

Njsit e peshs Barr drith Dor, grusht, nj dor miell, nj grusht me arra etj. Shinik Mashterk Shosh Ok, afrsisht 1.5 kg. Kile, kille, n disa zona, afrsisht 1 kg. Drehem - ?! Gavet - afrsisht 1 kg, edhe pr t matur rendimentin, sa kile, ok bereqet, pr nj gavet far. Karroqe 12 kg (e prdorur n Jug). Mushk. Kal apo nj gomar drith, q vlersohet n baz t fuqis potenciale t mbajtjes s barrs pr kafsht e siprprmendura. Magje, magje buke, fig. kemi ngrn nj magje buk Xyrrem, drehem, nga turqishtja, njsit m t vogla t peshs.

Njsit e gjatsis
Modia- afrsisht 760 m, njsi baz, pr llogaritjen e taksave, takss s melit, n shek XVXVI Pashi PllmbaBrxhiku Kmba -

Njsit e siprfaqes;
Pend dhe, Pend buaj, Dit ar, Dit mbjell, Dit pluar, Kile far Ar - Jo vetm si z kadastral n taksonomin e kultivimit t toks, por dhe si njsi matse e siprfaqes. N sundimin Venecian siprfaqja prcaktohej indirekt nprmjet sistemit linear, qe do t thot: 100 hapa e gjat dhe 50 hapa e gjer, referuar ktyre dokumenteve, hapi llogarit 6 kmb dhe nj kmb konvertohet n sistemin e sotm metrik 0.35 m . Kryqzimi i ktyre t dhnave me sasin e fars, gavet fare (mbi t ciln llogaritej dhe rendimenti, bereqeti, do t tregoi m saktsisht madhsin e ksaj siprfaqeje. Sipas Kasm Biokut, ara kishte nj madhsi prej 2 hektarsh, Injac Zamputi thot pr 3.6 ha dhe Spiro Shkurti, (nga ku jan marr dhe kto detaje shprehet pr 3,3 ha). 154

Dynym - dynymi sht llogaritur 1000 m2 ose sa 1/10 e hektarit dhe ka zn vend n sistemin ton kadastral. Duke ju referuar burimeve osmane rezulton se sht fjala pr dy lloje njsish disi t ndryshme: Dynym i vjetr, eski donum, konvertohet nga studiuesit dhe ekspertt n 919 m2, si dhe dynymi i madh, buyuk donum, 2 720 m2 sht prdorur dhe ar, ~100 m2, njsi e prdoruar dhe n regjistrat e toks n kohn e Zogut si dhe t Reforms Agrare pas Lufts. Sofer burra, ne veri , njesi matese sidomos per odat e miqeve, 4 sofer burra, do te thote qe oda e miqeve, rehaton, (akomodonne fjalorin e sotem), 4 X 12 Burra= 48 miq e te ftuar. ne te Verten-e perdorur ne Jug te Shqiperise.

Njsit e volumit,
ibuk fare - pr farat e imta Ok - afrsisht 1,5 kg. Mashtrape - En pr uj, prafrohet me 1 litr. Gavet - Prafrohet me 1 kg, pr drithrat dhe farat m t imta. Magje - nj magje bukeSahan - jo vetm nj ene pr ushqim, por dhe si mas p.sh. pr miellin; i kam nj sahan miell hua komshiut. Xhezve - xhezve kafeje, xhezve kafeje me qumsht apo dhall etj. Ndarja e ujit Me tespihe Me drrasaMe dit, (Llogaritej q me t zbardhur dita) E drejta e ujit shpesh her nuk lidhej me t drejtn e toks dhe kishin treg jo t njjt. Mund t shitej toka pa t drejtn e ujit.

Rojtari i ujitjes
Sahati - Postribe Polak Kuks, Has, Tropoj; Mazllm Vlor dhe trevat e Jugut Vaktet e buks (koht e ngrnies) Mngjesi, silla Dreka

155

Zamra Darka Pr besimtart mysliman dhe q agjronin ishin Iftari, pasi t errej, t Perndonte dielli, dhe syfyri, gjithmon pa zbardhur dita. Menyja sht gjithmon n varsi t stins dhe takatit. Nuk jan tamam anektoda, por histori t vrteta N kohn e prishjes s miqsis me Bashkimin e lavdishm sovjetik, rifillon nj histori tjetr miqsie me vllezrit kinez, apo si quhej Kina e madhe e Mao Ce Dunit. Pr t prcjell kt akt historik, n fshatin Macukull t Matit, shkon i deleguari i Komitetit t partis s rrethit. Midis t tjerave, ai ju thot t pranishmve se tashm n vend t 200 milion banorve t Bashkimit Sovjetik, ne kemi nj mik 700 milionsh, bile vlla, (n ato vite aq raportohej popullsia e Kins). Pas nj heshtje t pranishmve q e dgjuan me goj hapur t deleguarin, krkon leje nj burr i moshuar, t cilit i mbahej dhe goja: - Un thot ai, kam 10-12 dele dhe n mbrmje kur vijn n vath, nuk jam n gjendje ti numroj dhe nse kan ardhur t gjitha apo jo. I deleguari me shkoll shum, nuk mundi ta sqaronte, dhe u ndihmua nga nj fshatar q ishte prkrah atij q bri pyetjen: - Ky q foli sht budalla, dhe do tia sqaroj un kt q nuk kupton: Tashm duke ju kthyer fqinjit t tij i thot: Sikur Kina t jet nj kazan me tambl (qumsht) dhe Shqipria far kosi, ne nuk e xajm (bjm) dot kos Kinn. N masivin kullosor t Kunors s Lurs, nj gazetar, pyet bariun e dhive: sa sht numri i dhive q ju keni: Me numr nuk mund t prgjigjem, por nga momenti kur hap dern e vaths dhe deri kur del dhia e fundit, nga cjapi i kumons deri tek dera e vaths sht afrsisht nj kilometr. Kto dy histori q prmendm i shkojn sado pak prshtat ose komplementojn sistemin tradicional t njsive matse. Copza, nga ditari i nj agronomi t Kooperativs Bujqsore

Sapo kisha filluar pune ne Kooperativen Bujqesore te Xibrit, Mat, mbrriti nje ekip nga Komisioni i Planit te shtetit. Ne se nuk gaboj, ekonomia kishte rreth 280 ha toke, gati sa nje e katerta e nje brigade ne zonat fushore.

