PGS.

TS NGUYN MINH HON

C S DI TRUYN CHN GING NG VT

HU, 2005

BI M U
Di truyn hc l mn khoa hc nghin cu v tnh di truyn v bin d ca sinh vt. Hay ni cch khc di truyn hc nghin cu cc qui lut truyn t thng tin t th h t tin cho con chu v nhng qui lut bin i ca qu trnh truyn t . Tnh di truyn m bo cho s ging nhau gia con ci vi cha m, gia anh ch em, gia cc c th c quan h h hng thn thuc. Cc sinh vt u c tnh di truyn, biu hin ch l con ci tha hng cc tnh trng ca b m. C th coi tnh di truyn l c tnh ca b m truyn li cho con ci nhng tnh cht v c im pht trin ca minh, m nh cc loi sinh vt bo tn c nhng c im ring ca mnh qua hng lot th h. Chnh v vy m khi sinh vt chuyn t th h ny sang th h khc s sng vn m bo lin tc, n nh.. Tnh di truyn c m bo qua qu trnh sinh sn. Trong qu trnh sinh sn hu tnh, nh s kt hp gia t bo sinh dc c v t bo sinh dc ci m thc cht l s kt hp vt cht di truyn ca b v m, m m bo s k tc vt cht di truyn gia cc th h. Vi hnh thc sinh sn v tnh, c th mi c sinh ra t nhng t bo soma hay t nhng t bo c bit (bo t thc vt, cc mnh nh thy tc...) Trong hnh thc sinh sn v tnh, tnh di truyn c m bo nh s phn chia ca cc t bo soma. Tnh di truyn va m bo cho s k tc cc c tnh ca sinh vt qua cc th h, va m bo cho cc c th sinh vt mt hnh thc pht trin c th, hnh thnh nn nhng tnh trng v c tnh nht nh. Thc ra, trong bt k hnh thc sinh sn no ca c th sinh vt, trong cc t bo soma ring r hay cc t bo sinh dc, cha phi c sn tt c cc tnh trng v c tnh ca c th trng thnh, m cc tnh trng v c tnh ca c th c hnh thnh dn trong qu trnh pht trin c th trong nhng iu kin mi trng nht nh. ngi, ng vt c v, t bo trng ca m kt hp vi tinh trng ca cha to ra hp t, l cu ni gia hai th h. Hp t khng trc tip mang cc c tnh ca cha m m cha chng trnh pht trin c th dng b gen, c gi l thng tin di truyn. Thng tin di truyn c m ha dng trnh t thng ca 4 loi nucleotide ca axit nucleic (DNA v RNA). n v ca thng tin di truyn l cc gen. Mi tnh trng ca sinh vt u chu s chi phi ca cc gen

tng ng. Trong khi a dng ca nhiu tnh trng, cc nh sinh hc c th tch ring tng n v ring l nghin cu, l gen-tnh trng. Thng tin di truyn c hin thc ha th h sau trong qu trnh pht trin c th. Mi sinh vt trong qu trnh ln ln u lp li chnh xc cc giai on pht trin nh ca cha m. Con ngi bt u t giai on hp t, phi thai, sinh ra, trng thnh, gi v cht. B my di truyn chi phi mi biu hin sng ti to cc cu trc tinh vi, iu ha vic thc hin hng lot chui phn ng ha hc phc tp, gip c th phn ng v thch nghi vi mi trng. Do vy, truyn t cc tnh trng c trng ca loi qua nhiu th h ch l mt mt ca tnh di truyn, mt quan trng hn, n l c s cho mi biu hin sng c trng mi sinh vt. C s vt cht ca tnh di truyn l tt c nhng yu t cu trc t bo c kh nng ti sinh, phn ly, t hp v cc t bo con trong qu trnh phn chia ca t bo c th. Vt cht di truyn xt cp t bo l nhim sc th, cp phn t l cc gen, trn cc phn t axit nucleic. Ngi ta cng xc nhn rng s nhn i ca nhim sc th cng nh qu trnh phn ly ca chng trong nguyn phn cng nh gim phn c vai tr c bit quan trng m bo k tc vt cht di truyn n nh qua cc th h. Tm li, di truyn l c tnh c bn ca c th sinh vt m bo cho s k tc vt cht di truyn v chc nng qua cc th h. Nh vy i tng nghin cu ca di truyn hc, ngoi vic nghin cu tnh di truyn cn nghin cu qu trnh bin d tnh di truyn ca sinh vt. Bin d biu hin s sai khc gia cc c th con ci vi cha m hay vi cc c th khc cng n. Mt mt s bin i ca b my thng tin di truyn dn n cc bin d, mt khc cng chnh cc c ch di truyn to s a dng trong gii sinh vt v trong ni b n, by hoc trong cng mt gia nh. Tuy nhin bin d tuy c s lng rt ln v ht sc a dng nhng xy ra trong mt khun kh nht nh nn mi xp cc sinh vt vo nhng n v phn loi nh loi, ging, h, b... Theo Darwin, di truyn, bin d v chn lc l nhng nhn t tin ha. Bin d to s a dng, cung cp nguyn liu cho tin ha, di truyn duy tr cc c tnh, cn chn lc t nhin l nhn t nh hng pht trin cc dng sinh vt v dn n s a dng ca s sng nh ngy nay. Thng tin thch nghi lc u xut hin i sng c th to u th trong cuc u tranh sinh tn nn c chn lc t nhin gi li v ghi thm vo thng tin di truyn ca sinh vt. Do vy, thng tin thch nghi

cng chu s chi phi ca b gen v c lu truyn. Trong tin ha c s tha k, b gen ca sinh vt tin ha cao hn vn cn mang nhiu thng tin di truyn ca t tin. iu ny th hin r s lp li cc giai on ca t tin trong pht trin ca phi nhng sinh vt bc cao: phi ngi lc u ging c, b st, ng vt c v... Tin ha thch nghi, t mt t tin ban u, to nn s a dng ca cc sinh vt nh ngy nay. Trong chn nui gia sc, con ngi vn dng nhng kin thc v di truyn vo vic nh gi, chn lc con ging, nhn ging v lai to ging, ci tin v nng cao cht lng ging. Ngi Trung Quc tin hnh thun ha th rng v chn nui cc loi vt t rt lu. T tng v di truyn v chn ging cng c hnh thnh t . B Tng Ngu Kinh do Ninh Thch vit vo th k th 7 trc Cng nguyn c th xem l ti liu u tin trn th gii vt v di truyn v chn ging ng vt (Trn Hng Nhn, 1998). Thi Chin Quc c nhiu ngi ni ting v ti xem tng ng vt. Vng Lng, B Nhc, Hong Trc ni ting v ti xem tng nga. Lu Trng Nho ni ting xem tng heo ni. Vinh Vng Ch ni ting xem tng tru b (Trn Hng Nhn, 1998). Cc i biu ca trng phi Pythagore (500 nm trc CN) cho rng cc c tnh hnh th ca con c di truyn t m cn cc tnh cht thn kinh c di truyn t cha (B. Novicki, 1985). Hypokrates (460-377 trc CN) khng nh c con ci v con c u to thnh tinh dch v t to thnh c th (B. Novicki, 1985). Arystoteles (364-322 trc CN) cho rng bo thai pht trin t tinh dch ca con c, cn con ci ch gi vai tr sinh con . Th k th II trc Cng nguyn, ngi La m bit chn lc nga ging t nga cha v m. Th k th X sau Cng nguyn, ngi Rp bit hin tng ng huyt l c hi v khng cho giao phi cc nga c quan h huyt thng vi nhau. Nm 1859, hc thuyt tin ha ca Darwin c cng b trong tc phm Ngun gc cc loi Th k th XVII, nh chn ging ngi Anh R. Bakewell (17251795) bit to ging cao sn, ng to c b sng di, cu Leicester, chn b, m tt nhn ging....

C. Darwin (1809-1882) pht trin hc thuyt pangen trong tc phm S bin i ca cc ng vt v thc vt trong nui trng. Theo ng, mi mt phn ca c th sinh sn ra nhng phn t nh l gemnule (mm) theo mu t cc phn ca c th tp trung v c quan sinh dc. Mi c th sinh ra do s ha hp tnh di truyn ca c cha ln m v c tnh tp nhim Hnh 1. C. Darwin (1809-1882) Nm 1866, Gregor Mendel (1822-1884) cng b kt qu lai u tin trn cy u H Lan (Pisum sativum) ti Hi ngh cc nh t nhin hc thnh ph Brno v sau khng c chp nhn do cha c c s gii thch qui lut Mendel. Weismann (1834-1914) nghin cu hin tng phi hp ca giao t v xc nh vai tr ca con ci v con c trong vic hnh thnh c th mi. Nm 1900, Hugo De Vries, Carl Correns v Erich Tschermak c lp nhau v cng b cc cng trnh lin quan n vic pht hin li cng trnh ca Mendel. T Mendel tr thnh ngi sng lp di truyn hc v cc qui lut Mendel tr thnh qui lut di truyn c bn. Mc Clung (1902) chng minh c ch xc nh gii tnh do nhim sc th. Nm 1908, Hardy-Wanberg ng thi v c lp nhau cng b qui lut lin quan n di truyn trong qun th v c gi l nh lut cn bng di truyn, hay nh lut Hardy-Wanberg. Nh di truyn hc ngi Anh W. Bateson a ra tn gi Di truyn hc (genetics), lin quan n ngun gc, sinh sn) vo nm 1906.

Nm 1909, nh khoa hc an Mch W. Johannsen nu ra cc thut ng nh Gen (dng ging, sinh sn, bt ngun), kiu gen (genotype) v kiu hnh (phenotype).

Hnh 2. H. de Vries

Hnh 3. E.K. Correns

Hnh 4. E. Tschermak

Hnh 5. W. Bateson

Hnh 6. W. Johannsen

Nm 1927, Muller gy t bin bng tia X. Nm 1918, Fisher cng b cc kt qu u tin lin quan n tnh trng s lng. Nm 1937, J.L. Lush xut bn quyn Animal Breeding Plans, tc phm kinh in u tin v cng tc ging Chu u v cc phng php ca tc gi nhanh chng ph bin v tc dng ln trong chn nui gia sc.

Nm 1944, Mc Leod, Avery, Mc Carty chng minh vai tr ca DNA trong hin tng bin np, y l c s chuyn ghp gen trong k thut di truyn. Nm 1953, J. Watson v F. Crick a ra m hnh cu trc phn t DNA, nghin cu di truyn hc chuyn sang giai on mi, giai on di truyn phn t. Trong nhng nm 70, k thut di truyn ra i, ngi ta p dng nhng thnh tu ca di truyn vo cng tc ging ng vt nh cy truyn phi, chuyn gen, ghp gen... Di truyn hc l c s khoa hc ca chn v nhn ging vt nui. Cc thnh tu ca di truyn hc c ng dng sm, nhanh v nhiu hn trong chn ging. Kin thc di truyn hc l c s xy dng cc phng php lai to v ci thin ging, phng php chn lc, to vt liu ban u ......T nm 1950 tr v sau ny con ngi p dng cc nguyn tc ca di truyn s lng chn lc i vi cc loi; Watson-Crick pht hin cu trc DNA; Hendersen ng dng phng php xc nh gi tr ging (gi tr di truyn) vo thc tin cng tc ging gia sc; ng dng cy truyn phi t nhng con c, con ci cao sn, thng tin di truyn i su vo sn xut trong vic chn ging vt nui theo phm cht ca sn phm. T nm 2000 tr li nay, di truyn hc tip tc s dng cc tn hiu di truyn phn t, p dng phng php DNA ti t hp, thc hin cy truyn gen nhm to ra nhng ging mi, sn phm mi c cht lng cao. S pht trin ca di truyn hc v nhng thnh tu ca n gp phn to ra c s khoa hc vng chc v ngy cng c ng dng rng ri trong thc tin chn v nhn ging vt nui, em li nhng li ch ngy cng nhiu cho sn xut v i sng con ngi.

Chng 1

C S DI TRUYN CC TNH TRNG NG VT

Ti sao con ci ging b m, con chu ging t tin, l cu hi t xa xa loi ngi cp n, nhng mi n nm 1865, khi cng trnh nghin cu ca G. Mendel ra i mi gii thch c. T cc th nghim sng to v chnh xc, Mendel chng minh nhn t di truyn c b m truyn li cho con ci thng qua cc giao t. Cng trnh nghin cu ca Mendel vi 3 qui lut di truyn: tnh tri th h 1, phn ly tnh trng th h 2 v di truyn c lp, t hp t do cng nh cc hnh thc tng tc gen chng minh c kh y c ch di truyn v bin d sinh vt. sinh vt, ngoi cc tnh trng cht lng (tnh trng Mendel) cn c cc tnh trng th hin bng cc s liu cn ong, o m (tnh trng s lng). Ngnh di truyn hc c lin quan n cc tnh trng s lng gi l di truyn hc s lng (Quantitative genetics) hay di truyn sinh trc (biometrical genetics). Khc vi tnh trng cht lng, tnh trng s lng do nhiu gen iu khin (polygen), chu nh hng ln ca iu kin ngoi cnh. Di truyn hc s lng vn ly cc qui lut Mendel lm c s nhng do tnh c th ca tnh trng s lng l nghin cu trn m ng c th v s dng cc phng php o lng, nn c s khc hn so vi cc phng php c in. C s l thuyt ca di truyn hc s lng c thit lp khi cng trnh nghin cu ca Fisher (1918), Wright (1926), Haldane (1932) v Lush (1937). Sau mn di truyn hc s lng c b sung, nng cao bi cc nghin cu khc ca cc nh di truyn hc v s tham gia c bit ca cc nh thng k (statistics) v sinh trc hc (biometrics), n nay ngnh ny c c s l lun vng chc v tr thnh cng c hu hiu, ng dng trong vic nh gi, chn lc v nhn ging.

1. Di truyn cc tnh trng Mendel.

1.1 S lc tiu s v cng trnh nghin cu ca Mendel Gregor Mendel, sinh ngy 22 thng 7 nm 1822, mt nm 1884. ng sinh ra cng thi vi L.Pasteur (1822 - 1895), Darwin (1809 - 1882).

Johan Mendel sinh ra trong mt gia nh nng dn ngho Silesie, nay thuc Brno (Czech). ng vo tu vin Brno v tip tc hc v tr thnh nh gio. Tu vin t tn Gregor thay cho Johann v c ng i hc i hc Khi tr v ng dy cc mn ton, vt Vin (o) t nm 1851-1853. l v mt s mn hc khc. Mendel tin hnh th nghim trn u H lan (Pisum sativum) t nm 1856 n nm 1863 trn mnh vn nh trong tu vin. ng trng 37.000 cy v quan st trn 300.000 ht. Cc kt qu nghin cu c trnh by trc Hi cc nh t nhin hc Brno vo nm 1865 v c cng b nm 1866. Mendel nh c phng php th nghim c o, chng minh s di truyn do cc Hnh 7. G. Mendel (1822-1884). nhn t (element) di truyn v dng cc k hiu n gin biu th cc qui lut di truyn. Pht minh ny t nn mng cho di truyn hc. Trong th nghim, Mendel chn i tng nghin cu l cy u H lan (Pisum sativum), y l mu thun li cho nghin cu di truyn v: - D trng v c nhiu th (dng) phn bit r rng. - Cy hng nm (thi gian sinh trng ngn), quay vng th h tng i nhanh. - C nhng tnh trng biu hin r (tng phn). - T th phn nghim ngt nn d to dng thun. Khi quan st cc loi sinh vt khc nhau, s thy chng c nhng nt d dng nhn bit, l cc tnh trng (character) hay du hiu (trait). Mendel chn 7 cp tnh trng cht lng, tng phn: ht trn-nhn; ht vng - lc; v xm-trng; qu y-ngn; qu lc-vng; hoa thn- nh; thn cao-thp. Phng php th nghim ca Mendel c khc hn so vi cc nh khoa hc trc : - Th nht, vt liu nghin cu phi thun chng, bit r ngun gc.

- Th hai, theo di ring tng cp tnh trng qua nhiu th h ni tip nhau.

Hnh 8. Cc cp tnh trng Mendel Pisum sativum

- Th ba, nh gi khch quan kt qu v tnh t l chnh xc i con thu c. - Th t, s dng k hiu v cng thc ton hc biu th kt qu th nghim. ng l ngi u tin dng k hiu ch biu th cc nhn t di truyn. Vo nm 1865, G. Mendel l ngi u tin pht hin ra cc qui lut di truyn, nhng khng c cng nhn. Mi n nm 1900, Hugo de Vries (H lan), E.K Correns (c) v Tchermak (o) c lp vi nhau pht hin li cc qui lut di truyn Mendel. Nm 1900 nh du s ra i ca di truyn hc v cc qui lut Mendel tr thnh cc qui lut di truyn c bn. Nm 1902, W. Bateson, L. Cuenot chng minh cc qui lut di truyn Mendel trn i tng ng vt. Tip theo cc hin tng tng tc gen c pht hin v b sung thm cho cc qui lut di truyn Mendel. 1.2 Cc qui lut di truyn c bn ca Mendel. 1.2.1 Qui lut tnh tri v ng nht th h F1. Hin tng tri ln c Mendel pht hin khi tin hnh cc cng thc lai u tin trn u H lan (Pisum sativum). ng a ra khi nim dng thun, dng b m trc khi em lai c cc tnh trng khc nhau (tng phn), k hiu th h xut pht (b m) l P (parent), cc th h k tip l th h con chu (filia) v k hiu l F. Khi cho lai c th b m (P) c cc tnh trng tng phn, Mendel nhn thy ch c mt tnh trng xut hin th h F1 v ng gi l tnh trng tri (dominant character), cn tnh trng khng xut hin l tnh trng ln (recessive character). Kt lun ny c Correns pht hin li v c pht biu nh sau: khi cho lai hai c th thun chng khc nhau v mt cp tnh trng tng phn, cc c th F1 c kiu hnh ng nht ca tnh trng tri. 1.2.2 Qui lut phn ly tnh trng F2. Mt vn t ra l, liu tnh trng ln c mt i trong c th F1 hay khng?. Bng cch cho cy lai F1 t th phn, Mendel nhn c F2, ng nhn thy F2, bn cnh cy c kiu hnh tri cn xut hin mt s cy c kiu hnh ln. iu chng t tnh trng ln khng b mt i m vn tn ti trong c th F1 dng n. Khi tnh ton, ng nhn c t l tri-ln xp x 3: 1 (3 tri : 1 ln).

V sau, Corren gi nh lut th hai ca Mendel l nh lut phn ly tnh trng v c pht biu nh sau: khi cho cc c th F1 t th phn th cc con lai F2 s phn ly theo t l 3: 1 (3 tri : 1 ln) v kiu hnh v 1: 2: 1 v kiu di truyn (kiu gen). Bng 1. Cc kt qu lai n tnh ca Mendel TT 1 2 3 4 5 6 7 T hp lai-P Ht trn x Ht nhn Ht vng x Ht lc V xm x V trng Qu y x Qu ngn Qu lc x Qu vng Hoa thn : Hoa nh Thn cao x Thn thp Tng cng T nhng kt qu ny, Mendel pht trin 4 gi thuyt: 1. Cc tnh trng c xc nh bi cc nhn t di truyn (ngy nay gi l cc gen). C cc dng xen nhau ca cc nhn t (sau ny gi l cc alen), nhng n v xc nh cc tnh trng tng phn. 2. i vi mi tnh trng di truyn, c th c hai nhn t, mi nhn t l t mt cha m. Cc nhn t ny c th c hai l ging nhau hoc chng c th l hai dng khc nhau 3. Tinh trng v non ch mang mt nhn t cho mi tnh trng di truyn, bi v cc cp nhn t phn ly nhau trong qu trnh hnh thnh giao t. Mendel cng gi nh rng, khi tinh trng v non kt hp vi nhau trong th tinh th mi loi ng gp nhn t di truyn ca mnh, nh vy s phc hi trng thi tng cp i con. 4. Khi hai nhn t ca cp l cc dng khc nhau, th mt c biu hin hon ton cn dng kia khng c hiu qu ng k trong s biu hin b ngoi c th. Cc dng ny c gi l tri v ln mt cch tng ng. Th h F1 Ht trn Ht vng V xm Qu y Qu lc Hoa thn Thn cao T l F2 2,96 : 1 3,01 : 1 3,15 : 1 2,95 : 1 2,82 : 1 3,14 : 1 2,84 : 1 2,98 :1

Gii thch ca Mendel v t l phn ly 3:1 theo quan im t bo hc. Th d: P u H lan thn cao x Thn thp A Giao t b, m A A a a a

F1 A Thn cao Giao t F1 A a A a a x A a Thn cao

F2

A Thn cao

Thn cao 1 AA

Thn cao 2 Aa

Thn thp 1 aa

T l phn ly kiu gen

T l phn ly kiu hnh 3 thn cao (tri) 1 thn thp (ln) 1.2.3 Qui lut phn ly c lp (di truyn c lp). trn chng ta xt phng thc di truyn theo kiu hot ng ca mt cp tnh trng tng phn. xc nh s di truyn trong trng hp c nhiu hn mt cp tnh trng, Mendel lai gia cc cy b m khc nhau v hai hay ba cp tnh trng tng phn. Kt qu cy lai F1 s ng nht v tnh trng tri, trong khi F2 c kiu hnh v kiu gen l tch xc sut cu tng giao t th h F1.

Th nghim ca Mendel lai hai cp tnh trng tng phn (cy u H lan c ht trn-vng vi cy u c ht nhn-lc). Kt qu F1 cho hon ton cy c ht trn-vng, cn th h F2 tc gi nhn c t l phn ly rt khc bit: 9 t hp cy c ht trn - vng : 3 t hp cy c ht trn lc : 3 t hp cy c ht nhn vng : 1 t hp cy c ht nhn lc. Khi lai hai ging b Aberdeen Angus c mu lng da en v khng sng vi b Shorthorn c mu lng da v c sng. Thu c tt c con lai F1 u mu lng da en v khng sng (tri), F2 nhn c 9 b lng da en, khng sng, 3 b lng da , khng sng, 3 b lng da en, c sng v 1 b lng da , c sng. Lai b A. Angus lng en, khng sng x b Shorthorn lng , c sng Kiu gen A B Giao t b, m F1 A B A B a b A B a b a b a b

B lng en, khng sng Xc nh t l phn ly F2, chng ta c th s dng phng php k khung Punnett (bng 2) . Bng 2. Giao t Giao t m AB Ab aB ab AABB AABb AaBB AaBb AABb AAbb AaBb Aabb AaBB AaBb aaBB aaBb AaBb Aabb aaBb aabb b AB Ab aB ab Phn ly khi lai hai cp tnh trng

Kt qu nhn c 9 A-B- (b lng en, khng sng) : 3 A-bb (b lng en, c sng) : 3 aaB- (b lng , khng sng) : 1 aabb (b lng c sng). T l phn ly kiu hnh 9:3:3:1. T l phn ly kiu gen 1 AABB : 2 AABb : 2 AaBB : 4 AaBb : 1 AAbb : 1 aaBB : 2 Aabb : 2 aaBb : 1 aabb. Nguyn nhn dn n kt qu ny l do cc nhn t di truyn (gen) iu khin cc tnh trng c lp vi nhau, cn nu chng ph thuc nhau s khng cho kt qu trn. Do qui lut ny c gi l qui lut phn ly c lp hay di truyn c lp. Qui lut ny c th c pht biu nh sau: Khi lai hai c th khc nhau hai hay nhiu tnh trng tng phn th cc cp tnh trng c di truyn c lp nhau. 1.2.4 Cng thc lai a tnh trng Vic phn tch di truyn ca mt cp tnh trng gip Mendel v cc nh di truyn hc hiu c s di truyn ca hai hay nhiu cp tnh trng tng phn trong cc php lai hai hay nhiu tnh (a tnh trng). Bng 3. Phn ly a tnh trng. S cc cp S loi giao S lp kiu T l phn T l phn gen tng tc hnh gen F2 kiu hnh ly kiu gen phn d hp thnh F1 F2 F2 1 2 3 : : n 21 22 23 : : 2n 31 32 33 : : 3n (3:1)1 (3:1)2 (3:1)3 : : (3:1)n (1:2:1)1 (1:2:1)2 (1:2:1)3 : : (1:2:1)n

Chng hn, nh t l phn ly 3:1 v kiu hnh F1 trong php lai mt cp tnh trng tng phn. T l ny ngy nay c hiu rt r l kt qu phn ly chnh xc ca mt cp nhim sc th tng ng trong gim phn v s kt hp ngu nhin ca cc giao t trong th tinh. Vi hai cp tnh trng, t l phn ly trn l 9 : 3: 3: 1, tc l (3:1)2 v vi n cp gen d hp th cng thc phn ly kiu hnh F2 s l (3:1)n. Vi cch l gii tng t, ta s c cc cng thc c bn trong trng hp lai nhiu tnh trng.

2. S tng tc gen lm sai lch t l phn ly Mendel.

2.1. Gia cc alen thuc cng 1 locus. 2.1.1 Trng hp tri khng hon ton. Tri khng hon ton l hin tng mt alen ln t khng hon ton alen khc cng locus vi n. Kt qu d hp c kiu hnh trung gian gia hai kiu hnh ng hp tri v ln. Do vy, kt qu phn ly kiu hnh F 2 khng phi l 3:1 m l 1:2:1. Th d: cho lai gia b c lng en vi b c lng . F1 nhn c b c lng mu trung gian, F2 phn ly theo t l 1 t hp c lng mu en : 2 t hp c lng trung gian : 1 t hp c lng mu . P. B c lng mu en AA F1 F2 Phn ly kiu gen Phn ly kiu hnh Aa 1 AA x : 2 Aa Aa : 1 aa B c lng mu trung gian 1 tri : 2 trung gian : 1 ln x B c lng mu aa

S d nhn c kt qu trn l do, alen A qui nh lng mu en, a qui nh lng mu , A khng ln t hon ton a do kiu gen d hp Aa cho mu lng trung gian. F1 nhn c b c lng mu trung gian, F2 phn ly theo t l 1 c lng mu en : 2 c lng mu trung gian : 1 c lng mu . 2.1.2 nh hng ca cc gen gy cht. Gen gy cht l gen nu trng thi ng hp s c tc dng gy cht cc giai on khc nhau. Nu gy cht xy ra giai on trong bo thai th c th s khng c sinh ra v lm thay i t l phn ly Mendel. Cn nu gy cht xy ra giai on ngoi thai th khng lm thay i t l phn ly Mendel lc s sinh, nhng lm gim sc sng, gim tui th ca c th c mang gen . Th nghim ca Cuenot v mu sc lng chut. Khi cho lai gia chut c lng mu vng vi nhau, ng nhn thy i con xut hin hai dng mu lng vng v en vi t l 2:1. Gii thch hin tng ny, tc gi cho rng mu lng vng ca chut l d hp th, cn lng en l ng hp

ln cn ng tri c tc dng gy cht trong giai on bo thai, nn khng c sinh ra. Do , kt qu phn ly i sau ch cn 2:1. S lai. P chut vng AYa Kiu gene i con AA ng hp tri gy cht x chut vng AYa 2 AYa : 1 aa 1 AYAY :

2 chut vng : 1 chut en

Hnh 9. Th nghim nh hng ca gen gy cht tri v mu lng chut

2.2 Tng tc gia cc alen thuc cc locus khc nhau (2 locus). Khi phn tch di truyn u H lan, Mendel cp ti s di truyn c lp ca cc cp nhn t di truyn khc nhau (cc cp alen khc nhau) v tc ng ring r ca cc cp nhn t n cc tnh trng. Song nhng nghin cu v sau cho thy thc ra trong nhiu trng hp cc gen khng alen c th khng tc ng ring r m tng tc vi nhau cng xc nh mt tnh trng ca c th. Hiu qu tng tc gen c th din ra gia cc sn phm ca gen to nn kiu hnh mi. 2.2.1 Tng tc b tr ca gen (Complementary) Th nghim ca Bateson v hnh dng mo g. Cho lai gia g c mo hoa hng (AAbb) vi g c mo ht u (aaBB), kt qu F1 cho g c mo hnh qu c ch. Hnh c ch l kt qu tng tc b tr gia gen A-

B. Cho lai gia g F1 c mo hnh qu c ch vi nhau, nhn c F2 phn ly theo t l 9 hnh c ch (A-B-) : 3 hoa hng (A-bb) : 3 ht u (aaB-) : 1 hnh l (aabb).

Hnh 10. Cc dng mo g Tng tc b tr l hin tng cc gen ng ring l khng pht huy tc dng, nhng nu cng chung trong mt kiu gen, chng s tng tc vi nhau, lm xut hin dng kiu hnh mi. Cc gen c tc dng nh vy c gi l gen b tr. C th b tr gia cc gen tri v cng c th b tr gia cc gen ln. 2.2.2 Tng tc t ch (Epistasis). t ch tri: l hin tng mt gen tri t ch li mt gen tri kh c khng cng alen vi n, lm cho gen khng biu hin ra kiu hnh. Th nghim v mu lng g. Cho lai gia g leghorn trng (CCII) vi g lng mu trng (ccii), F1 nhn c g c lng mu trng (CcIi). Gen C to mu cn gen I t ch to mu. Cho lai gia cc g F1 (CcIi) vi nhau,

nhn c F2 phn ly theo t l 13 g lng mu trng (C-I-, ccI-, ccii) : 3 g lng c mu (C-ii).

Hnh 11. Tng tc t ch tri v mu lng g t ch ln: L hin tng mt cp gen ln aa t ch mt gen tri B, lm cho gen tri khng biu hin ra kiu hnh.

Hnh 12. Tng tc t ch ln v mu lng chut Th nghim v mu sc lng chut: cho lai gia chut c lng mu en (AAbb) vi chut c lng mu trng (aaBB), nhn c F1 chut c lng mu xm aguti (AaBb). Cho lai gia chut F1 (AaBb) vi nhau nhn c F2 phn ly theo t l 9 chut c lng mu xm (A-B-) : 3 chut c lng mu en (A-bb) : 4 chut c lng mu trng (aaB-, aabb).

3. ng dng nh lut Mendel trong nhn ging ng vt.

3. 1 Lai phn tch pht hin mc thun chng ca cc ging. Lai phn tch (Test-cross) l phng php cho lai gia cc c th F1 vi c th ng hp ln. Kt qu nhn c t l phn ly 1 (Aa) kiu hnh tri : 1 (aa) kiu hnh ln. ng dng: Khi lai gia ln c lng mu trng vi ln c lng mu en, nu i con sinh ra ng nht c lng mu trng th mu trng l ng hp (thun chng), cn nu i con sinh ra phn ly (xut hin c lng trng v lng en) th mu lng trng th h b m l d hp (khng thun chng). 3. 2. Hi giao tng mc tri v mt c im no (s lng) i con. Hi giao (back cross) l php lai gia c th F1 vi c th ng hp tri, i con nhn c ng nht v kiu hnh tri (khng xut hin kiu hnh ln).

ng dng: Cho lai gia ln F1 (Yorkshire x Mng ci) vi ln Yorkshire, nhn c con lai c t l di truyn 3/4 Yorkshire v 1/4 Mng ci. Con lai ny c c im ging vi ln Yorkshire nhiu hn (tng trng nhanh hn, t l nc cao hn F1).

4. Di truyn cc tnh trng a alen ng vt

4.1. Khi nim v gen a alen v dy a alen. Gen a alen l gen m do t bin, hnh thnh nhiu trng thi bn vng ca mt gen qui nh cc trng thi khc nhau v kiu hnh tnh trng. V d: gen A c cc trng thi A1, A2, A3 ...An. Cc trng thi khc nhau ca mt gen lp thnh dy alen. Nu trong dy c t 3 alen tr ln c gi l dy a alen. S lng cc kiu gen c hnh thnh trong mt qun th c dy a alen l do s lng cc alen qui nh. Nu ch c 1 alen A th hnh thnh 1 kiu gen AA. Vi 2 alen A1 v A2 th hnh thnh 3 kiu gen A1A1, A1A2 v A2A2. Vi 3 alen A1, A2, A3 c th hnh thnh 6 kiu gen A1A1, A2A2, A3A3, A1A2, A1A3, A2A3. Vi n alen, s hnh thnh trong c n ng hp th v
n ( n 1) 2
n ( n 1) 2

kiu gen,

d hp th.

Hin tng dy nhiu alen trong qun th sinh vt l mt trong nhng hin tng quan trng trong bin d di truyn ca sinh vt. Mi gen c th bin i rt a dng, nh hng rt khc nhau ln s pht trin ca tnh trng. Dy nhiu alen lm tng ln cc bin d t hp ca cc sinh vt. Cc bin d ny c hnh thnh khng ch do s phn ly ca 1 cp alen, m do s t hp ca nhiu alen trong dy nhiu alen, s t hp v cng a dng gia cc alen ny vi cc alen khc, cc locus khc nhau dn n tnh a hnh trong sinh gii. Dy nhiu alen cc qun th sinh vt ni chung v ng vt ni ring ngy cng c pht hin thm nhiu, trn cc loi gen khc nhau, ti cc locus khc nhau, qua cc cng trnh iu tra c bn v c bit nh cc phng php phn tch mi, hin i. 4.2 . Dy nhiu alen v hemoglobin b v ln. Trong qu trnh pht trin c th b v mt s loi gia sc khc, ngi ta pht hin 3 dng hemoglobin.

Hemoglobin phi (HbF) b c pht hin 2 dng, dng xut hin lc 4 tun sau th thai v mt i lc 6-10 tun tui sau khi sinh (Kleihauer, Stoffler, 1968, Kichen, 1970) Ngi ta cng thy c s thay th cho nhau gia HbF v HbA (dng hemoglobin trng thnh) trong nhng thng u sau khi b sinh ra. Thi gian thay th HbF hon ton bng HbA cng khc nhau gia cc ging b. Kt qu phn tch hemoglobin trn b nui Vit Nam cho thy, b thuc cc ging Snd v lai H-n, t 1-80 ngy tui, bn cnh dng HbA cn pht hin c HbF (Phan C Nhn, 1970). ln trong cc giai on phi sm, cng gp 2 dng hemoglobin phi, tng t Hb Grow 1 v Hb Grow II ngi (Kleihauer, Stoffler, 1968, Kichen, 1970, ng Hu Lanh, 1977). Thc nghim phn tch Vit Nam cho thy, ln Nam nh, thi im xut hin dng Hemoglobin trng thnh xy ra lc phi 24 ngy, trong khi ln i Bch l 30 ngy. S thay th hon ton HbF bng HbA ln l lc phi 40 ngy, cn ln i Bch l 50 ngy. Hin tng ny c th hp vi qui lut sinh hc l cc ng vt nhit i c thnh thc sinh dc sm hn th qu trnh thay th ny cng sm hn so vi cc ging n i. 4.3 Dy nhiu alen v nhm mu. Di truyn hc ngy nay cho thy, s khc nhau gia cc c th gia sc v nhm mu l do dy nhiu alen trong nhim sc th thng, qui nh s to thnh khng nguyn trong hng cu. Khng nguyn l mt loi protein khi c mt trong hng cu, s lm to thnh mt loi khng th i lp vi protein y. Loi khng nguyn nhm mu c trong iu kin t nhin v ng vi loi khng nguyn y c mt khng th, cng c to thnh trong iu kin t nhin. Khng nguyn nm trong hng cu cn khng th nm trong huyt thanh. Nu khng nguyn gp khng th tng ng s gy hin tng ngng kt (dung huyt). Nhm mu Lanstener l nhm mu c bn ngi, gm c nhm mu A, trong hng cu c khng nguyn A v trong huyt thanh c khng th . Nhm mu B, trong hng cu c khng nguyn B v trong huyt thanh c khng th . Nhm mu AB trong hng cu c khng nguyn A v B, trong huyt thanh khng c khng th. Nhm mu O trong hng cu khng c khng nguyn, nhng trong huyt thanh c hai loi khng th v .

Nh vy, nu ngi cho mu c nhm mu A v ngi nhn c nhm mu B th s xy ra hin tng ngng kt. Bng 4 Phn ng gia khng nguyn-khng th khi truyn mu ngi. Nhm mu ngi cho Nhm mu ngi nhn A B AB O + + + + + + + + A B AB O

Nhm mu A do alen IA iu khin, nhm mu B do alen IB iu khin, nhm mu AB do 2 alen ng tri IAIB iu khin v nhm mu O do 2 alen ln iu khin ii. Vic hnh thnh nhm mu con ci l do cc alen qui nh nhm mu b v m. V d: Kiu gen con IAIB IAi Nhm mu AB A IBi B ii O b nhm mu A IAIA, IAi x m c nhm mu B IB IB, IBi

nhiu nc, cc t liu v c s di truyn ca cc sai khc trong nhm mu ca i gia sc c sng c s dng kim ra ngun gc ca gia sc, c biu th trong h ph ca n. Nhm mu c s dng chn on v trng thi ng hp th v d hp th, cng trng hay khc trng trong cc trng hp sinh i c ng gii tnh i gia sc c sng. 4.4 Di truyn cc h thng protein a hnh. Bn cnh vic pht hin tnh da hnh ca cc h thng nhm mu nh cc phng php min dch ngi ta cng pht hin c hin tng a hnh ca nhiu h thng protein trong cc dch sinh hc nh phng php in di (electrophoresis).

Cng nh cc nhm mu, tt c cc protein dc kim sot bi cc alen khc nhau trong cng mt locus c th hin h thng protein a hnh. Ngoi ra trong cc sn phm nh sa, c, trng, tinh dch v nhiu m khc cng c hin tng a hnh. Trong cng tc ging gia sc, cc h thng nhm mu v cc protein a hnh c s dng kim tra dng b, s lin quan vi bnh tt, nng sut, nghin cu sinh i, s tin ha v quan h di truyn gia cc ging. 4.5 a alen v mu sc lng th. th, c cc dng mu lng: mu hoang di, xm chinchila, hymalaya v bch tng. Khi cho lai th hoang di (CC) vi xm chinchila (CchCch) nhn c th F1 hon ton mu hoang di (CCch). Nh vy, mu hoang di l tri so vi Chinchila. Cho lai cc th F1 (CCch) vi nhau nhn c F2 phn ly theo t l 3 hoang di : 1 chinchila. Cho lai th chinchila (CchCch) vi th hymalaya (ChCh), nhn oc th F1 hon ton c mu chinchila. Nh vy mu chinchila tri hn so vi mu hymalaya. Cho lai cc th F1 (CchCh) vi nhau, nhn c F2 phn ly theo t l 3 chinchila : 1 hymalaya. Cho lai gia th hymalaya (ChCh) vi th bch tng (cc) nhn c F1 (C c) hon ton hymalaya, chng t hymalaya tri hn so vi bch tng. Cho lai cc th F1 (Chc) vi nhau nhn c F2 phn ly theo t l 3 hymalaya : 1 bch tng.
h

Kt qu cc th nghim trn chng t, cc gen qui nh mu sc lng th l cc alen cng mt locus. Chng ta c th sp xp mc tri ln ca cc alen nh sau: C > Cch > Ch > c. Kiu gen CC, CCch, CCh, Cc CchCch, CchCh, Cchc ChCh, Chc Cc Kiu hnh Hoang di Chinchila Hymalaya Bch tng

4.6 . Di truyn mu sc lng gia sc. Mu sc do mt s t gen kim sot nn c th s dng phn tch di truyn, d on mu lng i sau trong chn lc, chng hn nui ch mun c con c sao trn nn trng th khng nht thit phi t b m c sao. ng vt c v, mu sc lng da l do sc t melanin to thnh. gia cm, ngoi melanin ra cn c xantophin t thc n a vo. ng vt c v, c bit chut lang xc nh c rng, mu sc mun biu hin phi c gen tri C (t ch colour). C 4 t bin ln xut hin t locus ny qui dnh cc mc gim khc nhau ca mu lng. Alen Ca trng thi ng hp to nn mu lng hu nh khng c sc t (bch tng). Nhng alen khc trong locus ny qui nh cc mu trung gian gia sm mu v bch tng. Ngi ta phn loi cc gen khc kim sot mu sc lng theo tc ng ca chng gy ra khi c mt gen C nh sau: - Gen nh hng n s phn ha mu trong cng mt chic lng. - Gen qui mu ca cc loi sc t. - Gen c nh hng ln sm ca sc lng m khng nh hng ti mu ca sc t. - Gen iu khin s phn b lng hoc tng mng da c sc t v khng c sc t. 4.6.1 b. Mu lng bch tng rt t gp b. Nhng th nghim v chn ging chng minh rng l do gen ln kim sot. Nhng b bch tng sng n tui trng thnh u phn ng nh sng mnh v hon ton khe mnh khng thua km nhng con khc cng sng trong mt chung. Ngi ta cho rng gen mu C, trong nhiu trng hp t bin thnh alen ln lm gim, c khi mt hn mu. Cng khng loi tr kh nng b cng c nhiu alen qui nh mu sc lng t m n khng mu. Mu lng en v (vng sm) C ch di truyn mu lng en v vn cn cha thng nht. Ngi ta cho rng gen C to mu lng en, cn cc th ng hp cc cho mu nh thy cc gia sc khc. Mc mu lng , mt phn do mt cp alen, trong alen ln lm nht i nhiu, phn khc do nhng gen gy bin i. Mu lng nu thng gp nhiu dng khc nhau. Kiu di truyn ca chng hon ton cha c sng t, nhng cng khng loi tr kh nng

l lng nu (ln ln en, ) l do gen cp, ln so vi gen mu en v tri so vi gen mu hung v cn c thm gen B thuc loi khc tham gia vo . Lng lang v cc m trng. phn ln cc ging b c nhiu con c nhng m trng to, nh khc nhau. Sc lng lang c th thy khc nhau tng con cng nh gia cc ging. Ngi ta cho rng, s khc nhau ch mt phn do di truyn, bi v khi nghin cu cc con vt sinh i cng trng th thy kiu lng lang t khi ging nhau v mt phn b cc m. nhng con vt sinh i c khi dng lng ging nhau, c khi li khc. Nm 1948, Cole v Johanson nghin cu k mu lng ca con lai F1 gia b lang en trng vi b Anberdeen Angus th thy tt c cc con lai vng bng, pha ui u trng. Khi cho cc con lai giao phi vi nhau th thu c 3 mu en tuyn hay c m trng nh : 1 mu lang. Nh vy, c th gen mu lng lang s ca b khng ln hon ton. ng ranh gii nhng mng en-trng b khng r rt nh nhau. b lang en- trng, ng rt r, cn b lang trng- (vng) th li rt m. Khi cho lai hai loi ny vi nhau, con lai F1 c ng phn chia lang en-trng r. T y ngi ta cho rng dng lang en-trng do mt gen tri kim sot, cc alen xc nh lang trng- l ln 4.6.2 ln. ln thng gp mu lng en, trng v lang. mt vi ging ln thng gp c lng en tuyn (ln Vit Nam, en ln ca Anh. Mu lng trng ln Yorkshire, ln Landrace... hay lang en - trng nh ging Berkshire ca Anh, M, ging Mng Ci Vit Nam...). Tri li, lng mu hung t khi gp, i din ca loi ny nh ging Duroc M v Temvocer Anh. Tm li, di truyn mu sc lng gia sc l tun theo qui lut Mendel, l hin tng tri ln ca gen alen.