156

Qellimi: Zbatimi i displines te planit. Realisht kishim raportuar perfundimin e mbjelljeve te praneveres paka e dinim se kishin mbetura te pa vena nen kulture rreth 15-16 dynym, boka, rrokzena ne veri, skerka, ne Jug, ku as meli nuk rritej. E dinim se do te pasqyrohej ne raportin e tyre per te justifikuar dhe sherbimin, nga ky raport une dhe Kryetari, morem vrejtje me paralajmerim. Kur lexoj konkluzionin dhe masen e denimit, Kryetari i Rrethit te asaj kohe, punetor dhe energjik, Vaso Pano, nuk e maskoj qeshjen e tij, por fare do ti thonte ekipit qe kishte mbrritur dhe do ta trumbetonte kete zbulim. sapo kisha mbrritur n pun, ora 6 e mngjesit, njoftohem se at dit do t vij Sekretari i Par i rrethit. Krkohej prve t tjerave q Udhheqsi i Partis s rrethit t gjente dhe plehrim t lngzuar t misrit. Drguam dy karroca me pleh nga stalla m e afrt, edhe aty duke prdorur autoritetin e ardhjes s Sekretarit t Par. Por duke llogaritur se ato ishin krejt t pamjaftueshme, porosisim q t mos filloj lngzimi para se t diktohej makina e tij. Dhe kshtu u b. M von mora dhe nj falnderim. Kjo m kujton dhe sot thnien e nj kolegu q nuk jeton sot, Lutfi Bajrami, q kishte t njjtn porosi por pr Sarandn, aso kohe e bashkuar me Delvinn. Kolegu i nderuar kishte dhe kurajn pr ta kundrshtuar kt situat q prmenda m lart dhe u thot: Kjo sht e njjta sikur t hidhnim nj thes me sheqer tek Syri i Kaltr, dhe tu thoshim t gjith sarandjotve, ejani t pini sherbet tek Kanali i uks . Po at dit duhej t kishim kujdes pr zbatimin e Urdhrit t Ministris s Bujqsis q ndalohej prdorimi i kombajnave, pr shirje stacionere, n lm. Udhheqsi i Partis n Mat i ardhur nga Myzeqeja nuk mund ta toleronte kt rast. Pak dit para fests s shumpritur t vitit t ri sidomos nga fmijt. Mbledhje urgjent n Shtabin e Rrethit, n Klos, (q pr ne t zonave jo t lidhura me Klosin) nuk e dinim se ku mund ta kalonim natn). Urdhri i prer pr t gjith ata q nuk kan raportuar prfundimin e mbjelljes s grurit, sonte pr gjith natn bashk me traktoristt t shfrytzohet ngrica, pr mbjelljen e grurit me disqe. Kisha llogaritur t kaloja nj nat tek shtpia e nj shoku tim n Klos, aso kohe dhe Kryetar Kooperative, edhe deputet i Kuvendit Popullor, por kuptohet q shoku im nuk mund ta merrte prgjegjsin e strehimit tim n shtpin e tij. Sekretari i Par, kishte krkuar dhe ndihmn e Institutit t Lushnjs, duke marr pas vetes nj shkenctar t madh. Q n aktivin e par ai rekomandoi t bhej prashitje e grurit, (kuptohet ishte ngric deri n thellsi q ja kalonte thellsis s shtrirjes s sistemit rrnjor t grurit) dhe t bhej nj plehrim n kopertur, n siprfaqe, me pleh dhish, superfosfat, glqere dhe hi zjarri. Pa llogaritur vshtirsit e pr sigurimin e tyre, mjafton vetm t themi se barinjt kishin rezistenc pr t marr plehun e dhive mbasi parashikoheshin dshtime masive, ne specialistt e Matit, i sugjeruam ta ndryshonte formuln, mbasi gruri nuk mund ta marri

157

fosforin n kopertur dhe aq me tepr n kt faz t rritjes (vllazrim). Pasi nuk i kurseu fjalt se ju jeni injorant, Zeusi i rrethit i maksimizoj, ne ishim t detyruar t zbatonim porosin e tij.