5. Di truyn cc tnh trng s lng (Quantitative genetics).

5. 1. Tnh trng s lng v c trng ca n. 5.1.1 nh ngha. Tnh trng s lng l nhng tnh trng c bin d lin tc do nhiu gen qui nh. Cc tnh trng ny thng c xc nh bng cc cch cn, ong, o, m.

V d: tnh trng cn nng, chiu o, kh nng tng trng, sn lng trng gia cm, sn lng sa b, s con ra/la ln... 5. 1.2 c trng ca tnh trng s lng. - L tnh trng a gen (polygen), s hnh thnh v biu hin ca tnh trng do nhiu gen iu khin. - L tnh trng c bin d lin tc, s thay i ca tnh trng to thnh dy bin d lin tc, rt kh phn bit. Nu sp xp cc gi tr ca n ln th s cho ta ng cong phn b chun. - L tnh trng chu nh hng ln ca iu kin ngoi cnh. Trong iu kn ngoi cnh thun li, tnh trng t bin i cn trong iu kin bt li, tnh trng rt d thay i. V d: cho n tt, kh hu, thi tit n nh, qui trnh chm sc ph hp ln s cho tng trng cao cn trong iu kin n km, kh hu, thi tit khc nghit, qui trnh chm sc khng ph hp ln s cho tng trng trun g bnh hoc thp. - Qui lut di truyn ca tnh trng s lng, ngoi qui lut Mendel cn c qui lut ring, l di truyn trung gian, di truyn a gen, phn ly tng tin. 5.2 Di truyn ca tnh trng s lng 5.2.1 Di truyn trung gian. Khi cho lai gia cc c th b m c ngun gc khc nhau, con lai F1 biu th trung gian gia b v m. Cc c th F1 khng ng nht nh tnh trng Mendel v c s khc nhau (bin thin), nhng khong bin thin khng ln (hp). Nu cho li gia cc c th F1, nhn c F2 l trung gian gia b m F1, nhng khong bin thin F2 ln hn (rng hn) so vi F1. Th d: Cho lai gia ln Yorkshire x ln Mng ci. Tng trng F1 F2 600 g/ngy
600 300 2

300 g/ngy
450 g /ngy

600 g/ngy

300 g/ngy

5.2.2 Di truyn a gen. Theo thuyt di truyn a gen, tnh trng s lng do nhiu gen iu khin, mi gen c hiu ng nh ln biu hin tnh trng. Kiu hnh ca tnh trng l tng hiu ng ca cc gen c trong kiu gen c th. Cng v d trn, hy tnh kh nng tng trng ca ln F1, F2. Gi s tng trng/ngy ca ln c iu khin bi 3 i gen. AABBCC 600 g/ngy - Hiu ng ca 1 gen tri: - Hiu ng ca 1 gen ln:
600 6 300 6

aabbcc 300 g/ngy

100 g / ngy 50 g / ngy

- Tng trng ca F1: 100 g/ngy x 3 + 50 g/ngy x 3 = 450 g/ngy. Dy bin thin v tng trng F2. S dng nh thc (p+q)n, trong p l gen tri, q l gen ln v n l s gen iu khin tnh trng. Trong trng hp trn ta c (p+q)6, khai trin nh thc ta c: 1p6 + 6p5q + 15p4q2 + 20p3q3 + 15 p2q4 + 6 pq5 + 1q6 Nh vy, c 1 t hp 6 gen tri: 100 x 5 = 600 g/ngy 6 t hp c 5 gen tri v 1 gen ln: 100 x 5 + 1 x 50 = 550 g/ngy 15 t hp c 4 gen tri v 2 gen ln: 4 x 100 + 2 x 50 = 500 g/ngy 20 t hp c 3 gen tri v 3 gen ln: 3 x 100 + 3 x 50 = 450 g/ngy 15 t hp c 2 gen tri v 4 gen ln: 2 x 100 + 4 x 50 = 400 g/ngy 6 t hp c 1 gen tri v 5 gen ln: 1 x 100 + 5 x 500 = 350 g/ngy 1 t hp c 6 gen ln : 6 x 50 = 300 g/ngy. 5.2.3 S phn ly tng tin. Khi cho lai gia cc c th b m c ngun gc khc nhau, con lai F1 biu th trung gian gia b v m. Cho li gia cc c th F1, nhn c F2, trong cc c th F2 c mt s c th c nng sut rt cao (cao hn b, m mc cao) v c mt s c th c nng sut rt thp (thp hn c b, m mc thp). Hin tng ny ngi ta gi l s phn ly tng tin.

V d: AAbbCC F1 F2 AABBCC

aaBBcc AaBbCc tng tin m aabbcc

AaBbCc (trung gian gia b v m) tng tin dng

5.3 Phng php nghin cu di truyn tnh trng s lng. 5.3 1. Phn b chun (Normal distibution). Khi nghin cu cc tnh trng s lng vi s lng c th ln (v hn), th phn b cc gi tr trong m ng c dng hnh chung. G tr trung bnh v xp x trung bnh chim t l (xc sut) ln nht, cc gi tr rt cao hoc rt thp chim t l (xc sut) rt nh, ng thng vung gc i t nh th xung trc honh chia th ra hai phn bng nhau. l th phn b chun. Gi tr hm phn b Fx =
( x Mx ) 2

1 2

dx

Phn b chun ph thuc vo 2 tham s: trung bnh v k vng Mx = v phng sai Dx = 2. Hnh 13. th phn b chun 5.3.2. Trung bnh cng v phng sai. - Trung bnh cng: L t s gia tng gi tr ca cc c th nghin cu vi s c th ca mu. Cng thc tnh: X
x1 x2 ..... n xn n xi

Trung bnh cng c s dng nh gi mc tp trung, bn cht ca m ng s liu. - Phng sai: L t s gia tng bnh phng cc bin sai ca tng tr s xi xung quanh trung bnh cng v bc t do.

Cng thc tnh:

s2 ( x1 X )2 ( x2 X ) 2 ...... ( xi n 1 X )2 ( xi X )2

n 1

Phng sai dng nh gi mc phn tn (bin thin) ca m ng s liu 5.3.3 Phn tch phng sai (Analysis of variance). Kiu di truyn v mi trng u c tc ng ln s hnh thnh v pht trin ca tnh trng. Tuy nhin trong s biu hin ca tnh trng thng qua kiu hnh, kiu di truyn ng vai tr ch yu, cn li do ngoi cnh v tng tc gia di truyn v ngoi cnh. i vi cc tnh trng s lng, gi tr kiu gen c to thnh do hiu ng nh ca cc gen, tp hp li thnh hiu ng ln. Trong chn lc gia sc, nghin cu cc c im di truyn cc tnh trng chnh l nghin cu s bin i ca n v tham s phng sai l tiu biu nht. Cc thnh phn ca phng sai: Sai khc gia cc c th v gi tr kiu hnh vi trung bnh chung c nh gi bng phng sai tng. Sai khc ny do nhiu yu t nh hng, ch yu l di truyn v ngoi cnh. Cn c vo cc nhn t nh hng n tnh trng s lng (tng trng, sn lng trng, sn lng sa....) chng ta c nhng thnh phn phng sai nh sau: Trong trng hp khng c tng tc gia di truyn v mi trng. VP = VG + VE. Hay VP = VA + VD + VI + VE Trong VP: Phng sai gi tr kiu hnh tnh trng. VG: Phng sai gi tr kiu di truyn VE: Phng sai mi trng (sai lch mi trng). VA: Phng sai gi tr cng gp (additive). VD: Phng sai gi tr tri (dominant) VI: Phng sai do tng tc gen (interaction).

Trong trng hp c tng tc gia di truyn v mi trng, v d mt b sa c sn lng sa cao hn do cho n tt hn, hoc kiu di truyn A c th u vit hn kiu di truyn B trong mi trng X nhng kiu di truyn B c th u vit hn kiu A trong mi trng Y. Khi c s tng tc gia di truyn v mi trng th phng sai kiu hnh c tng thm hai ln hip phng sai ca di truyn v mi trng. VP = VA + VD + VI + 2COV GxE + VE. Tng tc di tryn-mi trng tr nn quan trng hn khi m cc c th ca mt qun th c nui dng trong iu kin mi trng khc nhau. Phng sai v tng tc kiu gen-mi trng cng chng minh cho s nhy cm ca kiu gen i vi mi trng. Kiu gen khc nhau th nhy cm vi mi trng khc nhau, mi trng khng ging nhau th s nhy cm ca kiu gen cng khc nhau. Trong nghin cu di truyn tnh trng s lng, ngi ta phn tch phng sai gi tr kiu hnh tnh trng ra cc phng sai thnh phn nh trn v so snh cc thnh phn vi phng sai mi trng tnh cc tham s di truyn: h s di truyn, tng quan di truyn, h s lp li. Phng php ny c gi l phn tch phng sai (analysis of variance). 5.3.4. H s tng quan v hi qui. biu th mi quan h gia cc tnh trng s lng, ngi ta s dng tng quan v hi qui. - H s tng quan (coefficien of relation): H s tng quan r l t s gia hip phng sai v trung bnh nhn cc phng sai. V d, tng quan gia hai tnh trng X (lng sa) vi Y (t l m sa bnh qun).
rXY ( xi ( xi M X ) ( yi M Y ) ( yi M Y )2

M X )2

Trong xi l cc gi tr, Mx l trung bnh hoc k vng cc gi tr thuc tnh trng X, yi l cc gi tr, My l trung bnh hoc k vng cc gi tr thuc tnh trng Y. - H s hi qui v phng trnh hi qui .

H s hi qui v phng trnh hi qui c s dng nh lng ha mi quan h gia cc tnh trng v d on thay i khi cc tnh trng c lin quan thay i. H s hi qui (regretion):
b XY ( xi M X ) ( yi M Y ) ( xi M X )2

Phng trnh hi qui: c th hi qui tuyn tnh v hi qui khng tuyn tnh (phi tuyn). Phng trnh hi qui tuyn tnh bc 1: y = a + bx Trong : y l tnh trng (bin) ph thuc, x l tnh trng (bin) c lp, a l hng s (khi x = 0 th y = a) hay l im ct ca th ti trc tung khi x = 0 v b l h s hi qui.

Cu hi n tp chng 1 1. Hy nu nhng c im ca cy u H Lan thun li cho nghin cu di truyn? 2. Hy cho bit l do ti sao Mendel thnh cng trong nghin cu? 3. Hy trnh by th nghim v pht biu cc quy lut di truyn Mendel, gii thch quy lut theo quan im t bo hc? 4. Th no l lai phn tch? ngha ca lai phn tch trong nghin cu di truyn v thc tin chn nui? 5. Trnh by tng tc gia cc alen trong mt locus gen 6. Th no l hin tng tng tc b tr ca gen? Tng tc b tr v hnh dng mo g? 7. Th no l hin tng t ch? Tng tc t ch tri v tng tc t ch ln? 8. Th no l gen a alen? Trnh by mt s trng hp di truyn ca gen a alen. 9. Th no l tnh trng s lng? Cc c trng ca tnh trng s lng? Hy nu v gii thch di truyn trung gian i vi tnh trng s lng? 10. Hy nu thuyt a gen trong di truyn tnh trng s lng?

32

Chng 2

DI TRUYN HC T BO
Nhng ngi ng thi vi Mendel khng hiu cc qui lut di truyn ca ng, mt phn do cha bit cc c ch phn bo. Nm 1879, ngi ta tm c c ch phn chia nguyn nhim v nm 1890, tm ra c ch phn chia gim nhim. Nh vy, n cui th k 19, cc nh sinh hc mi tm thy mi tng quan gia s biu hin ca nhim sc th trong phn bo vi s biu hin cc nhn t Mendel. Vi i tng nghin cu l rui dm (Drosophila melanogaster), nm 1910 T.H. Morgan v cc cng s a ra hc thuyt di truyn nhim sc th, chng minh cc gen nm trn nhim sc th, chng lin kt vi nhau hnh thnh nn cc c im, tnh trng ca c th. S ra i ca hc thuyt di truyn nhim sc th nh du thi k pht trin th hai ca di truyn hc v l c s xy dng bn gen ng vt.

1. Cu trc c s nhim sc th.

1.1. Khi nim v nhim sc th. Nhim sc th (chromosome) l th vt cht di truyn, tn ti trong nhn t bo, bt mu bng cc thuc nhum kim tnh, c dng hnh si hoc hnh que. Nhim sc th c s lng, hnh dng, kch thc, cu trc c trng cho tng loi. Nhim sc th c kh nng ti sinh, phn ly v t hp trong qu trnh phn chia t bo v th tinh to thnh c th mi. Nhim sc th cng c kh nng bin i v s lng, cu trc, khi xy ra nhng thay i lm xut hin cc c im kiu hnh mi (cc t bin). 1.2 Cu trc c s ca nhim sc th. virus, nhim sc th ch l mt phn t DNA trn. sinh vt c nhn, nhim sc th c cu to phc tp. cc t bo thc vt v ng vt sau khi nhn i, mi nhim sc th c 2 cromatit (si nhim sc), mi cromatit c 1 si DNA. Cc cromatit ny ng xon cc i vo giai on trung k (trong phn chia t bo) nn chng c hnh dng, kch thc c trng. Khi nhum mu, nhim sc th s bt mu cc phn c s khc nhau. Vng bt mu m gi l vng d nhim sc. Vng ny c cha nhiu ht nhim sc (nt xon DNA), y phn t DNA ang trng thi xon mnh, t hot ng nn t nh hng n c im di truyn ca c th.

33 Vng bt mu nht gi l vng nhim sc th thc (ng nhim sc), vng ny c cha t ht nhim sc. y phn t DNA ang hot

Hnh 14. T bo ng vt ng phin m, nn c nh hng ln n c im di truyn ca c th. Trn nhim sc th c cc eo, eo th nht c cha tm ng l ni nh si nhim sc ln si t v sc trong phn chia t bo. V tr ca tm ng quyt nh hnh thi ca nhim sc th: tm cn, tm lch, tm mt. Tm ng c th b phn chia, khi tm ng phn chia, nhim sc th kp tr thnh cc si n. Eo th hai l ni tng hp rRNA hnh thnh ribosome l ni tng hp protein. mt s loi sinh vt vng i c tri qua giai on u trng c xut hin cc nhim sc th vi kch thc ln hng nghn ln gi l nhim sc th khng l. t bo trng ca mt s loi lng c c nhim sc th hnh chi n.

34 Chiu di nhim sc th t 0,2 50 m, chiu ngang t 0,2 - 20 m. V cu to vi th: Nhim sc th c cu to t cht nhim sc, bao gm DNA v protein. Phn t DNA qun quanh khi cu protein to nn nucleosome, l n v cu trc c bn theo chiu dc nhim sc th. Mi nucleosome gm 8 phn t histon chng ln nhau to nn khi cu, pha ngoi c bao bc bi 1 3 vng Hnh 15.Hnh thi v cc dng nhim sc th. 4
A/ Hnh thi cc b phn ca nhim sc th xon DNA, on phn t ny c khong 146 B/ Cc dng nhim sc th k gia cp nucleotit. DNA v mt phn t 1.Tm cn; 2. Tm lch; 3. Tm mt; Cc protein histon. nucleosome ni li vi 4. C eo th cp; 5.C th km; 6. Tm u nhau bng ccDNA on vi histon trong chui nucleosome to thnh si c T hp bn c chiu ngang 100Ao, si c bn cun xon th cp to nn nhim sc th c chiu ngang 300 Ao. Si nhim sc th tip tc ng xon to nn mt ng rng vi b ngang 2000 Ao,cui cng to thnh si cromatit. Nh cu trc xon cun nh vy nn chiu di ca nhim sc th c rt ngn 15 - 20 ngn ln so vi chiu di phn t DNA. V d, nhim sc th di nht ca ngi khong 82 mm, sau khi xon cc i ch cn khong 10 m. S thu gn cu trc khng gian nh vy thun li cho s phn ly, t hp cc nhim sc th trong chu k phn chia t bo.

35

Hnh 16. Nhim sc th kiu bn chi n A. Trong non bo s cp ca c cc, thy r trc chnh t y ta ra cc nt.

B. Cc chi tit ca nh A, trong thy r cc nt chnh l nhng ht nhim sc th. Phn t DNA nm trn nhim sc th. Cc vng en cho thy s phn b qu trnh tng hp RNA trn cc nt nhim sc th kiu bn chi n (theo J. Gal)

36

Hnh 17. Nhim sc th khng l tuyn nc bt u trng rui gim.

R l vai tri , L l vai phi ca tng nhim sc th. Cc t bo sinh dng (soma), nhim sc th lun i vi nhau theo tng cp, ging nhau v hnh thi, mt c ngun gc t b v mt c ngun gc t m, c gi l cp nhim sc th tng ng. B nhim sc th c cp gi l lng bi (2n). Cc t bo sinh dc (tinh trng, trng), nhim sc th tn ti thnh tng chic n l c gi l t bo n bi (n). Ngoi ra, nhiu ng vt c s khc nhau gia c th c v ci cp nhim sc th gii tnh. 1.3 Kiu nhn (caryotype) v nhim sc th . Tt c cc t bo ca mt loi ni chung c s lng nhim sc th c nh, c trng cho loi . V d, rui dm Drosophila melanogaster c 8 nhim sc th; t bo ng c 20 nhim sc th; t bo ngi c 46 nhim sc th; u H lan c 14 nhim sc th; ch 78 nhim sc th; b c 50 nhim sc th; la 24 nhim sc th... S n nh v hnh thi ca mt nhim sc th v s c nh v s lng, nn s m t hnh thi ca nhim sc th c gi l kiu nhn c trng ca mi loi. Kiu nhn c th c biu hin dng nhim sc th khi nhim sc th c xp theo th t t gim dn v chiu di cc cp nhim sc th.

37

Hnh 18. Kiu nhn v nhim sc th ngi Sau ny k thut nhum mu hon chnh hn, lm r cc vt c trng, hnh thi ca nhim sc th c xc nh chi tit hn. Da vo nhim sc th , nhum mu c th nhn thy cc on tng ng trn cc nhim sc th cng loi ca cc loi c quan h h hng gn nhau.

2. c th trong hot ng ca nhim sc th.

2.1. Chu k t bo (Cell cycle). Chu k t bo l ton b cc s kin xy ra t ln phn bo ny n ln phn bo k tip. Chu k t bo bao gm 4 giai on G1, S, G2 v M. - Giai on G1 (Gap 1) ko di t sau khi t bo phn chia ln trc n bt u sao chp DNA. Trong giai on ny, t bo tch ly vt cht ni bo, nng lng chun b tng hp DNA. - Giai on S (synthesis): Tng hp DNA, cui giai on ny hm lng DNA tng ln gp i.

38

Hnh 19. S v chu k t bo - Giai on G2 (Gap 2): ni tip sau giai on S n khi t bo bt u phn chia. Trong giai on ny t bo tip tc tch ly vt cht, nng lng chun b phn chia t bo. - Giai on M (Mitosis): phn chia t bo. 2.2 Phn bo nguyn nhim (nguyn phn). (Mitosis) Qu trnh ny xy ra cc t bo soma v t bo sinh dc trong giai on cha trng thnh. Gm 2 qu trnh: Chia nhn v chia t bo cht, tri qua 4 giai on ( 4 k): 2.2.1 Tin k (prophase). Cc trung th chuyn ng v hai cc ca nhn, cc nhim sc th co ngn li thnh si. Mi nhim sc th gm 2 si cromatit gn vi nhau nh tm ng. Cc si t v sc c hnh thnh, ni 2 cc ca t bo. Mng nhn v nhn con bin mt. Cc t bo khc vi cc t bo ng vt l khng c trung th v thoi v sc. 2.2.2 Trung k (metaphase) Tm ng ca mi nhim sc th kp gn vi thoi v sc mt phng xch o ca t bo. Nhim sc th co ngn n mc ti a, tr thnh hnh que, c th quan st rt r di knh hin vi, thy r hnh thi v m c s lng nhim sc th.

39 2.2.3 Hu k (anaphase). C hin tng y nhau gia hai si n trong nhim sc th kp v co rt gia hai cc t bo m cc si n tch nhau ra, mi si i v mt cc ca t bo. 2.2.4 Mt k (telophase). Phn chia t bo cht, gia mt phng xch o t bo hnh thnh np nhn phn cch v ngy cng n su vo trong, n khi chia t bo thnh hai na, mi na l mt t bo con. thc vt, phin t bo (vch ngn) hnh thnh trung tm t bo cht v lan rng dn n khi ct t bo thnh hai. Kt qu, t mt t bo m ban u, qua 4 k phn chia to ra 2 t bo con c s lng nhim sc th bng nhau v bng t bo ban u (2n). C ch ny m bo s lng nhim sc th hoc vt cht di truyn khng i qua cc th h t bo (cc t bo trong c th sinh vt lun bng nhau v khng i). 2.3 Phn bo gim nhim (gim phn) (Meiosis). L qu trnh phn bo chuyn bit, trong s lng nhim sc th gim i mt na (n). Qu trnh phn chia ny ch xy ra t bo sinh dc trong giai on chn (trng thnh) pht sinh giao t (tinh trng, trng). Phn bo gim nhim gm 2 ln phn chia ni tip nhau, gi l gim nhim ln 1 v gim nhim ln 2. Ln phn chia 1 l phn chia gim nhim v ln phn chia 2 l phn chia u hay phn chia nguyn nhim. 2.3.1 Ln phn chia 1. - Tin k 1 (prophase 1). gm 5 pha nh. + Leptoten: nhim sc co ngn li to thnh tng si mnh. + Zigoten: Cc nhim sc th ng ngun tin st li gn nhau, nh vi nhau ti tm ng, hnh thnh th lng tr (bivalent) + Pachiten: Nhim sc th tip tc co ngn, dy to ra, biu hin r cu trc si kp. Mi cp tong ng gm 4 si cromatit to thnh t t (tetran). mi cp nhim sc th kp c xy ra hin tng tip hp v bt cho gia hai cromatit khng ch em (khng cng ngun gc).

40

41 + Diptoten: C hin tng y nhau gia cc si cromatit lm cng cc hnh cho, c hin tng t v ni li, cc si tch nhau ra, nhim sc th tip tc co ngn. + Diakinez: Nhim sc th co ngn n mc ti a, xp dn li trn mt phng xch o t bo, mng nhn v nhn con bin mt. - Trung k 1 (metaphase 1). Cc t t tp trung mt phng xch o t bo, nh ln si t v sc ti tm ng. - Hu k 1 (anaphase 1). T t tch i, mi si kp i v mt cc ca t bo. - Mt k 1 (telophase 1). Hai nhn mi c hnh thnh, mi nhn vi b nhim sc th n bi kp (n). Sau mt k l gian k cc ngn (interkinesis). Trong k ny khng xy ra sao chp vt cht di truyn. 2.3.2 Ln phn chia 2. - Tin k 2 (prophase 2). mi na t bo hnh thnh si t v sc v thoi bt nhim mi, cc nhim sc th kp tip tc co ngn v tp trung mt phng xch o mi. - Trung k 2 (metaphase 2). Cc si kp nh ln si t v sc ti tm ng. - Hu k 2 (anaphase 2). Cc tm ng phn chia, cc si n cromatit tch nhau ra, mi si i v 1 cc ca t bo. - Mt k 2 (telophase 2). Phn chia t bo cht, hnh thnh 4 t bo n bi, mi t bo cha cc nhim sc th n ca cc cp. Nh vy, gim nhim ln 1 to ra 2 t bo n bi cha cc nhim sc th kp (c 2 cromatit). Phn chia ln 2, mi t bo n bi si kp li chia i hnh thnh 4 t bo n bi si n. Kt qu, t mt t bo lng bi (2n) ban u qua 2 ln phn chia cho ra 4 t bo n bi (n), s lng nhim sc th gim i mt na so vi t bo lng bi ban u. y l c ch quan trng hnh thnh cc t

42 bo sinh dc c, ci c s lng nhim sc th gim i mt na khi th tinh, ti to li b nhim sc th lng bi (2n) i con. iu ny lm cho s lng nhim sc th hay vt cht di truyn khng i qua cc th h sinh vt. 2.4 Qu trnh hnh thnh giao t ng vt bc cao. ng vt th giai on lng bi chim u th, giai on n bi rt ngn. cc c th trng thnh b nhim sc th 2n, c mt nhm t bo c tch ra lm nhim v sinh sn c gi l t bo sinh sn nguyn thy. Cc t bo ny nguyn phn lin tip vng sinh sn to nn hng lot cc t bo con, hnh thnh nn m t bo sinh dc c hoc m t bo sinh dc ci, mi t bo u cha b nhim sc th 2n. Cc t bo ny tip nhn nguyn liu mi trng to nn cc t bo c kch thc ln, lng t bo cht nhiu c gi l non nguyn bo hoc tinh nguyn bo. 2.4.1. Hnh thnh giao t c (tinh trng). Cc tinh nguyn bo tip tc tch ly nng lng thnh tinh bo cp I v bc vo giai on chn m ch yu l qua c ch gim phn. T mt tinh bo cp I qua phn chia gim nhim ln 1 hnh thnh nn 2 tinh bo cp II v kt thc phn chia gim nhim ln hai cho ra 4 tinh t, sau hnh thnh tinh trng. Tinh t c hnh cu, sau mt thi gian thay i v hnh dng tr thnh tinh trng c u, c v ui. Vi hnh dng nh vy, tinh trng c th vn chuyn c trong mi trng t cung ca con ci v tin hnh th tinh. 2.4.2. Hnh thnh giao t ci (t bo trng). Cc non nguyn bo tip tc tch ly nng lng tr thnh non bo cp I v bc vo giai on phn chia gim nhim. Kt thc ln phn chia 1 cho ra non bo cp II v 1 th cc b (ch c nhn). Phn chia gim nhim ln 2 cho ra 1 t bo trng v 2 th cc. Nh vy, qua 2 ln phn t mt non nguyn bo (2n) cho ra 1 t bo trng (n) c kch thc ln v 3 th cc b (n). Th cc ch tn ti mt thi gian ngn, sau tiu bin i (v khng c t bo cht). Cui cng cn li t bo trng c kh nng th tinh.

43

Hnh 20. Qu trnh hnh thnh trng v tinh trng ng vt c v

44

3. Nghin cu hnh thi nhim sc th ng vt.

Di truyn hc t bo l mt lnh vc nghin cu trong cc c im di truyn v c im phn t ca gen c nghin cu song song vi c im t bo hc ca nhim sc th v ca DNA nhim sc th, qua s dng knh hin vi. Hnh thi ca nhim sc th c xc nh qua cc tiu bn phn chia t bo vo giai on trung k. Chiu di ca nhim sc th, chiu di tng i ca cnh (vai) xc nh v tr tm ng cng nh cc c im chung ca gen, cu to nhn con, lm thnh cc c th ca nhim sc th. S pht trin ca phng php nhum phn ha (hin bng) lm hin ln cc bng chnh v bng xen trn nhim sc th t bo soma, cho ta kh nng xc nh chnh xc tng nhim sc th ca c th.

4. Morgan v thuyt di truyn nhim sc th.

4.1 S lc tiu s v cng trnh nghin cu ca Morgan. Thomas Hunt Morgan l mt nh phi thai hc Trng i hc Colombia (M). ng chn i tng nghin cu l rui dm (Drosophila melanogaster). . Cng nghin cu vi Morgan c 3 nh di truyn hc ni ting l C. Bridges, A.H Sturtevant v G. Muller. Nhm nghin cu ny chng minh cc nhn t di truyn Mendel nm trn nhim sc th. c im ca rui dm: l mt loi rui nh c thn xm, mt , thng bu vo tri cy chn. - C chu k sng ngn: Ton b qu trnh t trng n ra, ri nhng v rui trng thnh ( 25oC) ch c 10 ngy, mt cp rui trung bnh ra khong 100 rui con. - Cc tnh trng biu hin r rng, d gy t bin, cho n nay nhn c khong 400 t bin khc nhau. Hc thuyt di truyn nhim sc th xc nhn s ng n hc thuyt v gen ca Mendel, cho thy cc gen c c s vt cht, gn cht vi cu trc t bo. Di truyn Mendel cng vi di truyn Morgan gn cht vi nhau v tr thnh hc thuyt di truyn c in, di truyn Mendel Morgan. ng nhn c gii thng Nobel vo nm 1934

45 Rui dm c cc c im thun li cho nghin cu di truyn. - D nui trong mi trng nhn to, t chon ch trong phng th nghim v d lai gia chng vi nhau. - B nhim sc th lng bi, c 8 nhim sc th, ngoi ra cn c nhim sc th khng l, d quan st t bo. Hnh 21. T.H. Morgan (1866-1945) 4. 2 S di truyn lin kt. Khi xt mi quan h gia s lng nhim sc th v s lng gen, ngi ta thy c s khc nhau. S lng nhim sc th th t nhng s lng gen l rt ln, do trn 1 nhim sc th phi c nhiu gen. Trong qu trnh phn chia t bo cc nhim sc th i v cc t bo con hoc cc giao t, cc gen cng nm trn 1 nhim sc th s i cng nhau, do chng di truyn ng thi vi nhau hay lin kt. S di truyn ng thi ca cc gen cng nm trn mt nhim sc th c gi l di truyn lin kt hay cn gi l lin kt gen. Khi c di truyn lin kt th s phn ly ca nhiu cp gen ging nh phn ly ca mt cp gen. 4.2.1 Lin kt hon ca gen. Th nghim ca Morgan, cho lai gia rui dm thn xm, cnh di vi rui thn en, cnh ngn, nhn c F1 thn xm, cnh di. em lai phn tch rui c F1 vi rui ci ln thun nhn c i con c 2 dng kiu hnh ging b m l thn xm, cnh di v thn en, cnh ngn vi t l bng nhau (1:1). Nh vy, kt qu lai phn tch 2 cp tnh trng trong trng hp ny ging vi lai phn tch 1 cp tnh trng trong th nghim ca Mendel.

46

Hnh 22. Vng i v b nhim sc th lng bi ca rui gim (Drosophila melanogaster)

Hnh 23. B nhim sc th ca rui gim S d nh vy, theo Morgan l cc gen qui nh cc tnh trng mu sc thn v hnh dng cnh ca rui dm cng nm trn 1 nhim sc th, chng lin kt vi nhau v cng i v 1 giao t trong qu trnh gim phn. Do vy F1 ch cho 2 loi giao t, ch khng phi 4 loi nh trong th

47 nghim Mendel. Hai loi giao t ny kt hp vi 1 loi giao t con ci ln thun cho ra 2 dng kiu hnh i con. V xc sut hnh thnh 2 loi giao t F1 l nh nhau nn t l hai dng kiu hnh i con cng nh nhau. Hin tng ny Morgan gi l lin kt hon ton ca gen. A A B B x a a b b

Thn xm, cnh di Lai phn tch F1 o Thn xm, cnh di A a b B A a B b

Thn en, cnh ngn a x a b b

Thn en, cnh ngn a a b b

Thn xm, cnh di 4. 2.2 Lin kt khng hon ton.

Thn en, cnh ngn

Khi cho lai ngc li, rui ci F1 vi rui c ln thun, nhn c i con c 4 dng kiu hnh, trong c 2 dng ging b m (thn xm, cnh di v thn en, cnh ngn) chim t l nhiu hn cn 2 dng kiu hnh khc b m (thn en, cnh di v thn xm, cnh ngn) chim t l t hn. S d nh vy l trong qu trnh gim phn hnh thnh giao t F1 xy ra trao i gia cc on nhim sc th tng ng khng ch em, lm xut hin cc giao t c trao i. Khi cc giao t ny kt hp vi giao t ca c th ln thun lm xut hin cc c th c kiu hnh khc b m. V xc sut xy ra trao i thp hn khng trao i, do t l cc th c kiu hnh khc b m thp hn t l c th c kiu hnh ging b m. Hin tng ny Morgan gi l lin kt khng hon ton ca gen.

48 Kt qu nhn c: thn xm, cnh di v thn en, cnh ngn (loi c kiu hnh c) chim t l nhiu hn cn thn xm, cnh ngn v thn en, cnh di (loi c kiu hnh mi ) chim t l t hn A A B x B A F1 a Lai phn tch A F1 a A a a a B b B b b x o a a a A a b b b b b Thn xm, cnh di Thn en, cnh ngn B b a a Thn xm, cnh di B Thn xm, cnh di a a b Thn en, cnh ngn a b

Thn xm, cnh di

Thn en, cnh ngn

Thn en, cnh di 4.3 Hin tng ti t hp v tn s ti t hp.

Thn xm, cnh ngn

Khi cc gen lin kt khng hon ton, xut hin cc giao t dng mi khng ging vi b m, tc l c s sp xp li cc gen trn nhim sc th. Hin tng ny c gi l ti t hp v cc dng mi xut hin c gi l dng ti t hp.

49 nh gi mc lin kt, nhm Morgan a ra khi nim tn s ti t hp. Tn s ti t hp l phn trm c th ti t hp so vi tng s c th thu c trong th nghim. V d, trong th nghim lai phn tch rui dm, thu c1000 c th, trong c 170 dng ti t hp, tc l c 17% c th dng ti t hp. Tn s ny c tnh theo cng thc: S c th ti t hp % tn s ti t hp = Tng s c th thu c Cc tc gi cho rng c th dng tn s ti t t hp o khong cch gia cc gen trn nhim sc th v l c s xy dng bn di truyn hay bn nhim sc th, bn gen. Theo Morgan v cng s th c 1% tn s ti t hp tng ng vi 1 n v Morgan, c k hiu l cM (centimorgan). Nh vy, v d trn khong cch gia 2 gen l 17 cM. 4.4 Nhiu v trng hp. Thng thng xy ra trao i cho ti 1 im s lm gim trao i cho ti im th 2 gn k n, l hin tng nhiu (cn pha). nh gi hin tng ny, ngi ta a khi nim v s trng hp (ph hp). ( %) trao i cho i (ti 2 im ng thi) thc t % H s trng hp = ( %) trao i cho i l thuyt. S c th c trao i cho i % trao i cho i thc t = x 100 Tng s c th thu c trong th nghim % trao i cho i l thuyt = (%) trao i cho ti im 1 x (%) trao i cho ti im 2. Xt 3 gene trn nhim sc th. A a B b c C x 100 x 100

50 Khi pht sinh giao t cho ra cc dng giao t sau: 1. Giao t khng trao i: A a B b C c thu c 280 c th thu c 260 c th

2. Giao t c trao i ti im 1 (A-B). A a b B c C thu c 110 c th thu c 105 c th

3. Giao t c trao i ti im 2 (B-C) A a B b c C thu c 100 c th thu c 104 c th

4. Giao t c trao i ng thi ti 2 im (i) (A-B-C) A a b B C c thu c 20 c th thu c 21 c th

245 0,245 ( 24,5%) 24,5cM 1000

Tn s trao i ti im 2 (B-C) =

Bn nhim sc th i vi 3 gene trn l A 25,6 cM B 24,5 cM C

50,1 cM

51 H s trng hp (%) =
0,041 0, 256 x 0, 245 65 ,37 %

H s nhiu (%) = 1 - H s trng hp T v d trn chng ta thy trao i cho i ch xy ra 65,37% v nhiu 34,63%.

5. t bin nhim sc th.

5.1 t bin v cu trc nhim sc th. L nhng bin i xy ra trong cu trc ca nhim sc th lm thay i cu trc nhim sc th cc mc khc nhau. t bin c th xy ra trong gii hn 1 nhim sc th cng c th xy ra gia cc nhim sc th tng ng hoc khng tng ng. Khi xy ra t bin v cu trc nhim sc th lm xut hin cc dng kiu hnh mi hoc c th gy cht. 5.1.1 t bin mt on (Deletion). L hin tng nhim sc th b t 1 on c mang thng tin di truyn. on t khng c tm ng nn khi phn bo khng nh vo thoi v sc nn b tiu bin i. Kt qu mt t bo nhn c 1 nhim sc th b mt on. Mt on nhim sc th dn n lm mt cn bng gen, nh hng nghim trng n kh nng sng ca c th. Nu mt on ln s lm cho c th khng sng c cn nu mt on t, c th c th sng c nhng thng b bin dng hoc sinh bnh tt. 5.1.2 t bin lp on (Duplication). L hin tng mt on nhim sc th c lp li mt hoc mt s ln trn nhim sc th. Ni chung s lp on khng gy hu qu nng n nh b mt on. Thm ch mt s trng hp tng on c li cho tin ha v to vt li di truyn mi. Nh lp on c th nghin cu nh hng ca s lng v v tr khc mc bnh thng ca mt on nhim sc th hay gen. Kiu hnh ca c th lp on c th tri, c th ln hay trung gian hoc c tc dng tch ly. Hin tng lp on cn gp nm men, th v i mch. i mch c t bin tng on lm tng hot tnh men amilaza c ngha

52 trong cng nghip sn xut bia. Lp on cn c ngha quan trng trong i vi tin ha ca b gen, to nguyn liu cho chn lc t nhin. Trng hp in hnh v t bin tri mt thi Bar (B) nm trn nhim sc th X ca rui dm. Trong trng hp tng on, d hp t +/B th mt b hn mt bnh thng mt t, hp cnh nn c dng ko di. Rui ng hp BB c mt b hn. Nu lp on i (tng hn bnh thng 2 on) s l t bin Bar kp th s c mt nh hn na, gi l thi kp. S on lp li c th n 7 c mt nh nht. Gen mt thi B c tc dng gia tng theo chiu gim kch thc mt, s on lp cng nhiu th mt cng b i. C trng hp khc, lp on c tc dng theo chiu ngc li, s on cng tng th kiu hnh cng tr v bnh thng hn. 5.1.3 t bin o on (Invertion) L hin tng mt on nhim sc th b t, quay mt gc 180o sau ni li nh c. Kt qu lm thay i v tr sp xp ca gen trn nhim sc th on b o. C th o on trong tm, o on ngoi tm o on trong tm, on o c mang tm ng cn o on ngoi tm l on o khng cha tm ng. c th d hp, on o trn nhim sc th ngi ta thy hnh thnh nt do nhim sc th khng c o on hnh thnh vng trn thun, cn nhim sc th c o on hnh thnh vng ngc, nh vy m cc locus tip hp c vi nhau. o on khng ngn cn trao i cho xy ra on b o, nhng giao t mang on b o qua trao i cho thng khng c kh nng sng. Nhiu thc nghim v o on trng thi d hp trong gim phn xc nhn o on l nhn t cch ly v thc y tin ha trong loi.

53

Hnh 24. o on nhim sc th

54 5.1.4 t bin chuyn on (Translocation). Chuyn on l kiu cu trc li nhim sc th m on b t ra chuyn n v tr mi trong cng nhim sc th hoc chuyn sang nhim sc th khc hoc trao i on gia cc nhim sc th tng ng v khng tng ng. Chuyn on c chia thnh nhiu kiu: trong phm v 1 nhim sc th gm chuyn on cng cnh v khc cnh, gia cc nhim sc th khng tng ng chia ra: chuyn on tng h v khng tng h. Chuyn on khng tng h c chia ra chuyn on cui v chuyn on trong. Chuyn on tng h l hin tng cc nhim sc th khng tng ng trao i vi nhau cc on b t. c chia thnh chuyn on i xng, khi hnh thnh hai nhim sc th, mi nhim sc th c 1 tm ng, cn chuyn on khng i xng, khi chuyn on xy ra 1 nhim sc th c 2 tm ng v 1 nhim sc th khng mang tm ng. Hu qu ca chuyn on tng h ty thuc vo s lng v tm quan trng ca cc locus on chuyn. Chuyn on tng h d pht hin hn chuyn on khng tng h tr trng hp on cho c kch thc di. Chuyn on nhim sc th c th pht hin di knh hin vi giai on trung k ca phn chia t bo. Ngi ta cn c vo tip hp gim phn ca cp nhim sc th tng ng pht hin ra chuyn on. thc vt c th da vo ht phn bt dc do cch phn b ca nhim sc th o on. S chuyn on lm cht ht phn do b nhim sc th khng cn bng. C th d dng pht hin t l cc ht phn hu th v bt th di knh hin vi. Ti phi ca t bo sinh dc ci c b nhim sc th khng cn bng s khng hot ng c. Trong trng hp on chuyn c kch thc b (c on thiu, c on lp li b) th ti phi mi hot ng c. Tm li nt ring bit ca s chuyn on cc th d hp l s c mt ca vng to nn t 4 nhim sc th phn bo gim nhim thng gim kh nng sinh sn ng vt v thc vt. Chuyn on c s dng lm sng t mi quan h gia gen v nhim sc th, mi quan h v mt t bo v di truyn hc. Ngi ta phi hp gia chuyn on vi cc phng php khc xc nh v tr tm ng v v tr ca on nh du t bo hc. Chuyn on nu xy ra gia cc loi th c th chuyn gen t loi ny sang loi khc. Chuyn on cng vi o on tham gia vo s phn ha theo chiu dc nhim

55 sc th ni chung v qu trnh phn ha nhim sc th thng thnh nhim sc th gii tnh. Tm li, t bin cu trc nhim sc th gy nhiu loi bin i: thay i kiu hnh, thay i nhm lin kt hay hiu qu v tr, c th nh hng n tip hp trong gim phn ln I v thng a n bt dc vi t l nht nh hoc gy cht. Cc t bin cu trc nhim sc th c ngha tin ha nht nh, chng tham gia vo c ch cch ly gia cc loi. 5.2 t bin v s lng nhim sc th. t bo soma hay t bo sinh dng, nhim sc th tn ti thnh cp, trong mi cp nhim sc th hai nhim sc th n c hnh dng, kch thc ging nhau to nn b nhim sc th lng bi (2n). Trong t bo sinh dc, to ra qua gim phn, nhim sc th tn ti thnh tng chic n l to nn b nhim sc th n bi (n). Trong mt s trng hp do tc ng ca mt nhn t no lm cho s lng nhim sc th trong b nhim sc th thay i, ngi ta gi l t bin s lng nhim sc th hay a bi th. a bi th c hiu theo ngha rng l tt c cc hnh thc thay i v s lng nhim sc th, c th c b nhim sc th thay i v s lng c gi l th a bi. Hin tng trong t bo c th c s bin i s lng nhim sc th gi l hin tng a bi th. S lng nhim sc th ca cc loi thng l bi s ca s gc nhim sc th (n) c k hiu l x. Tp hp gen trong s gc nhim sc th c gi l b gen (genom). a bi th c phn thnh: a bi cn v a bi lch. a bi th cn bng hay a bi nguyn l b nhim sc th c bi s chn ca s nhim sc th c bn x, v d dy a bi cn bng 2x, 4x, 6x, 8x...Dy a bi gm nhng bi s l 3x, 5x, 7x...gi l dy khng cn bng. Trong t nhin a bi th gp rt ph bin cy trng v cy hoang di, ng vt trong t bo soma cng gp cc th a bi. 5.2.1 T a bi th (ng nguyn a bi th) (Euploidy). L hin tng s lng nhim sc th mt c th c tng ln theo bi s nguyn v cng ngun gc. S tng s lng nhim sc th lm tng s alen ca mi locus dn ti nhim sc th trong gim phn c s thay i. Kt qu l kiu gen v kiu hnh i con rt phc tp.