Nj muaj m von, shkurt apo mars 1977

Shkenctari i madh nga Instituti i Lushnjs q injoronte dhe qesndiste dhe kolegt e vet, p.sh. pr shkenctarin e shum mirnjohur, Sknder Gozhita, ai do t thoshte Sknder Gzhuta; pa prfillur kapacitetin intelektual ne Mat, rekomandoi prashitjen e grurit. N at koh lesat vibruese kishin filluar t ishin pjes e parkut t SMT-ve. (Kjo na ndihmoi pr ta raportuar si prashitje dhe siprfaqen e lesuar, ashtu si raportonim siprfaqe t ujitur dhe at siprfaqe ku kishte rn nj ves shi). Prsri i tham q prashitja nuk mund t realizohej pasi toka ishte e ngrir dhe kuptohet pasojat n kt rast ndrhyrje. Urdhri ishte i prer t filloj prashitja e grurit. Urdhri i prer pr mbjelljen e misrit, me kubik, me sa mbaj mend ishte iniciuar n Shtrmen t Elbasanit, duke shfrytzuar torfn e liqeneve t Belshit, q bri q shteroi nj pasuri ujore unikale e mjedisit shqiptar, ku Sami Frashri kishte hedhur iden pr ta br Kryeqendr t Shqipris. Ishte ideuar nga nj pseudoshkenctar dhe admirues i Lisenkos, nuk kishte studiuar n B. S., por kishte qen pr nj vizit n nj kolkoz, ku kishte dgjuar dhe emrin e Lisenkos, qe e shqiptonte elbasanishte, duke deklaruar n nj podium t asaj kohe se kubikt jan m t mir dhe m t mbla se bollokumet e Elbasanit. Kuptohet se duartrokitjet nuk kan munguar. Po si do t bnim ne t shkrett pr ta zbatuar kt direktiv: Vetm nj vit zgjati, pasi mbaroi dhe torfa e liqeneve t Belshit, u than dhe liqenet, monumente natyrore t Belshit, por prashitja e misrit t mbjell me kubik, pasi ishte shkelur shum, mund t prashitej vetm me kazme dhe duke prdorur ann e saj t mpreht. Ky muaj, Qershori grshetonte dhe prashitjen e misrit me korrjen dhe shirjen e t lashtave. Prve t tjerave, halleve, t gjith i kishin syt pr t grumbulluar shqeme, Rhues sp. (fam. Anacordiaceae), bim nga e cila ekstraktohej tanin, pr regjen e lkurve. Ishte pothuajse i vetmi burim t ardhurash sidomos pr tu siguruar pr fmijt n shkolla t mesme apo t larta, rrobat dhe librat. Pavarsisht me urdhrat nga baza dhe nga lart, forcat e puns ishin larguar. Njoftohemi se do t bhet nj takim zonal me t gjith specialistt e 3-4 ekonomive ku do t vij dhe Ahmet Osja. Ishte rasti i par q un e kam takuar. Shoqrohej nga nj specialist shum i njohur pr Matin, q nuk jeton m, veanrisht i pasionuar pas misrit, Qamil Xhika.

158

Kuptohet profesorit t nderuar nuk i duhej shum koh pr t kuptuar situatn dhe po prdor figuracionin e tij shum t njohur: Prse e keni arrestuar misrin. Kuptohet q ishte fjala se misri nuk ishte prashitur edhe i kishte kaluar fazat e rritjes. Ndrkoh dhe ai nuk e kishte t nevojshme prgjigjen, pasi kooperativistt n orn 3 t mngjesit do ti drejtoheshin shqemes. N nj ekonomi tjetr t Matit, Kurdari, po at dit, profesori, tejet i interesuar edhe pr kulturn, ku shum shpejt zbuloi, se aty Sknder Drini, shkrimtari i mirnjohur shkodran, msues pr disa vite ne at zon, kishte shkruar jo pak libra, midis t cilve edhe Vraje tradhtin, Shembja e idhujve, etj, vlersoi shum punn e ksaj ekonomie sidomos pr misrin, ku ai parashikonte nj rendiment t lart. Por prkundrejt ktij vlersimi, K/Specialisti i ekonomis, A.H. nuk shfaqi ndonj shenj knaqsie dhe entuziazmi. M von i kishte prshpirtur n vesh se po t realizohet plani ne edhe mund t shkojm n burg mbasi nuk e transportojm dot misrin nga ara pr n hangarin e grumbullimit. Me qllim pr t rritur vlern e dits s puns, sipas nj vendimi t Qeveris s asaj kohe, deri diku ishte br nj pun e konsiderueshme pr tarracimin e tokave t pjerrta. N ekonomi kishte mbrritur kontrolli puntor i prbr nga disa minator t Miniers s Batrs. N nj masiv t tarracuar (kuptohet me ulje graduale t pjerrsis), sigurisht duke kopjuar terrenin, pyetja e par q mu drejtua ishte: Prse vijat e tarracave nuk jan t drejta ? U mundova tu shpjegoj se kemi ndjekur izoipset, vijat rrushkulluese, duke ruajtur nj pjerrsi q t mos grryhej toka . Duke qen tejet e vshtir pr tua shpjeguar kt, reagimi ishte shum i prer: Djal i mir, akoma nuk e ke msuar se vija e partis sht vij e drejt dhe kto vija t shtrembra jan kundr ksaj vije.

Nj mbledhje e Kryesis s Kooperativs:

Fillimi i mbledhjes: Kryetari X Mensa e kooperativs ka bler 2 kg makarona dhe nuk rezulton t jen shitur 24 racione ashtu si thot dhe kontroll revizioni i rrethit q i bashkohet atij t kooperativs.

159

Ndrhyn Sekretari i Byros s partis: N aksionin pr hapjen e kanalit X, grat t gjitha kishin shtiza q thurnin triko dhe orape. Tu mblidhen dhe tu digjen urgjentisht. Shefi i Kuadrit ; Dua t diskutoj edhe pr origjinn e specialistve duke br autokritik q nuk kishin kaluar n filtrin e tij dhe shtoj se Shefi i Kuadrit n Komitetin Ekzekutiv (l.h), nuk m ka pyetur, m sht trhequr vmendja dhe nga instruktort e Komitetit t partis, (xh.xh. dhe s.sh), Ndrhyn prsri Sekretari i Byros: Kjo mund t jet dhe arsyeja se prse nuk ecn ekonomia jon, nga e cila partia pret shum dhe m tepr. Disi i mnjanuar, Kryetari i Kshillit t Bashkuar, krkoi urgjentisht matjen e dynymshave, mbasi dhe ai kishte mbaruar shkolln e Partis) dhe prsriti thnien e Leninit q prona e vogl pjell do dit kapitalizmin. Nga nj antart e Kryesis: Granomt (do t thoshte Agronomt), jan kot, prse na duhen. Po bhej von dhe jo t gjith antart e kryesis kishin fener) mbasi ishin zgjedhur dhe me shprndarje gjeografike kuptohet dhe politike. Por ishte dhe nj pik tjetr e rendit t dits Akt - daljet e blegtoris: Q t miratoheshin duhej patjetr t kishin nj diagnoz. Kan qen shum diagnoza, kuptohet n latinisht, listerioza (kishte simptomat e t marrurit mendsh), hengris ujkus q do t thot e ka ngrn ujku, ka humbur pa nam dhe nishan, ku nuk krkohej as nishani, pavarsisht se kt e kishte ngrn nj i deleguar. Mbasi kryetari nuk arrinte t kuptonte kt formulim, akt daljet e blegtoris miratoheshin pa ndonj problem Ishte e vshtir vendimmarrja pr proces-verbalin lidhur me dmin q kishin shkaktuar delet e kooperativs q kishin kullotur n brigadn X. Pika e fundit e rendit t dits, ora 2, pas mesnate: Ushqimi pr traktoristt, ata krkojn buk gruri, kur e gjith fshatarsia kooperativiste ha buk misri, kshtu q t mos merret parasysh kjo krkes. Mir sht q t blihen disa sefertas (tasat me kate). Ne nuk kemi mundsi tu drgojm aj traktoristve natn mbasi marrim vetm nj kile sheqer n muaj pr mensn e kooperativs, Ndrhyrje nga antart e kryesis:

160

anga e kooperativs ka ra sot me nj erek ore vones, ndrkoh q ne i kemi dhn atij nj sahan disku, prse e paguajm kt jevg me 3 dit pune n muaj? Ku do t gjejm pun t lehta pr grat me barr dhe ato t smura? Leshin, e shkurtr, jasht standardit, a do t mundemi tua japim kooperativistve? Prgjigja; Tu jepet vetm atyre q kan br mbi 30 dit pune n muaj. Nga armiku i klass sht prhapur propaganda se grat q bjn qilizm me bel, nuk pjellin m?

T gjith kafshart, transportuesit e miellit, nafts apo fardo qoft , duhet t mos lejohen kur nuk kan s paku dy kafsh barre, dhe t synohet q t ken tre kafsh. A ka pyetje m? N mbledhjen e Kryesis ishin dhe t deleguarit e Komitetit Ekzekutiv dhe t Partis. Duke mos llogaritur hallin e fshatarit ku ata do t strehoheshin, q do t sakrifikonte nga buka e gojs s fmijve t tij, ata krkonin t sqaroheshin pr figurn politike t tyre. T vn para ksaj dileme, drejtuesit kryesor, n pamundsi pr alternativa t tjera, bnin nj zbutje pr ta zgjidhur situatn. Kthim t nesrmen i bujtsve pr konkluzionet para nisjes pr n qendr nuk do t ishte pa probleme, ku m kryesori ishte frika pr dosjen e bujtsit. Kuptohet se kta do ti kthenin shpinn ktij mikpritsi nse ai do t trokiste n dern e tyre, apo rastsisht do ta takonin n qytet, megjithse ishin t vmendshm t mos e bnin kt duke mos harruar dhe porosin e gruas q t bsh sikur nuk i njeh. Ndonj dhurat e vockl, djath, fasule, arra, pul fshati etj. do ta zbuste konfliktin me gruan. Q ishte disi e acaruar porse e kishte harruar nj nat m par. N nj mbledhje tjetr kryesie: Do t paraqitej raporti i Seksionit t Kontrollit t rrethit; N konkluzionet e raportit krkohej dhe nj mas dnimi me nj t katrtn e pags, pr Prgjegjsin e sektorit t II. N konkluzionet krkohej q masa e dnimit t ishte e pags s tij.

161

Ndrkoh, me dashamirsi ngrihet nj nga antart e kryesis, kishte mbaruar Shkolln e Mesme me t gjitha notat dhjeta, (kuptohet ishte magazinier) dhe krkon ndryshimin e mass s dnimit; -Nisur nga hallet dhe numri i madh i kalamajve, krkoj t mos dnohet me e pags , por me . Ekipi i revizionimit t rrethit ra plotsisht dakord. Edhe nga nj koleg i imi, (H. H), ish K/Agronom n Kut, Mallakastr, n at koh bnte pjes n rrethin e Fierit: Pas rutins s prditshme, zgjimi n orn 5, as q bhej fjala pr mngjesin pr ne jabanxhinjt, nga nj brigad n tjetrn, n pritje t dreks nse do t arrinim t kapnim ndonj mens ku kishte mbetur dika, m njoftuan se do t vinte n orrush, K/Ministri, Mehmet Shehu. Ndonse nuk dinim asnj detaj pr qllimin e vizits, gjithsesi u mundova t prqendrohem duke supozuar ose imagjinuar, krkesat e tij q kan qen gjithnj t paparashikueshme. Pa na dhn dorn, m krkoj se prse nuk zbatohej direktiva pr t mbjell dhe shfrytzuar tokn nn ullishte me grur. Bra prpjekje ti shpjegoj se graminoret me nj sistem rrnjor t cekt e konkurrojn ullirin si pr elementt ushqimor dhe aq me tepr i marrin lagshtin. Ndryshon puna i them pr leguminozet, bishtajoret, fasule, bath apo fardo qoft tjetr. Nuk m foli dhe pas nj pauze, kuptohet q ishte informuar se isha nga Dukati, ku ai ruante dhe nj histori jo t kndshme n prpjekjet me Ballin, m thot: Ju dukatasit jeni shum ngatrrestar. N nj moment tjetr, nj debat me Pirro Dodbibn, Ministr i Bujqsis. Problemi ishte pr tokat e kripura, ku me gjith investimet me kosto t lart, n disa raste nuk merrnim as farn. Nuk insistoj shum se e kishte parandier se dhe largimi i tij do t kishte sebep dshtimin pr politikat e ndjekura pr tokat e kripura. T nj natyre tjetr, q krijonin dhe nj thyerje, ka qen takimi me krijues, t cilt i kisha njohur n distanc. Me Jakov Xoxen, n Greshic: i drejtohem duke i thn se far deshi Juga e Bardh ktu, apo q t thaj Lumin e Vdekur, dhe t elet Lulja e Krips, kripthi n zhargonin popullor t zons. (Juga e bardh, Lumi i Vdekur dhe Lulja e Krips, jan titujt e disa prej veprave t Jakov Xoxes). M tha se do t prgjigjem kur t vij hern tjetr. Po kshtu mbreslnse kan qen takimet dhe kafet me poetin Agim Shehu dhe dramaturgun e regjisorin Pllumb Kulla.