56 Nguyn nhn dn n a bi th cng ngun: - Do phn bo gim nhim b ri lon, dy t v sc b t hoc khng hnh thnh, nhim sc th nhn i bnh thng nhng khng phn ly to nn cc giao t lng bi. Giao t ny tham gia th tinh to nn hp t t bi (4x) hoc kt hp vi giao t bnh thng khc to nn th tam bi (3x). - Do phn bo nguyn nhim xy ra khng bnh thng nh sinh trng hoc cc m lng bi khc. Nhim sc th nhn i bnh thng, tp trung thnh tng nhim sc th kp trn mt phng xch o t bo, nhng li khng phn chia c to nn t bo 4x. Cc t bo ny tip tc nguyn phn to nn cc m, cc c quan c b nhim sc th 4x. - Do phn chia khng bnh thng ca hp t sau khi hp t c hnh thnh to ra hp t c b nhim sc th 4x. Hp t phn chia tip tc hnh thnh th t bi (4x). Nh vy c th ni s hnh thnh th a bi c 3 con ng c bn l: tng s lng nhim sc th t bo soma, tng s lng nhim sc th hp t v tng s lng nhim sc th t bo sinh dc. 5.2.2 D a bi th (d nguyn a bi th) (Alloploidy). Hin tng thay i s lng nhim sc th trong b nhim sc th do t hp ca hai hay nhiu loi. V d loi A c b nhim sc th 2n = 20, loi B c b nhim sc th 2n = 18, cho lai gia c th loi A vi loi B, i con s c b nhim sc th l 19. S lng nhim sc th ca con khc vi s lng nhim sc th loi A v cng khc so vi loi B. Trong b nhim sc th ca con, mt s nhim sc th c ngun gc t A v mt s c ngun gc t B. Cc nhim sc th c ngun gc khc nhau s khng to c cc cp tng ng, do trong gim phn khng xy ra hin tng tip hp v khng hnh thnh t t, khng hnh thnh cc giao t c, ci. Do vy, i vi cc con lai khc loi thng khng c kh nng sinh sn. khc phc hin tng bt dc con lai khc loi, ngi ta c th gy ng nguyn a bi con lai ln 2 ln. Nhng c th c b nhim sc th c tng ln 2 ln mi to ra c cc cp ng ngun, mi c kh nng sinh sn.

57 5.2.3 Lch bi (Th lch bi). Th lch bi l c th c thm hoc mt i tng nhim sc th ring r trong b nhim sc th ca loi. Nguyn nhn dn n d bi l do tc nhn t bin lm t hoc c ch vic hnh thnh dy t v sc mt hay mt s cp no . Hin tng ny s to nn giao t d bi (khng bnh thng), khi th tinh kt hp vi giao t bnh thng hoc khng bnh thng to nn cc th d bi. Cc dng a bi th lch - Th mt (monosomic) Cc sinh vt lng bi c th b mt mt nhim sc th ca 1 cp, th gi l th n nhim, cng thc b gen l 2n-1. Mt nhim sc th n c, khng c nhim sc th tng ng tip hp, trong gim phn c th di chuyn v bt k cc no ca t bo, nhng thng b mt. Th n nhim c th to ra hai loi giao t (n) v (n-1). thc vt, s mt 1 nhim sc th c th vn sng vi mt s bin dng. ng vt, mt 1 nhim sc th lm mt cn bng di truyn nn thng b cht hoc bt th. - Th ba (trisomic). Th lng bi nu c d 1 nhim sc th mt cp no c gi l th tam nhim, c cng thc b gen l 2n+1. Trong gim phn, nhim sc th d c th tip hp vi hai ci kia thnh b ba (tam tr). Nu hai nhim sc th v mt cc, ci l v cc kia s to ra hai loi giao t (n+1) v (n) tng ng. Tam nhim c th to cc kiu hnh khc nhau, ph thuc vo nhim sc th no c 3 chic. ngi, tam nhim nhim sc th 21 gy hi chng Down. - Th bn (tetrasomic). Khi mt cp nhim sc th ca sinh vt lng bi c tha hai nhim sc th th gi l t nhim, cng thc b gen l 2n+2. Trong gim phn 4 nhim sc th tip hp to thnh b bn hay t t v c s phn ly v cc cc tng t th t t bi. - Th khng. Sinh vt lng bi b mt c hai nhim sc th ca mt cp th gi l th v nhim, cng thc b gen l 2n-2. V nhim thng c hu qu

58 gy cht. Mt s a bi th thc vt c th sng khi mt mt cp nhim sc th do s b dp ca cc nhim sc th cn li trong b gen. - a bi th lch ngi. ngi nhiu hi chng di truyn do cc th a bi lch lm thay i s lng trong cp nhim sc th gii tnh a n cc dng hi chng nh: Turner (XO), Klinefelter (XXY), siu n (XXX), siu nam (XYY) v YO.

6. Di truyn hc gii tnh

T lu cc nh di truyn hc qua tm n vn gii tnh. V sao cc c th ca cng mt loi, cng cha m, cng mi trng sng nh nhau nhng khi sinh ra li c s khc nhau nhiu gia c v ci?. ngi v vt nui c hai gii tnh: c v ci. S khc nhau gia hai gii tnh l do khc nhau v cc c im gii tnh, gm c c im s cp v c im th cp. c im s cp l nhng c im c lin quan trc tip n s hnh thnh cc giao t c, ci, nh cu to, chc nng ca bung trng, dch hon. c im th cp l nhng c im khng lin quan trc tip n hnh thnh giao t nhng phn nh mc biu hin ca c im s cp, nh cu to c th, ging ni, mi v, b lng, ting gy gia cm.... 6.1 Nhim sc th gii tnh. Trong b nhim sc th lng bi (2n) ca loi a s l nhim sc th thng (autosome) ch c 1 cp nhim sc th gii tnh. Trn nhim sc th gii tnh c cc gen qui nh s hnh thnh v pht trin ca cc c im gii tnh. Nu trong cp c hai nhim sc th ging nhau th gi l c th ng giao t, cn trong c hai nhim sc th khc nhau gi l c th d giao t. ngi v ng vt c v c th ci l ng giao t (XX), c th c l d giao t (XY). C th ng giao t khi pht sinh giao t ch cho mt loi giao t (X), cn c th d giao t khi pht sinh giao t cho ra hai loi giao t (X v Y). 6.2 Xc nh gii tnh ng vt. 6.2.1 C ch XY, XX v ZW, ZZ C ch xc nh gii tnh l do kt hp gia cc giao t b m mang cc nhim sc th gii tnh hnh thnh cp nhim sc th sinh dc con. Nu cp nhim sc th l XX cho con ci cn nu cp l XY cho con c.

59 Th d: ln, con c XY x con ci XX

Giao t X Con XX Con ci 1 g G trng ZZ : x 1 G mi ZW XY Con c Y X

Giao t Z Con ZZ G trng 1 6.2.2 n bi, lng bi. Con ong c c pht trin trinh sinh, t trng khng th tinh v c b nhim sc th n bi (n). Trong kiu xc nh gii tnh ny khng c nhim sc th gii tnh. S lng c th ca n v thc n cho u trng s xc nh ong ci tr thnh ong th bt th hay ong cha hu th, chuyn sinh sn. T l gii tnh ca n ong c xc nh do ong cha. : ZW G mi 1 Z W

60

Hnh 25. Cc h thng xc nh gii tnh ng vt Phn ln trng c th tinh tr thnh ong th. Thng ong cha ch th tinh mt ln trong i. S xc nh gii tnh ny lin quan n b nhim sc th n bi hay lng bi. Con c th n bi cn con ci th lng bi, trong s con ci chia ra ong cha hu th v ong th bt th. 6.2.3 Gii tnh do cn bng di truyn.

61 rui dm s hin din ca nhim sc th Y rt quan trng cho s hu th ca rui c, nhng n khng c vai tr trong s xc nh gii tnh. Cc nhn t xc nh gii tnh ca rui dm nm trn tt c nhim sc th thng (autosome) trong trng thi i trng vi cc nhn t xc nh tnh ci trn nhim sc th X. Nu b n bi ca nhim sc th thng mang cc nhn t xc nh tnh c c gi tr bng 1 th mi nhim sc th X mang cc nhn t xc nh tnh ci c gi tr l 1 , qui c A i din b nhim sc th n bi thng. rui c bnh thng (AAXY), t l cc nhn t xc nh c-ci l: 2: 1
1 nn s cn bng 2 1 2

lch v tnh c. Rui ci bnh thng (AAXX), lch v tnh ci. Mt s trng hp bt thng, xc nh gi thuyt cn bng di truyn, rui XXY l ci, cn XO l c. 6.2.4 Gii tnh c xc nh do mi trng. y l c ch xc nh gii tnh rt t khi gp, xut hin loi giun bin Bonellia viridis. Cc u trng xut hin sau khi c th tinh sng t do mt thi gian, nu sng y bin th tr thnh con ci cn nu chui vo con khc v sng k sinh trong s tr thnh con c. C con c v ci u c kiu gen nh nhau. 6.2.5 Xc nh gii tnh thng qua tuyn sinh dc. S bit ha tinh hon hay bung trng t mt tuyn sinh dc non cha phn bit c ci c qui nh bi cc gen qui nh tnh c nm trn nhim sc th Y. Nhng gen ny tng hp loi protein c bit, gi l khng nguyn H-Y, c trn b mt ca mi t bo mang nhim sc th Y. Gen khng nguyn H-Y hot ng rt sm, lc phi chut c 8 t bo. D mi t bo phi chut u c khng nguyn ny, nhng khng nguyn HY ch kch thch mm sinh dc bit ha thnh tinh hon. Khi phi khng c t bo mang khng nguyn ny, mm sinh dc s bit ha thnh bung trng. 6.2.6 Xc nh gii tnh thng qua t bo sinh trng. Mm sinh dc c pht trin thnh tinh hon, tit ra hormon testosterol. Hormon ny chy khp cc t bo phi, kch thch cc t bo sinh trng k cc t bo sinh trng ca tuyn sinh dc pht trin theo

62 hng c. Khi khng c tn hiu hormon trn th cc t bo sinh trng s pht trin theo hng ci. S pht trin theo hng c c tin hnh di s kim sot ca gen Tfm nm trn nhim sc th X. Gen ny qui nh vic tng hp mt loi protein gn vo testosterol, c trong t bo cht ca mi t bo con c cng nh con ci. y l mt loi protein iu ha, c hot ha khi gn vo testosterol, hp cht ny i vo trong nhn t bo v kch thch hot ng ca gen bit ha tnh c. Cc t bin ca gen Tfm c pht hin nhiu loi k c ngi gy nn hi chng n ha tinh hon (testicular feminization). Cc t bo ca phi t bin khng chu tc ng ca testosterol. Kt qu l thai c tinh hon pht trin nhng cc t bo sinh trng pht trin theo hng ci. Tinh hon tit ra hormon c km hm s pht trin ca vi fallope v t cung, con vt khng c kh nng sinh sn. 6.2.7 Xc nh gii tnh do n gen. t nht c 2 loi ca b cn trng Hymenoptera c cc c th c ng hp t 1 gen hoc trng thi n bi. Gen ny Habrobracon juglandis c t nht 9 alen gii tnh c k hiu l Sa, Sb, Sc, Sd, Se, Sg, Sf, Sh, Si. Tt c cc c th ci u d hp t nh SaSb, SaSc, SdSf...Nu c th ng hp t bt k alen no nh SaSa, ScSc ...chng c pht trin thnh ging c lng bi (thng bt th). Cc c th c n bi ch mang 1 alen nh Sa, Sc, Sg...S xc nh gii tnh c minh ha bng v d sau: P Giao t F1 c lng bi Sa SaSa SaSb Ci lng bi Sb Sa c n bi
a a

Sa c n bi Sa SaSb ci lng
a b

Sb c n bi

Trong th h lng bi t l s l: 1 S S c : 1 S S ci n bi t l s l : 1 Sa c : 1 Sb c. 6.3 S di truyn lin kt vi gii tnh. Cc gen nm trn nhim sc th gii tnh s c s di truyn khc hn so vi cc gen nm trn nhim sc th thng. S di truyn ca cc gen ny ng thi vi s phn ly gii tnh c gi l di truyn lin kt

63 vi gii tnh. S di truyn ny c nhiu kiu khc nhau, ph thuc v tr gen on no ca nhim sc th gii tnh. 6.3.1 S phn ha di truyn cc on ca X v Y. Cc nhim sc th gii tnh c th phn ra cc phn khc nhau. Cc on khc nhau ny c th pht hin c khi nghin cuu phn bo gim nhim c th c v ci. Khi tip hp, cc on m nhim sc th X v Y bt cp vi nhau c coi l tng ng hay on bt cp. Cc gen trn on ny c s di truyn nh nhau c X v Y v nh trn nhim sc th thng. Phn cn li ca nhim sc th X khng bt cp vi Y l on chuyn ha ca X, Cc gen on ny s c di truyn lin kt vi X. Phn cn li ca nhim sc th Y khng bt cp vi X l on chuyn ha ca Y. Cc gen on ny s c Hnh 26. S phn ha di truyn di truyn lin kt vi Y. cc on ca nhim sc th X v Y 6.3.2 Cc gen lin kt vi nhim sc th gii tnh X. 6.3.2.1. Bnh mu khng ng. Hin nay ngi ta pht hin c 2 dng ca bnh l dng A v dng B. C 2 dng ny u do 1 gen ln lin kt gii tnh nm trn nhim sc th X qui nh. Bnh c pht hin ngi, ch. Bnh mu khng ng dng A: xy ra do trong mu ngi bnh thiu mt yu t tham gia vo qu trnh ng mu, l yu t VIII. Yu t ny thc y vic to thrombin v prothrombin, lm cho mu kh ng hn bnh thng. Khi tr con b bnh ny, mi sinh nhn c mt lng ln yu t VIII t m, sau tr ln dn, lng mu trong c th tng dn lm cho hm lng yu t VIII gim dn, ngoi ra mt lng nht nh cng b phn hy theo thi gian v c th tr b thiu yu t ny. Lc mt vt thng nh cng gy nguy him cho tr v mu kh ng. Nu khng c bin php can thip no th tr s b cht khi thay rng. Nu c truyn mu th tr c th vt qua c v trng thnh. Tuy nhin

64 ngi ta ghi nhn rng nhng ngi mang bnh ny thng sng khng qu 40 tui. Tng t nh ngi, ch con b bnh thng cht la tui t 6 tun n 3 thng. Bnh mu khng ng dng B hay cn gi l bnh Christmas, do c pht hin ln u tin trong gia nh h Christmas, t nguy nhim hn bnh dng A, khng lm cht ngi, ch b bnh. Bnh do hot ng km ca yu t ng mu th IX. Bnh do mt gen ln lin kt vi nhim sc th X. B bnh thng XY Giao t Th h con X XX
h

x Y
h

M bnh thng XhX Xh XX X XY

XY

Ci bnh thng, c mc bnh, Ci bnh thng, c bnh thng Do , nu khng c s can thip ca y hc th ch c trng hp m mang bnh tim n s truyn li cho con trai. Khng c trng hp b truyn li cho con v tt c cc c th c b bnh u cht v khng c cc c th c mang bnh tim n. 6.3.2.2 Mo tam th mo, mu lng en do mt gen ln iu khin lin kt vi nhim sc th gii tnh X, k hiu l XB tri khng hon ton so vi gen b (qui nh mu lng nu ). Cc mo dng XBXb c 3 mu lng: en, nu v trng chen ln nhau. Do v mt di truyn ngi ta quan st sau: Mo c kiu gen XBY c lng mu en. Mo c kiu gen XbY c lng mu nu. Mo ci kiu gen XBXB c lng mu en. Mo ci kiu gen XBXb c lng tam th Mo ci kiu gen XbXb c lng nu. 6.3.3 Cc gen lin kt vi nhim sc th gii tnh Y. Thng nhim sc th Y cha t gen, nhng nu cha mt gen no th c di truyn theo dng c (cho con trai). loi c Lebistes, nhim sc th Y mang gen c gi l maculatus (tnh c) xc nh cc m sc trn lng. Kiu hnh ny c

65 truyn t c cha cho c con c, c ci khng c biu hin ca tnh trng ny. y l th d rt r v s di truyn lin kt vi Y. ngi c c im tm lng mc trn di tai, mng bi tay (bnh dnh ngn th 2 v th 3), mi mt th 3 c s di truyn lin kt vi nhim sc th Y. 6.4 Cc tnh trng b nh hng bi gii tnh v tnh trng b hn ch bi gii tnh. 6.4.1. Tnh trng b nh hng bi gii tnh (ph thuc gii tnh). Cc tnh trng b kim sot bi gii tnh ca c th c gi l cc tnh trng b nh hng bi gii tnh. Cc gen chi phi cc tnh trng ny c th nm trn bt k mt cp nhim sc th thng no hay phn tng ng ca cc nhim sc th gii tnh. Trong mi quan h tng tc gia gen v mi trng qui nh kiu hnh c th, c mt s gen c th chu nh hng tc ng ca hormon sinh dc c v ci khc nhau. Do vy, s biu hin ra kiu hnh ca tnh trng l khc nhau 2 gii tnh. Cc alen c th biu hin theo kiu tri ging c v theo kiu ln ging ci v ngc li. V d c im c sng v khng c sng cu. Cu Dorset (c 2 gii c sng) cho lai vi cu Suffolk (c 2 gii u khng c sng), F1 nhn c nhng con c c sng, con ci khng c sng. F2 nhn c con c (3 c sng: 1 khng sng), con ci (3 khng sng : 1 c sng). V d mu lng vng nht v trng b Ayshire. Nu con c ng hp v gen nu, vng nht v trng giao phi vi con ci ng hp v gen lng v trng th tt c cc con c F1 c lng nu, vng nht v trng, cn cc con ci c lng v trng. Khi cho cc con F1 ny giao phi vi nhau, th F2 s c 3 nu, vng nht, trng : 1 , trng nhng con c, cn 3 , trng : 1 nu, vng nht, trng nhng con ci. 6.4.2 Tnh trng b hn ch bi gii tnh. C nhng tnh trng, mc d cc gen xc nh chng nm trn nhim sc th thng, tc l c c 2 gii tnh, nhng ch c biu hin mt gii tnh do s khc nhau v hormon ni mi hay do cu to c th khc nhau gia 2 gii tnh. l nhng tnh trng b hn ch bi gii tnh.

66 V d, cc tnh trng cho sa b, cho trng gia cm..... ch xut hin con ci m khng xut hin con c, mc d con c v con ci u c gen qui nh cc tnh trng trn. V vy, trong chn ging v nhn ging vt nui chng ta cn quan tm chn c c v ci v cc tnh trng trn.

Hnh 27. Gen c sng cu biu hin ph thuc gii tnh. 6.5 iu ha gii tnh ng vt 6.5.1 iu ha gii tnh c. Mt s loi c nhit i, trong cng mt loi c th c c hai h thng xc nh gii tnh. Do vy, ngi ta c th chn i giao phi lm thay i t l c/ci th h con. C r phi (Tilapia mossambica) c ngun gc Chu Phi, thuc ging d giao t ci, cn c r phi M Lai thuc ging d giao t c. iu ny vic chn i giao phi s cho kt qu khc nhau th h con. S dng cc php lai khc nhau cho kt qu khc nhau: Trng hp 1. C ci Chu Phi XY x c c M Lai XY

67 i con 1 c ci XX : 2 c c XY : 1 c c YY Trng hp 2. C ci M Lai XX i con x c c Chu Phi YY 100% c c XY

Php lai cho i con ton c c, thch hp cho vic nui c tht v con c ln nhanh hn. ng thi con c khng sinh sn nn ao nui khng b tnh trng mt qu ng v tui c ng u nn d p dng cc bin php k thut nui dng. 6.5.2 iu ha gii tnh ng vt c v. Thnh tu pht hin th Barr (nhim sc cht sinh dc) cho php ngi ta chn on gii tnh ca thai nhi rt sm. Th Barr l mt vt th gii tnh, bt mu sm, pht hin k trung gian, nm st mng nhn, c t bo khoang ming, t bo xoang i v t bo m o...ch c con ci, n gii m khng c con c, nam gii. Thc nghim chng minh rng, th Barr l mt nhim sc th X b bt hot di truyn (M. Lyon, 1962), dng d nhim sc cht (heterochromatin), c ngun gc t cha hay m v xut hin trong phi non 12-14 ngy. Do , nu lm tiu bn t bo hc ngi ta c th pht hin c gii tnh ca thai thng qua s hin din ca th Barr, sau quyt nh cc bin php nui dng tip theo. Hin nay ngi ta cng xy dng c cc k thut th tinh t bo trng ngoi c th m, xy dng cc iu kin nui cy phi trong giai on u, chn on gii tnh ca thai v chuyn ghp hp t nui trong mt c th khc. K thut ny thc hin thnh cng trn th, ln, b, cu v c ngi. 6.5.3 iu ha gii tnh tm (sinh sn n tnh). Austaurov tc ng ln qu trnh gim phn thc hin sinh sn n tnh trong chn nui tm, sn xut t. to tm ci XY, ng dng nhit 45oC tc ng trong 18 pht trong qu trnh hnh thnh t bo sinh dc ci lm km hm s phn ly nhim sc th. T bo trng hnh thnh vn cn cp nhim sc th XY, sau pht trin khng qua th tinh, cho hon ton tm ci.

68 to tm c, ng dng tia X liu cao tc ng ln trng tm trong 135 pht nhit 40oC. Kt qu l nhn ca trng b hy hoi, khng tham gia to thnh phi. Khi th tinh, ng nhn thy cc trng khng nhn c nhiu tinh trng xm nhp v c hin tng hai nhn ca tinh trng kt hp nhau v to trng th tinh XX, pht trin thnh tm c. 6.6 ng dng di truyn lin kt gii tnh trong chn nui. 6.6.1. ng dng trong to ging gia cm. Trong chn nui cc ging g trng, vic phn bit trng, mi sm s gip ch rt nhiu cho ngi chn nui trong vic tch n v p dng qui trnh nui dng ring bit cho g hu b. Trc y, cc nh chn nui vn c gng tm cch la g mi 1 ngy tui thng qua vic quan st gai sinh dc trong l huyt g con. Tuy nhin vic chn g nh th i hi k thut chuyn mn v chnh xc ph thuc rt nhiu vo tnh cht lnh ngh ca ngi la g. Do cc nh di truyn ging g tm cch to n g con c bit, cho php ngi chn nui c th da vo mt tnh trng ngoi hnh no , lin kt vi gii tnh chn la trng, mi. 6.6.2 Phn bit gii tnh g con mi n thng qua tc mc lng. Tc mc lng g l tnh trng di truyn, c qui nh bi gen K v k, lin kt gii tnh, nm trn nhim sc th X. Gen XK qui nh mc lng mun v gen Xk qui nh mc lng sm. G con 8-10 ngy tui, thuc cc kiu gen XkXk (g trng) v XkY (g mi) c lng cnh mc di tn ui v lng ui mc c 1,2 cm. Trong khi cc g con la tui y thuc cc kiu gen X KXK, XKXk, K X Y vn cha c lng ui v lng cnh vn cn rt ngn. Khi cho lai g trng mc lng sm (XkXk) vi g mi mc lng mun (XKY), cc con trng th h sau (XKXk) s mc lng mun, con mi (XkY) s mc lng sm. Ngi ta ng dng cng thc ny chn trng, mi theo di ca lng cnh lc g con 8 ngy tui, chnh xc dn 95%. 6.6.3 Phn bit trng mi thng qua mu sc lng Mu lng vn ca g Plymouth biu hin bng dy sc t en chen ln vi dy khng sc t (trng) c iu khin bi 1 gen tri lin kt vi gii tnh, nm trn nhim sc th X, k hiu l XB tri so vi lng mu nu ca g Rhode Island Red, k hiu l Xb.

69 Khi cho lai gia g trng Plymouth vi g mi Rhode Island Red th tt c g con sinh ra u c lng mu vn. Tuy nhin cng thc lai ngc li s cho tt c g trng c lng vn (XBXb) v g mi u c lng nu (XbY). Do ngi ta p dng cng thc ny to n g con khc bit v mu lng v c th phn bit trng, mi khi g con mi n. G trng mi n s c mu trng sng v c m trng trn u, trong khi g mi con c lng mu vng nht. Cng thc lai tng t cng c quan st trn g Sussex v g Rhode Island Red, mu lng nh bc ca g Sussex cng do 1 gen iu khin lin kt gii tnh nm trn nhim sc th X, gen ny tri so vi mu lng nu ca g Rhode Island Red.

7. Bn gen ng vt.
7.1. Nguyn tc lp bn gen. Morgan l ngi u tin cho rng, tn s trao i cho gia hai gen c xc nh bi khong cch gia hai gen y trn nhim sc th. Khong cch gia hai gen cng gn th kh nng xy ra trao i cng t (tn s trao i cho cng thp), ngc li khong cch gia hai gen cng xa th kh nng xy ra trao i cng nhiu (tn s trao i cho cng cao). Trong th nghim ca Morgan, cc s liu thu c v ti t hp c s dng xc nh mi quan h v tr gia cc gen sp xp thnh ng thng trn nhim sc th, c gi l bn lin kt hoc bn gen, bn di truyn. Bn lin kt (hay l bn di truyn) s dng cc s liu v tn s trao i cho ca cc giao t (hoc cc c th), tc l tn s ti t hp qua lai xc nh khong cch gia cc gen. Morgan v Sturtevant nu ln khong cch gia cc gen trn nhim sc th c o bng n v bn di truyn, l c 1% tn s trao i (ti t hp) tng ng vi 1 n v Morgan (centimorgan, CM). 7.2 Bn gen vt nui. Nhng nm gn y ngi ta tin hnh cc cng trnh nghin cu trn vt nui nh b, ln, cu, gia cm.. xy dng bn gen. Qua bn gen, ng ta s nm c c ch kim sot di truyn cc phc hp tnh trng nh sinh trng, sinh sn ca gia sc, gia cm, xc nh c c s phn t ca tng tnh trng, tng kiu hnh. Xy dng

70 bn gen ngy nay c tha nhn rng ri l mt phng php ch yu d nghin cu di truyn tng sinh vt, bao gm cc loi vt nui. 7.2.1. Bn gen g. Cc nh khoa hc gii m c b gen g v cho thy chng c 60% tng t vi gen ngi, ng thi c mt t tin chung sng cch y 310 triu nm. Vi c tnh khong 20.000-23.000 gen, bn trnh t gen ca nhng con g rng lng , t tin ca g nui ngy nay, c s lng gen gn nh tng t vi con ngi. y l loi chim u tin v hu du u tin ca khng long c gii m gen. Cc nh khoa hc hy vng bng cch phn tch gen g, h s tm hiu thm c cc cn bnh pht trin ngi nh h vm ming, teo c, s thay i DNA do tui gi v gen trong s pht trin phi thai. Trnh t gen cng c th gip cc nh nghin cu to ra nhng loi g chng bnh tt v cho sn lng cao, ng thi gip ngn chn s pht tn virus nh virus cm g chu . "Vic gii m c gen g s cho chng ta mt ci nhn mi m v gen ngi", Richard Wilson ti i hc Washington, Gim c Hip hi quc t gii m gen, nhn nh. 7.2.2 Bn gen ngi Mt nhm cc nh nghin cu quc t cng b bn chc nng chi tit ca hn 21.000 gen ngi trn Internet. D n ny t nn mng gip gii khoa hc tm ra mi lin h gi chc nng ca gen, sn phm ca chng v tc ng lm sng ca mi gen i vi sc kho con ngi. Trng nhm nghin cu Takashi Gojobori thuc Vin Di truyn quc gia Nht Bn cho bit: ''Chng ti tin tng rng bt k nh nghin cu no s dng c s d liu ca chng ti s hiu r hn cc cn bnh ngi so vi trc y''. Tng cng c 152 nh khoa hc t 40 vin ti nhiu nc bao gm M, Australia, Trung Quc, Hn Quc v Nam Phi tham gia vo d n phn tch chi tit gen ngi mang tn H-Invitational. Con ngi c khong 30.000 gen. Bn chi tit ca cc gen ny s gip ch rt nhiu cho cc nh di truyn hc, cc nh nghin cu thuc, v bc s trn khp th gii. C s d liu bao gm chi tit v cu trc gen, chc nng, cc dng khc nhau ca protein do gen m ho, dng

71 khng m ho ca vt liu di truyn, cc a im trong t bo ni gen hot ng, c ch chuyn ho, d don cu trc ba chiu ca protein v so snh vi gen chut. D liu chi tit v 21.037 gen l kt qu ca n lc nghin cu trong vng hai nm v cng l d liu ln nht thuc loi ny. Mc d bn phc tho gen ngi, c cng b cch y ba nm, l mt trong nhng thnh tu v i ca khoa hc hin i song mi ch l bc i u tin. Gii khoa hc vn cn din dch ngun thng tin th, khng l ny. Phn tch cng ch ra rng khong 4% b gen ngi khuyt thiu hoc c lp rp sai. Theo GS Brookes, mt thnh vin ca nhm nghin cu, iu ng h gi thuyt rng nhiu DNA ca con ngi khng c chc nng. ng ni: ''B gen ngi khng phi do mt nh lp trnh my tnh thit k. N lin tc tin ho. C nhng on gen v phn t DNA khng lm vic nhiu. C th l chng tng hot ng tch cc song hin gi th khng hoc c th chng ang tin ho mt chc nng no ''.

8. Cng ngh t bo ng vt.

8.1. T bo lai v khng th n dng. K thut t bo lai m ra mt con ng mi trong min dch hc, sn xut hng lot vacxin. K thut t bo lai c to ra trong phng th nghim bng cch cho lai gia hai loi t bo sinh khng th vi loi t bo ung th. Trc y phng php c truyn sn xut vacxin l dng tim chng, tc l tim khng nguyn vo c th ng vt v thu c khng th to thnh trong huyt thanh, lm thnh khng huyt thanh. Cht lng khng huyt thanh ph thuc vo hm lng khng th v cc tp cht cn li. Gn y ngi ta cng to khng th bng nui cy t bo, nhng theo hng ny phi nh k lm li sau mi ln thu hoch, v trong iu kin nui cy, do tnh trng cc t bo d tip gip nhau nn thng cc t bo ch phn chia mt s ln sau khng tip tc na. Hin nay vi cng ngh di truyn, ngi ta gii quyt c kh khn nu trn, pht hin v s dng mt loi t bo nui cy c kh nng phn chia khng ngng. Nh chng ta bit, s phn ly nhinm sc th trong qu trnh sinh sn t bo nui cy c tin hnh qua nguyn phn. Thng th

72 mt dng t bo l con chu c sinh ra t mt t bo, do c gi l dng hay t mt s t bo ca mt loi t chc. c cc dng t bo c kh nng phn chia lin tc, ngi ta d s dng loi t bo ung th. Cho lai t bo ung th vi mt loi t bo ng vt c v vi chc nng sn sinh khng th, to ra t bo lai nui cy, c th sinh sn lin tc to ra khi lng ln khng th. So vi loi khng th thu c thng qua cc vt nui nh cu, nga, th..., th loi khng th ny tuyt i tinh khit. Hin nay nhiu phng th nghim s dng phng php cho lai t bo lch ca chut nht c min dch (to c khng th) vi t bo u ty xng. T bo lai sinh ra c kh nng phn chia bnh thng, lin tc, to ra mt loi khng th c khi lng ln, c trng cho mt dng t bo, v vy c gi l khng th n dng. S dng khng th n dng nhanh chng thay th cc phng php min dch v huyt thanh hc thng thng. Nh tnh c hiu v chnh xc cao, s dng d dng, khng th n dng to ra mt hng pht trin mnh m nht ca cng ngh t bo. 8.2. Lai khc loi t bo soma ng vt. Nm 1960, ngi ta chng minh, khi nui cy chung t bo thuc hai dng khc nhau, chng c th kt hp vi nhau to thnh t bo lai, cha b gen ca hai t bo ban u. Nhng t bo lai thu c trong cc th nghim u tin l do kt hp trong nui cy t bo ca cc dng khc nhau trong c th chut. Sau , ngoi cc t bo lai trong loi, ngi ta cn thu c cc t bo khc loi nh lai gia chut nht vi chut cng, chut nht vi g con v c chut nht vi ngi. Trong thc nghim lai t bo ngi vi t bo chut, trong dch nui cy, ngi ta a thm vo mt s cht xc tc nh polyethylenglycol, mt loi keo hu c hoc a thm mt loi vivus kh hot tnh. Vius c mt hoc mt s tiu phn c th, nh vius c th d dng kt hp vi th quan t bo vt ch, cc tiu phn ny c kch thc rt nh nn chng lm cu ni gia hai t bo v t hnh thnh th lng hch hai nhn. Sau hai hch ny ha vi nhau, to thnh nhn hp cha nhim sc th ca hai t bo gc ban u. Gn y ngi ta s dng xung in cao p thc y s dung hp gia hai t bo. 8.3. To dng v tnh v vn nhn bn ng vt. 8.3.1 Khi nim.

73 Vn to dng v tnh c pht trin ngy nay trong cng ngh sinh hc hin i, cng ngh di truyn, cng ngh xut pht t cc khi nim c bn trong sinh hc. Sinh sn hu tnh l hnh thc sinh sn ph bin trong sinh gii, trong khi sinh sn v tnh ch tn ti nhng c th c cu trc tng i n gin, thy nhiu thc vt, nh sinh sn sinh dng, dm cnh... ng vt bc cao, sinh sn v tnh ch tn ti giai on pht trin sm hoc di hnh thc bin dng ca sinh sn hu tnh, nh hnh thc n tnh sinh, trinh sinh... 8.3.2 To dng v tnh ng vt. Ni mt cch n gin y l k thut nhn nhiu c th t nhng t bo v tnh. Nm 1952, Robert Briggs v Thomas King thnh cng trong th nghim, nhn mt trng (non bo) ca ch c th c thay bng nhn ly t mt t bo phi ca mt con ch khc. Trng c tip tc ln ln, pht trin ra mt con ch trng thnh, v di truyn ging ht con ch cho nhn. Bng k thut ny, ngi ta c th sn xut ra mt s lng ln nhng con ch ging ht nhau v mt di truyn. Thnh cng thc nghim ni trn chng minh cho gi thuyt l mi t bo phi sm, khi hnh thnh cha ng mi nhn t cn cho s pht trin y mt c th. Nhng vi ng vt bc cao (c v) th vn cn kh khn, khng phi n gin nh lng th, cng khng n gin nh cy c rt, cy phong lan ....mc ln t mt t bo nui cy. To dng v tnh (clon) bao hm ton b k thut nu trn, l to ra mt tp hp c th ging ht nhau v mt di truyn. 8.3.2.1 Cng trnh to cu Dolly. y l thnh cng ca Wilmut v Campbell. i tng y khng phi l nhng t bo phi nang m l nhng t bo ly ra t tuyn v mt cu ci Finn Dorset, su nm tui, lng trng. thi k 3 thng cui t khi con cu mang thai, l thi k t bo tuyn v c bit ha cao v pht trin. en nui cy invitro cc t bo tuyn v, 5 ngy trong mi trng nui cy rt ngho huyt thanh vi mc ch l lm cho chu k t bo gim t t cho ti ngng hon ton, giai on ny gi l G1. Sau lm lnh, a mi t bo tuyn v vo mt non (trng) cha th tinh, rt nhn ca mt cu ci khc, u en. Kt qu mt t bo mi c hnh thnh, pht trin to thnh phi. y l s phi hp gia hai k thut: hot ha trng v ly nhn ra ca mt cu en v lm ngng chu k t bo

74 ca t bo tuyn v cu trng, tc l nhng t bo soma bit ha cao , tch t mt c th trng thnh- y thnh cng trong k thut dung hp t bo. Thnh cng ny vt ln cc cng trnh trc . Nhng cng trnh trc s d tht bi l do t bo phi s dng chuyn nhn khng c nh v giai on G1 v pht trin ti giai on G2 (pha tng trng) hoc S (pha ti bn, tng hp DNA), cn tr s dung hp t bo. Sng trong t cung ca m nui h lng en, nhng cu Dolly vn c lng trng. Cc phn tch, kim tra di truyn xc nhn, cu Dolly l bn sao ca cu Finn Dorset, cu cung cp t bo tuyn v. Cu Dolly sinh ngy 57-1996, c trng lng bnh thng, khng c biu hin d dng nh cc thc nghim trc Thnh cng trn chng t, Hnh 28. Cu Dolly trong thc nghim c mt ng vt c v ln c nhn bn t t bo soma m khng cn c tc ng g ca t bo sinh dc , ngoi sinh cht ca non bo. V cht lng ni chung, nhn bn t t bo soma c th to c c, ci u vit theo mun. Tuy nhin vn cn mt vn cn tip tc kim tra l vai tr ca bo cht ca trng (non) khi dung hp vi t bo soma (tuyn v). Bn cht ca trng nhn nhn chuyn vo khi ng cho s pht trin ca phi, trong s phi lm r s chuyn genom m vo genom phi din ra nh th no. Vai tr ca t bo cht ca non trong thc nghim dung hp ny. Hin nay cng cn phi lm r, trong c s chuyn i phn t gia bo cht ca non vi nhn chuyn n. Vi s pht trin ca cng ngh sinh hc hin i, cng ngh di truyn, thut ng clone v cloning bao hm khi nim m rng, dng gen, to dng v tch dng gen; l cc k thut phn lp cc gen quan trng, cn thit, qua vector a cc gen ny vo c th vt ch, vi khun, nm men....bin cc vt ch ny thnh cc nh my tng hp cc sn phm ca

75 cc gen trn, nh enzym, hormon sn xut cc sn phm sinh hc nh insulin, interferon, somatostatin... 8.3.2.2 Chut nhn bn. Cc nh khoa hc thuc Vin nghin cu nng nghip quc gia Php tuyn b nhn bn thnh cng c chut ci ln chut c. Nh vy, loi gm nhm ny chnh thc gia nhp danh sch cc ng vt c nhn bn t t bo trng thnh. Chut c nhn bn mun hn so vi cu, d, b, ln, la v nga bi gii khoa hc gp phi nhng kh khn c nht v nh trong vic kim sot s pht trin ca trng gii on u ca qu trnh nhn bn. Chut tin ho sinh sn nhanh v trng ca chng bt u kch hot ngay khi ri bung trng. iu c ngha l trng chn qu nhanh nn cc chuyn gia khng c thi gian rt nhn. H buc phi tm ra k thut vt qua tr ngi trn. nhn bn chut, cc nh nghin cu ly trng ca mt s c th chut ci ri cho trng tip xc vi 1 loi protein. Protein c th dng qu trnh kch hot ca trng trng khng chn qu nhanh. Bng cch , h c th rt DNA (nhn) ca trng v thay th n bng DNA ly t mt t bo trng thnh. T bo trng thnh c chch t phi chut. K thut ny c gi l chuyn nhn t bo xoma v c s dng nhn bn cu Dolly. Kt qu l h thu c 129 phi sng. Vic nhn bn chut khng phi nhm mc ch hon thin k thut nhn bn ngi. Theo nhm nghin cu, thnh cng ny s gip gii khoa hc d dng to ra nhng con chut b mc cc cn bnh ging nh ngi, phc v qu trnh nghin cu nhm tm ra phng php iu tr hiu qu hn, c th l th nghim thuc v liu php mi

Hnh 29. Chut nhn bn

Sau , phi sng phn chia v c cy vo t cung ca 2 con chut ci (65 phi vo mt c th chut v 64 phi cn li vo mt con khc). Tuy nhin, cng nh vic nhn bn cc ng vt khc, t l tht bi

76 l rt cao. Hai b m sinh ra 3 chut con. Mt con cht ngay sau khi cho i. Chut con sng st ging ht t bo trng thnh v mt di truyn. K thut trn c lp li v to ra 2 chut ci kho mnh. Theo Fraichard, mt thnh vin ca nhm nghin cu, 4 con chut nhn bn ''pht trin bnh thng v trng thnh''. Hai th h chut khe mnh cho i sau khi nhm nghin cu cho 2 cp chut nhn bn u tin giao phi vi nhau. Cng ngh nhn bn c th m rng cc chng bnh m chut c th mc phi ging nh con ngi. Cc chuyn gia coi thnh cng ny l mt bc tin quan trng trong nghin cu y hc. Bc tip theo ca nhm l a mt gen ngi vo chut nhn bn v s dng chng nghin cu cc liu php iu tr bnh lin quan ti gen. Gen u tin s lin quan ti mt chng ri lon chuyn ho di truyn ngi. Tun trc, mt nh khoa hc M tuyn b s nhn bn ngi vo cui nm nay. 8.3.2.3 Hu nhn bn Con hu trn c t tn l ''Dewey''. N cho i vo thng 5, nm 2004. Tuy nhin, mi cho ti hm nay (23/12), nhm nghin cu mi tuyn b thnh cng do h phi tin hnh phn tch DNA khng nh n c gen ging ht gen ca con hu cho t bo. Mark Westhusin, trng nhm nghin cu thuc i hc Texas A and M, cho bit: ''Dewey ang pht trin bnh thng v dng nh rt kho mnh''. N l con hu u tin c nhn bn thnh cng. Hu ui trng l ng vt ln, sinh sng rt nhiu trn phm vi rng ln Bc M. Trc y, nhm nghin cu cng nhn bn mt con b Angus khng bnh, b Brahma, d Boer, ln v mo . Vi mi loi c nhn bn, nhm hiu thm nhiu iu v cng ngh ny v mc ch ca hc l lm cho hiu qu hn

Hnh 30. Hu nhn bn

to ra Dewey, cc nh khoa hc trch da ca mt con hu c Nam Texas ri tim DNA vo trng c rt nhn ca mt con

77 hu khc. Sau , h cy phi vo t cung ca hu ci. Theo Westhusin, ng c bit quan tm theo di s pht trin ca Dewey cng nh gc ca n. ng ni: ''S pht trin ca gc hu l c nht v nh''. 8.3.2.4 B nhn bn Cc nh khoa hc Australia khng nh h l nhng ngi u tin nhn bn b theo mt phng php mi, nhm cho ra phi kho mnh. Sn phm l Brandy, mt con b 2 thng tui ging Holstein-Fresian cho i hi thng 12 va qua. Cng trnh do Vin Nghin cu Y hc Monash Melbourne hp tc vi C quan gen hc Australia thc hin. Trng nhm Vanessa Hall cho bit y l ln u tin h s dng k thut chuyn nhn chui nhn bn b Hnh 31. B nhn bn . Cc nh khoa hc trn cht dinh dng ly t mt trng mi th tinh vo mt phi nhn bn, trc khi t phi ny vo t cung b m thay th, nh thc y vic ti t chc DNA. "Bng vic b sung thm cht dinh dng vo phi nhn bn, chng ti ci thin cht lng ca phi". Trong k thut nhn bn trc kia, cc nh khoa hc cy mt t bo n l vo mt trng ( b DNA), v a phi ny vo t cung b m thay th n mang thai. Phng php c dng trong vic nhn bn nhiu ng vt, nh cu Dolly vo nm 1997, nhng rt t phi cy ghp sng st qua thi k thai nghn. Nguyn nhn ca hin tng ny c th l do nhng trc trc trong vic ti lp trnh, nh hng n s pht trin ca bo thai. Nhm nghin cu cho rng k thut mi c th thch hp nhn rng cc gen tt trong by, ci thin cht lng sa b. 8.3.2.5 Nga nhn bn Cc nh khoa hc thuc Phng th nghim cng ngh sinh sn ti Milan, Italia, thnh cng trong vic nhn bn con nga u tin trn th gii. Con nga ci tn gi Prometea ny cho i cch y 10 tun v dng nh hon ton kho mnh.