162

OPINIONE Prof. Dr. Resmi Osmani

N traditn e botimeve bujqsore, zakonisht shkruhen manuale, libra didaktike, monografi etj. Por n kt rast, Autori i sht shmangur ksaj tradite, ashtu si dhe n librin, Druri i buks dhe Historis, Gshtenja, nj libr enciklopedik ku grshetohet tradita bujqsore me historin, zakonet dhe besimet, edhe n librin q paraqitet tashm para lexuesit, Almanaku i Fermerit Shqiptar, ka nj gjetje t veant dhe origjinale. Almanakt, si gjini jan botime t prvitshme apo periodike, me shkrime t fushave t larmishme pr fusha t caktuara. N botimet e bujqsis shqiptare nuk jan praktikuar, kam mendimin q Idriz Xhomara sht nismtari. Kompozimi dhe prmbajtja e almanakut jan interesant. sht ndrtuar mbi bazn e muajve q fillon me shtatorin, vjeshta e par dhe mbaron me gushtin. Secili nga muajt ka prmbledhur ose prmbyllur lnd prmbajtjesore me diversitet, q i takojn atij muaji ose jo. Lexuesi gjen shpjegime si pr kalendarin, pr stint, astronomin, klimn, kohzgjatja e ndriimit diellor, kualitetin e ujit pr ujitje, tema t diskutueshme si sht ajo e Manipulimit gjenetik, agroturizmin si nj eksport Brenda vendit, kopshtin e kuzhins dhe dika pr kulinarin dhe traditn sipas zonave, shtegtimin apo nomadizmin. Bhet prpjekje pr t prezantuar, ndonse jo plotsisht kalendari i festave pagane, ritet dhe zakonet q lidhen me to. Nuk dua t paraqes m tej pasurin e ktij Almanaku se kshtu do tia hiqja lexuesit krshrin. Pr nj gj jam i sigurt: Sapo t lexoni Almanakun do tu lind dshira pr t mos u shkputur prej tij, pasi do t doni t dini sa m par se far t fshehta fshihen pr ju pr muajin pasardhs. Nuk do t mungojn dhe anektodat q nuk jan vetm pr lodhje por m shum jan frut i urtsis dhe shprehjes s filozofis popullore. N prfundim, dua t v n dukje se almanakt mund t jen t shumt dhe t larmishm. Autori zgjodhi kt rrug pr tu adresuar fermerve, me tematik t larmishme dhe enciklopedike, por ai ka meritn q sht i pari q hapi rrugn pr kt lloji botimi pr universin bujqsor, dhe pr ket ai duhet prgzuar. U takon autorve t tjer ta ojn m tej kt nism, pasi problematikat q trajtohen, jan aq t shumta sa dhe t larmishme pr t mos thn t pafundme.

Tiran, Shkurt 2012

Mexhit Bajrami, Funar, Elbasan

163

Ky libr, Almanaku, q m par nuk e dija se far do t thot, vjen i mirpritur n malsin ton, n shtpin e shum fermerve q e kan njohur Idrizin kur punonte pr rehabilitimin e sistemit ujits n kuadr t Projektit t Banks Botrore. Mendoj se i drejtohet malsorit t Funarit, ermeniks, fermerit myzeqar, bariut t Korabit, apo blegtorit t ajupit me nj gjuh q ata t gjith e kuptojn. Besoj se do ta lexojn pas puns me drit elektrike, me fener, apo me dritn e pishs n stane. Shpresoj se autori nuk do t na harroj q t vij dhe vet t na shoh mbasi vetm libri nuk sht i mjaftueshm.

Shkurt, Funar, 2012, me 2 metra bor.

Rexhep Shoshi, Magjistr n Universitetin e Prishtins

M bri prshtypje q kur erdhi n fermn time Baca Idriz, n Pej, bashk me Prof. Ukn (Rexhep Uka), nuk reagoi dhe nuk bri asnj vrejtje apo sugjerim. Nuk m plqeu indiferentizmi i tij. Kryesisht merreshim me shtimin e nnshartesave t farorve dhe shumzimin e dredhzave (luleshtrydheve). M pyeti prse duhet t shartohet shalqiri me kungullin e hidht (Cucurbita lanigerum), i dhash nj prgjigje por vura re se qllimi i pyetjes ishte ndryshe nga ai q un mendova. Idrizi do t thoshte n mnyrn e tij lakonike se duhet ta fillojm nga hidhsia pr t vajtur tek e mbla ndryshe nga trangulli, kastraveci, q kur e ham prfundojm tek pjesa e hidhur. Gjat dreks pata vshtirsi pr tju prgjigjur pyetjeve t tij q ishin t natyrs q ngrthenin agronomin me traditn dhe historin. M von kur mora nj libr t tij, Druri i Buks dhe i Historis, Gshtenja, kuptova dika m shum pr natyrn e pyetjeve t tij. Tani kuptoj q sht nj hile e Idrizit pr t na e ln topin n fushn ton pr ta zhvilluar kt Almanak.

Hazir Pollozhani, Doktor Profesor, Universiteti i Tetovs

E kam njohur Idrizin kur sapo isha emruar asistent profesor n Universitetin e Prishtins, n lndn e Mekaniks Bujqsore. Ishte hera e par q shkelja n tokn mm. Edhe n saj t shoferit t tij. tejet i palodhur, Beqirit, (Beqir Dema), m krijoi mundsin e lvizjes npr Shqipri. U befasova nga numri shum i madh i njerzve q ai njihte dhe takonte. N vizitn e tij t par n Maqedoni, kuptohet se do ta kalonte nj nat n kasollen time n Ohr. Nuk u ngop nga bisedat me babain tim, msues i shqipes n Manastir.

164

Besoj se edhe Almanaku me gjuhn e tij, dhe n nj mnyr t veant, krkon t shprehet m shum pr Historin e Kombit se sa pr bujqsin. Kurdo q do ta takoj n Tiran, Tetov, apo Ohr, do ta drrmoj me vrejtjet e mia, por ksaj radhe po e l me kaq.

Sali Trshalla, Doktor i Shkencave, Kryetar i Komuns s Arrasit, Dibr. Nuk besoj se ka zona te hapsires shqiptare qe nuk e gjejne vehten ne kete Almanak, Po ashtu edhe specialiste te shume brezave ne fushen e bujqesie. Mesazhi nga nje brez ne tjetri, nga nje plejade specialistesh tek tjetri eshte me shume se nje stafete. Njeheresh ky botim na detyron te kontribojme sadopak ne numurin tjeter duke ndjere dhe pergjegjesine qe megjithese me kerkoj Idrizi, nuk pata mundesine te jap ndihmesen time sado modeste

165

166

LASHTSIA E BUJQSIS N TREVAT SHQIPTARE

Dr. Moikom Zeqo
Antropogjeneza lidhet me punn krijuese t Homo sapiensit. T gjith historiant e qytetrimeve klasifikojn kalimin nga sistemi i gjuetis n natyr, q nnkupton nj nomadizm t prhershm n sistemin e kultivimit t toks, q lidhet me ngulitjen dhe vendbanimet e para njerzore. Ky kaprcim kopernikan nga gjuetia e njerzve parahistorik n njohjen e kultivimit t bimve t natyrs, si dhe krijimin e konceptit t vendbanimeve prfaqson Revolucionin Bujqsor n zanafilln e tij. Q nga parahistoria ky revolucion i bujqsis e bn tokn bujqsore atributin e zhvillimit t jets, e cila tashm merr nj karakter t vetorganizuar. N kto kohra tepr t skajshme gjahtart parahistorik shndrrohen n bujq parahistorik, ndonse dualizmi i tyre vazhdon dhe nuk mund t zhduket. Sistemi i bujqsis ndryshoi gjithka dhe mund t thuhet se fillesat e qytetrimeve lidhen me kt mnyr t re jetese dhe pune, madje n nj kuptim t shumfisht pa prjashtuar dhe kohrat moderne. Jan pikrisht t dhnat arkeologjike ato q na hapin prpara syve botn e paditur dhe t heshtur t parahistoris. Dikur nj arkeolog francez, Leon Rei, shkroi n fundin e shek. XIX s n Shqipri parahistoria sht nj njoll e bardh. sht merit e arkeologjis shqiptare q gjat bonifikimit t fushs s Maliqit, shnoi nj prelud t madh.: Zbuloi nj fshat parahistorik kolosal, ku jeta kishte vazhduar pa ndrprerje pr 1500 vjet. Ky vendbanim parahistorik i Maliqit kish filluar t banohej rreth viteve 2700 para ers son dhe vazhdoi si i till deri n vitin 1200 para ers son. Lashtsia e vendbanimit t Maliqit i oi arkeologt n gjetje t reja, madje akoma m t lashta si p.sh. n Dunavec, Vashtmi, Podgori dhe Luadisht. Kshtu u vrtetua q Fusha e Kors sht banuar q nga mijvjeari i IV para ers son nga nj popullsi qndruese, ndenjtare. Kshtu n epokn e neolitit merr zhvillim kultura materiale e bujqsis. Lindja e Bujqsis oi n nj siguri dhe n rritje mjaft t madhe t popullsis. Vrtetohet arkeologjikisht se skeletet e banorve neolitike n Evrop jan 100 her m shum se skeletet e banorve paleolitik. Mos t harrojm se epoka e Neolitit ka zgjatur afr 3 000 vjet. Zbulimi i kulturs parahistorike t Kors qe nj ngjarje kolosale shkencore jo vetm n rrafshin e Shqipris, por dhe n at evropian. Kronologjia shkencore e br nga arkeologu Frano Prendi solli nj risi dhe n konceptin e autoktonis nga m t vjetrit n Evrop t banorve t Shqipris. Bujqsia n kt lak kohor kishte karakter primitiv. Prdoreshin vegla bujqsore t thjeshta me shkopinj n majat e t cilve kishte gur stralli ose brir dreri. Kjo lloj bujqsie sht quajtur bujqsi me shate. Por bujqit parahistorik t Kors krijuan nj lloje parmende primitive t pajisur me plor prej brinje dreri q mund ta ante tokn deri n thellsin 15 cm. N epokn e bakrit dhe t bronzit filluan t vihen n prdorim vegla bujqsore metalike, si p.sh, spatat, shatrit, rrmihsit, kazmat dhe spatat prej bakri dhe bronzi. Hekuri 167