78 to ra Prometea, cc nh khoa hc s dng k thut chuyn ht nhn, phng php dn ti s ra i ca cu Dolly - ng vt c v c nhn bn u tin trn th gii. H ly t bo da t mt con nga ci rp thun chng, trng thnh, ri kt hp ADN ca t bo vi trng c rt nhn ca mt con nga khc. Tip n, phi c cy tr li t cung ca con nga rp sau khi c nui trong phng th nghim mt vi ngy. Trong s 841 phi c to ra, ch c 8 phi c, 14 phi ci pht trin ti giai on ''ti phi'' s khai nht sau 7 ngy nui trong phng th nghim. 17 phi c cy vo t cung ca 9 con nga song ch c 4 ca mang thai. Prometea, cho i sau 336 ngy, l nga con duy nht cn sng st. . Prometea nng 36kg, c t tn theo Prometheus, nhn vt trong thn thoi Hy Lp b trng pht do n cp la cc cc v thn tng cho con ngi. Cc cuc kim tra ADN khng nh Prometea c gene ging ht m ca n. Cesare Galli, trng nhm nghin cu, nhn xt s ra i v tnh trng kho mnh Hnh 32. Nga nhn bn ca Prometea lm h ngc nhin Cc ng vt nhn bn trc y, bao gm c cu Dolly, nhn ADN t mt c th trng thnh song li c nui trong d con ca ng vt mang thai h, khng c quan h g vi chng (ADN c ly t ng vt cn nhn bn ri tim vo trng c rt nhn ca mt c th cng loi. Sau , phi c cy vo t cung ca ng vt cho trng - b m mang thai h). iu c ngha l gene ca ng vt nhn bn hon ton khc bit vi m sinh ra chng. Tuy nhin, Prometea li c nui trong t cung ca chnh con nga cho n ADN. Thnh cng trn thch thc quan im rng mt phi thai sng st, phi cn c h min dch ca b m tha nhn l khc bit. S kin ny c ngha quan trng bi gi y gii khoa hc nhn bn thm mt loi ng vt na ngoi cu, chut, b, d, th, mo, ln, v la.

79 Nhn bn nga rt kh khn mc d cc chuyn gia b nhiu cng sc nghin cu. Con la nhn bn c tn Idaho Gem cho i u nm nay ti M, nhiu nm sau khi gii khoa hc nhn bn thnh cng b, d v ln. Galli cho bit, bng k thut to Prometea, gii khoa hc c th nhn bn nhng con nga thin ot gii v ch trong cc cuc ua. ng ni: ''Mi ngi quan tm ti vic nhn bn nhng ng vt ny bi chng khng th sinh sn do b thin khi cn tr''. Tuy vy, cc quy nh hin nay cm nga nhn bn tham gia cuc ua. Ngoi ra, khng c g m bo rng th h nga nhn bn s ot chc v ch. S kin Prometea cho i cng lm dy ln nhng lo ngi rng ph n c th sinh ra bn sao ging ht h. Nu k thut ny thnh cng nga, n cng c th hiu qu ngi. Tuy nhin, khng nn lo lng qu bi nhn bn ngi l hnh vi bt hp php nhiu quc gia. 8.3.2.6 Ln nhn bn. Cng trnh nghin cu ca Trng i hc Missouri v B Nng nghip Hoa K cho thy ln choai c nhn bn (cloning) khng c h min dch t nhin chng bnh nh ln khng cloning. Cc nh khoa hc cho 7 con ln cloning (chng c nhn bn ti Trng i hc Missouri) tip xc vi mt c t pht sinh t nhin (c tn l lipopolysaccharide) cng lc vi 11 con ln cng ngun gen nhng khng do cloning. Nhng ln khng do cloning p ng min dch mt cch y , cn nhng ln cloning khng sn sinh lng protein t nhin (gi l cytokine) khng s ly nhim (con vt cn phi sn sinh cytokine sng cn vt qua nhng ly nhim). Hnh 33. Ln nhn bn Nhng con ln, b cloning, c t l cht lc s sinh cao hn so vi nhng con vt khng cloning, nhiu con cht v nhim khun. Lc mi sinh, c nhng ln cloning v khng cloning, u tip nhn kh nng phng bnh thng qua tiu th sa u, mt vt cht t nhin trong sa m c truyn cho con con. Sa u gip cho con non phng v cho n khi h min dch ca bn thn n bt u hot ng. Cc nh khoa hc khuyn co rng nhng con ln cloning ch c dng trong nghin cu v khng dng lm thc phm. 8.3.2.7 Mo nhn bn u tin trn th gii

80
Mt c mo nh 2 thng tui, ng nghnh, xinh xn vi bit danh Cc, va cho i M. y l thnh cng u tin ca mt chng trnh th nghim nhm gip mi ngi c c bn sao con vt yu qu ca h. C b cho i rt khe mnh v dng nh hon ton bnh thng, nh nghin cu Mark Westhusin v cng s H Texas A&M cho bit. Mo ta lm di thm danh sch nhng ng vt c nhn bn t cc t bo trng thnh, bt u vi cu Dolly, v nay l ln, d, b, chut v mt sinh vt ging b - con ming.

Cc nh khoa hc to ra Cc bng cch cy ADN t mt con mo tam th ci vo mt t bo trng b nhn. Sau , h cy phi ny vo t cung mt con Hnh 34. Mo nhn bn. mo mp thay th. Cc ra i vi mu lng ch th l mt sn phm nhn Con mo bn tri l b bn. N trng gn ging b m di truyn (b m m di truyn (cho nhn). thc), nhng li rt khc vi con mo mp Bn phi l Cc v m sinh ra n (m thay th). Cc nh khoa hc cho thay th ca n. rng, nguyn nhn ca hin tng ny l v mu lng khng ch do cc yu t gene quy nh, m cn nh hng bi iu kin trong t cung. Trong s 87 phi nhn bn c cy ghp, Cc l con duy nht sng st. 8.3.2.7 Ch nhn bn. Cc nh khoa hc Hn Quc va to ra nhng con ch nhn bn u tin. Mt trong s cht sau khi sinh, nhng mt con ch sn Afghan vn ang kho mnh sau 16 ngy. Ch cn con Snuppy gia nhp danh sch nhng ng vt nhn bn trn ton th gii, bao gm cu Dolly, mo CC Hnh 35. Ch nhn bn. v chut Ralph. Cc nh khoa hc hy vng vic nhn bn ch s gip h tm ra cch iu tr mt s cn bnh nguy him ngi. "Ch c nhiu tnh cch ging con ngi", nh nghin cu ng u Woo Suk Hwang ti i hc Quc gia Seoul, pht biu. "Mt s bnh ca

81 chng hu nh tng t chng ta. V vy nhn bn ch thnh cng s gip ch rt nhiu trong vic tm ra phng php cha bnh cho ngi. y chnh l mc tiu nghin cu chnh ca chng ti". Snuppy c to ra t t bo tai ca mt con ch sn c 3 tui. Cc nh khoa hc ly cht liu gene t t bo tai v t n vo mt t bo trng rng. Trng ny s c kch thch phn chia v pht trin thnh mt phi thai. Khi , n s c a vo c th con m, mt con ch tha mi lng vng. Ch ch Afghan c sinh ra sau 60 ngy nm trong bng m. Nhiu loi ng vt khc c nhn bn thnh cng, nhng vic nhn bn ch v cng kh khn. Nhm Hn Quc mi ch gi c 3 bo thai trong s hn 1.000 phi thai chuyn sang 123 b m thay th. Trong s , mt b sy thai, mt cht sau khi sinh, ch Snuppy l cn sng st. Con ch lng x, cng nh nhng con vt nhn bn khc, ang to ra nhiu mi lo ngi v vn o c trn ton cu.

82 Cu hi n tp chng 2 1. Th no l nhim sc th? Hy nu cu trc ca nhim sc th? Th no l th lng bi, n bi? Th no l kiu nhn, nhn ? 2. Th no l chu k t bo? 3. Hy trnh by qu trnh phn chia nguyn nhim t bo ng vt? ngha ca phn chia nguyn nhim? 4. Hy trnh by qu trnh phn chia gim nhim? ngha ca phn chia gim nhim? 5. Hy cho bit nhng im ging nhau v khc nhau gia phn chia nguyn nhim v phn chia gim nhim? 6. Hy cho bit qu trnh hnh thnh giao t ng vt? 7. Ti sao c hin tng lin kt gen? 8. Hy trnh by th nghim ca Morgan rui dm v lin kt hon ton v khng hon ton? 9. Th no l hin tng ti t hp? Nguyn nhn dn n ti t hp gen? 10. Ngi ta s dng tn s ti t hp lm g? Ti sao? 11. Th no l t bin nhim sc th? Hy nu cc trng hp t bin v cu trc v s lng nhim sc th? 12. Nguyn nhn dn n cc t bin v s lng nhim sc th? 13. Th no l nhim sc th gii tnh? Hy nu cc c im v gii tnh? S hnh thnh gii tnh v phn ly gii tnh ng vt? 14. Th no l di truyn lin kt vi gii tnh? Trnh by cc hin tng di truyn lin kt vi gii tnh v mu mt rui dm? Di truyn lin kt vi gii tnh v mu sc lng g, mu khng ng ngi? 15. ng dng di truyn lin kt vi gii tnh trong thc tin chn nui? 16. Hy nu mt s phng php iu khin hnh thnh gii tnh ng vt? 17. Hy cho bit th no l tnh trng b nh hng bi gii tnh v b hn ch bi gii tnh? Cho v d? 18. Nguyn tc lp bn gen ng vt? Hy cho bit mt s nghin cu bn gen vt nui?

81

Chng 3

DI TRUYN PHN T V K THUT DI TRUYN NG DNG TRONG NHN GING NG VT

n nhng nm 1940, di truyn hc c in c gi l di truyn hc hnh thc v ch cn c vo kt qu lai hay quan st t bo hc m suy on v gen. Gen c bn cht nh th no? N thc hin chc nng sinh ha ra sao? l nhng vn con b ng. Nm 1941, G. Beadle v E. Tatum nghin cu cc t bin sinh ha nm mc Neurospora crassa v nu ln gi thuyt 1 gen - 1 men tnh trng, cho thy, gen xc nh tnh trng thng qua vic iu khin tng hp cc enzym, cht xc tc cc phn ng sinh ha. Tip theo, cc i tng vi sinh vt bt u c s dng rng ri to mt buc pht trin mi trong nghin cu di truyn.. Vo nhng nm 40, J. Lederberg, vi cc cng trnh ca mnh d gp phn a mt vi khun tr thnh i tng c s dng nhiu nht trong sinh hc phn t, l vi khun E. coli. Nhiu nh vt l, ha hc chuyn sang nghin cu di truyn hc ng dng cc phng php mi trong nghin cu sinh hc. Vic xc nh DNA chnh l vt cht di truyn m mn cho cc nghin cu phn t v cu to v chc nng ca gen. Nm 1944, Oswald Avery, Colin Mc Leod v Maclyn McCarty nghin cu Streptococcus pneumonie, mt vi khun gy vim phi, da vo cc quan st trc ca Fred Griffiths pht hin ra hin tng bin np v chng minh DNA l nhn t gy bin np, lm thay i kiu di truyn ph cu khun D. pneumonie. Alfred Hershey v Martha Chase (1952) cng c thm kt lun trn bng cc thc nghim trn thc khun th (bacteriophage), l cc virus c kh nng xm nhim vi khun E. coli. S pht hin cu trc chui xon kp DNA ca James D. Watson v Francis H.C. Crick (1953) chnh thc khi u cho thi k nghin cu di truyn phn t. Cu trc n gin v trnh t b sung ca phn t DNA

82 l c s cho c ch t sao chp ca phn t DNA mi th h t bo cng nh c ch tng hp RNA t khun DNA. Hc thuyt trung tm ca sinh hc phn t ra i. DNA Sao chp mRNA phin m protein dch m.

Vo cui nhng nm 70, s xut hin mt lot k thut mi to ra cuc cch mng trong sinh hc phn t. Vi cc enzym ct hn ch, ngi ta c th ct phn t DNA nhng v tr xc nh thnh nhng on c kch thc mong mun, gn chng vo cc vector, ri chuyn vo t bo vi khun. Vic nui cy cc t bo vi khun ny cho php thu hi li mt lng ln DNA cn. l phng php to dng. Sau , ngi ta hon thin cc phng php xc nh nhanh trnh t DNA. Nh vy cc nh sinh hc by gi khng ch ngi m nhim sc th hay thit lp bn gen da vo t bin v lai, h nm n tng nucleotit ca on DNA. Hn th na, h cn c th ty to cc t bin trn on DNA ri chuyn chng tr vo t bo nghin cu chc nng ca mt gen trn mt loi t bo xc nh, xc nh trnh t ton b gen ngi, gii quyt vn bnh ung th, s pht trin phi, bit ha m...

1. DNA v vai tr ca n trong di truyn.

Vo nm 1868, Miescher, nh sinh ha hc ngi Thy in, pht hin trong nhn t bo bch cu mt cht khng phi protein v ng gi l nuclein (cht nhn). V sau thy cht ny c tnh axit nn gi l nucleic axit. C hai loi l desoxyribonucleic axit (vit tt l DNA) v ribonucleic axit (vit tt l RNA). Cht m Miesher tm ra l DNA. Nm 1914, nh bc hc c R. Fulgen tm ra phng php nhum mu DNA. Nm 1944, vai tr mang thng tin di truyn ca DNA mi c chng minh v n nm 1952 mi c cng nhn. 1.1. Chng minh gin tip. Nhiu s liu cho thy c s lin quan cht ch gia DNA v vt cht di truyn. Th nht, DNA c trong t bo ca tt c cc sinh vt, ch gii hn trong nhn v l thnh phn ch yu ca nhim sc th (mt cu trc ca t bo, c cha nhiu gen).

83 Th hai, Tt c cc t bo sinh dng ca bt k mt loi sinh vt no u cha mt lng DNA rt n nh, khng ph thuc vo s phn ha chc nng hay trng thi trao i cht. Th ba, s lng DNA tng theo bi s nhim sc th trong t bo. t bo sinh dc, n bi (n) c s lng DNA l 1 th t bo sinh dng, lng bi (2n) c s lng DNA tng ln gp i. Th t, tia t ngoi (uv) c hiu qu gy t bin cao nht bc sng 260 nm, y chnh l bc sng m DNA hp th tia t ngoi nhiu nht. 1.2 Bng chng trc tip chng minh axit nucleic l vt liu di truyn. 1.2.1 Hin tng bin np. Th nghim ca Griffiths, 1928 trn ph cu khun Diplococcus pneumonie gy bnh vim phi cho ng vt c v.

Hnh 36. Th nghim bin np chut

a/ Tim vi khun S sng gy bnh cho chut b/ Tim vi khun R sng khng gy bnh c/ Tim vi khun S nung nng cho chut chut cht chut sng chut sng

d/ Hn hp vi khun S b un cht trn vi vi khun R sng em tim cho chut chut cht. Trong xc chut c vi khun S v R.

D. pneumonie c 2 ni: ni S c v bc v 1 phn t DNA, khi nui cy cho khun lc trn, bng, c kh nng gy bnh.

84 Ni R: khng c v bc, c 1 phn t DNA, khi nui cy cho khun lc khng trn, bng, khng c kh nng gy bnh. Tim ni S cho chut, chut s cht. Tim ni R cho chut, chut vn sng. Nung nng ni S v tim cho chut, chut vn sng. Trn ln ni S nung nng vi ni R, tim cho chut, chut cht. y c yu t no t ni S b git cht chuyn sang ni R (khng gy bnh) lm thay i c im ca ni R. Khi chuyn sang ni R, lm cho ni R t ch khng gy bnh tr nn gy bnh. Nm 1944, T. Avery, Mc Leod v McCarty tch chit DNA ca ni S em cho vo cc t bo nui cy chng R. Kt qu l mt s khun lc bin thnh dng trn, bng: chng c bin np. c bit khi phn hy DNA bng DNAse th hin tng bin np khng xy ra. Cc tc gi chng minh c rng DNA chnh l nhn t bin np lm thay i cc kiu di truyn ph cu khun. Ngy nay c th thc hin c bin np sinh vt Eucaryotae nh nm men, t bo thc vt, t bo chut v c t bo ngi, thm ch c th thc hin bin np cc loi khc nhau. Do , bin np c th c coi l phng tin chung chuyn gen gia cc sinh vt. 1.2.2 S xm nhp ca DNA virus vo vi khun. Nm 1952, A. Hershey v M. Chase tin hnh th nghim vi bacteriophage T2 (thc khun th) cho xm nhp vi khun Escherichia coli (E. coli). Phage T2 c cu to n gin gm v protein v phn t DNA bn trong. Khi cho phage T2 vo vi khun, chng gn ln b mt bn ngoi, mt phn cht no xm nhp vo trong vi khun v sau 20 pht lm tan t bo vi khun, phong thch nhiu phage mi. Th nghim ca A. Hershey v M. Chase nhm xc nh, cht no ca phage vo bn trong t bo vi khun: DNA, protein hay c hai cht trn. V DNA cha nhiu photpho (P) nhng khng c lu hunh (S) cn protein cha nhiu lu hunh nhng khng c photpho, nn c th phn bit DNA v protein nh cc ng v phng x P v S. Phage c nui trn vi khun nhim ng v phng x P32 v S . Cc phage nhim trong khong thi gian bm vo vch t bo v bm cht no vo trong t bo. Sau em phn tch nhn thy,
35

85 phn ngoi vi khun c cha nhiu S , nhng rt t P , chng t phn ln protein v phage nm ngoi t bo vi khun. Phn tch phn bn trong t bo vi khun thy chng cha nhiu P32 nhng rt t S35.
35 32

Hnh 37. Vt cht di truyn ca phage l DNA iu ny chng t DNA ca phage c bm vo trong t bo vi khun, thng tin di truyn cha trong DNA s c dng tng hp nhng virus mi.

2 Thnh phn ha hc v cu trc phn t DNA

2.1. Thnh phn ha hc. Phn t DNA l mt cht trng hp (polymer), polynucleotit. N c to nn do s ni lin cc n phn (monomer). Mi monomer gm 3 thnh phn: - ng pentose (5 carbon) - desoxyribose - Base nit gm 2 nhm purine: Adenine (A) v Guanine (G) v pyrimidine : Thymine (T) v Cytosine (C). Nhm phosphate.

86 ng pentose gn vi base nit v tr C1 s to nn nucleoside. Nucleoside c gn thm nhm phosphate vo C5 ca ng pentose thnh nucleotid.

Hnh 38. Cu to cc base nit 2.2. M hnh xon kp DNA ca J. Watson v F. Crick. Nm 1953, J. Watson v F. Crick a ra m hnh cu trc phn t DNA. Theo m hnh ny, phn t DNA l mt chui xon kp m hai mch gm khung ng pentose xen k vi cc nhm phosphate, c gn vi nhau nh cc cu ni hydro (lin kt hydro) theo nguyn tc b

87 sung. C ngha l adenine ca mch ny s lin kt vi thymine ca mch kia, guanine ca mch ny lin kt vi cytosine ca mch kia v ngc li. Gia adenine vi thymine lin kt vi nhau bng 2 cu ni hydro, cn gia guanine vi cytosine lin kt vi nhau bng 3 cu ni hydro.

Hnh 39. Chui xon kp DNA ca Watson - Crick

88

Hnh 40. S cu trc 2 mch ca phn t DNA theo Watson-Crick iu ny c cc thc nghim ca Chargaff xc nh. Khi thy phn DNA nhn thy, tng s cc loi base purine bng tng s cc loi pyrimidine. c im ny c gi l nh lut Chargaff. Theo nh

89 lut ny th A = T; G = C, tc l A T
A G A G T C T C G C 1; A T G C 1 , nhng t s

1 , cc loi sinh vt khc nhau, t s ny c trng cho loi,

da vo c th phn bit cc loi vi nhau. Sinh vt bc cao, t s

1 , sinh vt bc thp, t s A G T C 1 . T nm 1953 tr li

nay, m hnh phn t DNA ca J. Watson v F. Crick l trung tm ca cc nghin cu di truyn hc v sinh hc phn t, Watson v Crick nhn gii thng Nobel vo nm 1962. Mi vng xon ca phn t DNA gm c 10 cp nucleotid, chiu di l 34 Ao; ng knh ca phn t DNA l 20Ao. S sp xp ca 2 mch theo kiu i song song, u 5P (nhm P t do gn vi C5 ca ng) i din vi 3OH (nhm OH gn vi C3 ca ng) v ngc li. 5P 3OH 3OH 5P.

3. Sao chp DNA

Watson v Crick cho rng, nu hai mch ca phn t DNA c tch ra do cc lin kt hydro gia cc cp base b t, mi mch s lm khun cho vic tng hp mch mi, tng t vi mch cp trc . Kt qu mt phn t DNA ban u (m) qua qu trnh sao chp s cho ra hai phn t DNA (con) ging ht nhau. Mi phn t con u mang mt mch c v mt mch mi. Kiu sao chp ny gi l sao chp bn bo tn. Nhng nghin cu tip theo tm ra cc c ch phn t ca qu trnh sao chp DNA. l qu trnh rt phc tp, phi tri qua cc c ch chung nh sau: - Cc lin kt hydro gn hai mch vi nhau phi b ph v v hai mch phi tch nhau ra, t mch kp tr thnh hai mch n. - Phi c on mi, tc l on DNA hoc RNA ngn, bt cp b sung vi 1 u ca mch khun.

90 - C 4 loi nucleosid triphosphate (ATP, TTP, GTP, CTP) bt cp vi mch n khun. - Mch mi tng hp theo hng 5P - 3OH, cc nucleotid mi c ni li vi nhau bng lin kt phosphodieste. Mi bc c iu khin bi enzym c hiu v c thc hin mt cch nhanh chng, chnh xc. 3.1 Cc enzym, protein tham gia vo qu trnh ti bn DNA - DNA polymerase I l loi enzym c pht hin u tin, lc u ngi ta cho rng y l loi enzym c vai tr ch yu trong ti bn DNA. V sau ngi ta cn pht hin c cc enzym DNA polymerase II v DNA polymerase III. - DNA polymerase II c chc nng xc nh s bt u tng hp mt phn on mi DNA v kt thc s tng hp DNA. - DNA polymerase III l enzym tham gia ch yu vo ti bn DNA ko di dn chui mi tng hp. Loi enzym ny c khong 10 phn t trong mt t bo, chng c tc tng hp DNA nhanh hn nhiu ln so vi DNA polymerase I v DNA polymerase II. -Trn mi phn t DNA dng vng vi khun E. coli c khong 400.000 vng xon, nn s tho xon phi xy ra theo mt c ch ti u no khi tho xon khng lm ri lon cu trc ca n. S tho xon c to ra do t ti mt im nht nh trn mt mch n trong qu trnh ti bn, cc ch t ny s nhanh chng c sa cha sau khi tho xon. Enzyn tham gia vo sa cha ny l DNA gyrase (hay topoisomerase). - Ngoi ra cn c cc enzym khc nh: Enzym rep m xon chui xon kp, RNA primerase tng hp on mi RNA ngn to nhm 3OH, enzym DNA ligase ni cc on DNA ngn (on Okazaki) thnh phn t DNA di. Bn cnh , trong qu trnh tng hp DNA cn thy c vai tr protein DNA-B nhn ra v nh du im khi u ti bn, protein SSB bm vo hai mch n n nh thc hin qu trnh ti bn DNA. 3.2 Cc giai on sao chp. 3.2.1 Khi s. E. coli, qu trnh sao chp bt u khi mt protein c hiu (B) nhn bit im bt u sao chp v gn vo trnh t base . Tip theo

91 enzym gyrase ni lng vng xon DNA 2 pha ca protein B v tch xa v tr ban u to ra 2 phu ti bn, trn mi phu ti bn c 3 chc, gi l dng ch Y. Hai phn t enzym rep tho xon chui xon kp DNA b gy dn cc lin kt hydro trn mch kp DNA. V vy hai mch n ln lt tch nhau ra. Qu trnh ny cn dng nng lng ATP. Cc protein lm cng mch (SSB-Single Strand Binding), gn vi mch n DNA lm chng tch nhau, ngn cho hai mch khng chp li vi nhau to thun li cho sao chp. 3.2.2 Ni di phn t DNA. S khi u ti bn DNA i hi c mt yu t mi (primer). Yu t ny gi chc nng khi ng. Enzym DNA polymerase III ch c kh nng xc tc vic hnh thnh mch n mi DNA theo hng 5-3, v vy vic lp rp cc nucleotit vo si khun bao gi cng bt u t chiu 3 ca si khun.

Hnh 41. Sao chp DNA vi khun E. coli

92 Ngha l s ko di (elongation) c thc hin do gn thm nucleotit vo u c OH ca cacbon 3 t do. to ra nhm 3OH, enzym primase bm vo u 3 ca mch gc tng hp nn on mi ngn khong 8-10 ribonucleotit. Nh vy, enzym primase lm nhim v khi ng sau enzym DNA polymerase III xc tc to thnh lin kt photphodieste gia nhm 3OH t do ca on mi v nguyn t photpho pha trong cng ca nucleotit triphotphat ang gn vo on mi. S nhn bit ca nucleotit triphotphat c gn vo on mi ph thuc vo s kin kt i base b sung ca mi trng ni bo vi nucleotit i din trong mch khun. DNA polymerase III xc tc phn ng trng hp ha, lin kt nucleotit mi vo u on mi. Mch khun c chiu 3OH - 5P c DNA-polymerase gn vo v tng hp ngay mch b sung theo chiu 5P - 3OH. Mch ny c gi l mch trc (mch sm), qu trnh sao cho c thc hin lin tc, t ngoi vo trong, hng vo ch ba sao chp. Trong khi mch khun theo hng 5P-3OH, vic tng hp c phc tp hn v thc hin t ch ba sao chp ra ngoi, mch ny c hon thin mun hn c gi l mch sau hay mch mun. Vic tng hp mch n DNA mi trn mch gc 5-3 theo chiu ngc v to ra nhng on ngn, gi l on Okazaki. Theo Okazaki mi on c t 1000 n 2000 nucleotit. Trc khi tng hp, mi phn on Okazaki cng tng hp on mi RNA to nhm 3OH sau nh tc dng ca enzym DNA polymerase III ko di tip chui polydezoxyribonucleotid. Cc nucleotid c gn vo u 3OH ca on mi ko di ra theo chiu 5-3 to ra on Okazaki. Sau khi on Okazaki tip theo c hnh thnh th enzym DNA polymerase I vo thay th v tr DNA polymerase III, phn hy on mi RNA v tng hp on DNA b sung theo hng 5-3. Gia hai on Okazaki lc ny c mt khong trng, khong ny s c lp y do enzym DNA ligase hnh thnh thm lin kt photphodieste, c nh vy cc on Okazaki ln lt c ni li vi nhau, ko di dn si DNA tng hp. 3.2 Sao chp t bo eucaryotae. S sao chp t bo nhn chun eucaryotae cn cha c hiu tng tn nhng cc d liu thu c cho thy h thng ny kh gn vi h thng sao chp procaryotae. Khc bit ch yu l cc loi DNApolymerase tham gia vo qu trinh. Ngoi cc DNA-polymerase, h thng sao chp eucaryotae cn c s tham gia ca nhiu protein chuyn bit

93 nh: PCNA (Proliferating Cell Nuclear Antigen-khng nguyn trong nhn t bo ang phn chia) c chc nng hot ha cc polymerase v , cc nhn t sao chp A v C (Replication Factor, RF-A, RF-C) cn cho hot ng ca cc polymerase v . M hnh sao chp eucaryotae c xut nh sau: - u tin, DNA c tho xon nh mt loi enzym tham gia vo tho xon phn t DNA v nhn t sao chp A (RF-A). - Trn mch chm, polymerase /primase tng tc vi RF-A tng hp mi RNA (di 10 nucleotid). Mi ny c ni di thm 20 nucleotid nh polymerase kt hp vi nhn t sao chp RF-C. Lc , s phi hp PCNA-ATP chn polymerase li, gip cho polymerase gn vo v tng hp on Okazaki. - Polymerase c gii phng v c chuyn ln mch i din, tng hp lin tc mch mi. Nhiu nghin cu s dng phn t nh du bng ng v phng x cho thy cc phn t DNA ngay sau khi c sao chp s c t chc li thnh nucleosome. Cc nucleosome mi hnh thnh ch cha cc histon mi tng hp. Tuy nhin iu cha r l cc nucleosome mi hnh thnh nm hon ton trn mt mch v cc nucleosome c trn mch kia hay c s phn b ngu nhin trn c hai mch.

4. RNA v s phin m (sinh tng hp RNA)

4.1. Thnh phn ha hc ca phn t RNA. Phn t RNA (Ribonucleic acid) c cu to t 3 thnh phn: - ng pentose (ng 5C), y l ng ribose. - Base nit, gm 2 nhm: purine (adenine (A) v Guanine (G) v pyrimidine cytosine (C) v uracyl (U). - Nhm phosphate (P). Cc thnh phn trn lin kt vi nhau (base nit lin kt vi ng C1 v nhm phosphate lin kt vi ng C5) to thnh ribonucleic. Cc monoribonucleic lin kt vi nhau bng lin kt phosphodieste thnh chui polyribonucleic.

94 Phn t RNA l mt chui (1 mch) polyribonucleotid. 4.2 S phin m (sinh tng hp RNA) Mc d bn cht ha hc ca hai loi qu trnh: sinh tng hp DNA v RNA rt ging nhau nhng chng li mang nhng ngha sinh hc chuyn bit. Qu trnh sinh tng hp DNA (s sao chp) c tnh n nh cao, m bo s truyn t nguyn vn b gen; trong khi s sinh tng hp RNA (s phin m) li lin quan n tnh a dng v bin ng trong s biu hin cc tnh trng di truyn. Phn ln s biu hin ca gen c kim tra v iu ha mc phin m v mi giai on ca qu trnh phin m u c th chu s bin i. Cc nguyn tc c bn ca qu trnh ny c thit lp da vo nghin cu trn procaryotae (E. coli) nhng dng nh cc nguyn tc ny c tnh ph bin cho c eucaryotae. Tuy nhin, do nhng khc bit v cu trc (b gen eucaryotae c bao bc trong nhn, trong khi procaryotae b gen nm t do trong t bo cht) v do nhng khc bit v h enzyme nn s phin m procaryotae v eucaryotae cng c nhng sai khc nht nh. 4.2.1 Cc giai on ca qu trnh phin m. 4.2.1.1 Vai tr ca RNA polymerase. Enzym RNA polymerase c nghin cu cha hai hp phn chnh l yu t sigma ( ) v li enzym cha hai chui anfa( ) v bta ( ). Yu t sigma c vai tr quan trng gip cho enzym li nhn bit v bm vo vng gen khi ng bt u phin m ti v tr chnh xc. Sau chng ri enzym li tham gia vo mt qu trnh phin m khc. Enzym li ng vai tr ch cht trong vic trng hp v ko di si RNA. 4.2.1.2 Vai tr ca cc tn hiu khi u v kt thc phin m. - Tn hiu khi u phin m l vng khi ng (promotor) c cha hai v tr c hiu, to iu kin cho RNA polymerase nhn bit v bm vo chun b khi u qu trnh phin m. on nhn bit nm cch im khi u phin m khong 35 nucleotit v pha trc, thng c trnh t 5 TTGACA (3). on th hai c trnh t 5 TATATT (3) gi l hp TATA hay l hp pribnow nm cch im bt u phin m 10 cp nucleotit. - Tn hiu kt thc bao gm: + Nhn t : y l mt loi protein gm c 6 tiu n v. C ch hot ng ca nhn t ny hin nay cha c r, nhng ngi ta chng

95 minh c rng, mt on di khong 70-80 nucleotid ca phn t RNA mi tng hp qun quanh . C l c chc nng tch enzyme v si RNA ra khi khun DNA.

Hnh 42. Tn hiu khi u v kt thc phin m + Mt cu trc c hiu trn si khun: Bao gm hai trnh t i xng b sung tip theo l mt lot 6 adenine (chng s c phin m thnh 6 uracyl). Ngay sau khi hai trnh t i xng b sung c hnh thnh trn RNA, chng c th bt cp vi nhau to thnh cu trc kp tc ngn khng cho RNA-polymerase tip tc tng hp. Phn si khun nm sau

96 RNA- polymerase s tr li cu trc ban u, tch ri khi enzyme v si RNA mi tng hp.

Hnh 43. 4.2.2. Giai on khi ng.

Phin m Eucaryote

Enzyme RNA polymerase nhn bit qu trnh t khi ng trn si DNA (promotor), nh tiu n v . Nhn t nhn bit c promotor l nh cu trc c trng ca n. RNA-polymerase gn vo promotor theo hai bc: Trc ht enzyme nhn bit v gn mt cch lng lo vo trnh t -35 (cch v tr bt u sinh tng hp 35 cp base). Sau , phc hp ny chuyn thnh phc hp m, trong giai on ny mt vng DNA bt u t trnh t -10 s c tho xon v mt si DNA l ra di dng t do, lm khun cho s sinh tng hp RNA. 4.2.3. Giai on ko di. Khi phn t RNA t chiu di khong 8 nucleotid th nhn t tch khi phc hp enzyme. Lc by gi li c th gn vo mt promotor khc khi ng mt qu trnh phin m mi. S tch ri nhn t cn thit cho giai on ko di v s c mt tip tc ca n s gn cht phc hp enzyme vo promotor khin cho enzyme khng th trt di theo si khun DNA tin hnh qu trnh sinh tng hp. Nhn t

97 c thay th bng cc nhn t ko di (elongation factors). RNApolymerase tho xon lin tc phn t DNA trn mt chiu di khong 17 nucleotid theo tin trin ca qu trnh sinh tng hp. Si RNA mi s tch khi mch khun DNA, tr mt on khong 12 nucleotid bt u t im tng trng vn lin kt vi DNA. Phn DNA c tho xon s c xon tr li sau . 4.3.3. Giai on kt thc. Trn DNA vi khun tn ti du hiu kt thc. Khi RNA polymerase gp du hiu ny n s ngng qu trnh sinh tng hp, nh si DNA khun ra v c th bt u hot ng ni khc. 4.4 Qu trnh phin m eucaryotae. 4.4.1 Mt s im khc hn so vi procaryotae. - Tt c cc gen procaryotae u c phin m bi 1 polymerase duy nht, trong khi eucaryotae c 3 loi polymerase chu trch nhim phin m cc loi gen khc nhau: loi I cho cc RNA ca ribosome, loi II phin m cc RNA thng tin v loi III cho cc RNA kch thc nh, nh cc RNA vn chuyn. - Cc RNA thng tin va c phin m t DNA hu nh khng bao gi c dch m ngay thnh protein nh procaryotae. u tin cc tin-RNA thng tin c hnh thnh trong nhn s phi chu mt s bin i ha hc trc khi xut hin trong t bo cht di dng hot ng. - Do cu trc c nhn ca eucaryotae, qu trnh phin m to RNA thng tin xy ra trong nhn, cn qu trnh dch m tng hp protein xy ra trong t bo cht nn hai qu trnh ny khng ng thi nh procaryotae. - S khi ng phin m cc c th a bo eucaryotae khng p ng tc thi vi iu kin ngoi cnh nh procaryotae. Mt c im ca cc mRNA eucaryotae l mi mRNA m ha cho 1 chui polypeptid trong khi procaryotae mi mRNA thng tin m ha cho nhiu chui polypeptid. 4.4.2 Cc giai on phin m t bo eucaryotae. 4.4.2.1. Giai on khi ng.

98 Chu s kim tra ca 1 trnh t c bit - hp TATA- nm trc v tr bt u phin m khong 25-35 nucleotide. mt s gen, trnh t TATA c thay bng mt trnh t giu GC. RNA-polymerase II bt u hot ng phin m nh nhiu nhn t phin m (TF- Transcription Factor) c bn cht protein. Trc tin, nhn t TFIID nhn bit v gn vo trnh t TATA. Tip theo l vic gn thm nhn t TFIIA. Lc RNA- polymerase lin kt vi TFIIB s gn vo phc hp TFIID-TFIIA. Mt phn t ATP c phn gii, nng lng dng tch hai mch DNA, phc hp c m. Cui cng, nhn t TFIIE cho php khi ng s phin m. - Giai on ko di: Phn t RNA c tng hp t mch khun DNA. Qu trnh ny c tin hnh nh nhn t TFIIS. - Giai on kt thc: S phin m kt thc trc im gn ui polyA rt xa. S kt thc phin m c lin quan n nhng cu trc dng kp tc tip ngay sau l qu trnh t giu GC. 4.4.2.2 Qu trnh trng thnh ca cc tin mRNA. Trc khi s phin m kt thc, cc tin mRNA bt u tri qua mt qu trnh bin i ngay trong nhn tr thnh cc mRNA trng thnh, qu trnh ny gm cc bc sau: - Gn chp: ngy sau khi bt u phin m, mt guanine c gn nhm methyl N7 (7-methyl guanine), c gn vo u 5P ca mRNA nh lin kt 5-5 triphosphate. - Thm ui: Ngay sau khi c phin m, cc mRNA s b ct b khong 20 nucleotide nm trc mt trnh t AAUAAA, y chnh l trnh t nhn bit cho phn ng ct. Sau 1 enzyme c trong nhnpolyA-polymerase s gn mt s lng adenine nht nh (khong 250 ng vt c v, 100 eucaryotae bc thp) vo u 3 ca mRNA. Mt protein, PABP (PolyA Binding Protein-Protein lin kt vi polyA) s gn vo ui polyA. Protein ny cn thit cho s sng cn v sinh trng ca t bo. ui polyA kt hp vi PABP c vai tr trong s n nh cc mRNA v vic khi s dch m. n giai on ny, tin mRNA c hnh thnh, nhng chuyn thnh dng hot ng, phn t ny cn phi tri qua mt bc bin i: qu trnh ghp ni.

99 - Qu trnh ghp ni (splicing): y l qu trnh loi b cc intron v ni cc exon li vi nhau hnh thnh nn mRNA trng thnh (hot ng). mRNA trng thnh s i ra t bo cht qua cc l trn mng nhn tham gia vo qu trnh dch m (sinh tng hp protein).

Hnh 44. Phin m gin on Eucaryote

Hnh 45. Cu trc m RNA ca Eucaryote

100

5. M di truyn v dch m
RNA thng tin ch l giai on trung gian gia DNA v protein. eucaryotae, RNA thng tin gip chuyn thng tin m ha trn DNA nm trong nhn ra n b my dch m to protein ngoi t bo cht. Qu trnh sinh tng hp protein cng nh qu trnh sinh tng hp DNA, RNA tun theo mt s nguyn tc chung. Tuy nhin, qu trnh dch m phc tp hn nhiu so vi s sao chp v phin m. iu l do c ch ca s sao chp hay phin m ch yu da vo i lc gia cc base thnh phn cu to phn t mi vi cc base ca khun, biu hin qua cc lin kt hydro gia chng. Cn trong qu trnh dch m cc amino acid tuy c ni kt vi nhau theo khun RNA nhng chng l hon ton khng c i lc vi phn t RNA. Do trong qu trnh sinh tng hp protein, ngoi khun mRNA v cc n v thnh phn cu to nn phn t mi (cc amino acid), cn cn s hin din ca cc nhn t tip hp (adaptor). Cc nhn t tip hp ny lm vt trung gian gip cho cc amino acid khng phi tip xc vi khun RNA. D chnh l cc RNA vn chuyn (tRNA). Qu trnh dch m tin hnh theo mt c ch chung cho tt c mi t bo. 5.1 Cc loi RNA v vai tr ca chng trong qu trnh sinh tng hp protein. 5.1.1 RNA thng tin v m di truyn. RNA thng tin (k hiu l mRNA) cn c gi l RNA trung gian, c tng hp trn khun mu ca gen cu trc, trn mch gc c chiu 3OH 5P ca phn t DNA. mRNA lm nhim v truyn thng tin di truyn t gen cu trc (DNA) sang sn phm protein nh nguyn tc m b ba v i m di truyn. Trong t bo hm lng mRN chim t l nh (khong vi phn trm) trong tng s cc loi RNA. Thi gian tn ti ca mRNA ty thuc vo loi, i vi procaryotae l khong 2 pht cn i vi eucaryotae c th t 30 pht n 24 gi. Trn c s mi quan h thng tin DNA - mRNA - protein m ngi ta nu ln l thuyt v m di truyn. Trnh t phn b cc nucleotide trong phn t DNA qui nh trnh t phn b cc ribonucleotide trong phn t mRNA v trnh t sp xp cc ribonucleotide trong mRNA qui nh trnh t sp xp cc axit amin trong phn t protein c tng hp. V mt s lng th trong phn t mRNA c 4 loi nucleotide v trong phn t protein c t nht 20 loi axit amin. Vy, nu c 1 nucleotide qui nh 1 axit amin th ch c 41 loi axit amin c tng hp, nu c 2 nucleotide qui nh 1 axit amin th ch c 42 = 16 axit amin c tng hp.

101 Nh vy s thiu, c mt s axit amin khng c tng hp. Cn nu c 3 nucleotid qui nh 1 axit amin th s c 43 = 64 loi axit amin c tng hp, khng nhng cc loi axit amin m cn tha. Do , gi thuyt ny tm thi c cng nhn. Vn tip theo l xc nh chnh xc cc b ba (codon) no m ha cho axit amin no. M. W Niremberg v H. Matthaei dng enzyme theo phng php ca choa tng hp mRNA nhn to. Sau a men ny vo trong mi trng ch c 1 loi uracyl th nhn c RNA ton b l uracyl (polyU), nu ch c adenine th nhn c polyA... Nm 1961, cc tc gi trn dng polyU thay cho mRNA tng hp protein trong h thng v bo (c axit amin, enzyme tng hp protein, nhng khng c DNA), sn phm nhn c l mch polypeptide polyphenylalanine, ch cha 1 loi axit amin l phenylalanine v t l uracyl / phenylalanine l 3/1. iu chng t, codon UUU m ha cho phenylalanine. Sau , ngi ta cng xc nh AAA m ha cho lysine, GGG cho glycine, CCC cho proline.... Vo nm 1964, H.G Khorana tm ra phng php to mRNA tng hp nhn to vi trnh t lp li (nh AAG AAG AAG ...) nh gii quyt cc vn cn cha r. Cc c im ca m di truyn. - M di truyn l m b ba, ngha l c 3 nucleotide k tip m ha cho 1 axit amin. - M di truyn khng gi ln nhau. Thng tin trong phn t mRNA c c theo chiu 5P - 3OH k t codon khi u. - M di truyn c tnh cht c hiu, ngha l mi b ba ch m ha cho 1 axit amin nht nh. - M di truyn c tnh cht thoi ha, ngha l phn ln nhiu b ba cng m ha cho 1 axit amin. - M di truyn c codon khi u AUG m ha cho methyonine v cc codon kt thc khng m ha (UAG, UAA, UGA), nhng l tn hiu kt thc chui protein c tng hp. - M di truyn c tnh cht ph bin, ngha l ton b sinh gii u s dng thng nht m di truyn.

102 Bng 5. Bng m di truyn

Nucleotid 1

Nucleotid 2 U C Ser Ser Ser Ser Pro Pro Pro Pro Thr Thr Thr Thr Ala Ala Ala Ala A Tyr Tyr v ngha v ngha His His Glutamin Glutamin Asp Asp Lys Lys Asp Asp Glu Glu G Cys Cys v ngha Trip Arg Arg Arg Arg Ser Ser Arg Arg Gly Gly Gly Gly Phe Phe Lue Lue

Nucleotid 3 U C A G U C A G U C A G U C A G

Leu Leu Leu Leu

Ileu Ileu Ileu Met

Val Val Val Val

5.1.2 RNA vn chuyn (t.RNA hoc s.RNA). RNA vn chuyn chnh l nhn t tip hp (adaptor) trong qu trnh dch m. Ngoi chc nng lm nhim v trung gian gia axit amin v khun mRNA, t.RNA cn gip gii quyt tr ngi v khng gian trong qu trnh dch m (vn chuyn). S lng cc loi tRNA bin ng theo loi, 30-40 vi khun (procaryotae), 50 t bo thc vt, ng vt (eucaryotae) nhng cu trc ca chng rt ging nhau. Mt c im ng ch l mt t.RNA c th kt hp vi hai codon khc nhau cng m ha cho 1 axit amin.

103 Chc nng trung gian ca t.RNA c thc hin nh nhng enzyme c hiu l cc aminoacyl-t.RNA synthetase. C 20 aminoacylt.RNA synthetase tng ng vi 20 loi axit amin. Cc enzyme ny c kh nng nhn bit axit amin c hiu v c t.RNA tng ng. Qu trnh gn axit amin vo t.RNA vi s tham gia ca enzyme ny l mt qu trnh tiu tn nng lng.

Hnh 46. Cu trc ca tRNA t.RNA chim khong 10-20% tng s cc loi RNA. Cu to ging nh chic l 3 thy: - Thy tc dng vi ribosome. - Thy mang b ba i m. - Thy c chc nng nhn bit enzyme, gn amino acid tng ng vo t.RNA. Trn phn t t.RNA c ch xon li , ti cc im ny ribonucleotide c th lin kt vi nhau theo nguyn tc b sung. 5.1.3 RNA ribosome (r.RNA)

104 Ribosome c cu to t cc r.RNA v hn 50 loi protein. Chng c phn thnh hai tiu n v- mt tiu n v ln v mt tiu n v nh. t bo procaryotae, tiu n v ln gm 2 phn t r.RNA v khong 35 protein, cn tiu n v nh gm 1 phn t r. RNA v khong 20 protein. Tr mt vi sai khc v kch thc v thnh phn, ribosome cng nh r.RNA procaryotae v eucaryotae c cu trc c bn ging nhau.

5.2 Cc giai on ca qu trnh dch m.

5.2.1 Hot ha axit amin. Mi axit amin c mt bo tng c nh vo tng t.RNA thch hp nh hot ng xc tc ca enzyme aminoacyl-t.RNA synthetase c th. u tin enzym ny xc tc cho phn ng ATP hot ha axit amin thnh phc hp aminoacyl-AMP lin kt vi enzyme. Enzyme + axit amin + ATP Enzyme-aminoacyl-AMP +P-P Sau phc hp ny kt hp vi t.RNA tng ng bng lin kt ng ha tr to nn aminoacyl-t.RNA
Enzyme-aminoacyl-AMP + t.RNA tRNA-aminoacyl + AMP + enzyme.

5.2.2 Khi u. L mt giai on cc k phc tp vi s tham gia ca hng lot nhn t protein: cc nhn t khi ng (IF -initiation Factor). Du hiu bt u khi ng l codon AUG. Bc quan trng nht l hnh thnh tiu n v nh ca ribosome-Met-t.RNA-mRNA vi s tham gia ca cc nhn t khi ng. Met-t.RNA cng vi 1 phn t GTP (c chc nng cung cp nng lng) v tiu n v nh ca ribosome c gn vo v tr chuyn bit ca mRNA, v tr ny nm rt gn codon AUG khi ng. Mt trong cc nhn t khi ng c vai tr c bit quan trng trong vic pht hin codon khi ng phc hp gn vo. Ngay sau khi codon khi ng c pht hin th tiu n v ln ca ribosome s n kt hp vi phc hp v s dch m bt u. 5..2.3 Ko di chui polypeptide. L giai on tng i n gin, mang tnh lp li. Sau khi amino acid u tin (Met) c t vo v tr, chui polypeptide bt u c tng hp (ko di). Aminoacyl-t.RNA k tip s n xp ng vo v tr

105 trn ribosome nh mt trong cc nhn t ko di (EF-elongation Factor). C 2 v tr chuyn bit trn ribosome:

Hnh 47. Dng thng tin trong qu trnh dch m V tr A tip nhn aminoacyl - t.RNA k tip v v tr P gi phc hp peptidyl-t.RNA, tc l chui polypeptide ang hnh thnh. S tip xc gia peptidyl-t.RNA v aminoacyl-t.RNA s dn n s hnh thnh lin kt peptide gn amino acid mi vo chui polypeptide ang hnh thnh. Qu trnh c lp li cho n khi xut hin du hiu kt thc dch m. 5.2.4 Kt thc sinh tng hp protein. Khi du hiu kt thc dch m (mt trong cc codon UAG, UAA, UGA) c nhn bit bi nhn t kt thc (Termination Factor-TF). S c mt ca TF vi enzyme peptidyltransferase gy s chuyn dch ca ribosome v phc hp peptidyl-t.RNA lp tc tch lm i: phn t

106 t.RNA t do v chui polypeptide hon chnh. Lc , ribosome cng tch khi mRNA, hai tiu phn ln nh cng tch nhau ra dng t do. C th mt lc trn phn t mRNA c nhiu ribosome (polysome) trt qua tng hp protein. Ngha l trn mt phn t m.RNA c th tng hp nhiu phn t protein. iu ny ph thuc vo nhu cu sinh l ca t bo.

Hnh 48. M hnh dch m ribosome 5.3 iu ha s biu hin ca gen. Trong bt k t bo no, tt c cc gen u khng hot ng ng thi vi cng nh nhau, do khng phi lc no s sinh tng hp protein cng xy ra hoc loi protein no cng c tng hp vi s lng nh nhau. Nh vy, t bo phi c c ch iu ha tng hp protein tit kim v hp l nht. Mt s gen hot ng thng xuyn cung cp sn phm lin tc, s khc c biu hin nhng giai on nht nh trong chu k sng. Mt

107 s protein cn c tng hp vi s lng ln, mt s khc ch cn t phn t. Do vy, hot tnh ca mi gen iu ha bi nhiu c ch khc nhau c hiu qu tt nht trong vic s dng ngun nng lng ca t bo. Nm 1962, F. Jacob v J. Monod nu ra quan nim operon gii thch s iu ha vi khun E. coli. C ch iu ha hot ng ca gen c bit nhiu nht l trn i tng vi khun v phage. Trong h thng ny, hot ng iu ha ngm xut hin khi tng hp mt m.RNA to mt sn phm cn thit. sinh vt nhn chun s ng hon ton ca 1 gen l ph bin. vi khun, khi 1 enzyme tc ng theo trnh t trong 1 chu k chuyn ha n th c th cc enzyme ny c sn sinh ra hoc khng. Hin tng ny c gi l s iu ha ng hng, l do s kim sot tng hp ca mt phn t m.RNA a cistron m ha tt c cc sn phm ca gen. Kiu iu ha ny khng xy ra sinh vt nhn chun, v m.RNA ca n l n cistron. Gm c 2 c ch iu ha: m tnh v dng tnh. iu ha m tnh : Mt cht c ch c mt trong t bo v cn tr s phin m. Mt cht c lp vi cht c ch, gi l cht cm ng (trao i) li cho php m u s phin m. iu ha dng tnh: Mt phn t cht tc ng, c th l protein hot ha mt im m u. 5.3.1 C ch iu ha biu hin ca gen t bo procaryotae. 5.3.1.1. Operon v thnh phn ca n. Phn ln cc gen trong h gen procaryotae c t chc thnh n v hot ng chc nng gi l operon. Nm 1961, Jacob v Monod xut m hnh operon lactose. M hnh ny l mt t hp gm cc gen sau: - Gen iu ha (Regulator-R) sn sinh ra 1 loi protein iu ha gi l cht c ch (repressor). Cht c ch ny c tc dng iu chnh hot ng ca nhm gen cu trc thng qua s tng tc vi gen ch huy. - Gen ch huy (Operator-O) nm k trc nhm gen cu trc v l v tr tng tc vi cht c ch. - Gen khi ng (Promotor-P) l on DNA nm trc gen ch huy c th trm ln ton b hoc mt phn gen ch huy. y l v tr m.RNA bm vo khi u phin m.

108 - Nhm gen cu trc (cistron) l mt s gen lin quan v mt chc nng, xp cnh nhau (a cistron).

Hnh 49. Cc vng iu ha ca operon lacto 5.3.1.2 iu ha m tnh.

Hnh 50. M hnh cm ng iu ha m tnh operon lac.

109 Khi trong mi trng nui cy E.coli khng c lactose (cht cm ng) th operon khng hot ng, ngha l cc enzyme tham gia chuyn ha ng lactose khng c sinh ra, v cht c ch bm vo gen ch huy, lm c ch s phin m ca gen cu trc. Khi b sung lactose vo mi trng th mt thi gian sau vi khun s bt u hp th v phn gii n, ngha l enzyme lin quan c sinh ra. Lc ny cht cm ng (lactose) tng tc vi cht c ch lm bin i cu hnh ca cht ny, v vy n khng th nhn bit v bm vo gen ch huy, gen ny cho php cc gen cu trc c phin m tng hp cc enzyme tng ng, phn gii lactose. 5.3.1.3 iu ha dng tnh.

Hnh 51. S iu ha dng tnh operon lacto.

110 Ngoi ra CAP ch hot ng khi trong mi trng t bo c hm lng cAMP cao; cAMP kt hp vi protein CAP to ra phc hp CAP-cAMP hot ng, c kh nng nhn bit v bm vo on trnh t i xng v tr CAP vng gen khi ng, nh vy RNA -polymerase c kch hot bm vo v tr tng ng ca n, bt u qu trnh phin m. Khc vi c ch iu ha m tnh, l do s tng tc gia cht c ch v gen ch huy, cn iu ha dng tnh l do s tng tc gia protein iu ha thuc phc hp cAMP-CAP vi vng khi ng dn n s tng cng phin m m ch yu iu chnh tc khi u phin m. 5.3.1.4 Hot ng ca operon triptophan. Operon triptophan ca E. coli c 5 gene cu trc c k hiu A, B, C, D, E tham gia vo qu trnh sinh tng hp amino acid triptophan. Khi t bo E. coli d tha triptophan th operon ngng hot ng, do cc enzyme tng ng khng c sinh ra. iu ny c th c gii thch nh sau: Cht c ch bnh thng trng thi bt hot, nhng khi c tryptophan d tha, n s bm vo v to thnh phc hp c hot tnh (triptophan cn gi l cht ng c ch) c kh nng bm vo gen ch huy c ch qu trnh phin m. Ngc li, khi trong t bo khng c triptophan, cht c ch trng thi bt hot nn khng bm vo gen ch huy c, v vy cc gen cu trc li hot ng phin m. Kt qu cc enzyme tham gia tng hp triptophan c sinh ra.

Hnh 52. M hnh c ch iu ha m tnh operon trip E.coli Khi hm lng triptophan c tng hp tha s c ch tr li, km hm hot ng ca operon.

111 5.3.2 iu ha phin m eucaryotae. S iu ha eucaryotae c nhng khc bit ln so vi procaryotae c v tn hiu cng nh c ch iu ha. Tn hiu iu ha c th a bo l nhng phn t do cc t bo chuyn bit sn sinh, theo th dch lu chuyn khp c th. Cc phn t ny tc ng ln nhng nhm t bo ch iu chnh biu hin ca gen cc t bo ny theo ng chng trnh nh sn cho ph hp vi s pht trin ca ton c th. C hai nhm phn t iu ha chnh: cc hormone v cc nhn t tng cng (Growth Factor- GF). B gen eucaryotae c cc im c th: - Kch thc b gene rt ln. - Phn t DNA c nn cht trong nhn Do vy m h thng iu ha n gin ca procaryotae da vo s nhn bit mt trnh t DNA ngn bi mt protein duy nht trong giai on phin m khng cn ph hp. S iu ha biu hin gen eucaryotae th hin trong mi giai on, t trc lc sao chp n sau khi dch m. C ch iu ha cng thay i theo tng giai on. 5.3.2.1 iu ha bng cch bin i cu trc nhim sc cht (chromatin) hay cu trc ca phn t DNA. Nhim sc th l cu trc lin kt ca DNA v protein histon trong thi k hai ln phn bo. Khi s phn chia nhn bt u (k trc ca phn bo), nhim sc th xon cht li, c dng hnh que c trng. Nhiu cng trnh nghin cu cho thy c s tn ti ca nhng vng nhy cm trong nhim sc th. Cc vng ny tng ng vi cc gen hot ng ca t bo. Chng c cu trc c trng khin chng tr nn d tip cn i vi nhiu nhn t nh cc enzyme thy phn hay cc enzyme sao chp v phin m. Nh vy mc iu ha u tin l s sp xp cc gen cn biu hin vo mt cu trc nhim sc th, thun li cho qu trnh sao chp v phin m. 5.3.2.2 iu ha mc phin m. Kiu iu ha ny c bn ging s iu ha procaryotae, cng da trn s tng tc gia cc protein iu ha vi cc trnh t DNA chuyn bit, nhng phc tp hn rt nhiu. Cc trnh t DNA chuyn bit l CIS v cc protein iu ha tng tc vi chng, cc nhn t TRANS.

112 - Trnh t CIS. Cng ging nh procaryotae, vng 5 khng phin m ca gen c gi l promotor chu trch nhim iu khin s phin m ca gen. Tuy nhin, cc trnh t iu ha s phin m li nm trc rt xa. Chnh cc trnh t ny quyt nh s biu hin c trng ca mt gen, ngha l gen c biu hin trong loi t bo no, vo thi im no, di s tc ng ca cc nhn t iu ha no. Mt c im chung ca cc trnh t ny l chng thng c cu trc gm hai phn i xng nhau, v d, trnh t p ng vi hormone tuyn gip di y: AGGTCATGACCT TCCAGTACTGGA Cc trnh t ny c gi chung l trnh t CIS. Bn cnh , cn mt nhm trnh t khc cng tham gia vo iu ha hot ng ca gen, l nhm cc trnh t khuych i (enhance r). Cc enhancer ny c tc dng lm tng biu hin ca gen tng ng. Khc vi trnh t CIS, hot ng khuych i ph thuc vo: - V tr, chng khng nht thit phi nm u 5 ca cc gen m c th hin din u 5, 3 hay ngay trong intron ca gen. - Hng, s o ngc hng ca chng (t 5-3 sang 3-5) khng lm mt hot tnh khuych i. Vi cng cc c tnh , nhng c tc dng ngc li l nhm cc trnh t dp tt (silencer). C ch hot ng ca hai nhm ny cn cha c bit r. - Cc protein l nhn t c tc ng TRANS. Mt vi protein nhn bit hp CCAAT, c xc nh t bo ng vt c v. Cc nhn t ny c th c phn bit gia cc n v ca cc phn t CCAAT. Cc hp GC c nhn bit bi cc nhn t ph c im chung ca cc nhn t ny l chng bao gm t nht hai vng cu trc-chc nng chnh: + Vng chu trch nhim gn nhn t TRANS vo DNA. + Vng tc ng ln s phin m. Cc vng cu trc-chc nng ny c lp vi nhau. Ngoi hai vng trn, nhiu nhn t Trans cn mang mt s vng ph khc nh vng gn

113 cc hormone, cc ion...Nh vy, cc gen ca eucaryotae c hot ha bi hai trnh t DNA c tc dng CIS l promotor v enhancer, chng c nhn bit cc nhn t protein c tc dng Trans. Cc nhn t Trans ny cho php DNA-polymerase khi s phin m v t tc phin m ti a. 5.3.2.3 Hormone. V d r nht v cc cht iu ha ni ti ca hot tnh gen l cc hormone. l nhng cht c to ra do mt loi t bo m c hiu qu n cc t bo khc. Cc hormone thng c vn chuyn n cc phn ca c th nhng ch c tc ng n cc t bo c cc th th (receptor) tng ng. S tng tc gia hormone vi th th gy nn tn hiu tc ng n cc vng c hiu ca DNA, lm hot ha gen hoc nhm gen tng ng. 5.3.2.4 iu ha mc sau phin m. - Hin tng ghp ni khc bit. H thng loi b intron v ghp ni exon ca mRNA s cp hnh thnh mRNA trng thnh, khc nhau ty tng loi t bo, m. Vic ghp ni khc bit cc exon s dn n s hnh thnh cc mRNA khc nhau. Thng thng cc mRNA m ha cho cc protein c chc nng tng t nhng i khi chng li c chc nng hon ton khc nhau. Mt v d l kiu iu ha gen calcitonine. Hai loi protein c dch m t gen ny l calcitonine v CGRP l mt cht trung gian thn kinh c tm thy trong no. Hai protein trn l sn phm ca hai mRNA hnh thnh do s ghp ni to hai t hp exon khc nhau. - iu ha biu hin gen bng cch tng gim thi gian sng ca cc mRNA. Kiu iu ha ny mang tnh s lng, mRNA cng tn ti lu trong t bo th cng c dch m thnh nhiu protein. Hin tng ny thy r trong t bo ung th. Qu trnh tng hp protein t mt s mRNA bn vng to ra mt s lng rt ln cc protein tng ng. - Ngun d tr ca cc mRNA trong t bo. Rt nhiu gen c phin m nhng khng bao gi c dch m ngay. Khi c mt tn hiu xut hin (hormone chng hn), b my dch m lp tc hot ng, tng hp protein t cc mRNA tr sn. 5.3.2.5 iu ha trong giai on dch m.

114 S iu ha biu hin ca gen trong giai on ny cn cha c bit r. Tuy nhin kiu iu ha ny c lin quan n cc mRNA d tr trong t bo. 5.3.2.6 iu ha trong giai on sau dch m. Cc protein sau dch m c th tri qua nhiu bin i ha hc nh glycosyl ha, phosphoryl ha, acetyl ha....S iu ha trong giai on ny l mt vn rt ln v phc tp.

6. t bin gen
6.1 Khi nim v t bin gen. Trong lch s nghin cu t bin, cc phng php nghin cu ngy cng hon thin, ngi ta c nhng quan nim khc nhau v t bin gen. Muller, 1941; Rieger, Michaelis, 1958 quan nim t bin gen l nhng bin i ch xy ra trong gii hn 1 gen, lm xut hin allel mi, khng lin quan ti sai hnh nhim sc th. Theo cc tc gi th khi nim t bin gen ng ngha vi khi nim t bin trong gen. Charlote, Aurebach, 1976 li quan nim, t bin gen l nhng bin i khng ch xy ra trong 1 gen, m c th xy ra nhng bin i ng chm ti nhiu gen, gi l t bin cm gen. Guliaev, Malchenco, 1975 cho rng nhng t bin di truyn theo Mendel bnh thng c th l t bin gen hoc sai hnh nhim sc th, khng th pht hin c v phng din t bo, khng lm gim kh nng sng ca cc loi giao t. Theo cc tc gi th thut ng t bin gen thng c dng ch cc t bin pht hin c theo kiu hnh. S phn bit t bin gen v t bin cu trc nhim sc th hon ton c tnh qui c, ph thuc vo tnh khch quan ca cc phn tch v t bo hc. Trn c s nhng phn tch v t bin gen, c th nh ngha khi qut t bin gen l nhng bin i t ngt xy ra trong cu trc phn t ca gen, lm thay i s lng, thnh phn, trnh t phn b cc nucleotide to nn nhng alen mi, thay i kh nng biu hin ca tnh trng. t bin gen khc vi t bin nhim sc th cc im sau: - t bin gen xy ra cp phn t, c kh nng xy ra theo hng ngc li.

115 - a s l t bin nh nn kh pht hin bng nhng quan st t bo hc, cn sai hnh nhim sc th c th pht hin bng phng php phn tch t bo v nhiu t bin c th pht hin qua kiu hnh. 6.2 Phn loi v c ch t bin gen. t bin gen l hnh thc bin i vt cht di truyn cp phn t thng gy ra cc dng: o v tr cc nucleotide, thm nucleotide, mt cp nucleotide. Xt v mt ngun gc c th chia t bin gen thnh 2 loi: cc t bin t pht v t bin nhn to hay cn gi l t bin cm ng. Loi th nht xy ra trong t bo do sai st trong qu trnh ti bn, nh hin tng h bin dn ti kt cp sai hoc do cc gen t bin hoc do cc vng d b t bin trong phn t DNA, ngi ta gi cc vng d b t bin l cc im nng, ti cc im ny thng cha nhiu AT, cng c th do b tn thng di nh hng ca iu kin mi trng. Nu da vo cc bin i trong cu trc ca gen tng nucleotide ring r th c th chia ra t bin thay th v t bin dch khung. 6.2.1. Cc t bin thay th cp base nit. C 2 kiu thay th, l ng hon v d hon. - ng hon: l dng t bin, trong 1 base purine ny c thay bng 1 base purine khc (AT c thay bng GC; GC c thay bng AT) hoc 1 base pyrimidine ny c thay bng 1 base pyrimidine khc (TA c thay bng CG; CG c thay bng TA). - D hon: l dng t bin trong 1 base purine c thay bng 1 base pyrimidine hoc ngc li (AT c thay bng CG; AT c thay bng TA) A=T T=A D hon ng hon C=G G=C

Cc hin tng ng hon t pht c th xy ra trong khi ti bn DNA do hin tng h bin, do s thay i v tr ca 1 nguyn t hydro ca 1 base ko theo s thay i c tnh hnh thnh lin kt hydro bnh thng gia A v T, gia G v C. Hu qu ca s bin i dn ti s kt

116 cp nhm gia cc base, do trong nhng ln ti sinh tip theo s to ra cc th t bin ng hon tng ng. 6.2.2 Cc dng t bin dch khung. L dng mt hoc thm mt cp base nit trn phn t DNA khi kt thc ti bn 1 DNA con no . iu ny s dn n dch khung dc, dn ti hu qu sn phm protein to ra thay i v kch thc, cu trc nn khng thc hin c chc nng sinh hc. 6.3 Mt s v d v t bin gen. 6.3.1 t bin nhm ngha. y l dng t bin do thay th 1 base nit no trong gen dn ti hnh thnh 1 codon mi, thay i thnh phn, trnh t phn b cc nucleotide trong codon, dn ti codon m ha 1 axit amin khc. Hu qu ca t bin ny ph thuc vo v tr v tnh cht ca axit amin b bin i trn mch polypeptide. V d, cc t bin thay th nhm ngha thng gp chui ca hemoglobin ngi. t bin ny l do thay i codon trong RNA tng hp hemoglobin t GAA bin thnh GUA dn ti axit amin v tr th 6 l glutamic c thay bng valine (HbA tr thnh HbS). t bin HbC do cu trc codon GAA i thnh AAA v glutamic c thay bng lysine. Tng t t bin HbE l do codon GAA m ha glutamic v tr 26 c i thnh AAA m ha cho lysine. 6.3.2 t bin v ngha. Do thay th 1 base nit ny bng 1 base nit khc trong gen cu trc, hnh thnh mt codon kt thc thay cho codon c ngha trc y, dn ti mch polypeptide c tng hp b ngn li, lm mt hot tnh sinh hc. Trng hp t bin lm thay i codon kt thc thnh codon c ngha dn ti chui polypeptide c tng hp s di ra. 6.3.3 t bin dch khung. L dng t bin do mt hoc thm 1 base nit trong cu trc ca gen dn ti khung dc cc m di truyn thay i. Hu qu dn ti bin i thnh phn, trnh t axit amin trong phn t protein c tng hp. 6.4 Cc kiu hnh ca t bin gen. 6.4.1 Tnh cht biu hin kiu hnh ca t bin gen.

117 Kiu hnh ca t bin gen rt a dng, v mi gen c th t bin nhiu mc khc nhau to nhiu kiu hnh khc nhau. Nu t bin xy ra trong gim phn, thng xy ra t bo sinh dc, qua th tinh s tn ti hp t. Cc t bin tri s xut hin ngay trn kiu hnh cc c th mang t bin . Cc t bin ln i vo hp t, tn ti trng thi d hp, ri qua giao phi lan truyn chm chp trong qun th, tri qua mt s th h c nhn ln v c iu kin gp g nhau trong giao phi, lc kiu hnh t bin ln xut hin. t bin xut hin vi tn s rt thp, nu tnh trn tng gen ring r ch vo khong 10-6 - 10-4. mt loi d t bin, tn s t bin c th ln ti 10-2. i b phn cc gen t bin thng c hi, lm ph v tnh hi ha ca kiu gen, tuy nhin xt cho cng tnh li hi ca t bin gen ch l tng i, trong iu kin ny c hi nhng chuyn sang iu kin khc li l kiu hnh c li. Nu t bin ch xy ra nhng ln nguyn phn u tin ca hp t trong giai on 2-8 phi bo s to nn t bin tin phi, c kh nng i vo cc giao t, di truyn v biu hin kiu hnh t bin th h sau qua sinh sn hu tnh. Nu xy ra trong nguyn phn s tn ti t bo sinh dng (soma) to nn t bin soma, ri nhn ln trong mt m. Nu l t bin tri s biu hin mt phn c th to nn th khm. t bin soma c th c nhn ln bng sinh sn sinh dng, khng di truyn qua sinh sn hu tnh. 6.4.2 Mt s kiu hnh ca t bin gen. - t bin hnh thi. l cc t bin c s thay i hnh dng, mu sc, kch thc c th. V d, t bin thn thp, ht thc ru di, b l tm mt s ging la c x l bng tia gama, ha cht ht ny mm. t bin bch tng ngi v ng vt do t bin ln ca gen qui nh to thnh sc t trong da (melanine), ngi bch tng c da, tc trng. - t bin gy cht. Loi t bin ny thng xy ra nhng gen thit yu. Cc c th n bi mang gen gy cht th cht tc th. Cc t bin gy cht thng l t bin ln., ch c tc dng gy cht nhng c th ng hp ln, c th d hp mang gen gy cht th c th vn sng. Khi cc c th d hp giao phi vi nhau, xut hin 1 s c th i con ng hp ln, mi biu hin gy cht.

118 - t bin dinh dng. L loi t bin m c th ch pht trin trong mi trng c cht dinh dng b sung m kiu hnh hoang di (khng t bin) khng cn cht . Cc t bin dinh dng ch yu c pht hin cc vi sinh vt nh E. coli, sacharomyces cerevisae, nm neurosphora....Cc th hoang di mc c trn mi trng ti thiu c gi l c th nguyn dng. Cc th ny c kh nng s dng cc cht n gin trong mi trng ti thiu chuyn ha thnh cc cht cn thit cho t bo nh amino acid, nucleic....Cc c th mang t bin dinh dng hay cn gi l t bin khuyt dng khng mc c trn mi trng ti thiu, ch mc c trn mi trng c cc cht cn thit. - t bin c iu kin. Dng t bin ny ch tc ng ln c th mang n trong iu kin nht nh. Loi t bin ny thng l t bin cm ng vi nhit . Kiu hoang di sinh trng tt trong iu kin nhit cao hoc thp. Cc th t bin hon ton khng mc c trong iu kin nhit khc nhau.

7. Di truyn hc Hemoglobin vi cng tc ging gia sc.

7.1 Cu trc, chc nng di truyn ca Hemoglobin. Hemoglobin ngi v ng vt c chc nng ch yu l vn chuyn oxy. Chc nng ca hemoglobin c pht trin qua s tin ha, ch yu qua cc bc pht trin cao ca sc t h hp hnh thnh hemoglobin, sau l bc nh khu hemoglobin trong cc t bo bit ha, l hng cu. Hemoglobin c trng lng phn t khong 66.700 (ngi), bao gm 4 nhm hem, cha st, gn vi 4 chui globin l phn protein ca phn t hemoglobin. Bn chui globin gm 2 nh hp, tc l cc protein di dng 2 cp chui v 2 cp chui ( ngi trng thnh). Chui polypeptit gm 141 axit amin, chui gm 146 axit amin v u c trng lng phn t khong 1700. Mi chui polypeptit lin kt vi 1 nhm hem to thnh monomer (n phn), c i phn t gm 4 monomer, to thnh tetramer. Hem l vng pocfirin c nguyn t st gia. Cu trc ca hem khng bin i, ging nhau mi phn t hemoglobin.

119 V vy, trong nghin cu di truyn hc hemoglobin, ngi ta ch cp ti cc hin tng lin quan n phn protein ca i phn t hemoglobin, tc l globin. Bng phng php sc k kt hp cc phn tch khc, ngi ta pht hin bn cht di truyn cc ri lon trong chc nng hot ng bnh thng ca hemoglobin ngi. Mt loi bnh di truyn do t bin gen c pht hin v hemoglobin d dng, bnh hng cu hnh li lim (HbS). Loi hng cu ny khng hon chnh, d b phn hy dn n bnh thiu mu. Trong thc t, nhng ngi ng hp v gen t bin thng b cht khi sinh ra hoc t 3 thng n 2 tui. 7.2 a hnh di truyn hemoglobin v ng dng trong cng tc ging gia sc. Cu trc phn t cc dng hemoglobin khc nhau, vi thnh phn cc chui polypeptit a dng, khc nhau l c s khch quan ca hin tng a hnh di truyn hemoglobin. Hin tng a hnh di truyn hemoglobin pht sinh trc ht l do t bin, chn lc t nhin trong qun th, cn do chn lc nhn to trong c vai tr ca dch gen, tc l s phn b t bin trong qun th di nh hng ca cc qu trnh di truyn t ng, hnh thnh cc ng thi tn s gen khc nhau. Trn i tng b, phn tch a hnh di truyn hemoglobin cho php xc nh cc sai khc gia cc ging b. Ngi ta xc nh rng, kiu hemoglobin v tn s gen hemoglobin l c trng cho cc ging gia sc, c th s dng tm hiu ngun gc gia sc, mi quan h di truyn gia cc ging, mi quan h vi cc tnh trng nng sut.... Cc s liu thc nghim nhiu nc trn th gii v Vit Nam u tha nhn, kiu hemoglobin gia sc (b, ln....) l tnh trng di truyn n nh. Tnh trng ny c bn cht di truyn, khng ph thuc vo thc n, iu kin chm sc, nui dng, kh hu....c di truyn theo qui lut Mendel, t c th qua genotype, qua biu hin ca tnh trng ny, m nh gi, xc nh phm ging vt nui.

8. Di truyn min khng.

8.1 Khi nim.

120 Min dch hc (Immunology), khoa hc nghin cu cc phn ng min nhim. Cc k thut min dch hc c ng dng c hiu qu trong nhiu lnh vc sinh hc v y dc hc. Phn ng min dch cc ng vt bc cao c thc hin do h thng phc tp trong c s tng tc ca cc t bo v phn t c hiu (specific) v khng c hiu (non-specific) bo v c th, chng li cc tc nhn gy nhim. S min dch c th thu c ngay trong giai on pht trin phi thai bng con ng truyn khng nguyn (min dch ch ng) t c th m qua nhau thai vo c th con. Ngoi ra ng vt s sinh cn c th nhn khng th t sa u ca m, nhng min dch ny khng c di truyn. Nu mm bnh bt u nhim t m sang con, sau con thu c min dch ch ng, min dch ny s thay cho min dch ch ng tm thi ca gia sc non v c th gi li trong thi gian di. Khc nhau c bn gia min dch tp nhim v sc khng bm sinh l min dch tp nhim s b mt i cn sc khng bm sinh th c di truyn t th h ny sang th h khc. 8.2 Khng nguyn (antigen). Hin tng min dch lin quan n phn ng gia khng nguyn v khng th. Khng nguyn l vt cht mang thng tin di truyn l vi c th ng vt v c kh nng gy ra phn ng min dch. Khng nguyn l cc cht polymer nh: protein, polynucleotide. Khng nguyn c hai tnh cht quan trng l tnh l v tnh c trng. - Tnh l l th hin s khc nhau v cu trc phn t v nhng tnh cht ha hc gia khng nguyn v protein c th. - Tnh c trng l th hin vic khng nguyn khng ch lm xut hin khng th m cn c kh nng lin h vi khng th to thnh phc h khng nguyn khng th, v d: khng nguyn albumin xm nhp vo c th th lm xut hin khng th anti-albumin. Tnh cht ca khng nguyn ph thuc vo cc yu t nh thnh phn, trnh t cc axit amin trong trong phn t protein khng nguyn, cu trc bc I, bc II, bc III, bc IV trong phn t v cu trc qui nh th khng

121 nguyn. Qui nh th khng nguyn l cc nhm ha hc nm trn khng nguyn. Qua nghin cu ngi ta nhn thy rng khi bo thai bt u c qu trnh to mu th bt u c khng nguyn. Khng nguyn khng bin i khng theo thi gian, tui tc, gii tnh, mi trng v trng thi sinh l ca c th. Tnh di truyn ca khng nguyn c m bo mt cch chc chn rng, khng nguyn c c th con th nht thit c c th b hoc m. V d: B Con IAIA x m ii IAi (nhm mu O)

8.3 Khng th (antibody). Khng th l globulin min dch xut hin trong mu ng vt khi c s xm nhp ca khng nguyn, kch thch c th sinh ra v c phn ng c trng vi khng nguyn. Tnh min dch c trng l tnh cht c trng ca khng th, c ngha l khng th no s ch c phn ng min dch vi khng nguyn tng ng. V d: khng th anti-tetanos s ch c phn ng min dch vi vi trng Tetanos. S hnh khng th chu s kim tra ca kiu di truyn c th. Cc c ch min dch khng c hiu hnh thnh hng ro bo v u tin chng li cc vi sinh vt gy bnh. Nh s min nhim c hiu c thi gian hnh thnh. Cc sn phm ca h thng min nhim c hiu ca ng vt c v tc ng ch yu bng s kch thch cc t bo hnh ng khng c hiu. Cc tng tc phc tp c th tng kt nh sau: Macrophage tc ng vi t cch cc t bo trnh din khng nguyn (antigen-presenting cell) i vi cc lymphocyte T h tr c hiu. Cc macrophage ny to ra IL-1 (interkeuline-1) kch thch s hot ha ca t bo TH. Cc t bo T c kch thch bi khng nguyn sn sinh ra IFN (interferon ), m IFN li lm tng hot tnh ca macrophage v t bo st th t nhin NK (natural killer cell). Thm vo , cc t bo TH sn sinh ra IL-2 lm tng hot tnh ca cc t bo NK v IL-3, m n li lm tng s lng ca cc thc bo (phagocytic cells) trong mu v lm tng s lng cng nh hot tnh ca

122 cc t bo m trong m. T bo helper T cng sn sinh ra IL-4 v IL-5 tng s lng v hot tnh ca cc t bo m v eosinophil tng ng. Cc hot tnh nu trn c vai tr quan trng trong s min nhim chng li cc dng k sinh a bo. Cc immunoglobin IgC v IgM c hot ha b sung nhau v kch thch thc bo (phagocytosis).