gjithashtu bri nj revolucion n cilsin m t lart t veglave bujqsore. Veglat bujqsore prej hekuri gjenden n takmet e varreve t Matit, q n shek. VI p.e.r. Si pasoj e ksaj teknologjie t re bujqsore do t kemi nj shtim t prodhimit bujqsor, aq sa n nj mbishkrim t shek. IV, p.e.r., thuhet se fisi ilir i pajonve arrinte t prodhonte aq grur, saq furnizonte me shumic dhe qytetin e famshm grek Athinn. Kultura kryesore bujqsore ishte gruri, por kultivoheshin dhe perimet si hudhra, qepa, lakra, prasi, bizelja, batha, qiqrat dhe thjerrza. Pati nj lulzim t lart kultura e hardhive e zhvilluar n pjergulla. Pr gjetjet arkeologjike t epoks arkaike t shek. VIII-VI, p.e.r., jan gjetur shum pitosa, en t mdha qeramike me funksionin e hambarve, q mbusheshin me prodhime bujqsore ose me vajin e ullirit. Kto pitosa kan qen rreth 1.5 m t lart, me form sferike dhe mbanin rreth 3 kv drith.i Vetm n qytezn ilire t Rosujs Tropoj, jan gjetur 20 pitosa t till, hambar. N Muzeun Historik Kombtar sht vendosur nj pitos i madh nga fshati Tren i Kors, q ka t grricur figurn e nj parmende prej druri t pajisur me plor hekuri. i takon shekullit IV, p.e.s.. kemi t bjm me paraqitjen grafike t parmends q kan prdorur ilirt, q mesa duket ka qen ndrtuar prej tyre, si nj fuqi kultike. Shum pitosa jan gjetur n Durrs, Apoloni, Butrint, Irmaj, Klos, Floq, Amantia. Madje jan zbuluar dhe pitosahambar t gdhendur n shkmb, n kodrn shkmbore n fshatin Mallkeq t rrethit t Vlors. Krahas pitosave jan gjetur dhe havan guri, apo mokat e mullinjve t lasht, q shrbenin pr bluarjen e drithit n miell. Herodoti bn fjal pr fushat e Apolonis, ku kishte dhe dele q i ishin kushtuar kultit t diellit dhe havan guri, apo mokrat e mullinjve t lasht, q shrbenin pr bluarjen e drithit n miell.i Sipas nj autori me origjin ilire Marsel Komesi, q ka jetuar n shek. e VI n kohn e Justinianit t Madh, jan pikrisht ilirt q shpikn t part mullinjt me uj, fakt pak i studiuar, por tepr i rndsishm. i T dhnat e para pr bujqsin tek ilirt i japin autort antik. Kto nisin q nga Homeri, Hesiodi, Herodoti, etj. Homeri flet pr Mbretin e tesprotve, Theidonin, i cili i dha Odiseut nj anie tesprot me grur. Hesiodi n fragmentin 134 t veprs s tij, Cermina, shkruan pr fushn rreth Dodons si shum pjellore dhe me luadhe t mira e pasur me dele dhe kope dhensh. T dhna pr bujqsin tek ilirt jep edhe Herodoti. Herodoti bn fjal pr fushat e Apolonis, ku ishte dhe dele q ishin kushtuar kultit t Diellit. Herodoti flet dhe pr nj person historik, qytetarin e Apolonis me emrin Eveni, t cilin bashkqytetart e verbuan se gjat ruajtjes s deleve kushtuar Diellit e kishte zn gjumi dhe ujqrit shqyen 60 dele. Mbas verbimit t Evenit delet nuk pillnin dhe toka nuk jepte m frut si rezultat i mallkimit. Apoloniatet shkuan dhe tek Orakulli i Dodons dhe e pyetn se cili ishte shkaku i ksaj fatkeqsie. Prgjigja qe se mallkimi mund t hiqej, nse e shprblenin Evenin, q kishin verbuar pa t drejt. Ather apoloniatt e pyetn se far shprblimi krkonte Eveni pr t keqen q ata i kishin br. Sipas Herodotit, Eveni krkoi q ti jepnin disa nga arat q ishin m t mirat n Apoloni, si dhe nj shtpi pran tyre, q ishte m e mira n qytet. Apoloniatt ia dhan menjher kto gjra q krkoi Eveni. Mallkimi u hoq dhe Evenit ju dha vetia e Orakullit. Kjo ngjarje sht e shek. V p.e.s.i Msojm se n Apoloni n kt koh kishte ara t kultivuara mjeshtrisht, madje n nj monument arkeologjik prmendet dhe fusha me emrin Gylakea. T shumta jan t dhnat pr bujqsin dhe blegtorin tek ilirt nga Aristoteli. Aristoteli tek libri i tij De