Hnh 53. S cu trc ca phn t IgG

H- Mch nng; L- Mch nh; C- C nh (constant); Fab- Vng khng th c hiu; V- Bin i (variable)

Cc khng th (antibody), hay immunoglobulin (Ig), l cc glucoprotein dc tm thy trong huyt thanh, trong cc cht c tit ra nh nc bt, nc mt v dch tiu ha. Phn ln cc phn t khng th c tm thy phn globulin ca huyt thanh (serum). Cc nhm immunoglobulin gm: IgM, IgG, IgA, IgE, IgD, chng khc nhau v cu trc, s phn b v c tnh sinh hc. IgA quan trng hn v l khng th c tit ra bo v b mt bn ngoi ca c th. IgG v IgM c nhiu trong mu, thc hin chc nng bo v th dch chng vi khun. Cc khng th c tit ra t cc t bo bt ngun t lymphocyte B, hnh thnh qua chn lc dng di tc ng c hiu ca xc nh th khng nguyn (antigenic determinant). Tt c cc phn t khng th c hiu c sn sinh ra do mt loi t bo plasma c hiu. S c hiu ca khng th do trnh t cc gc axit amin ca vng Fab c nht cho mi khng th. Mt khc, tt c cc phn t IgG gy nn s loi b cc immunogen bng mt s cch hn ch sau khi gn vo chng. Nh vy,

123 phn t khng th c 2 phn: phn ging v phn khc vi cc phn t khng th to t bo khc. Tt c cc loi khng th cng c cu trc c bn theo m hnh 4 mch nh IgG mc du c nhiu im khc nhau mch nng, mch nh v mc glycosil ha. 8.4 C s di truyn ca sinh tng hp khng th. - Thuyt khun: cc tc gi Sauder, Pauling v Bernet cho rng, khng nguyn tham gia trc tip vo s hnh thnh polypeptid khng th. C ngha l vic tng hp mch polypeptid phi da trn khun khng nguyn v da vo cu trc bc I, bc II ca khng nguyn. Tc gi cho rng, cu trc bc I ca khng th da vo khun khng nguyn nn khi khun thay i th s sp xp cc axit amin ca khng th thay i. Nh vy l mi mt khng nguyn s l mt khun cho mt khng th tng ng. Cc tc gi cn gii thch rng, khng nguyn lin kt mRNA v ribosome to thnh phc h Khng nguyn-mRNA-Ribosome, to thnh qui nh th khng nguyn. Bng chng cho gi thuyt ny l khng nguyn tn ti trong sut thi gian tng hp khng th v ngi ta tm thy phc h trn. - Thuyt tin nh di truyn: tc gi Erphlis cho rng, cc thng tin di truyn v trung tm hot tnh ca khng th c sn trc khi khng nguyn xm nhp vo v c th c hai kh nng xy ra: + Kh nng th nht l c th tn ti mt nhm t bo c kh nng tng hp khng th, cn thng tin ca khng nguyn c thu nhn t mt dng t bo khc. + Kh nng th hai l t bo ca c th l a tim nng v di truyn, tc l c tt c thng tin di truyn tng hp mi loi khng th, cn khng nguyn ch c tc dng l tc nhn kch thch cm ng gen tng hp khng th hot ng. - Quan im di truyn hc hin i: t bo c th ng vt l a tim nng v di truyn v c thng tin tng hp tt c mi loi khng th. Khi c khng nguyn xm nhp vo, thng tin khng nguyn s kch thch hot ng ca gen iu chnh. Cc gen iu chnh nhn c tn hiu kch thch s tng hp nn cc protein-enzym v cc protein-enzym ny s tc ng vo cc gen cu trc tng ng, chuyn cc gen ny sang trng thi hot ng tng hp nn cc khng th c kh nng gy phn ng min dch vi khng nguyn tng ng.

124 8.2 Di truyn sc khng bnh vt nui. 8.2.1 nh ngha. Sc khng bnh l kh nng khng cm nhim bnh v kh nng khng mc bnh ca c th. Sc khng bnh c th do bm sinh hoc tp nhim. Sc khng ph thuc vo cc loi ng vt. Mt s loi ng vt khng b cm nhim i vi mt s bnh, trong khi mt s loi khc li rt d mc bnh . ng vt mu lnh khng b ly nhim nhng bnh truyn nhim ca ng vt mu nng. Tru, b khng cm nhim nhng bnh chy nc mi, thiu mu truyn nhim nga, nhng tt c ng vt thuc b mng guc, ngn chn u cm nhim i vi bnh l mm, long mng. Tnh cm nhim ca ng vt cn ph thuc vo c th ng vt. Trong cng mt n gia sc xy ra dch bnh vn c nhng con khng b bnh. Sc khng cn lin quan n kh nng thch nghi vi iu kin sng ca ng vt. V d, gia sc vng nhit i khng c sc khng cao i vi nhng bnh do nguyn sinh ng vt v nhng bnh truyn nhim a phng so vi cc gia sc vng n i. Gia sc vng n i th kh nng khng i vi cc bnh ngoi da, vi sinh vt ng mu, cu trngkm hn so vi gia sc vng nhit i. Di truyn sc khng bnh vt nui l mt vn rt phc tp m cho n nay vn cha c sng t. C nhiu trng hp kh nng khng mt bnh c th c xc nh l n gen, song nhiu trng hp li do nhiu gen kim sot. Sc khng vi bnh c hiu theo ngha rng l tnh khng cm nhim vi bnh ca gia sc cng nh kh nng chng chu vi cc yu t bt li ca mi trng. Khi theo di mt n g b bnh New castle, b bnh bch cu hay mt bnh no khc u c th thy rng trong lc i vi nhng con ny bnh c tc ng gy cht th nhng con khc bnh li hon ton v hi (vn sinh trng, pht trin bnh thng). Con b ny b bnh vim v nhng con khc vn bnh thng. Nhiu bin d di truyn i vi sc khng bnh v cc vt k sinh vt nui, c th kt lun rng bin d di truyn ny l c hu ht cc vt nui. 8.2.1 Sc khng bnh i gia sc.

125 Ngi ta pht hin trng hp c sc khng cao i vi bnh vim v dng gia sc cho sa. Cc nghin cu ca Legate, Grinells (1952) xc nhn rng, b ci c sc khng cho ra nhng b ci mn cm vi bnh vim v t hn 33% so vi b ci khng c sc khng. Nhng sai khc ny xut hin do kt qu chn lc hng lot, ch tin hnh mt th h v ch theo con m m khng tnh n cc nh hng di truyn ca b i vi b ci v tnh mn cm i vi bnh ny. Nhng kt qu trn dn n ln u tin chn ging theo sc khng vi vim v. Mt khc cn chng minh rng, chn lc cng lm gim c tnh mn cm vi bnh vim v hn bt k mt t hp no ca cc bin php th y, phng bnh. Sc khng bnh vim v cng c lin quan n vic chn lc c ging. Reid (1954) pht hin ra trong s b Jersey l con gi ca mt s c ging trong n b ca Trng i hc Tng hp Penxinvania, bnh vim v c pht hin trn 14% trng hp v trong s con gi ca mt c ging l 55% cc trng hp. Tc gi cng nhn mnh rng, bn cnh cc c im mang tnh cht di truyn th cc bin php phng bnh nng cao phm cht sa cng cn thit. Cc yu t nh: chung bn, thiu m lt, thi tit m v cc iu kin khng thun li khc cng lm tng tnh mn cm i vi bnh vim v gia sc cho sa. Bng 6. Mi quan h gia sc khng bnh vim v m v con Tc gi v S n M mn cm vi M c sc khng vi bnh vim v a im nghin bnh vim v cu nghin cu S Con gi S con gi
lng mn cm lng mn cm
Mc gim t l mn cm th h con ca b ci c sc khng (%)

Ward (Kentecbe) Ward (Manavat) Legate & Grinell

(Bc crolina)

20 15 11

86 128 114

54,4 81,3 53,0

109 171 82

56,0 54,4 35,0

38 33 34

8.2.2 Sc khng di truyn i vi ln

126 Tnh mn cm ca ln i vi cc bnh c s khc nhau v bn cht. Khi xy ra dch ln, ta thy c nhiu con khng mc bnh, mc d chng c tip xc vi con bnh v mc mc bnh tng con c khc nhau. C th quan st thy hin tng tng t cc bnh khng truyn nhim (chng cm lnh, bnh ng tiu ha, bnh k sinh trng). Ngi ta b nhiu cng sc nghin cu chn lc cc dng khng bnh v thu c mt s kt qu. Kt qu nghin cu ca cc tc gi M v Canada cho thy, ln b vim mi thng gim tng trng so vi nhng con khe. Trong qu trnh chn lc theo hng nng cao sc khng i vi bnh vim mi ngi ta to c ging ln Lakomb. Ngi ta cng c thng bo v vic to cc dng ln c sc khng i vi bnh vim ph qun (Bronchoppneumonia), to ra cc dng ln c kh nng khng bnh vim v, bnh bch cu tng. Ngi ta bit rng, nguyn nhn ch yu ca bnh a chy ln con l do cc chng E. coli c khng nguyn b mt t bo c gi l K.88. Nhng khng phi tt c ln con u d nhim E. coli K.88. c bit ch nhng con c th quan (receptor) K.88 trn thnh rut l mn, cn nhng con khng c th quan l khng. Ngi ta cng xc nh c rng, s c mt hay vng mt ca th quan K.88 c xc nh bi 2 alen thuc cng 1 locus trn nhim sc th thng. Alen xc nh s c mt ca th quan l tri hon ton so vi alen xc nh s vng mt ca th quan ny (Gibbons et al 1977). 8..2.3 Sc khng di truyn i vi cc bnh gia cm. G mi b bnh a phn trng do Salmonella pullorum thng truyn vi khun ny cho g con qua lng trng. Nhng g con b bnh bng con ng ny c th cht hoc sng st c ty thuc vo vic chng c gen mn hay khng v ph thuc vo iu kin mi trng. Mt khc g con b bnh cng cn c truyn qua phn ca nhng g khc. Cc ging g khc nhau c sc khng t nhin vi bnh ny cc mc khc nhau. cc ging g nh Rode Island hay Plymouth, tnh mn cm vi bnh cao hn g Leghorn trng t 3-5 ln. Kt qu lai gia dng khng v mn chng minh rng, sc khng bnh a phn trng g khng phi l kt qu ca hin tng min dch th ng m do gen qui nh.

127 Robert v Card (1935) chng c rng, c th nng cao sc khng t nhin ca g Leghorn trng i vi bnh a phn trng do vi khun bng cch chn ging thch hp. Tc gi truyn qua ming tt c nhng g con th nghim bng tc nhn gy bnh a phn trng. Bng cch y th phn ln g con u b nhim t nhin bnh ny. Trong hai n g Leghorn trng c chn ging theo sc khng bnh a phn trng trong 4 nm lin, thu c t l g sng st sau tim truyn l 61 -70%. Trong khi , nhm g i chng khng c tin hnh chn ging nh trn th t l g con sng st sau nhim bnh (cng bng mt liu nh trn) ch cn 28%. Mt dng th ba c chn ging trong thi gian sut 9 nm lin, thu c t l g sng st sau khi tim tryn cng liu l 74%. Kt qu khc nhau gia cc dng c sc khng cao v khng c sc khng chng minh c sc khng cao ca dng th nht khng phi l kt qu ca mt hin tng min dch th ng no c (truyn t m sang g con thng qua trng). Sc khng cao i vi bnh a phn trng c truyn li cho i sau l do g mi v g trng thuc dng c sc khng. T c th tin chc rng, sc khng cao vi bnh a phn trng do vi khun g l do gen qui nh. Kt qu nghin cu ca cc tc gi cn cho thy, nh hng ca mi trng i vi s di truyn sc khng bnh. G con mi n yu cu nhit chung nui l 35oC. Mt s g c sc khng vi Salmonella pullorum s cht, nu nui nhit 30oC. Mt khc, nhiu g con mn cm vi bnh a phn trng do vi khun nhit 35oC li tr nn c sc khng, nu tng nhit chung nui ln 40oC. 8.2.3 Sc khng i vi ni k sinh. Steward v cng s thuc Trng i hc Caliphonia tin hnh nghin cu sc khng i vi s nhim giun Ostertagia circumcinta cu non thuc ging Romni-Mac v cu non thuc ging khc, bao gm tng nhim 4 con mt. Tt c u c nui trong cng mt n. Ngi ta xc nh c mc nhim giun mt s cu non. Qua theo di, cc tc gi nhn thy, cu Romni-Mac v ch tiu ny thp hn so vi cu thuc ging khc. iu ny chng t, ging Romni-Mac c sc khng cao vi giun. Warick v cng tc vin tin hnh chn ging d theo sc khng chng li giun trn (Haemonchus contortus). Khi cho lai hai kiu khc nhau gia nhng d c c sc khng i vi giun k sinh vi nhng d ci khng c chn lc, cc tc gi thu c kt qu sau.

128 Bng 7. Kt qu th nghim v sc khng i vi giun k sinh d. Th nghim

D c c sc khng x D ci khng c chn lc D c c kh nng khng x Nhng con gi cha c kim tra ca m c sc khng

i chng 33 31

71 83

Tc gi Rozenbe to c dng g c sc khng cao i vi cu trng Coccidium bng cch chn ging qua nhiu th h. Kt qu lai gia cc dng c sc khng cao vi cc dng cha chn lc cho thy, sc khng ca g i vi Coccidium, cng nh sc khng i vi cc bnh khc c s di truyn trung gian. 8.2.4 Sc khng i vi ngoi k sinh trng. Gia cc ng vt tn ti nhng sai khc di truyn v sc khng bnh khng ch i vi k sinh trng bn trong m c i vi ngoi k sinh trng. Sc khng i vi cc k sinh trng ht mu c ngha quan trng i vi nhiu nc trn th gii, m su b, ve bt l vt mi gii truyn cc loi sinh vt gy bnh. Trong cc bnh b ly nhim qua vt ch trung gian, c th l bnh st vng da fevrisflava, bnh st rt cn ngi. Cc nghin cu nhng nc thuc cc vng khc nhau trn th gii, ngi ta xc nh c rng, b Zebu c sc khng cao i vi b bt v do cng c sc khng cao i vi bnh do b bt truyn cao hn cc ging gia sc c sng thuc ngun gc Chu u. Bonsma nghin cu bnh trn dch tim, gy nn do Richeketsia v c truyn qua b bt Ambliomma hebracium. Kt qu cho thy, c s sai khc gia b Zebu v b Chu u v sc khng vi bnh trn dch tim v ng thi c s sai khc thi gian sng ca nhng b b bnh. Cc nghin cu cng cho thy, b lai F1 do giao phi gia b Chu u vi cc ging b Zebu khc cng th hin tnh tri thuc v b, m c sc khng cao. Ngi ta tha nhn rng, u th lai ny ca ging b Zebu l do kh nng bm sinh. Bonsma tnh c s lng ve bt trn ba vng khc nhau trn c th ging b Chu u cao hn b Zebu l 2,2; 2,9 v 7,5 ln. T lu, ngi ta bit rng b Bos indicus khng ve tt hn b Bos taurus c nui trong nhng iu kin ging nhau. Cc con lai gia b Brahman vi b Anh v gia b Africander vi b Anh ch nhim khong 40% s ve m cc ging b Anh b nhim (Seifert, 1971).

129 Cng vi bin d gia cc ging, cn c bin d di truyn v sc khng ve trong c hai ging Bos indicus v Bos taurus cng nh cc con lai gia chng, h s di truyn ny rt cao (80%). iu ny ch ra rng, chn lc trong qun th s rt c hiu qu. Bng 8. T l mc bnh trn dch tim b trc 30 thng tui trong th nghim ca Bonsma (1944) ti tri Transvaal.
Ging B Zebu thun chng B mu Zebu v mu Chu u B mu Zebu v mu Chu u B thun chng Chu u S b sinh ra 246 86 397 28 c T l loi thi (%) 5,3 7,0 10,2 60,7 Tui trung bnh ca b b bnh 11 8 6 5

9. K thut di truyn.
K thut ti t hp DNA thng c gi l k thut di truyn, bao gm mt tp hp gm nhiu k thut, trong vai tr hng u thuc v cc t duy v phng php ca di truyn vi sinh vt, sinh hc phn t, ha hc ca axit nucleic. V hnh thc, k thut di truyn c ra i vo nm 1972-1973, khi nhm nghin cu ca Berg, Boyer v Cohen M to nn phn t DNA ti t hp invitro t ba ngun nguyn liu khc nhau: nguyn b gen ca virus SV40 gy ung th kh, mt phn b gen ca phage trung ha v cc gen ca operon lactose ca vi khun E. coli. Vo nm 1973-1974 nhm Cohen, Helinski, Boyer ln u tin nhn c cc sn phm c hot tnh t DNA ti t hp. Nhm ny gii quyt vn lp ghp v to dng DNA. Sau nhiu nh khoa hc lao vo cc th nghim lp ghp gen v nhanh chng thu c cc kt qu c ng dng thc tin. K thut di truyn c thc hin qua nhiu cng on phc tp v tinh vi, c th ni l mt cng ngh. T thut ng cng ngh sinh hc (biotechnology) ra i. 9.1 Cc enzyme hn ch. Vo nm 1962, V. Arber ln u tin chng minh rng c nhng enzyme c bit hot ng trong t bo vi khun, chng c kh nng phn bit DNA ca mnh vi DNA l ca phage. Cc enzyme ny hn

130 ch kh nng sinh sn ca phage trong t bo vi khun bng cch phn hy chng mt cch c hiu, do c gi l enzyme hn ch. Cc enzyme phn ct DNA c gi l nuclease, gm 2 loi: exonuclease v endonuclease. Exonuclease ct DNA t hai u mt cn endonuclease ct DNA gia phn t. Cc enzyme hn ch ct phn t DNA gia mt cch c hiu nn c gi l endonuclease hn ch (restriction). Vo nm 1970, H. Smith v cc cng s tch c restriction endonuclease u tin t vi khun Haemophilus influenzae c gi l HinII. Ngay sau khng lu xc nh c rng, phn ln cc loi vi khun c h thng chuyn bit hn ch bin i (restriction-modification system) bo v t bo khi s xm nhp ca DNA l. Cc restriction c chia lm 3 nhm: cc enzyme nhm II thng c s dng trong k thut di truyn. Cc enzyme nhm II ny nhn bit DNA mch kp nhng trnh t nhn bit v ct DNA ngay trong trnh t ny. Cc trnh t nhn bit ny thng c 4-6 cp nucleotide i xng o ngc nhau, c gi l cc palindrom. Mi restriction endonuclease c trnh t nhn bit c trng. - Restriction endonuclease E.co RI (t E.coli)c trnh t nhn bit: E.Coli ct .....G...A...A...T...T... C.... ....C....T....T...A...A....G .....G ...C...T..T...A....A BamHI ..G....G...A....T....C....C.... ....C....C.. .T...A....G.....G..... Hac III ....G....G....C....C .....C....C...G....G.... .....G....G .....C....C C.....C.... G... .G..... ....G G...A....T....C....C..... G..... ....C....C....T....A....G A....A....T....T....C.... G.....

- Enzyme BamHI ( vi khun Bacillus amyloliquefaciens)

- Enzyme HaeIII (t vi khun Haemophilus aegyptius) c trnh t:

131 Cc enzyme Eco RI v BamHI khi ct DNA mch kp to ra cc u lch c kt hay dnh v cc base b sung d bt cp gn li vi nhau nh lc cha b ct ri. Nu c 1 on DNA l khc cng b ct bi 1 loi enzyme hn ch, v d enzyme Eco RI th nh cc u c kt on DNA l, c th xen vo gia nh sau: on ADN I ...G...A...A...T...T...C. ...C...T...T...A...A...G. on ADN l II ..G...A...A...T...T...C.......G...A....A....T...T...C... ...C...T...T...A...A...G........C...T....T....A...A...G... Eco RI G C....T...T....A....A u c kt .....G A...A...T...T...C..........G A...A....T...T....C..... G...... A....A....T....T....C........G G......C ...T...T...A...A u c kt A....A....T...T....C..... ...T...T....A....A G.....

.....C....T...T....A....A G..........C-

on ADN l xen gia. Tnh cht quan trng ny c dng ct -ghp cc gen. Ngy nay c hn 1200 loi restriction endonuclease c pht hin, chng c kh nng ct DNA tng cng vi hn 120 trnh t nhn bt khc nhau. 9.2 Thu nhn gen. Vo nm 1969, Becwitt, Shapiro thng bo v cng trnh tch gen t operon lactose ca E. coli da trn c s kt hp cc phng php di truyn vi sinh c in vi cc phng php vt l tch v lai cc phn t DNA. C th thu nhn gen thc hin k thut ti t hp DNA bng ba phng php khc nhau. 9.2.1. Tch cc on DNA t b gen. y l phng php c s dng rng ri ngay t bui u ca s pht trin k thut ti t hp DNA. Ton b DNA ca mt sinh vt

132 c ct on nh di khong 15.000 n 20.000 cp base bng lc c hc hay bi cc enzyme endonuclease ri gn vo cc vector mang gen, to plasmid ti t hp. Phng php ny mang tinh cht m mm, v nguyn b gen hoc ton b phn t DNA ca cc sinh vt khc nhau cha rt nhiu gen. Tuy nhin, phng php ny hin nay vn ang c s dng c hiu qu trong vic lp ngn hng hay th vin gen ca cc sinh vt, c gi l ngn hng DNA b gen (genomic DNA libraries). 9.2.2 Tng hp gen bng phng php ha hc. Nm 1969, Khorana thc hin vic tng hp nhn to gen. l gen m ha vic tng hp t.RNA, vn chuyn aminoacid alanine nm men, khng c hot tnh. V sau cng chnh nhm trn tng hp c gen u tin c hot tnh, l gen m ha cho cht c ch t.RNA vn chuyn ca thyrosine E. coli, c chiu di khong 200 cp nucleotid. Mun tng hp gen bng phng php ha hc phi bit trnh t nucleotid ca gen. K thut di truyn nhanh chng a cc gen c tng hp ha hc vo sn xut. Ln u tin vo nm 1977, K. Itakura v Boyer thnh cng trong vic tng hp nhn to gen, m ha cho vic tng hp hormone somatostatin ca ng vt c v biu hin trong t bo E. coli. Sau cc ni E. coli mang gen tng hp ha hc c to ra, chng sn sinh hormone tng trng ngi v cc hormone peptid nh: bradikinie, anginotensine, neuropeptid leuencephalin.... Cc t bo E. coli mang plasmid ti t hp to ra khong 1 triu phn t hormone trong t bo. Polypeptid ny c th nghim kim nh chut b ly mt tuyn yn, hon ton tng t hormone tng trng ngi. Phng php tng hp ha hc gen cng oc s dng to ni vi khun sn sinh ra insulin, hormone quan trng cha bnh tiu ng. Gen insulin c tng hp dng gm t 40 on oligonucleotid, mi on cn bn c 6 nucleotid. Cc on ny c ligase ni li thnh mt cu trc thng nht. Cc mch kp polynucleotid c chiu di 271-286 cp base c gn vo plasmid. Plasmid c gn thm on gen iu ha. T bo cha plasmid mang gen insulin tng hp ra proinsulin, sau c x l ha hc bin thnh insulin c hot tnh. Phn t insulin cu to gm 2 mch A (21 amino acid) v mch B (30 amino acid). Hai mch c ni li vi nhau nh cu ni disulfit. 9.2.3 S tng hp gen t m.RNA ca gen tng ng. Phng php thu nhn gen bng cch ct ton b DNA ca mt sinh vt c nhiu bt li. Th nht, s on DNA c to ra c th rt

133 ln, nh ng vt c v c th ln n hng triu on v phi cn c hng triu dng vi khun mang cc on DNA ny, trong s c nhng dng cha cc on DNA tng t nhau, trng lp. Th hai, phn ln DNA ca eucaryotae bc cao d tha, tc khng m ha cho vic tng hp protein, nhng on ny lm tn cng v ch khi to dng. Trong thc tin ca k thut di truyn, ngi ta s dng rng ri phng php th ba, l to gen t cc mRNA thng tin ca chng. Phng php ny da vo qu trnh phin m ngc nh s dng enzyme phin m ngc (reverse transcriptase, c tn l DNA-polymerase ph thuc RNA. Enzyme ny ln u tin c pht hin khi nghin cu sao chp RNA ca restovirus gy ung th. N c kh nng tng hp nn DNA mt mch, c gi l c-DNA t khun mRNA hoc t mt on polyribonucleotid tng hp ha hc. Nh enzyme reverse transcriptase ny c th tng hp hu nh tt c cc gen, mim c mt mRNA ca gen . Cc c-DNA mch n c th c bin thnh mch kp nh DNApolymerase v c gi l c-DNA kp. on c-DNA kp ny c gn vo plasmid v bin np vo vi khun to dng c-DNA. Cc dng DNA ca b gen l nhng on ngu nhin ca trnh t nucleotid dc theo DNA ca sinh vt v hu nh khng ph thuc vo loi t bo no dng ly DNA. Ngc li cc dng c-DNA ch cha nhng on gen c phin m ra m.RNA, v t bo ca cc m c bit ha s c cc loi mRNA khc nn ngn hng c-DNA nhn oc s ph thuc vo kiu t bo c s dng. S dng ngn hng c-DNA s c nhiu u th: - Th nht, cc dng c-DNA cha trnh t m ha lin tc ca mt gen. - Th hai, nhiu protein c tng hp vi s lng ln do nhng t bo chuyn ha v nh vy trong cc t bo ny mRNA ca protein giu s c t l cao v ngn hng c-DNA c to ra t t bo ny s c nhiu c-DNA m ha cho cc protein tng ng. S di do c-DNA mt vi loi no lm gim nh ng k vic xc nh ng dng mong mun t ngn hng gen. Bng con ng ny nhn c v to dng cc gen m ha cho globuline ngi, ng vt v chim, cho globuline thy tinh th mt b, cho ovalbumine (protein lng trng trng), cho fibroin t tm. Phng php ny cng c s dng thu nhn, to dng v biu hin cc gen interferon ca ngi trong cc vi khun.

134 Hin nay s lng ngn hng gen ca DNA nhim sc th v cDNA khng ngng tng, chng l ngun cho cc nh nghin cu, ng thi mt s ng k tr thnh hng ha. Nm 1972 cc nh khoa hc M to c cc dng c-DNA ca 2375 gen b no ngi. 9.3 Cc vector chuyn gen. 9.3.1 Th no l vector chuyn gen. thu nhn gen di dng tinh sch vi hm lng ln, ngi ta phi to dng (clon) gen . To dng c bn l nhm gn trnh t DNA cn thu nhn vo mt vector. Vector l nhng phn t DNA thng c dng vng, mang nhiu c tnh, trong c kh nng t ti sinh, tn ti c lp, mn b my t bo vi khun to ra nhiu bn sao khc ging ht vector ban u v mang c gen cn chuyn. Cc vector chuyn gen cn tha mn cc iu kin sau: - C cc trnh t khi s sao chp c th t sao chp, tn ti c lp. - C cc trnh t nhn bit, ni m cc enzyme hn ch nhn bit ct h lm ch rp cc gen l vo. Cc trnh t ny thng nm xa im xut pht sao chp trnh b ct nhm. - Cc trnh t iu ha to iu kin thun li cho s phin m gen l. - m bo cho s di truyn bn vng ca DNA ti t hp dng c lp hay gn vo nhim sc th ca t bo ch. - C cc gen nh du d dng pht hin ra chng hoc cc gen l gn vo. - Vector phi c kch thc cng nh cng tt c th thu nhn mt lng DNA ti a. Hn na kch thc DNA cng nh th cng d xm nhp vo t bo vi khun v cng c sao chp nhanh v hiu qu. Ngoi ra chng cn phi c nhng c tnh b sung khc cho vic to dng thun li. - Cha cc gen lm v hiu ha on DNA khng mong mun b gn vo. - C nhiu bn sao tch c ra khi t bo vi s lng ln v m bo s khuych i ca gen gn vo. - C cc trnh t nucleotid cn thit cho s biu hin ca gen nh promotor, trnh t gn vi ribosome dch m.

135 Khng c vector ton nng cho chuyn gen, m cn c s chn la ty i tng, ty kch thc on gen c to dng. Cc vector chuyn gen c 5 ng dng: - To dng v khuych i trnh t ca DNA (nhiu bn sao ging nhau). - Nghin cu s biu hin ca mt on trnh t DNA. - a gen vo cc t bo vi sinh vt (vi khun, nm men) hay cc ng vt, thc vt. - Sn xut RNA. - Sn xut protein t gen c to dng. Do c tm quan trng nn cc vector chuyn gen c hon thin khng ngng, t nhng vector plasmid t nhin vi khun vo u nhng nm 70, tin ti nhiu loi vector phc tp, n nhim sc th nhn to. 9.3.2 Cc vector chuyn gen l plasmid. Plasmid l nhng on DNA ngn (2-5), dng vng, nm ngoi nhim sc th, c tm thy ln u tin vi khun. S sao chp plasmid khng ph thuc vo s sao chp nhim sc th vi khun. Mi vi khun c th cha hng trm plasmid. cc sinh vt procaryotae, cc vector chuyn gen thng c s dng l cc plasmid ca cc vi khun v cc bacteriophage. Chng c ci tin ngy cng thun tin hn cho k thut ti t hp DNA, qua 3 th h. - Th h th nht l cc plasmid t nhin, n nay hu nh khng cn s dng na. - Th h th hai. L cc plasmid c cu to phc tp hn Mt trong nhng plasmid c s dng rng ri nht l BR 322. Plasmid ny c kh nng sao chp c lp vi t bo E. coli v tn ti vi s lng trung bnh 20-30 bn sao cho mi t bo. Trong cc iu kin nui cy nht nh c th khuych i c chn lc lm tng s plasmid n hn 1000 bn sao cho mt t bo. - Th h th ba L cc plasmid a nng v chuyn dng. Cc plasmid vi khun c th cha on DNA l c chiu di khong 3-10 kb.

136 9.3.3 Cc vector chuyn gen l phage . Phage (thc khun th) l virus xm nhim v lm phn gii vi khun. Cc phage, virus ca vi khun cng c dng lm vector chuyn gen v nhiu phage c kh nng thc hin ti np mang gen t t bo vi khun cho sang t bo vi khun nhn. Vector phage . c s dng rng ri lp ngn hng gen, v n mang c on DNA ln hn, d bo qun, d tch ra phn tch. u im ni bt ca phage l chng c h thng t ng xm nhp v sinh sn trong t bo vi khun vi hiu qu cao hn nhiu so vi vic a plasmid vo t bo vi khun bng bin np. Tuy nhin cc thao tc ban u c phc tp hn. 9.4 To plasmid ti t hp (to dng). Bc tip theo ca k thut di truyn l gn cc on DNA hay cc c-DNA vo vector chuyn gen to nn plasmid c mang DNA l c gi l plasmid ti t hp hay khm. 9.4.1. Cc bc to dng. - Chn v x l vector: Vic chn v x l vector ph thuc vo nhiu yu t: kch thc cc on DNA mun to dng, mc ch to dng....Trc ht, vector c ct v tr xc nh bng 1 enzyme gii hn. Sau 2 u ch ni ct c x l chng khng th ni tr li; vecto ch c th tr li dng vng ban u khi hai u ch mi ct c ni vi mt trnh t DNA l. - X DNA cn to dng (insert): Trc ht cn chn lc s khi cc DNA c kch thc gn nhau v tng ng vi loi vector chn. Sau d hai u ca cc on DNA ny cn c x l cho ph hp vi hai u ch mi ct ca vector (bng cch ct bng cng mt enzyme gii hn to cc u so le tng hp). - To vecto ti t hp: Vecto v DNA cn to dng c x l s c trn chung theo mt t l nht nh vi s tham gia ca ligase. Ligase xc tc phn ng ni vector vi insert to thnh vector ti t hp (recombinant). Vector ti t hp sau s c tinh sch qua tch chit v ta. - Chuyn vector ti t hp vo t bo ch: Nhm mc ch s dng b my ca t bo ch sao chp vector ti t hp thnh mt s lng ln bn sao. Ty thuc loi t bo ch, ngi ta s dng k thut chuyn thch hp.

137 - Pht hin dng cn tm trong th vin gen: S pht hin dng cn tm, ngi ta s dng mt mu d, mu d c th l mt khng th c trng cho protein m ha bi gen cn tm hoc mt trnh t DNA b sung cho gen cn tm. Do bn cht ca DNA cn to dng (c gi l insert) ngi ta phn bit hai loi th vin gen: th vin b gen (genomic library) v th vin c-DNA (cDNA library). 9.4.2. Th vin b gen (genomic library). Th vin b gen ca mt sinh vt l tp hp tt c cc trnh t DNA cu thnh b gen c gn vo vector. V nguyn tc, th vin b gen c th c thit lp t bt k loi t bo no ca sinh vt nghin cu. thit lp th vin b gen, trc ht ngi ta tch chit DNA b gen ca sinh vt , ct DNA thnh nhng on c kch thc xc nh bng cc enzyme gii hn; ri gn cc on ny vo vector to vector ti t hp. Cc vector ti t hp sau c a vo t bo ch. Cc t bo ch s c nui cy trn mi trng c v hnh thnh nn nhng dng (clone). ng dng ca th vin b gen l khi cn:. - Gii m thng tin di truyn cha trong b gen, c bit l cu trc intron-exon ca mt gen xc nh. - To dng cc trnh t DNA khng m ha nm cnh cc gen v ng vai tr quyt nh trong s iu ha biu hin ca gen. 9.4.3. Th vin cDNA. Th vin cDNA l tp hp cc bn sao cDNA t tt c cc mRNA ca mt t bo. Nh vy, khng ging vi th vin b gen, th vin cDN c thit lp t mt loi t bo xc nh trong gen nghin cu phi c biu hin thnh mRNA. Th vin cDNA mang tnh c trng t bo rt cao v mi loi t bo ca c th bit ha ch c mt s gen c phin m thnh mRNA. Vic thit lp th vin cDNA c mt s im c trng: Trc ht mRN ca t bo c tch chit ri c chuyn thnh cDNA nh enzyme phin m ngc (Reverse transcriptase). Th vin cDNA c thit lp ch yu nhm mc ch nghin cu s biu hin ca 1 gen xc nh cng vi nhng vn lin quan nh s iu ha biu hin ca gen, mi tng tc gia cc gen trong qu trnh sng...

138 Th vin cDNA cng c hnh thnh theo nhng bc sau: - Vic chn vector tng i d dng do kch thc ca cc cDNA t khi ln hn 9 kb. Ngy nay ngi ta thng s dng cc plasmid th h th ba. Plasmid c ct bi enzyme gii hn v hai u mi ct c loi phosphate trnh hin tng t ni tr li. - Bn cnh , mRNA c tch chit t t bo v c chuyn thnh cDNA nh enzyme phin m ngc. Vector ti t hp c hnh thnh do s kt hp gia plasmid v cDNA. - Sau , vector ti t hp c a vo t bo vi khun bng phng php bin np (transformation). Sau khi t bo vi khun nhn cc vector ti t hp, ngi ta li nui chng trong mi trng lng mt thi gian ngn trc khi em tri chng trn mi trng c. Cc dng vi khun s hnh thnh nn nhng khun lc trn mt thch. 9.5 Bin np DNA ti t hp vo t bo. Sau khi c DNA ti t hp, vic tip theo l bin np, a n vo li t bo. C th a vo bng nhiu cch. 9.5.1 Ha bin np. DNA ti t hp (plasmid mang on gen l) c vi s lng ln t bo vi khun cha c plasmid. i vi vi khun c th x l CaCL2 lnh, km sc nhit (42oC trong 2 pht) th DNA ti t hp xm nhp vo t bo nhiu hn. i vi t bo ng vt c v, thc hin bin np c th dng phng php hp th DNA qua trung gian phosphate calcium. Phng php ny cho hiu qu thp. 9.5.2 in bin np. S dng dng in cao th cc b theo xung c th lm t bo hp th DNA nn c gi l in bin np. Lc u phng php ny c s dng ng vt c v, v sau cho c t bo thc vt. Hiu qu bin np cao, c th gp 10-20 ln so vi x l ha cht, on DNA bin np c kch thc ln. Tuy nhin t l t bo cht cng ng k (50 -70%). Kh khn khc l phi ch dng c chuyn bit to dng in c in th cao cho mt khi lng x l nh. 9.5.3 Vi tim.

139 i vi cc t bo ng vt c v (thng l cc hp t) c th tim thng DNA ti t hp vo t bo. y l phng php thng dng c hiu qu trong chuyn gen t bo ng vt c v, to cc ng vt nhim gen. 9.5.4 Bn DNA vo t bo. i vi cc t bo thc vt, mun thc hin bin np phi to t bo trn (mt vch t bo) th DNA mi ngm c vo trong. Vic to t bo trn khng n gin, tn cng sc v thng sc sng t bo gim, kh phn chia t ti sinh. khi phi lm cc cng vic trn, phng php bn DNA ti t hp trc tip vo t bo thc vt c s dng. Cc ht kim loi (ng knh khong 4 micromet) mang DNA hoc RNA c bn vi tc nhanh xuyn thng vch t bo a vo trong. Phng php ny c nhiu u th v c dng nhiu trong cc thc vt nhim gen. Ngoi ra cn nhiu phng php khc a DNA ti t hp vo trong t bo: - S dng mng lipid bao DNA a vo t bo. - Dng tinh trng mang DNA ti t hp xm nhp vo t bo trng. - Cc vector virus t ng thc hin ti np a DNA ti t hp vo t bo vi hiu sut cao hn nhiu nn cng c s dng rng ri c t bo ngi, ng vt v thc vt. 9.6 Phng php PCR. Vo nm 1985, K. Mullis pht hin ra phng php n gin khuych i nhanh nhiu bn sao ca cc on DNA m khng cn s dng t bo. K thut ny c gi l polymerase chain reaction (PCR), c hiu l phn ng polymer dy chuyn. S khuych i bng PCR c thc hin invitro trong mt ng nghim plastic nh, khc hn vi s to dng cc on DNA invitro c gn vo plasmid ca t bo vi khun hay nm men. K thut ny c ng dng nhanh v c ngha cch mng i vi s pht trin ca sinh hc phn t v k thut di truyn. Thc cht y l phng php to dng invitro khng cn c s hin din ca t bo. 9.6.1. Nguyn tc thc hin. PCR l qu trnh khuych i ca mt trnh t DNA c hiu invitro c xc tc bi enzyme DNA polymerase. S khuych i ny ni chung c thc hin nh cc chu trnh nhit lp li (c th n 35

140 ln) gm: un nng (95 C) trong vng 30 giy n 1 pht. y l giai on bin tnh; Lm ngui (37 - 65oC), trong vng 30 giy n 1 pht, cho php cc mi bt cp vi khun, y l giai on lai; lu 72oC gip cho DNA polymerase hot ng tng hp. Thi gian ty thuc vo di trnh t DNA cn khuych i, thng ko di 30 giy n nhiu pht, y l giai on tng hp hay ko di (elongation). Trong dung dch c cc primer (on mi) P1 v P2, mi loi s bt cp b sung vi u mch n tng ng. Nh vy, mt mch kp DNA, sau phn ng do DNA polymerase thc hin thnh 2 mch DNA kp v c th thc hin chu trnh khuych i mi 2 thnh 4, 4 thnh 8 theo cp s nhn.
o

3 A Lp li n ln B C 5 5 3 5 3

5 3 5 3 5

Hnh 54. S nguyn tc ca phng php PCR

Mt chu k gm 3 bc: A. Bin tnh (denaturation): tch ri hai mch ca phn t DNA. B. Lai (hybridization): cp mi chuyn bit cho mt trnh t DNA xc nh c cho bt cp vi khun. C. Ko di (elongation): DNApolymerase tng hp mch mi k t mi bt cp. Chu k ny c lp li n ln.

Phn ng c thc hin trong ng plastic nh, c mu DNA, primer v DNA polymerase, c gn vo h thng nung nng v iu chnh thnh chu k nung nng, lm ngui theo chng trnh nh sn, gi l thermocycler (my PCR). 9.6.2 Cc ng dng ca phng php PCR. - Sn xut mu d.

141 Trc y sn xut mu d, mt cng c khng th thiu trong cc phng php lai, ngi ta phi tin hnh qua nhiu giai on-to dng, nui cy to nhiu bn sao, nh du mu d....Vi phng php PCR, ngi ta c th sn xut nhanh mt lng mu d nh du khi thc hin phn ng vi cp mi chuyn bit v cc nucleotid nh du. - Khuych i s lng RNA. Do Taq polymerase khng hot ng trn RNA nn ngi ta s dng k thut phi hp RT-PCR (Reverse transcriptase-PCR). Trc ht RNA c chuyn thnh c-DNA nh enzyme phin m ngc. Sau cDNA c khuych i nh Taq polymerase. Ngi ta c th s dng Taq polymerase cho c hai giai on. - nh lng bng phng php PCR. Thng c s dng nghin cu cc trnh t (DNA hay RNA) c s lng bn sao rt thp, khng th nh lng bng phng php lai phn t c in. V nguyn tc ngi ta c th xc nh s lng bn mu ban u qua tnh ton da vo sn phm cui cng, s chu k thc hin....Nhng trong thc t, ngi ta ch c th nh lng tng i mt trnh t ch, tc l so snh hm lng ca n trong nhiu ngun khc nhau. 9.6.3 Cc hn ch ca phng php PCR. - Kch thc ca trnh t cn khuych i. Tr vi trng hp rt c bit, phng php PCR khng hot ng c vi nhng on DNA ln hn 3kb. Vic s dng PCR i vi cc di di 1,5 kb cho kt qu tt. - S ngoi nhim. Vn c bit cp thit trong nhng ng dng v chn on, d phng...v hu qu c th rt nghim trng. Ngun ngoi nhim ln nht c th l cc sn phm khuych i ca nhng ln trc. Ngi ta chng minh c rng vic m np cc ng nghim sau mi ln khuych i trong mt khong khng gian kn nh phng th nghim s.khin cho cc phn t c khuych i thot ra khi ng nghim bay l lng trong khng kh, bm vo tng, ca, thit b dng c....ri nhim vo cc phn ng tin hnh sau . - Cc sai st gy ra do Taq polymerase.

142 S sao chp bi Taq polymerase cho t l sai kh cao (10 ), c ngha l c 1000 nucleotid th enzyme gn sai 1 nucleotid. c tnh ny khng nghim trng nu ta ch cn xem xt kch thc hay s c mt ca mt sn phm khuych i, nhng c ngha ln nu cn xc nh chnh xc trnh t nucleotid ca DNA.
-4

10. K thut gene trong chn nui.

Cc phng php chn ging v lai to c in gp phn hnh thnh nn nhng ging vt nui, cy trng a dng v c hiu qu kinh t cao. K thut gen pht trin trn nn tng nhng hiu bit c bn v sinh hc ca vt nui v cy trng, bao gm hai hng chnh: - Phn tch di truyn cc vt nui v cy trng nh cc DNA marker (cc trnh t nh du trn b gen lin kt vi cc tnh trng cn quan tm). - To cc sinh vt chuyn gen. Cc DNA marker c s dng vo vic hnh thnh bn gen vi v tr cc gen m ha cho cc tnh trng mong mun vt nui v cy trng nhm phc v cho chin lc lai to v chn ging v lai to theo phng php c in. Vic to sinh vt chuyn gen cho php a vo vt nui, cy trng cc tnh trng qu m khng phi qua qu trnh chn lc lu di; hn na phng php ny khng ch gip ci thin cc c tnh sn c m cn c th b sung nhng dc tnh hon ton mi sinh vt. Vic hnh thnh cc th vin gen l mt bin php bo tn c hiu qu ngun gen t nhin trn th gii. 10.1 S dng cc DNA marker trong phn tch di truyn. Trong phng php chn ging c in, cc ch tiu chn lc thuc v kiu hnh, da vo cc ch tiu hnh thi, sinh ha....cc ch tiu ny thng khng n nh, chu nh hng rt mnh ca cc yu t mi trng.. S dng cc thnh phn ca kiu gen, cc DNA marker, chn ging s cho php b qua cc bin ng khng di truyn ng thi theo di c cc bin ng di truyn khng th hin ra kiu hnh (v nm trong cc on khng m ha ca gen). Phng php ny c nhiu u im, n cho php s dng ngun gen m khng lm nh hng n s iu ha biu hin t nhin ca gen. Cc DNA marker c bit c ch khi cc tnh trng mong mun: c tnh di truyn thp, kh nh lng (tnh khng bnh....), biu hin theo gii tnh, biu hin mun trong qu trnh

143 sng (nng sut trng, sa....), Cc DNA marker c s dng vo nhiu mc ch: - Dng nh gi mc bin ng di truyn trong mt qun th vt nui. Nu mc bin ng di truyn ny cn cao th cn phi tip tc chn lc n nh dng. - Cho php nh gi s khc bit di truyn gia hai c th b m, S khc bit ny cng ln th tnh d hp t th h con cng cao. - Theo di hiu qu ca mt chng trnh chn ging nh hng i vi mt alen c bit. - Xc nh cc marker cc locus c lin kt cht ch vi cc tnh trng mong mun, dng trong chn ging s lng, c bit i vi cc tnh trng kh chn lc. Cc DNA marker c s dng trong lai to v chn ging nhiu gia sc v gia cm v thng c lin quan n cc tnh trng nng sut, cht lng tht, sc sng cao, thch nghi ....V d, ngi ta xc nh c locus RN qui nh cht lng tht ln nm trn nhim sc th 15, cch marker S0088 18cM (Milan v cng s, 1985); cn tnh trng khng bnh marek g th c lin quan n cc marker nhm mu thuc MHC (Major Histocompatibility Complex- phc hp chnh ca tng hp mi)...Gn y ngi ta pht hin v s dng cc marker VNTR phn bit hai loi hu c gi tr kinh t Ostrea edulis v Dicentrarchus labax ng thi xc nh mt gen khng k sinh trng O. edulis 10.2 To cc ng vt chuyn gen. V nguyn tc vic chuyn gen qui nh cc tnh trng mong mun vo ng vt nui khng c g khc so vi liu php gen ngi. Tuy nhin, nu ngi vic tc ng ln cc t bo sinh dc khng c php thc hin th ngc li vt nui li l mc ch cn t nhm to ra cc dng ng vt chuyn gen (transgenic animal). Cc ng vt chuyn gen, ban u s truyn cho th h con chu nhng c tnh mi hoc nhng c tnh bin i ca mnh. Cc phng php dng chuyn gen vo t bo ng vt rt a dng v thay i theo i tng t bo.. i vi cc t bo sinh dng, ngi ta dng phng php chuyn gen phc hp DNA-calcium phosphate hay nh cc vector virus. i vi t bo sinh dc, s dng phng php vi tim l ti u. V d, ng vt c v, ngi ta vi tim DNA vo trng th tinh ri cy tr li vo m mang.

144

Hnh 55. Hai phng php to ng vt chuyn gen Bn tri: Phng php vi tim Bn phi: Dng ti t hp tng ng Vn ln nht ca cc phng php chuyn gen ny l khng kim sot c v tr gn xen ca cc gen c a vo. ng vt chuyn gen c s dng vo nhiu mc ch. - Dng lm m hnh th nghim cho vic nghin cu cc bnh ngi. Ngi ta to c cc dng chut chuyn gen mang nhiu ri

145 lon di truyn cng kiu vi cc ri lon di truyn ngi. Vic nghin cu cc m hnh chut chuyn gen cho php hiu r c ch sinh ha ca cc ri lon di truyn tng ng. Hn na vic th nghim cc liu php trn ngi nht thit phi thng qua bc th nghim trn m hnh ng vt. - Dng sn xut protein vi s lng ln. Ngi ta ghp gen mong mun vi promotor ca mt gen m ha cho protein ca sa (casein) ri chuyn vo cu. Sn phm ca gen l mt protein c sn xut vi s lng ln v c tit ra t sa cu. y mi l m hnh th nghim. - To chng mang nhng c tnh qu. V d, tng sn xut len cu, ngi ta chuyn cc gen tng hp cysteine ca vi khun vo cu, cysteine rt cn cho s hnh thnh keratin ca len. - Vic chuyn gen gp phn ng k vo vic chn ging ng vt v: + Gip a nhiu tnh trng mi vo ng vt m trc cha h c. + a tnh trng c sn vo ng vt nhanh hn cc phng php chn ging thng thng (lai v chn lc). Mt ng gp quan trng ca chuyn gen ng vt l to cc ng vt mang gen bnh ca ngi lm m hnh nghin cu. 10.2.1 Cc phng php chuyn gen. - Vi tim l phng php thng dng hn c. DNA c bm thng vo hp t giai on sm. - S dng cc vector l virus nh: SV40, BPV (bovine paoillomavirus, retrovirus). - Phng php dng t bo cung phi (stem embryonic cells hay stem cell insertion). Trong phi c nhng t bo cn bn c kh nng phn chia mnh, ngi ta ly t bo ny ra, thc hin bin np ri cy tr li vo phi. - Phng php dng tinh trng nh vector mang gen. Nu bm DNA vo tinh trng th n c th a DNA vo t bo trng d dng khi th tinh. 10.2.2 Cc tnh trng c chuyn gen.

146 - Cc tnh trng nng sut. Ngi ta c th chuyn gen tng cng cc tnh trng nng sut nh: kh nng chuyn i thc n cao, tng cht lng ca tht, sa, lng v gim m. Nhng cc tnh trng kinh t hu nh u c s di truyn a gen, nn vic chuyn gen rt kh. Ngi ta hy vng trong tng lai khi xc nh trnh t nucleotide cc b gen ng vt, mi ci thin c nhng tnh trng ny. - Gen hormone tng trng. Nhiu gen m ha cho hormone tng trng c chuyn vo cc vt nui vi hy vng gip tng trng nhanh. Hiu qu thy r chut: chut c mang gen hormone tng trng ca ngi ln gp i chut bnh thng. ln, ngi ta to c dng mang gen m ha hormone tng trng ca b. Ln ny c tc tng trng nhanh hn, m t hn, nhng li mang nhiu bnh. - Kch thch s tng trng c. g c gen cSKI kch thch s to c tng mnh hn bnh thng, gim m. Ngi ta a gen ny vo ln s to nn ging c nhiu tht v t m hn. Nhng con ln ny c chn yu v c trn yu nn cn c tip tc nghin cu hon thin. - Tng nng sut to lng ( cu). Trong thnh phn ca lng c nhiu axit amin, ch yu l cystein cha lu hunh (S) to nhiu cu disulfite nn protein ca lng c chc cao. Nu cho vo thc n nhiu cystein th nng sut lng cu khng cao, v khi thc n vo c th qua ng rut s b cc vi sinh vt tiu th nn lng khng hp th c. Khi tim cystein vo di da th sn lng lng tng ln nhiu (v khng b vi sinh vt tiu th). - Sn xut cc protein tr liu v c quan ghp. T nm 1990, nhiu ni trn th gii thnh cng trong vic chuyn gen ngi vo cu, d, b. thu c cc ch phm nh: t -pA (tissue plasmonogen activator), -1- antitrypsin. Hiu qu ca vic chuyn gen cho n nay cn rt thp, thng ch khong 1/1000 hp t c bm DNA. 10.2.3 Thay gen ng mc tiu (gen targeting).

147 Mt trong nhng thnh tu ng k trong chuyn gen ng vt l s dng ti t hp tng ng thay gen ng mc tiu trong t bo. K thut ny cho php thay gen hoc alen ng v tr mong mun trn nhim sc th ca t bo v c thc hin phi chut vo giai on ti phi (blastocyst). 10.2.4 To ging t phi. Phng php to ging i gia sc chuyn gen nh: b, d, cu t phi cho nhiu kt qu v hin c s dng rng ri. C hai cch a gen l vo hp t: vi tim v dng ti t hp tng ng. - Vi tim. T bo trng ca b c th tinh in vitro. giai on 2 nhn non (pronucleus), thc hin vi tim a DNA gen l vo. Phi to ra c c y vo ng dn trng ca b m mang thai. - Phng php dng ti t hp tng ng. Cc t bo c nui v a DNA mang gen dng thay i mc tiu vo dch nui t bo. Sau , tin hnh chn lc cc t bo c thay th v cho dung hp vi t bo trng b loi nhn. T bo dung hp c cy vo b m. 10.2.5 Siu bi non v cy truyn phi. Siu bi non v cy truyn phi l hai cng ngh nhng gn lin vo mt qu trnh nhm gy rng trng ng lot vt cho phi (donor), to thnh nhiu hp t v thu c nhiu phi cht lng cao, sau a cc phi c to ra vo nhng c th khc, vt nhn phi (recipient), m phi vn sng, pht trin bnh thng trn c s trng thi sinh l, sinh dc ca vt nhn phi ph hp vi trng thi tng ng ca vt cho phi (ng pha). Qu trnh k thut ca siu bi non v cy truyn phi bao gm cc cng on ch yu sau y: - Chn vt cho phi. K tht ny nhm khai thc trit tim nng di truyn ca cc con ci cao sn. Do vy, vic chn con vt cho phi (nhng con vt xut sc) l v cng quan trng. Cng vic ny nh hng ti nng sut cng nh cht lng phi thu c.

148 Cc con vt cho phi c chn t n ht nhn, c nhiu c im tt, bit r ngun gc. - Chn vt nhn phi. Thng khng cn cn c vo phm ging, nng sut v nhng con vt ny khng c vai tr g trong kiu gen ca i sau nn chng ch l nhng vt mang thai h. Tuy nhin chng c nh hng ln n vc tip nhn phi v nui con, do vy khi chn vt nhn phi phi m bo cc tiu chun: khng mang bnh tt, sinh trng, pht trin bnh thng, sinh l sinh sn bnh thng. - To chu k ng dc cho vt cho v vt nhn phi. Vt cho v nhn phi trc khi a vo s dng gy siu bi non v gy ng dc ng pha phi bit c ngy biu hin ng dc trc n nh ngy gy siu bi non vt cho v gy ng dc ng pha vt nhn phi. - Thu hoch phi. Vt cho phi khi c siu bi non, phi ging th sau mt thi gian nht nh s c gii ra ng dn trng ly phi khi c th c gi l thu hoch phi. C th dng phng php phu thut hoc khng qua phu thut. Phi c coi l tt nu kch thc m bo, c dng cu u, nguyn vn, cc t bo xp u, lin kt cht ch, c sng u gia cc phn. Phi sau khi c nh gi, phn loi c th em cy truyn cho vt nhn phi ng pha (cy phi ti) hay em ng lnh sau s dng (cy phi ng lnh). Khi c phi v vt nhn phi th tin hnh cy truyn phi, tc l em phi ang bn ngoi vo c th vt nhn. Nguyn tc l phi c ly ra v tr no th c cy tr ng vo v tr nh sng cy phi. Vt nhn phi sau khi cy mt thi gian, ty thuc tng loi c khm nh gi kt qu. i vi b, thi gian ny l 3 thng. - Li ch ca siu bi non v cy truyn phi trong cng tc ging gia sc.

149 + Cho php ph bin v nhn nhanh cc ging c nng sut cao, c cc c tnh qu him ra sn xut trn c s khai thc trit tim nng di truyn ca nhng con ci cao sn thng qua siu bi non, ly phi, bo qun phi v cy truyn. + Cho php nng cao cng chn lc, y mnh hiu qu ca cng tc ging trn c s tng nhanh tin b di truyn. + Nng cao kh nng sinh sn cng nh cc sn phm tht, sa. Siu bi non v cy truyn phi lm tng s con sinh ra t nhng con cao sn, lm thay i nhanh chng cht lng n ging, khc phc mt s trng hp sinh sn khng bnh thng gia sc cao sn. + Hn ch n mc ti thiu s lng gia sc lm ging, t gim cc chi ph khc i km nh: chung tri, vt t, nhn lc.... + Gip d dng, thun li trong vic xut nhp khu, vn chuyn, trao i con ging gia cc nc, cc vng. + y cng l phng php gi gn, bo tn vt liu di truyn (phng php ex situ). + Siu bi non v cy truyn phi hn ch mt s dch bnh v nng cao kh nng chng chu bnh, kh nng thch nghi ca con vt mi trng mi do phn ln bnh ca gia sc khng ly qua phi. + Siu bi non v cy truyn phi to c s thc y nghin cu v pht trin mt s ngnh khoa hc c lin quan nh: phi sinh hc, qu trnh tip nhn, o thi phi cho sinh l, ha sinh, min dch, lai ghp phi, chuyn gen cho sinh hc phn t, ch to vacxin chng bnh, thay gen xu cho y hc...

150 Cu hi n tp chng 3 1. Hy nu c s chng minh gin tip v chng minh trc tip vai tr ca DNA trong di truyn? 2. Hy trnh by thnh phn ho hc v cu trc phn t DNA? Sao chp DNA? 3. Hy trnh by thnh phn ho hc v cu trc phn t RNA? Cc loi RNA v chc nng ca chng? 4. Hy trnh by qu trnh phin m (tng hp RNA)? 5. Th no l mt m di truyn? c trng ca mt m di truyn? 6. Hy trnh by qu trnh sinh tng hp protein? 7. Ti sao phi c c ch iu ho biu hin ca gen? Thnh phn ca mt operon theo Jacob v Monod? 8. Hy trnh by hot ng iu ho ca operon latoza? 9. Th no l t bin gen? Nguyn nhn t bin gen? Phn loi t bin gen? 10. Cc hnh thc biu hin ca t bin gen v cc dng kiu hnh ca t bin gen? 11. Th no l khng nguyn? Tnh cht ca khng nguyn? Th no l khng th? 12. C s di truyn ca sinh tng hp khng th? 13. Hy cho bit mt s trng hp v sc khng bnh vt nui? 14. Th no l k thut di truyn? Enzym hn ch? Cc phng php thu nhn gen? 15. Th no l vect chuyn gen? Cc loi vect chuyn gen? 16. Cc bc to dng? Phng php to dng trong chuyn gen? 17. Cc phng php bin np DNA ti t hp vo t bo? 18. Phng php PCR? ng dng ca PCR v nhng hn ch ca phng php? 19. Phng php chuyn gen ng vt? Cc tnh trng c chuyn gen ng vt?

150 Chng 4

DI TRUYN HC QUN TH.

Cc chng trc chng ta nghin cu cc qui lut di truyn tng c th, nhng trong thc t sinh vt lun tn ti v pht trin thnh n, by hoc qun th. Trong qun th, do tc ng ca cc yu t: t bin, chn lc (t nhin, nhn to), thay i s lng c th, cc hnh thc giao phi, sinh sn khc nhau ca cc c th trong qun th s dn n nhng thay i v di truyn trong qun th. Chng ny chng ta s nghin cu v cu trc di truyn qun th, cc bin ng v di truyn do nh hng ca cc nhn t tc ng vo qun th. Nhng thay i v di truyn qun th qua cc th h c ng dng trong chn lc v nhn ging ng vt. 1. Khi nim v qun th. 1.1 nh ngha qun th. Qun th l tp hp gm nhiu c th cng loi, sng trong mt khu vc a l nht nh, c c ch thch ng chung i vi cc iu kin sng c th v to thnh mt h thng di truyn hon chnh, c kh nng duy tr s n nh v cu trc ca mnh v c kh nng tham gia vo nhng bin i ca qu trnh tin ha. Cc qun th c hnh thnh di nh hng ca cc iu kin sinh tn trn c s mi quan h tng tc gia ba nhn t tin ha. Cc ging ng vt v thc vt trong nng nghip cng l nhng qun th nhng c to nn bi chn lc nhn to. Qun th sinh hc (biological population) l mt nhm bn cht sng tn ti trong cc tp on hu c c xc nh v mt khng gian v thi gian, R. Pearl, 1937. Qun th sinh hc ln nht l mt h sinh thi. Qun th sinh hc khc vi cc qun th bng cc c tnh bn cht sng, c gii hn khng gian v thi gian. Qun th di truyn (genetical population) l qun th sinh hc cng loi. Nh vy, qun th di truyn c nhng gii hn: - Khng gian - Thi gian - Cng loi: giao phi cho i con hu th.

151 Qun th Mendel (Mendelial population) l mt qun th di truyn c sc sng nh nhau. Nh vy qun th Mendel bao hm tnh ng nht v di truyn, v d mt dng thun. Dng thun l tp hp gm nhiu c th cng loi c mc ging nhau cao v kiu di truyn v kiu hnh. Qun th a phng l nhm cc c th ca mt loi sinh sng trong mt khu vc ging nhau. 1.2 Vn gen. L ton b thng tin di truyn, tc l mt h y tt c cc alen ca tt c cc gen c hnh thnh trong qu trnh tin ha ca qun th, c ti mt thi im nht nh. 1.3 Tn s gen v tn s kiu gen. phn tch di truyn cc qun th, cn xc nh c tn s cc alen (gen) hin c c th pht hin c nhng bin i theo thi gian, tc l trong qu trnh tin ha ca sinh vt. Nu xt qun th c 2 gen alen l A v a th qun th s c 3 dng kiu gen AA, Aa v aa. - Tn s tuyt i kiu gen: L s c th c cc kiu gen khc nhau trong qun th. Kiu gen ng hp tri: S c th c kiu gen ng hp tri, k hiu l D Kiu gen d hp: S c th c kiu gen d hp, k hiu l H Kiu gen ng hp ln: S c th c kiu gen ng hp ln, k hiu l R Ta c D + H + R = N (s c th ca qun th). - Tn s tng i kiu gen: L t l cc c th c kiu gen khc nhau trong tng s c th ca qun th. Kiu gen ng hp tri, k hiu l d Kiu gen d hp, k hiu l h
H N
R N D N

Kiu gen ng hp ln, k hiu l r Ta c : d + h + r = 1 hoc bng 100%.

152 - Tn s tuyt i ca gen: L s alen tri, alen ln trong qun th. Gen tri, k hiu l P = 2D + H Gen ln, k hiu l Q = 2R + H Ta c P + Q = 2N - Tn s tng i ca gen: L t l alen tri, alen ln so vi tng s alen trong qun th. Gen tri, k hiu l p Gen ln, k hiu l q
P 2N Q 2N 2R 2N 2D 2N H r H d 1 2 1 2 h h

Ta c p + q = 1 hoc bng 100%. 1.4 Cu trc di truyn ca qun th. L tn s tng i cc alen (gen) v cc kiu gen c trong qun th. 2. Di truyn trong qun th. 2.1 Di truyn trong qun th t phi. Qun th t phi l qun th cc c th c kiu di truyn ging nhau, giao phi vi nhau. i vi thc vt l qun th t th phn cn i vi ng vt l cc c th giao phi trong ni b mt dng thun, h hng, gia nh... Nm 1903, Johanson l ngi u tin s dng cc phng php di truyn v thng k nghin cu cu trc di truyn ca qun th. ng chn i tng nghin cu l cy u t th phn (Phaseous vulgaris). ng cn cc ht ca ging u ni trn v xy dng dy bin thin theo trng lng ht. ng nhn thy, trng lng cc ht dao ng trong khong 150 -170mg. Sau , ng phn thnh 2 nhm: nhm ht nng v nhm ht nh, em trng ring r, thu hoch v em cn trong lng ht trong tng nhm. ng nhn thy, trng lng bnh qun ca cc nhm c s sai khc nhau r rt. iu ny chng t, ging u (qun th) gm nhng cy khc nhau v kiu di truyn v do vy cho ra cc kiu hnh c trng lng ht khc nhau. ng tip tc chn lc ra nhng nhm ht nng, ht nh lin tc qua 6-7 th h. Sau em gieo ring v thu hoch, cn trng lng ht, cui cng, ng nhn thy s khc bit v trng lng

153 bnh qun ca cc nhm ht khng cn na. Bng phng php chn lc lin tc nhiu th h v ni phi, qun th a dng di truyn ban u tr thnh cc dng thun. S khc bit v trng lng ht bn trong mt dng thun l khng di truyn, hay chn lc trong dng thun l khng c hiu qu. Ta ly v d n gin, quan st mt th d hp, c kiu gen Aa. Th d hp ny cho ra 2 loi giao t l A v a, khi th tinh to thnh hp t, chng c th to thnh cc c th mi c cc kiu gen: AA, Aa v aa vi cc t l tng ng: 1/4 : 1/2 : 1/4. T l ny c gi l tn s cc kiu gen AA, Aa v aa, ta c bng giao phi sau: Bng 9. S giao phi gia b m c kiu gen Aa x Aa Giao t o o 1/2 A 1/2 a 1/4 AA 1/4 Aa 1/4 Aa 1/4 aa 1/2 A 1/2 a

Gi s mi c th b m c 4 con v ta tm cu trc cc kiu gen trong th h mi: Bng 10. Cu trc di truyn th h con B, m AA Aa Aa aa 4 AA 1 AA 1 AA 2 Aa 2 Aa 1 aa 1 aa 4 aa i con

Nh vy, trong th h mi ta thy s kiu gen ng hp tng ln, cn s kiu gen d hp gim i mt na so vi th h trc. Bng cch tng t ta c th tnh c s kiu gen ng hp hay di hp cho cc th h tip theo. Nu k hiu s th h l n, th t l tn s cc kiu gen th h th n c biu th bng cng thc: (2n - 1) AA + 2 Aa + (2n - 1) aa. Qun th t phi s khng duy tr c s cn bng cc thnh phn di truyn ca n, m s phn b cc tn s kiu gen s b bin i t th h ny qua th h khc. S lng cc th ng hp (ng hp tri v ng

154 hp ln AA, aa) tng ln, s lng d hp th Aa b gim, s tng gim ny qua mi th h l (50%). 2.2 Di truyn trong qun th ngu phi (Panmaxic population). L mt qun th di truyn m cc c th c th giao phi t do mt cch ngu nhin vi nhau. Trong qun th ngu phi cc c th c c hi giao phi to ra th h k tc nh nhau. Vic ghp i nhn to v chn lc hon ton khng t ra. Qun th ngu phi l mt qun th l tng hay qun th chun tin hnh cc nghin cu di truyn hc. Trong qun th ngu phi, cu trc di truyn ca th h sau c to nn nh t hp cc giao t ca b m khi th tinh. S lng c th ca kiu gen ny hay kiu gen khc c xc nh bi tn s cc loi giao t khc nhau do b m sinh ra. Gi s qun th xt c 2 alen A v a, vi tn s alen A = 0,5 v tn s alen a = 0,5. Cc loi kiu gen c th c trong qun th v cc tn s tng ng l AA = 0,25; Aa = 0,5 v aa = 0,25. th h sau, cng trong iu kin to thnh cc loi giao t khc nhau vi xc sut bng nhau. Nh vy, tn s mang alen A s bng 0,5 (0,25 t cc c th ng hp tri AA + 0,25 t cc c th d hp Aa). Tn s cc giao t mang gen ln a cng bng 0,5 (0,15 t cc c th d hp Aa + 0,25 t cc c th ng hp ln aa). Nh vy, trong mi th h tn s tng i ca cc giao t mang cc alen tri v alen ln s c duy tr mc 0,5 A v 0,5 a. 2.2.1 nh lut Hardy-Weinberg Nm 1908, Hardy, nh ton hc ngi Anh, Weinberg, nh di truyn hc ngi c, c lp vi nhau v cng a ra cng thc phn nh s phn b cc kiu gen trong qun th ngu phi, cng thc ny c gi l cng thc Hardy-Weinberg (hay cn gi l nh lut cn bng di truyn ca Hardy-Weinberg). Ni dung ca nh lut nh sau: Trong qun th sinh sn t do (ngu phi) vi s lng ln c th, nu khng c tc ng ca cc yu t lm bin i tn s cc alen (t bin, chn lc, di nhp c...) th qun th lun trng thi cn bng di truyn, tc l t l xc nh cc c th mang tnh trng tri, tnh trng ln cng nh tn s tng i mi alen c khuynh hng duy tr n nh qua cc th h. Cn bng di truyn dc biu th bng cng thc ton hc:

155 p AA + 2 pq Aa + q aa = 1 Chng minh nh lut Hardy-Weinberg. + Chng minh nh lut bng tn s cc kiu gen. V d: Trong qun th ngu phi gm 25 c th c chia lm 3 nhm c kiu hnh khc nhau, nhm mu en gm 4 c th c kiu gen AA, nhm mu xm gm 12 c th c kiu gen Aa v nhm mu trng gm 9 c th c kiu gen aa. -Tn s tng i ca nhm mu en l: d = 4/25 = 0,16 -Tn s tng i ca nhm mu xm l: h = 12/25 = 0,48 -Tn s tng i ca nhm mu trng l: r = 9/25 = 0,36. -Tn s tuyt i ca gen tri A: p = 0,16 + 0,24 = 0,4 -Tn s tuyt i ca gen ln a: q = 0,36 + 0,24 = 0,6 Trong qun th ny c cng xc sut th tinh, ta c: Bng 11. Tn s gen v tn s kiu gen th h con trong cc php giao phi Th h cha, m AA x AA AA x Aa AA x aa Aa x AA Aa x Aa Aa x aa aa x AA aa x Aa aa x aa d2 = 0,162 dh = 0,16 x 0,48 dr = 0,16 x 0,36 hd = 0,48 x 0,16 h2 = 0,482 hr = 0,48 x 0,36 rd = 0,36 x 0,16 rh = 0,36 x 0,48 r = 0,36
2 2 2 2

Xc sut AA 0,0256 0,0384 0,0384 0,0576

Th h con Aa 0,0384 0,0576 0,0384 0,1152 0,0864 0,0576 0,0864 0,16 0,48 0,0864 0,1296 0,36 0,0576 0,0864 Aa

Tng cng

156 Kt qu cho thy, tn s tng i ca cc kiu gen th h con cng bng tn s tng i ca cc kiu gen th h b, m. + Chng minh nh lut bng tn s cc alen. V d: Quan st qun th cy ng. Trong qun th c alen A, vi tn s p kim tra s to thnh mu vng ca ht v alen a, vi tn s q kim tra s to thnh mu nu ca ht. Xc sut ca phn mang alen A bng xc sut non mang alen A v tng t i vi alen a. Nh vy ta c: Bng 12. Chng minh nh lut Hardy-Weinberg bng tn s alen o pA qa O pA p2 AA pq Aa qa pq Aa q2 aa

Tc l p2AA : 2pq Aa : q2 aa th h con. Ta tnh tn s tng i ca alen A v a trong th h con. Nu tn s alen A th h con l p1 v alen a l q1, th: p1 = p2 + pq = p (p+q) = p q1 = q2 + pq = q (q+p) = q Nh vy, tn s ca alen A v a th h con cng bng tn s ca chng th h b, m. 2.2.2 Cc ng dng ca nh lut Hardy-Weinberg. - Xem xt trng thi cn bng ca qun th. Theo di ghi chp c tt c cc kiu gen ti 1 locus, ta c th kim nh c tn s ca chng c tun theo nh lut Hardy-Weinberg hay khng. Nu qun th tun theo nh lut Hardy-Weinberg th th tn s gen th h con phi bng tn s gen th h b, m. kim nh mc cn bng di truyn, ngi ta s dng hm phn b (hoc tiu chun ph hp) 2. V d: Tn s cc nhm mu M-N ngi quan st c nh sau: - Nhm mu MM: 233 ngi - Nhm mu MN: 385 ngi

157 - Nhm mu NN: 129 ngi Cng: 747 ngi. Tn s gen M bng: 233/747 + 1/2 (385/747) = 0,5696 Tn s gen N bng: 129/747 + 1/2 (385/747) = 0,4304 S c th d kin c kiu gen MM l: (0,5696)2 x 747 = 242,36 S c th d kin c kiu gen MN l: (2 x 0,5695 x 0,4304) x 747 =
366,26

S c th d kin c kiu gen NN l: (0,4304)2 x 747 = 138,38 Bng 13. So snh tn s quan st v d kin xut hin cc kiu gen MM S lng quan st c S lng d kin 233 242,36 MN 385 366,26 NN 129 138,38 Tng s 747 747

Php kim nh ) 2 ( t do l 1) cho thy s khc bit l khng c ngha thng k, chng t tn s kiu gen nhm mu M-N ca qun th ngi l tun theo nh lut Hardy-Weinberg. - c lng tn s gen ca d hp t. i vi cc tnh trng c kim sot bi 2 alen, c di truyn theo phng thc tri ln, th kiu hnh ca cc c th ng hp tri v d hp l ging nhau. Do vic xc nh s lng cc c th d hp bng phn bit kiu hnh s khng thc hin c. Trong trng hp qun th t trng thi cn bng, ngi ta c th ng dng nh lut HardyWanberg c lng s lng c th ny v tn s gen ln. iu ny rt quan trng trong thc tin khi ngi ta mun loi b hay hn ch s xut hin ca mt kiu ln khng tha mn yu cu ca sn xut. Th d: bnh bch tng tru l bnh di truyn do gen ln iu khin. Giao phi gia cc tru bch tng v khng bch tng khng c chn lc (ngu nhin). Trong mt n tru c 5000 con, ngi ta iu tra tnh c t l tru bch tng l 12,3%. Chng ta gi s rng cc iu kin tha mn yu cu ca mt qun th ngu phi v tnh ton c tin hnh theo nh lut Hardy-Weinberg nh sau: Tn s cc kiu hnh c tnh ton theo cng thc: p2 AA + 2 pq Aa + q2 aa = 1 ,

158 T l tru bch tng chnh l tn s kiu hnh ln, nh vy ta c: q2aa = 0,123, tn s gen ln qa = (0,123)1/2 = 0,35 Tn s gen tri A l: p A = 1-0,35 = 0,65 Tn s cc kiu hnh nh sau: p2AA = (0,65)2 = 0,4225 = 42,25% 2pq Aa = 2 x 0,65 x 0,35 = 0,455 = 45,5% q2 aa = (0,35)2 = 0,1225 = 12,25% - Xc nh tn s gen ca dy alen. Trong trng hp mt locus c nhiu alen cng kim sot cc kiu hnh ca mt tnh trng th nh lut Hardy-Weinberg c m rng. Trng hp 3 alen A1, A2 v A3, ta c tn s cc gen alen p(A1), q(A2) v r (A3), cc kiu hnh c tnh ton nh sau: p2 A1A1 + q2 A2A2 + r2 A3A3 + 2 pq A1A2 + 2pr A1A3 + 2qr A2A3 = 1. Khi qun th t trng thi cn bng, ngi ta c th ng dng nh lut Hardy-Weinberg c lng tn s gen v kiu gen ca qun th. Th d: Kho st nhm mu ABO 18.491 ngi, dng phn ng huyt thanh ngi ta thu c kt qu nh sau: 8337 ngi mang nhm mu O, 7588 ngi mang nhm mu A, 1817 ngi mang nhm mu B v 749 ngi mang nhm mu AB. V mt di truyn ngi ta bit rng nhm mu ABO ngi do dy 3 alen qui nh, gen IA qui nh nhm mu A, gen IB qui nh nhm mu B, c 2 alen ng tri IAIB qui nh nhm mu AB v 2 alen ln ii qui nh nhm mu O. Gi s s mu kho st t trng thi cn bng, gi p, q v r l ln lt tn s cc gen IA, IB v i, tn s cc kiu gen l: p2 IAIA + q2 IBIB + r2 ii + 2pq IAIB + 2 pr IAi + 2qr IBi = 1 Tn s gen i l r (i) = (8337/18491)1/2 = 0,6714. Lin h P (IA) v r (i) ta c: (p + r)2 = p2 + 2pr + r2, m p2 + 2pr chnh l tn s kiu hnh nhm mu A, ta c: (p + r)2 = (7588/18491) + (8337/18491) = 0,8613 p + r = (0,8613) 1/2 = 0,9280.

159 Tn s gen pI s l : p (I ) = 0,9280 - 0,6714 = 0,2566 T biu thc p (IA) + q (IB) + r (i) = 1, ta suy ra c tn s gen IB nh sau: q(IB) = 1 - (p + r) = 1 - 0,9280 = 0,0720. - Tn s gen lin kt vi gii tnh. Cc gen lin kt vi gii tnh l cc gen nm trn nhim sc th gii tnh v di truyn ng thi vi phn ly gii tnh. Theo Hutt, 1978 th nhim sc th Y nhiu loi sinh sn hu tnh v nhim sc th W lp chim thng khng mang gen, cho nn cc gen lin kt gii tnh ch nm trn nhim sc th X ng vt c v hoc Z gia cm. Xt trng hp loi sinh sn hu tnh, c th d hp l con c (XY) v c th ng hp l con ci XX. Nu c 1 i gen alen A v a lin kt vi gii tnh, c k hiu l XA v Xa, th con c c 2 kiu gen XAY v XaY, cn con ci c cc kiu gen XAXA, XAXa, XaXa. Nh vy con ci s mang s lng gen gp i con c v s truyn cho th h sau s lng gen cng gp hai ln so vi con c. Nu gi tn s gen XA ca n l p v tn s gen ny con c l pm v con ci pf th: p = 1/3 pm + 2/3 pf. Tng t, nu gi tn s gen Xa ca n l q v tn s gen ny con c l qm v con ci l qf, th: q = 1/3 qm + 2/3 qf. Nu gi d, h v r l tn s cc kiu gen AA, Aa v aa con ci v s, t l tn s cc kiu gen XAY v XaY con c th ta c cc trng hp sau: Tn s cc gen A v a con ci nh sau: pf = d + 1/2h qf = 1/2 h + r Tn s cc gen A v a con c nh sau: pm = s qm = t
A A

160 Nh vy trong trng hp con c (hay c th d giao t) tn s kiu gen v tn s gen trng nhau. Do , ngi ta c th dng tn s kiu gen c lng tn s gen, t tnh c tn s gen ca qun th v tn s cc kiu gen ca con ci.

Hnh 56. Mi quan h gia tn s kiu gen v tn s c biu th bng nh lut Hardy-Wanberg 3. Cc nhn t nh hng n cn bng di truyn trong qun th. 3.1. t bin (mutation). Nh chng ta bit tnh n nh tng i ca tn s gen trong qun th ch c th c duy tr nu cc gen khng b t bin. Nhng trong thc t t bin lun xy ra trong qun th. Mc d mi gen chu t bin ngu nhin (t nhin) rt thp, nhng v s gen trong qun th nhiu nn tng s cc t bin khc nhau cng rt ng k. Mi th h, vn gen c th c b sung thm mt s lng ln cc t bin mi. Qu trnh ny c gi l p lc t bin. Nh vy, tn s cc alen ca cc gen khc nhau trong qun th s bin i ph thuc vo p lc t bin.

161

Hnh 57. Tc thay i ca alen bi t bin c lp so vi tc t bin trung bnh 1.0 x 10-5. V d, trong mt qun th tt c cc c th l ng hp theo gen A (tn s ca gen A l p = 1). Gi s gen ny b t bin thnh a vi xc sut 3.10-5, tc l tnh trung bnh c 3 giao t b t bin trong 100.000 giao t. Nu nh vy th th h sau, alen a s gp trong qun th vi tn s q = 3.10-5 v sau tn s ca gen ny do t bin s tng ln qua mi th h mt gi tr tng t. Sau thi gian di, nu khng c chn lc, s n lc tt c cc alen trong qun th u bin thnh a. Tc l gi tr p A trong qun th gim n 0 cn qa li tng n 1. Gi s gen A t bin thnh a (t bin thun) vi cng l u, kt qu lm cho tn s gen ln a ngy cng tng ln trong qun th, ngc li tn s gen tri A ngy cng gim. Hoc gen a t bin thnh gen A (t bin ngc) vi cng l v, kt qu lm cho tn s gen tri A ngy cng tng v tn s gen ln a ngy cng gim trong qun th. Gi s gen A1 t bin thnh A2 vi tn s l u trong mi th h, tn s ban u ca gen A1 l po v tn s ca n sau mt th h l p1 th: p1 = po - upo = po (1-u) Nu qu trnh t bin li xy ra cc th h k tip vi tn s u, tn s gene A1 th h th hai l: p2 = p1(1-u) = po (1-u) (1-u) = po (1-u)2. Tng t, nu t bin xy ra lin tc n th h n, ta c tn s gene A1 th h n l: pn = po (1-u)n.

162 3. 2 nh hng ca chn lc (selection). Chn lc l qu trnh sng st ca cc c th m kiu gen ca chng c kh nng thch ng tt nht vi cc iu kin mi trng nht nh. Xc sut c th tn ti v sinh sn ph thuc vo mc thch ng ca n vi mi trng. Cc c th cng c mc thch ng rng bao nhiu th cng c kh nng duy tr v pht trin trong qun th by nhiu v ngc li. Do vy, tn s ca gen no trong qun th l do chn lc xc nh. Nu cc kiu gen khc nhau c cng sng st v kh nng sinh sn th h s chn lc s bng 0, ngc li nu mt kiu gen no gy cht hoc bt dc hon ton th h s chn lc s bng 1. Khi mt c th mang mt kiu gen no b o thi bi chn lc th tn s gen tng ng trong qun th s gim i. Nh vy, chn lc hn ch s di truyn ca cc gen bt li trong qun th. Cc gen tri v gen ln b loi khi qun th vi tc khc nhau. Cc c th mang gen tri gy cht hay cc gen bt dc tri b loi b ngay c trong trng thi d hp. Cc gen ln c th tn ti trong qun th trng thi d hp v c tch ly li to nn ngun d tr t bin. t bin ln ch b o thi khi n sinh si ny n trong qun th nhiu chuyn sang trng thi ng hp. Tn s cc alen ln trong qun th cng nh th cc c th d hp cng chim t l cao so vi cc th ng hp. Chn lc cng o thi nhiu cc c th ng hp ra khi qun th th vai tr ca cc th d hp cng ln v chng l ngun cung cp cc alen ln cho th h sau. Do vy, vic chn lc cc alen ln l t hiu qu so vi vic chn lc cc alen tri. Ngay c vic loi b hon ton cc c th ng hp ln ra khi qun th trong mi th h cng khng lm mt ht chng trong qun th bt k th h no v chng lun l ngun cung cp v to ra cc th ng hp ln. Thng thng cc th d hp c sc sng cao hn so vi c hai dng ng hp. Do vy, chng c u th chn lc, s tn ti v lan truyn chng c bo m bi chn lc. Cng do vy kh nng phn li ra cc th h ng hp ln cng tng ln.