168

animalum historia (Mbi Historin e kafshve) flet se n Iliri ka derra, se lopt e Epirit jan t mdha, se qet dhe delet n Epir quhen pirike, sipas emrit t Mbretit Pirro i Madh, se kopet arrijn n qindra krer, se gomart jan t vegjl, por q shrbejn shum n bujqsi. Po Aristoteli thot se ilirt e quajtur taulant bjn ver nga mjalti, se n Epir ka drer t mdhenj, briri i t cilve prdoret pr t br shum sende t dobishme, etj. Nj tjetr autor, Skymni, i shek. III p.e.s n veprn n vargje : Prshkrimi i bots, shkruan se rreth detit Adriatik jetojn afro nj milion e gjysm ilir q kan tok shum t mir dhe pjellore, ku dhe bagtia pjellin binjak. Skymni tregon dhe pr lvrimin e toks nga ilirt i. 200 vjet m pas Straboni shkruan pr Ilirin se ky vend sht i ngroht dhe frytdhns, por dhe plot me ullishte e vreshta t mira. Prve grurit, bujqit ilir kultivojn dhe elbin. Prej elbit ilirt krijuan nj pije t veant t quajtur sabaja, nj lloje birre, e cila u b e famshme n Iliri, kryesisht n shtresat m t varfra. N shek. III t ers son, lavdrohet shum balisku, nj lloj rrushi q rritet n rrethin e Durrsit. Ky lloj rrushi dyrrahas, ka shtegtuar deri n Marsej t Francs ku sht kultivuar. i Nj autor romak Terenc Varoni, i cili ka shkruar veprn Mbi ekonomin fshatare, flet pr ilirt si mjeshtra t bujqsis, si dhe t korrjeve dhe vjeljeve q i quan oberrari,i q ishin me shumic n provincat ilire. N kt vepr msohet se ilirt dasarete, paretint, qen njerz q kultivonin shklqyeshm drithin. Ilirt pr ti br m pjellore tokat e tyre ishin ndr t part n Evrop, q u morn me hapjen e kanaleve dhe me bonifikime moalore. N zonat m bujqsore t antikitetit ishin periferia e Apolonis q prkon me fushn e Myzeqes. T 200 kolonistt q erdhn nga Durrsi pr t krijuar qytetin e Apolonis n vitin 558 p.e.s., ishin bujq q udhhiqeshin nga Gylaku, i cili i dha emrin edhe fushs s Apolonis. Ekonomia bujqsore do t onte dhe n krijimin e kulteve dhe t hyjnive q lidheshin me bujqsin. Vet Gylaku duhet t jet himnizuar, lidhur me fuqit ktonike t toks. U prhap sidomos kulti i dy hyjnive mbrojtse t toks dhe t bujqsis, Demets dhe Kors. N nj faltore t shek III p.e.s., n Apoloni u gjendn qindra fragmente terrakotash, dhurata me motive pr hyjnit e sfers bujqsore. N monedhat e Durrsit dhe Apolonis gjenden dhe simbolet q lidhen me figurn e parmends s gurit, rrushit dhe blets. Nj reliev n Apoloni ka t skalitur figurn e nj djaloshi me emrin Epikad q mban n dor nj vesh rrushi. N Durrs dhe Apoloni jan gjetur fruta pemsh t modeluara n balt t pjekur si moll, dardh, fiq, prdorur si lodra pr fmij. Qytetet dhe vendbanimet ilire n shek. V p.e.s. jan t lidhur ngushtsisht me bujqsin. Disa nga kto qytete t tipit Polis, si Durrsi dhe Apolonia kan nj juridiksion t plot mbi rrethinat apo hinterlandet e tyre q jan kryesisht rurale dhe bujqsore. Prgjithsisht kto hintelande lidhen me popullsin vendase ilire, kurse Brenda qyteteve Polis, vazhdojn t mbijetojn edhe brezat e kolonistve Dore dhe Korintas, duke krijuar nj kultur mikse me origjinalitet t veant. N shekujt IV-II p.e.s. ne Iliri fuqizohen marrdhniet skllavopronare n prodhim. Kjo krijoi shtresn e buqve skllevr n prodhim. Theopompi shkruan se fisi ilir i Ardianve kishte n vartsi 300 mij prospelat, q ishin bujq t shpronsuar pa tok me statusin e skllavit. Po kshtu edhe Agathakiditi shkruan se disa prfaqsues t paris dardane kishin deri 1000 skllevr, t cilt n koh paqe punonin tokn dhe n koh lufte merrnin pjes n ushtri. Bujqit e ksaj periudhe ndaheshin n dy pjes, n skllevr drejtprdrejt dhe n bujq relativisht t lir.

169

N hartn arkeologjike t rrethit t Skraparit ka afro 60 vendbanime bujqsore. Disa nga kto vendbanime patn dhe fortifikime, por prgjithsisht ishin fshatare. Ktu gjetjet arkeologjike t veglave bujqsore tregojn se 90 % e ksaj krahine prbehet nga bujq t lir dhe jo skllevr. Bujqsin ilirt nuk e msuan nga t tjert, si thon disa teza t studiuesve t huaj, t cilt mtojn se gjoja ilirt qen nj popull endacak, q rronte nga ekonomia e kullotave. T gjitha t dhnat q shkruam m lart tregojn se gjeneza e bujqsis tek ilirt sht autoktone dhe jo e importuar. Madje t dhnat parahistorike deri n antikitet tregojn nj vijimsi dhe jo ndrprerje, pavarsisht nga dyndjet e popujve t tjer kalimtar. Kjo vrteton jo vetm autoktonin etnike t ilirve, por edhe autoktonin e kulturs materiale t puns dhe t jets. sht e marrzishme t mendosh se ndonj prfaqsues serb si Jovan Sviji, i cili thot q ilirt e msuan bujqsin nga sllavt, kur sllavt erdhn n Ballkan dhe n trojet e Shqipris, t paktn nga shekulli VI i ers son. N vitin168 p.e.s. ilirt pushtohen nga romakt. sht pr tu habitur, por kultura romake e punimit t toks n kt periudh ishte e nivelit m t ult se ajo ilire. Sundimi romak krijoj strukturime t reja. Pompon Atiku, miku i Ciceronit n vitet 50 p.e.s zotronte prona shum t mdha bujqsore n periferin e qytetit Butrint. Fisi i Prasaibve kaon, ishte shndrruar n nj koloni romake me karakter ushtarak dhe bujqsor. Po kshtu u shndrrua dhe fisi i pirustve n rrethinat e Lezhs. Romakt solln disa kolon italik n rrethinat bujqsore t Durrsit, t Tirans dhe Skampinit. Pronat e mdha bujqsore u quajtn latifonde. Ato shfrytzoheshin nga romakt n mnyrn m t egr dhe t pamshirshme. Kjo oi n rrnimin e buqve ilir, t cilt u rebeluan dhe sipas burimeve t shkruara romake cilsoheshin latron, d.m.th. kusar. Rebelimet e latronve u bn shum shqetsuese pr Romn. Dihet nga t gjith kryengritja e famshme e Batos ilir n kohn e Oktavian Augustit, q rrezikoi tr Perandorin romake. Sipas edicionit t ri t Historis s Popullit Shqiptar, bujqsia dhe blegtoria e ilirve, jo vetm ka ndikuar n vendet fqinje dhe sht ndikuar nga ato nprmjet tregtis dhe rrugve t tjera.

Do t trajtohet n numrin tjetr t Almanakut, n kontekstin e Bujqsis Qytetare apo Urbane

iii

170

171