163

Hnh 58. Thay i tn s alen di nh hng ca chn lc (s=1,0) Gi s chng ta xt trng hp chn lc loi thi chng li gen a vi cng l s (coefficient of selection), th tn s gen a cn li sau chn lc l f ( thch nghi) (fitness) v f = 1-s. Cu trc di truyn ca qun th sau chn lc l: p2AA + 2pqAa + q2 (1-s) aa = 1-sq2. Sau mt th h chn lc loi thi, tn s gen a l q1 s l:
q1 pq q 2 (1 s ) 1 sq
2

pq q 2 1 sq
2

sq 2

q (1 sq ) 1 sq 2

Tn s gen a b mt i sau mt th h chn lc loi thi l:

q q1 q 0 q (1 sq ) 1 sq 2 q sq 2 (1 q ) 1 sq 2

164

Hnh 59. Thay i tn s alen vi cc h s chn lc khc nhau v tn s gen khc nhau Nu chn lc loi thi 100% c th ng hp ln ra khi qun th th tn s gen a sau 1 th h s l q1
q (1 q ) 1 q
2

q 1 q

v sau n th h
q 1 nq

chn lc loi thi lin tc nh vy th tn s gen a s cn q n

165 S th h cn chn lc loi thi 100% c th ng hp ln l n 3.3 Di nhp c (migration). Trong thc t cc qun th lun c quan h trao i vi nhau, mt s c th ca qun th ny c th i n mt qun th khc (di c) v ngc li, mt s c th nhp vo qun th t mt qun th khc (nhp c). Qu trnh di nhp c ny dn n hin tng di nhp gen v lm thay i cu trc di truyn ca qun th. Khi mt s c th di c khi qun th c tr, n s mang i mt liu lng gen no v lm gim tn s gen trong qun th, ngc li khi mt s c th t mt qun th khc n nhp vo qun th v mang theo mt liu lng gen lm cho tn s gen s tng ln. V d, mt s c th di c khi qun th c tr, tn s gen q o no s thay i thnh q1 vi: q1 = qo - mqo = qo (1-m) Trong m l t l c th ra khi qun th. Trng hp c mt t l m c th mang tn s gen nht nh l q n nhp c vo qun th th tn s gene qo s thay i thnh q1 vi: q1 = mq + (1- m)qo 3.4 Kch thc ca qun th (size of population). Tn s gen c xc nh bi kch thc ca qun th (s lng c th trong qun th). Kch thc qun th cng nh th kh nng giao phi vi nhau ca cc c th d hp cng tng ln, do vy vic xut hin cc c th ln th h sau cng nhiu. Ngc li, s lng c th trong qun th cng nhiu th kh nng xut hin cc c th ln cng t. Trong qun th nh, chn lc s o thi cc gen c hi v tch ly cc gen c li nhanh hn. 4. Mt s tham s di truyn ng dng trong cng tc ging gia sc. 4.1. H s di truyn (heritability). 4.1.1 Khi nim. H s di truyn l t l ca phn do gen qui nh trong vic hnh thnh gi tr kiu hnh hoc hi qui gia gi tr di truyn ln gi tr kiu hnh ca con vt. Gi tr kiu hnh ca con vt c biu th bng cng thc: P = G +E
1 qn 1 q

166 Trong : P l gi tr kiu hnh; G l gi tr kiu di truyn v E l tc ng ca mi trng.

b COV (G , P ) VarP h2 h2 COV (G , G
2

E)

2 2

G P

H s di truyn c tnh theo cng thc trn c gi l h s di truyn theo ngha rng. Trong thnh phn phng sai di truyn bao gm nhiu thnh phn 2 2 2 A D I ... do ta khng th xc nh c to nn, 2 G chnh xc. Trong cc phn ca phng sai di truyn th thnh phn 2 A l c kh nng di truyn li cho th h sau ( l thnh phn phng sai gi tr ging). Do , trong thc tin chn ging ng vt, ngi ta thng
2

quan tm n h s di truyn c tnh theo cng thc: h 2

A P

, l

h s di truyn theo ngha hp, quyt nh mc ging nhau gia cc thn thuc. Gi tr ca h s di truyn: 0
h2 1; 0% h 2 100 %

4.1.2 Cc nhn t nh hng n h s di truyn. - Bn cht di truyn ca tnh trng. Kiu di truyn hay kiu gen quyt nh kh nng di truyn ca con vt. Bn cht di truyn ca tnh trng chnh l kiu di truyn ca tnh trng . Kiu di truyn l kt qu ca qu trnh tin ha lu di, kt qu ca chn lc t nhin v hot ng ca tng gen ring r lin quan n s hnh thnh tnh trng hoc l nhn t tng hp cc tc ng tng h gia cc gen to thnh tnh trng hoc trong qu trnh pht trin c th. N th hin nh mt th thng nht, ton vn, iu ha ton b i sng ca con vt. Cc tnh trng s lng thuc loi tnh trng a gen, chu nh hng ln ca s tc ng tng h gia cc gen v chu nh hng mnh ca ngoi cnh. Kh nng di truyn ca cc tnh trng ny c quyt nh bi hiu ng ca cc gen, bao gm ba loi ng vi ba loi tnh trng sau: + Cc tnh trng b nh hng bi hiu ng cng gp ca cc gen l ch yu. Thuc loi ny c cc tnh trng phn nh cht lng ca sn phm: t l nc ca ln, t l m sa ca b....Phng sai gi tr cng gp

167 ca tnh trng ny l ln v t chu nh hng ca mi trng, tnh trng c h s di truyn cao. + Cc tnh trng b nh hng bi cc gen c hiu ng hn hp gia hiu ng cng gp, tri v t ch gen. l cc tnh trng biu th s lng sn phm nh tc tng trng, sn lng sa, tiu tn thc n.... i vi cc tnh trng ny, ngoi phng sai di truyn cng gp cn c phng sai tri v phng sai di truyn t ch gen, do vy h s di truyn mc trung bnh. + Cc tnh trng b nh hng bi hiu ng tri v t ch gen l ch yu. l cc tnh trng c lin quan n kh nng sinh sn nh: t l th tinh, t l p n ca g, s con ra trong 1la ca ln....Phng sai di truyn tri v phng sai di truyn t ch gen l ch yu, ng thi phng sai mi trng cng ng vai tr quan trng nn h s di truyn ca cc tnh trng ny thng l thp. - Bn cht di truyn ca qun th. H s di truyn ca tnh trng c th thay i ty theo cu trc di truyn ca qun th v mc chn lc trong qun th. Qun th c duy tr lu di v tin hnh chn lc vi cng cao s lm cho qun th ng nht v mt di truyn v a n gim gi tr phng sai cng gp, t gim h s di truyn ca tnh trng. Ngc li, qun th mi c hnh thnh, cng chn lc cn thp s lm cho qun th km ng nht v di truyn dn n lm tng gi tr phng sai cng gp t lm tng gi tr h s di truyn ca tnh trng. Mt qun th nh, mc ng huyt cao s lm tng cc gen ng hp, phng sai cng gp nh dn n tnh trng c h s di truyn thp. - H s di truyn v mc ng nht ca mi trng. Trong phng sai kiu hnh c thnh phn phng sai mi trng. Yu t mi trng thay i c th lm thay i gi tr kiu hnh ca tnh trng, dn n h s di truyn cng thay i. Khi con vt sng trong mi trng ng nht th phng sai mi trng gim, h s di truyn tng ln v ngc li. 4.1.3 ng dng ca h s di truyn. - H s di truyn vi ci tin iu kin nui dng, i vi cc tnh trng c h s di truyn thp nn ch trng ci tin iu kin nui dng kt hp vi chn lc kiu di truyn. i vi cc tnh trng c h s di

168 truyn cao cng cn phi ci tin mi trng v cn phi chn lc k nng cao nng sut ca qun th. - H s di truyn vi chn lc thun chng hay lai to. i vi cc tnh trng c h s di truyn thp nn ch trng tp giao nng cao nng sut v sau chn lc thun chng, cn tnh trng c h s di truyn cao th cn chn lc lm nguyn liu gc n nh cho vic nng cao nng sut bng lai to. - H s di truyn vi cc phng php chn lc. i vi cc tnh trng c h s di truyn thp nn chn lc theo gia nh, chn lc qua i sau, cn i vi cc tnh trng c h s di truyn cao th nn p dng phng php chn lc t tin, anh ch em v chn lc bn thn c th. - H s di truyn dng d on hiu qu u th lai v mc suy ha cn huyt. i vi cc tnh trng c h s di truyn thp, khi lai to cho u th lai cao, khi giao phi cn huyt nh hng ca suy ha r v mnh. Cc tnh trng c h s di truyn cao, khi lai to cho u th lai thp v nh hng ca suy ha trong giao phi cn huyt li thp v chm. - H s di truyn dng d on nng sut i con. P i con = P b, m + h2S. Trong , P l gi tr kiu hnh, h2 h s di truyn v S l ly sai chn lc. - H s di truyn dng xc nh gi tr ging ca con vt lm ging.
EBV h 2 ( Pi P ) , trong EBV l gi tr ging d on (Extimated

breeding value), Pi l gi tr kiu hnh c th, P l gi tr kiu hnh trung bnh ca qun th. 4.2 H s tng quan di truyn (genetical relation). 4.2.1 Khi nim. Gia cc tnh trng khc nhau ca mt c th, thng c quan h vi nhau. V d, b c sn lng sa cao, t l m sa thng thp; g nhiu trng th trng lng trng b; ln nhiu m thng c t l nc thp... l tng quan kiu hnh gia cc tnh trng. Tng quan kiu hnh bao gm tng quan di truyn v tng quan mi trng. Tng quan di truyn do cc gen ng thi qui nh hai hoc nhiu tnh trng gy nn.

169 Tng quan mi trng l do hiu ng ca cc yu t mi trng i vi hai hoc nhiu tnh trng. Chng hn, thc n tt gp phn ng thi lm tng tc sinh trng v nng cao th trng. Tng quan di truyn v tng quan mi trng c th khc nhau v mc cao thp v hng thun nghch. Mi quan h gia hai tnh trng c th trc tip quan st c l tng quan kiu hnh. Tng quan kiu hnh c xc nh t vic o lng hai tnh trng trn cc c th ca qun th. H s tng quan l t s gia hip phng sai v trung bnh nhn ca phng sai cc tnh trng quan st.
rP
PXPY PX PY

rA

AX AY AX AY

, rE

EX EY EX EY

Do hip phng sai kiu hnh bng tng hip phng sai di truyn v hip phng sai mi trng, do vy:
PX PY AX AY EX EY

nn, m,

rP .

PX

PY

rA

AX AY

rE

EX EY

2 2

A P

2 2

E P

1 h2

Do vy,
rP .
PX PY

rA hX

PX

hY

PY

rE e X

PX

eY

PY

rP hX hY r A

e X eY rE

Biu thc ny cho thy, nu h s di truyn ca c hai tnh trng u thp, tng quan kiu hnh ch yu do tng quan ngoi cnh quyt nh. Ngc li, h s di truyn ca c hai tnh trng u cao, tng quan di truyn quyt nh tng quan kiu hnh. H s tng quan di truyn v h s tng quan kiu hnh khng nht thit tng ng nhau v ln v c v du. H s tng quan di truyn c th c hiu l: Phn sc mnh ca mi quan h gia gi tr ging ca tnh trng ny v gi tr ging ca

170 tnh trng kia. Trong thc t i khi tng quan di truyn cht ch, nhng tng quan kiu hnh li khng cht ch. V d: Tng quan di truyn gia trng lng s sinh v trng lng cai sa l 0,7, rt cht ch, nhng tng quan kiu hnh gia hai tnh trng ny ch l 0,35 li khng cht ch. Tng quan mi trng phn nh sc mnh ca mi quan h gia nh hng ca mi trng ln tnh trng ny v nh hng ca mi trng ln tnh trng kia. Nu h s di truyn ca hai tnh trng u thp, tng quan kiu hnh ch yu do tng quan ngoi cnh quyt nh. Ngc li, h s di truyn ca hai tnh trng u cao, tng quan di truyn quyt nh tng quan kiu hnh. Gia hai tnh trng c th c h s tng quan kiu hnh cao, nhng tng quan di truyn li thp, tng quan mi trng cao v ngc li. S khc nhau v du chng t tc ng ngc chiu nhau gia cc yu t di truyn v ngoi cnh ln mt tnh trng. Gi tr ca h s tng quan: 0
r 1

Nu r > 0, tng quan dng (thun), hai tnh trng chn lc c bin thin cng chiu. (X tng hoc gim th Y cng tng hoc gim). Nu r < 0, tng quan m (nghch), hai tnh trng chn lc c bin thin ngc chiu (X tng hoc gim th Y s gim hoc tng).
0 r 0,33 , tng quan yu, khng cht ch.
r 0,66 , tng quan trung bnh, tng i cht ch.

0,33

0,66 0,99

r r

0,99 , tng qua cht ch, tng quan cao. 1,00 , tng quan rt cht ch, tng quan hm tnh.

4.2.2 ngha ca h s tng quan. - Da vo h s tng quan (mc cht ch, chiu hng) ta c th bit c mc thay i ca tnh trng c lin quan. - Da vo h s tng quan gia hai tnh trng ta c th d on tng quan vi tnh trng th ba.

171 - Da vo h s tng quan ta c th hn ch c s lng ch tiu chn lc, nng cao hiu qu chn lc v chn c nhiu c th mong mun. 4.3 H s lp li (repeatability). 4.3.1 Khi nim. H s lp li l mt i lng biu th mc trng lp ca tnh trng c o lng. C hai loi lp li: - Theo thi gian: Cc tnh trng lp li theo thi gian l cc tnh trng c th o lng c cc la tui khc nhau ca con vt. V d, sn lng sa theo chu k ca b, s con ra trong 1 la ca ln... Thnh phn phng sai ca c th c ngun gc hon ton mi trng, c gy ra bi s khc nhau tm thi ca mi trng gia cc nng sut k tip nhau ca mt c th. Cn thnh phn phng sai gia cc c th c ngun gc mt phn do di truyn v mt phn do mi trng, c gy ra do nh hng thng xuyn ca mi trng ti tng c th. - Theo khng gian. L nhng tnh trng c phn c bit nh dy lp m di da ln, sn lng sa b ca hai v trc, hai v sau....Thnh phn phng sai ca cc tnh trng theo khng gian cng gn ging nh loi trn. H s lp li ca mt tnh trng chnh l t l gia tng phng sai gi tr kiu gen (di truyn) v phng sai ca sai lch mi trng c nh so vi phng sai ca gi tr kiu hnh.
2

G
2

EP
2

G
2

EP
2

EP

Et

Trong , R l h s lp li, 2 E P l phng sai do sai lch mi trng c nh v 2 E t l phng sai do sai lch mi trng tm thi. Gi tr ca h s lp li. 0 4.3.2 ngha ca h s lp li. - H s lp li cng ln th xc sut lp li nng sut nh c cng ln.
R 1

172 - Khi h s lp li ca mt tnh trng l cao th ch cn o lng t ln l c th quyt nh ga li con vt lm ging hay khng. Nu h s lp li thp phi o lng nhiu ln mi quyt nh c. - H s lp li c th gip ngi chn nui d on nng sut tng lai ca con vt t nng sut c. V d, h s lp li ca khi lng b cai sa l 0,47. Nu mt b ci b la u m khi lng ca n hn trung bnh khi lng b cai sa ton n l 2 kg th c th d on khi lng b cai sa la th hai s hn trung bnh khi lng b cai sa ca ton n l 0,47 x 2 = 0,94 kg. - H s lp li dng hiu chnh h s di truyn i vi cc tnh trng c lp li hoc c o lng nhiu ln. Cng thc hiu chnh h s di truyn.
hn
2

n h2 1 ( n 1) R

, trong n l s chu k lp li hoc s ln ghi chp s

liu, h2 l h s di truyn ca tnh trng, R l h s lp li.

173 Cu hi n tp chng 4 1. Th no l qun th? Tn s kiu gen? Tn s gen trong qun th 2. Th no l qun th ni phi? Hy cho bit thay i di truyn trong qun th ni phi? 3. Th no l qun th ngu phi? nh lut Hardy-Weinberg? iu kin m bo cho nh lut. ng dng ca nh lut Hardy-Weinberg. 4. Hy cho bit thay i ca tn s gen do t bin? Chn lc? Di nhp c. 5. Th no l h s di truyn? Cc nhn t nh hng n h s di truyn? ng dng ca h s di truyn trong cng tc ging vt nui. 6. Th no l h s lp li? ng dng ca h s lp li trong chn nui v cng tc ging.

173 Chng 5

GIAO PHI CN HUYT V U TH LAI.

Trong thc t cng tc ging chn nui, ngi ta thng p dng cc bin php k thut nh chn lc, nhn ging v lai to ging vt nui. Khi tin hnh nhn ging tng s lng c th, tng thun chng (ging nhau) hoc n nh c im di truyn ca dng, ging, i khi nhn thy con ci c biu hin gim st (sc sng, nng sut...). Khi tin hnh lai to gia cc ging, dng, ngi ta nhn thy con ci tt hn so vi b m. Trong chng ny, chng ta s tm hiu nguyn nhn dn n cc hin tng trn, phng php xc nh mc biu hin ng dng trong cng tc ging gia sc. 1. Giao phi cn huyt (inbeeding). 1.1. Khi nim. L giao phi gia cc c th c quan h huyt thng gn gi hoc tng t nhau v kiu di truyn. V d, giao phi gia b m vi con ci, anh ch em vi nhau hoc gia cc c th h hng. 1.2. Nguyn nhn. 1.2.1 T nhin. - Do kch thc qun th nh. - Do nh hng ca chn lc sinh dc. - Qun th cch ly. 1.2.2 Nhn to. - Do s lng c th c c gi li lm ging thng t hn c th ci. - Do yu cu ca cng tc ging cn phi tin hnh giao phi cn thn, v d nhn ging theo dng, to ging mi.... - Do qun l ging khng cht ch (c bit trong th tinh nhn to). 1.3 Hu qu ca giao phi cn huyt. Giao phi cn thn s dn n lm xut hin cc th ng hp (trong c c ng hp tri v ng hp ln). T lm cho t l c th c

174 kiu gen ng hp tng ln v tng ng t l c th c kiu gen d hp ngy cng gim. S tng tn s c th c kiu gen ng hp ln, nu gen ln l gen gy cht, th s dn n hin tng suy gim v sc sng, tng k hnh d tt, gim nng sut i con so vi b m. Gi s, qun th b m ban u c 2 gen A v a v 100% l d hp (Aa). Sau 1 th h giao phi cn thn, s c th d hp s gim cn 50% v tng ng s c th ng hp tng ln 50%. Nu tip tc cho phi cn thn, d hp li gim tip 50% v ng hp li tng ln 50%.(xem phn ni phi chng Di truyn qun th). Khi xt hu qu ca giao phi cn thn, chng ta nhn thy, bn cnh xut hin nhng c im c li, i khi cn xut hin nhng c im bt li. Trong cng tc ging gia sc, ngi ta thng p dng cc bin php k thut pht huy nhng c im c li, ng thi hn ch nhng tc hi ca giao phi cn thn. 1.3.1 Li ch ca giao phi cn hyt. - Cn huyt loi b nhng gen ln khng mong mun ra khi n ging. - Do cc gen mong mun thng l tri, nn cc con vt tt thng l u vit v di truyn v cn huyt c tc dng n nh di truyn cc c im tt. - Nh cn huyt, cc dng hoc cc gia nh ring bit c th c pht trin t n ht nhn. Chn lc trong gia nh i vi cc tnh trng kinh t gia sc ch c th thc hin sau khi cc gia nh pht trin. - Cn huyt kt hp vi chn lc to c nhiu ging gia sc qu gi. - Nh cn huyt c th xc nh gi tr di truyn thc t ca 1 c th, ca mt loi gen i vi cc tnh trng khc nhau ca vt nui. V d, nu hiu qu cn huyt ln i vi mt tnh trng no th chng t nh hng khng cng gp ca gen l ln v ngc li. - Bng cn huyt v chn lc, nhiu dng ng vt th nghim nh chut nht, th, chut lang.... c to ra. Cc dng cn huyt l vt liu qu gi nht nghin cu s di truyn ca cc c tnh. Chng hn, cc dng chut nht to ra c ung th phi hay leukenun, cng c nhng dng khng b mt loi ung th no.

175 - Ngi ta cng gy c cc dng cn huyt cao gia sc v gia cm lai to ra cc con lai c u th lai cao. 1.3.2 Bt li ca giao phi cn huyt. Phn ln cc nh chn ging cng nh cc nh sn xut gia sc thng phm u trnh cn huyt cao v cc l do sau: - Cng vi vic gia tng tn s v cng cn huyt lm xut hin cc tnh trng khng mong mun, c bit l cc tnh trng c kim sot bi cc gen gy cht v na gy cht. - Tc sinh trng ca gia sc thng b gim st bi cn huyt. S gim st l kh ln ngay c khi dng cn huyt mc va phi trong cc n thng phm. - Cn huyt c hai loi ng vt th nghim v ng vt nng nghip u lm gim hiu sut sinh sn. Do cn huyt, mt s con c s pht trin tinh hon c th b chm li v mt s con ci trng rng c th gim. c hai gii, cn huyt lm chm tui thnh thc, t l cht phi tng. - Cc con vt cn huyt u c kh nng sng thp hn con vt khng cn huyt. Nhn chung cc con vt cn huyt u d b nh hng bi stress do nhng thay i ca cc iu kin mi trng hn nhng con vt khng cn huyt. - Nu cn huyt cao c th dn n suy ha. l hin tng sinh ra do giao phi gia cc c th b m c quan h huyt thng gn gi, i con sinh ra gim sc sng, gim nng sut, xut hin k hnh, bnh tt, thm ch gy cht c gi l hin tng suy ha. Cc yu t nh hng n suy ha: - Mc cn thn gia cc c th giao phi c quan h huyt thng cng gn th mc suy ha cng cao, ngc li cc c th giao phi c quan h huyt thng cng xa th mc suy ha cng thp. - Tnh trng xem xt c h s di truyn thp th mc suy ha cao, ngc li tnh trng c h s di truyn cao th mc suy ha thp. - iu kin nui dng km th mc suy ha cn huyt cao, ngc li trong iu kin nui dng tt th mc suy ha s thp.

176 1.4 Phng php xc nh mc cn huyt. 1920, Wright a ra cng thc tnh cn thn, c gi l h s ng huyt.
FX 1 2
n1 n2 1

(1 F A )

Trong : Fx l h s ng huyt ca c th nghin cu. n1 l s th h t t tin chung n b ca c th nghin cu. n2 l s th h t t tin chung n m ca c th nghin cu. FA l h s ng huyt ca t tin chung. V d: Hy xc nh h s ng huyt ca cc th X trong h ph sau:: C A X B D C D
1 1 1 1 1 1

FX

1 2

1 2

1 4

0,25

2. u th lai (heterosis). 2.1. Khi nim v u th lai. u th lai l hin tng khi lai gia hai b m khc nhau v di truyn (khc ging, dng...) con lai F1 t ra u vit hn b m chng v mt sinh trng, sc chng chu, nng sut.... Thut ng u th lai c Shull a ra vo u nm 1914, mc d hin tng sc mnh con lai c bit v m t trc kh lu. Trong thc vt hc, hin tng sc mnh con lai c Kelreiter m t t nm 1766 v nhn nh rng, sc mnh con lai lin quan n mc khc nhau v mt di truyn ca cha m chng. Sau t lu, cng trnh ca Darwin Tc dng ca th phn cho v t th phn

177 trong gii thc vt a ra qui lut ca t nhin v li ch ca lai ging v tc hi ca t th phn ko di. Darwin gn lin kh nng sng v sc sn xut cao ca cc con lai vi s tham gia ca cc t bo sinh dc c v ci c bit ha v sinh l v di truyn trong qu trnh sinh sn. Ngi ta cho rng cc dng chuyn ha trong mt ging s xut hin hiu qu u th lai khng ch do s phong ph hn ca tnh di truyn m cn nng cao kh nng sng nh kt hp cc t bo sinh dc khng h hng, nh m rng kh nng thch ng v bn vng ca c th vi nhng tc ng bt li ca cc iu kin bn ngoi. Tt c cc iu dn n nng cao cc tnh trng c li, tnh trng kinh t (tc sinh trng, hu th, nng sut...) 2.2 Cc biu hin ca u th lai. Trong chn nui gia sc, s xut hin u th lai rt a dng v phc tp. C th lit k cc dng u th lai c gp nh sau: - Con lai F1 vt hn b m v th trng v sc sng, kh nng sinh sn bnh thng v i khi cn tt hn b m. Th hin khi lai lc mt bi vi lc hai bi; lai gia cc loi b chuyn dng tht . - Khi lai gia cc ging ln, g hng trng vi g tht-trng nh g Leughorn vi g Newhampshire, Plymouth rock, Australop...th sc sn xut ca con lai F1 chim v tr trung gian v th trng, nhng vt hn b hoc m v hu th v kh nng sng. - Con lai F1 vt hn b, m v th cht vng chc, tui th, sc lm vic, song li mt (hon ton hoc mt phn) kh nng sinh sn, in hnh l con lai gia nga v la bt dc hon ton. Song, khi lai gia b nh vi nhng loi b rng nh Yak, Bison bison.....hoc gia mt s loi thuc lp chim th ch c gii d giao t l bt dc, cn gii ng giao t vn hon ton hu dc. - Dng u th lai c bit, khi mi tnh trng tch ra mt cch ring r th F1 l trung gian, nhng v sc sn xut cui cng th li thy c u th lai in hnh. V d, khi lai gia b Holstein Friesean (Lang trng en) vi b Jersey ngi ta thy v sn lng sa v t l m sa, con lai F 1 chim v tr trung gian, nhng sc sn xut cui cng (tng lng m) li thy vt tri hn c b, m.

178 Bng 14. Th hin u th lai v sn lng sa v t l m sa b Ging Holstein Friesean Jersey Con lai F1 Sn lng sa T l m Tng lng m (kg) (%) (kg) 6.000 3.000 4.500 3,0 6,0 4,5 180,0 150.0 202,5

- Mt dng u th lai khc vt nui l sc sn xut ca con lai tuy khng cao hn cha m loi tt nhng cao hn ch tiu trung bnh ca hai ging gc. Loi ny cha c nhiu ngi tha nhn. 2.3 Cng thc tnh u th lai. u th lai c th c biu th theo s sau: XP2 -a XP1P2 d +a Nh vy, khi d = 0 khng c u th lai. d < a trng hp tri khng hon ton. d = a trng hp tri hon ton d > a siu tri. T , chng ta c cng thc tnh u th lai:
X H (%) X P1 2 X
F1 P1

XF1

XP1

X 2

P2

x 100

F1

X
P1 P2

P1 P2

X P2

Trong , H% mc biu hin ca u th lai.

X
F1

gi tr trung bnh ca tnh trng con lai F1

X p1 gi tr trung bnh ca tnh trng mt b, m

179
X p 2 gi tr trung bnh ca tnh trng b, m kia.

2.4 C s di truyn ca u th lai. Nh chng ta bit u th lai l hin tng sinh hc phc tp loi ngi bit v s dng t lu, song c s sinh hc ca n vn cha hon ton sng t. Sau y l mt s gi thuyt gii thch c s di truyn ca hin tng ny. 2.4.1 Thuyt tp trung gen tri c li. Theo thuyt ny, tin ha ca qun th xy ra di tc ng ca chn lc t nhin m cc nhn t di truyn tc ng c li ln s sinh trng, sc sn xut....l tri hoc tri khng hon ton, cn nhng nhn t tc ng bt li ln chng l ln. Trong cc qun th ngu phi, cc gen tri c li ny thng trng thi d hp. Nhng khi t th phn hay giao phi cn huyt, cc qun th ny b phn ha thnh cc dng m trong cc gen ny hay gen khc chuyn sang trng thi ng hp. Lc , cc dng khc nhau l ng hp theo cc gen tri c li khc nhau. Nu lai cc dng ny s dn n l con lai F1 c s nhn t tri iu khin cc tnh trng l ln hn so vi cc dng cha m, nh xut hin u th lai. Gi s, c 3 locus gen tham gia vo s hnh thnh ca mt tnh trng kinh t. Cho rng mi alen ln ng gp 1 n v v mi alen tri ng gp 2 n v vo kiu hnh. Php lai 2 dng cn huyt c th to ra cc con lai F1 c nng sut cao hn so vi cc dng cha m (u th lai) nh sau: P Kiu gen AabbCCddEE 2+1 + 2 +1+2=8 x aaBBccDDee 1+2+1+2+1=7 Gi tr kiu hnh F1 Kiu gen Gi tr kiu hnh

AaBbCcDdEe 2 + 2 + 2 + 2 + 2 = 10

Nh vy, u th lai l hiu qu ca vic tp trung cc gen tri c li khng alen con lai F1. 2.4.2 Thuyt d hp v siu tri. Mt quan nim khc m theo tnh d hp theo nhiu gen chnh l c s ca u th lai (Shull, 1908, 1952, East, 1908, 1919, Hayes, 1952 ....). Ngi ta cho rng, cc alen khc nhau ca cng mt gen trong cc c th d hp l quan trng i vi cc qu trnh tng hp ha sinh v l tt

180 hn so vi cc alen ng hp, m bo tnh a dng cn thit ca chc nng sinh l cho s pht trin c th. Gii thuyt siu tri c Shull a ra vo nm 1914 l s pht trin tip theo ca thuyt d hp. Theo thuyt ny, tng tc gia cc alen trng thi d hp mnh hn so vi cc alen trng thi ng hp, kt qu l hiu ng u th lai con lai F1 ln hn tt c cc hiu ng ca cc alen c hai b m. Bi v, mi alen trong qu trnh tng hp ha sinh thc hin chc nng khc nhau, cho nn trong th d hp (c cc alen khc nhau) cc chc nng khc nhau ny s gy nn hiu ng b sung ln nhau. Hin tng b sung ny th hin r trong di truyn hc thc nghim v di truyn hc ha sinh. Emerson (1952) trn c s nghin cu nm Neurospora crasa a ra m hnh v bn cht ha sinh ca u th lai. Neurospora crasa l sinh vt c c trng bi b n bi vt cht nhn, song khi cy chung cc chng khc nhau th thnh phn nhn ca t bo ny c th chuyn sang t bo khc to nn t bo c hn hp hai thnh phn nhn gi l th d nhn. Emerson so snh s sinh trng ca hai tp on xut pht trong mi trng ti thiu: t bin thiu sulphamid (sfo, +) v t bin thiu paraamino benzoic acid (+, pab) vi th lai d nhn ca chng. Chng t bin th nht tng hp c methionine v paraamino benzoic acid nhng khng tng hp s lng cn thit treonine. Chng kia, ngc li tng hp threonine nhng khng tng hp methionine v paraamino benzoic acid, cho nn nhng chng ny pht trin km trong mi trng ti thiu. Song th d nhn, thu c t vic lai gia hai chng th hai dng cht nhn b sung cho nhau nn chng sinh trng hon ton tt trong mi trng ny. Mt v d khc c bit rng ri trong di truyn y hc l trong nhiu vng Chu Phi v n c xut hin t bin lm thay i 1 amino acid trong phn t hemoglobin lm hng cu c dng hnh li lim. trng thi ng hp, t bin nh vy dn ti dng thiu mu c bit c hiu qu gy cht. Song nhng ngi mang t bin ny trng thi d hp khng nhng hon ton c kh nng sng m cn c tnh bn vng cao, chng li nhng dng c hi ca st rt a phng. Trong c hai gi thuyt tp trung gene tri v tnh d hp v siu tri trn chng ta mi phn tch vai tr ca s tng tc gia cc gen alen vi nhau trong vic xut hin u th lai. Tuy nhin, ngoi s tng tc ca cc gen alen, th s tng tc gia cc gen khng alen (khc locus) cng c th nh hng ti vic biu hin u th lai (b tr v t

181 ch). Mt khc cc gen ny khng ch trng thi phn ly c lp m c trng hp mt s gen lin kt cng cn phi tnh n. 2.4.3 Vai tr ca mi tng quan gia nhn v t bo cht. gii thch hin tng u th lai, nm 1914 Shull cng a ra gi thuyt v s bin i gia nhn v t bo cht khi lai ging. Kt qu kho nghim c tin hnh trn ng vt v thc vt cho thy s khc nhau ca con lai trong cc php lai tng h (thun nghch). V d, khi lai gia nga v la cho con lai khc nhau.. Nhng sai khc ny c th do: + Hp t lai do lai tng h khc nhau v bn cht, ph thuc ch yu vo cu trc t bo cht c xc nh bi c th m. + Do nhng c im c th ca nh hng sinh l ln i con t pha m. Nhn chung, trong mi quan h ny th vai tr ca nucleic acid trong cc c quan t ca bo cht nh ty th, lp th.... ng vai tr quan trng. Chng c th tham gia trc tip vo biu hin u th lai, ng thi cng c th tng tc vi cc gen nhn bo trong vic lm xut hin u th lai. 2.4.4 u th lai v kh nng phi hp. u th lai l hin tng sinh hc phc tp m loi ngi bit v s dng n trong sn xut t lu, song cho n nay, khoa hc cn cha hon thin c cc phng php d on trc t hp cc cp cha m no cho kt qu tt. Chnh v vy m mt mng li ln cc c quan khoa hc cc nc khc nhau c xy dng tm ra t hp cc ging, cc dng ng vt cho u th lai cao (c kh nng phi hp cao) cho a phng mnh. Nh vy, khi nim v kh nng phi hp di truyn cc cp b m c lin quan cht ch n hin tng u th lai. Nhng nghin cu v vn ny c bt u M trn ng vo nm 1952. Cc tc gi phn chia thnh hai khi nim khc nhau: + Kh nng phi hp chung (General combining ability) l kh nng mt dng, mt gia nh v ngay c mt c th cho u th lai vi tt c cc dng, cc gia nh khc. V vy n c tnh bng gi tr u th lai trung bnh ca tt c cc t hp lai vi s tham gia ca dng, gia nh .

182 + Kh nng phi hp c bit (Special combining ability) l kh nng mt dng, mt gia nh cho u th lai ch khi lai vi mt dng, gia nh nht nh. Kh nng phi hp c biu th bng biu thc ton hc sau: H (AB) = GC (A) + GC (B) + SC (AB) Trong , H (AB) l sc sn xut c xc nh v di truyn ca con lai AB GC l kh nng phi hp chung SC l kh nng phi hp c bit Trong cc nhn t di truyn th cc gen c tc dng cng gp v t ch c nh hng mnh m ln GC, trong khi SC v c bn ph thuc vo nh hng t ch v cc nhn t tri. Ngoi ra cc gen khng cng gp khc cng c ngha v nh hng i vi SC. Nhiu th nghim cho thy vai tr ca SC tng cng vi vic tng mc cn huyt v s phn ha v di truyn ca cc dng cha m ban u. iu ny c lin quan cht ch vi kh nng d on kt qu lai trn c s cc ch tiu ca cc dng cha m. 2.5 Cc yu t nh hng n u th lai. Mc biu hin ca u th lai ph thuc vo cc yu t sau: - Ngun gc di truyn ca cc dng cha m em lai. Cc dng cha m c ngun gc di truyn cng xa nhau th u th lai biu hin cng cao v ngc li, cha m c ngun gc di truyn cng gn nhau th u th lai biu hin cng thp. - H s di truyn ca tnh trng nghin cu, nhn chung cc tnh trng c h s di truyn cao th mc biu hin ca u th lai thp v ngc li, cc tnh trng c h s di truyn thp th mc biu hin u th lai cao. - Chiu hng ca php lai, mc biu hin ca u th lai cn ph thuc vo hng lai, tc l s dng ging, dng no lm m, ging, dng no lm b trong cc php lai c th.

183 Cu hi n tp chng 5 1. Th no l giao phi cn huyt? Nguyn nhn dn n giao phi cn huyt? Li ch v bt li ca giao phi cn huyt. Phng xc nh mc cn huyt. 2. Th no l u th lai? Cc dng biu hin ca u th lai? 3. Hy cho bit c s di truyn ca u th lai. Phng php xc nh u th lai.

180 Chng 6.

A DNG DI TRUYN V BO V NGUN GEN QU HIM NG VT.

Cc ging vt nui l mt b phn quan trng ca a dng sinh hc n l ti sn qu gi hin ang pht huy ngha kinh t nh l ging thun thch nghi vi iu kin sinh thi a phng ng thi cn l nguyn liu phc v cho cng tc lai to ging trc mt v sau ny. Khng ring cc loi d th b uy hip nghim trng do mi trng sng b thu hp v s sn bt ca con ngi. Cc ging vt nui di tc ng ca thin nhin v p lc ca kinh t th trng cng ang b mt dn, b lm ngho i. Mt trong nhng nim t ho ca t nc ta, l d phi tri qua nhng cuc chin tranh khc lit, chng ta vn cn gi c mt kho tng a dng sinh hc phong ph. V vic gn gi kho bu ny l cng vic ca ton dn ca nh nc ta. Ging nh d th, cc vt nui cng chu s hy dit ca thin nhin v ngay ca con ngi, ngoi cc l do thin tai ha hon cn do: - p lc ca c ch th trng chy theo nng sut cao, qua thay i ging mi, b ging a phng. - Tc ng ca cc k thut mi nh th tinh nhn to, to ra v vn ging lai c nng sut cao hn, lm cc ging ni thun bin mt. S tuyt chng ca nhiu ging vt nui a phng, nhng ging tuy nng sut thp nhng mang nhng c im qu gi nh thm ngon, chu ng dinh dng thp, thch nghi vi iu kin sinh thi. S tuyt chng ny gn y xy ra rt nhanh theo tc pht trin ca kinh t th trng v th ha. S a dng v ging s l ngun vt liu qu gi trong lai to cc ging ph hp vi nhu cu lun thay i ca th trng. Nhu cu ca con ngi v tiu dng v sn xut trong tng lai l cha bit ht c. S bo tn ngun gen chnh l bin php bo tn nguyn liu sn xut cho tng lai. iu ny thy nc ta qua hai in hnh: ln Mng Ci v g Ri cho n nay vn c tc dng ln trong sn xut.

181
S a dng di truyn vt nui l vt liu qu ca cng tc nghin cu v gio dc nht l trong cc mn nh: min dch, di truyn ging, dinh dng, sinh sn. 1. Bin d di truyn ng vt. Bin d di truyn l yu t ht sc cn thit ci tin di truyn, c cc tin b di truyn i vi vt nui v cy trng. Vi u th ca cng ngh truyn gen, mi loi sinh vt trn qu t n c th l mt ngun bin d di truyn rt c gi tr cho cc phng hng ci to, chn to ging mi. Cc nh nhn ging cy trng ang ch s dng cc gen c li t vius, vi khun, nm vo cc cy trng. a dng di truyn l bao gm tt c cc gen, cc alen ca tt c cc loi sinh vt c trn tri t hay mt khu vc, mt vng no . Bin d di truyn l nhn t quyt nh tnh da dng di truyn. a dng di truyn thng b mt i qua cc qu trnh tiu bin ca qun th, mt i cc ngun bin d trong qun th. a dng di truyn ch c bo tn khi bo v c ngun bin d hoc qua xut hin cc t bin mi (t bin ngu nhin, nhn to hoc pht sinh t bin trong thc nghim). a dng di truyn cn thit c bo ton ng vt, vt nui c th p ng c cc hng chn ging theo cc ch tiu kinh t mong mun, i ph p ng cc ci bin theo th hiu tiu dng (tht nc, trng g c v mu nu...), i ph vi cc bin i mi trng sng (b sa nui vng nhit i) v p ng c cc yu cu, chc nng mi, nh sn xut c 1-antitrypsin qua sa cu (Clark, 1990), tng hp c yu t IX (lm ng mu ngi c sn xut qua sa cu, qua chut...). Trong lnh vc a dng di truyn, a dng sinh hc ng vt, hin ni ln vn cp bch l hin tng suy thoi, mt i cc bin d di truyn, mt dn tnh a dng di truyn, do cc nguyn nhn sau: - Nguyn quan trng l do chnh hot ng khng hp l ca con ngi: ph rng, hy hoi mi trng sinh thi, gy ra tnh trng nhim mi trng sng, dn ti lm thoi ha v dt chng nhiu loi ng vt qu, do ng vt mt i lnh a sinh sng, thiu thc n qua khai thc ba bi ca con ngi, qua nhim mi trng sinh sng. - Trong qu trnh chn nui gia sc, gia cm l tnh trng sn xut chuyn ha cao, ch tp trung vo mt s t ging cao sn, chn nui cng nghip, lm gim i s phong ph, a dng ca cc ging.

182
- Vi hng chy theo cc ging cao sn nhp ni, nhiu nc c hin tng bin i nhanh chng cc ging ni, ging qu a phng, c truyn c qu trnh thch nghi lu i vi iu kin ca t nc. Bo v ngun li di truyn ng vt, cc ging vt nui, ng vt hoang d l vn cp bch ca th gii v ca Vit Nam hin nay. 2 Bo tn ngun gene vt nui. 2.1 Ti sao li xem xt n vic bo tn. Vic thun ho nhng loi vt nui bt u cch y 12.000 nm khi con ngi bt u nui gi ng vt cy ko, lm thc phm, ly lng v s dng cho nng nghip. Ngy nay c khong 40 loi ng vt c v v loi chim c thun ho, c tm quan trng cho thc phm v nng nghip. Ngnh chn nui ch yu trn th gii ch vi 14 loi trong hn 500 ging. Xp x 1,96 t ngi chim 40% dn s trn th gii ph thuc trc tip vo vt nui p ng 1 phn hay ton b nhu cu hng ngy ca h, c tnh 12% dn s ph thuc hu nh hon ton vo nhng sn phm ca ng vt nhai li nh b, cu, d. Vt nui bin i cy c v ph ph phm nng nghip (m con ngi khng n c) thnh sn phm c dinh dng quan trng. Gn 40% t ai nhng nc pht trin c th ch c dng cho vic trng c chn nui. Vt nui chim 19% thc phm trn th gii, chng cng cung cp ti 25% sc ko v phn bn cho sn xut nng nghip mang li s ng gp tng s ti a l 25% v do vy cu phn ch yu trong an ton thc phm, thm vo vt nui l mt s d tr hng ho rt quan trng trong h thng kt hp trang tri v ng c, do vy gim ri ro, vt nui p ng ton b khong 30% nhu cu v thc phm v nng nghip ca con ngi. Do dn s tng nhanh, mc tiu dng thc phm v nhng sn phm nng nghip tng, nn ng vt l nhng nhn t quan trng p ng nhu cu ca ton cu trong tng lai cng nh nng cao cht lng cuc sng ca nhng vng nng thn. Nhiu ging vt nui b e do hoc c nguy c tit chng. Da vo s iu tra ca ton th gii, danh sch v a dng vt nui trn th gii (WWWL. DAS:2, FAO/UNFP 1995) phn loi 27% (170/1433) ging b e da hay c nguy c tit chng. c tnh trong 5000 ging c t 100 - 1600 ging b e da trn hnh tinh, nn ton cu c khong hn 50 ging b mt mt nm, xp x 1 ging/1 tun, trong khi nhiu ging gim v s lng, nhng ging ny s rt khng an ton trong tng lai

183
nn khng c hot ng bo tn chng, nhng ging khc nguy c tit chng sp xy ra nu khng can thip kp thi. 2.2 Nhng nguyn nhn mt s a ng vt nui Mt vi nhn t dn n nhng ging c nguy c b mt hay b e da, nguyn nhn ln nht ca s si mn di truyn l s pht trin theo su hng hon ton da vo s lng rt hn ch nhng ging ph hp vi u vo - u ra ca nn nng nghip cng nghip ho, xu hng ny lin quan n khong 50% bin d di truyn gia cc ging cn li l chung cho tt c cc ging. Do vy mt vi ging c th loi b mt lng bin d ng k trong loi v hy hoi nhng t hp gen sn c trong ngun gen. nhng nc pht trin v k thut sinh sn v to ging cao th ngnh nng nghip tng ln ng k. C bn ca thnh cng ny l kh nng pht trin v ng dng nhng k thut, s dng nhiu qun th ging khc nhau c cha nhng t hp gen hoc nhng gen mong mun. l mt cng vic c ngha bi kh nng s dng gen trn ton th gii, pht trin v chu chuyn d dng nhng ging c chn lc cao. K thut em li thnh cng v mt ny nhng li nguy hi v mt khc v chng trnh ci tin th k ny ch tp trung vo mt vi ging trong mi loi, s dng u vo mc cao v cng ch da vo mt hoc hai tnh trng xc nh c tin hnh mi trng tng i thun li. S lng tng nhanh qua vic p dng k thut sinh sn, ch yu qua th tinh nhn to. Nhng k thut sinh hc hin i khc nh l cy truyn phi v nhn bn trong khi c hiu qu cao th n vn c th to ra nhng vn bt li nu khng c bin php phng nga thch ng. Kt qu n nay l c mt s lng ln nhng ging v nhng dng thch nghi cao vi iu kin mi trng c bit b e do hay tit chng. Nhng nguyn nhn gim ngun gen ng vt - S xut hin nhng ging ngoi - Chnh sch nng nghip khng tho ng - Hn ch to ra nhng ging mi - Nhu cu th trng thay i - Suy thi h thng sinh thi - Nhng thm ho do t nhin - Nn chnh tr khng n nh.

184
Trong lch s to ging vt nui trn th gii, c mt s lng rt ln nhng ging c to ra, nhiu ging trong s b tit chng, chng c g m phi lo lng v tc to ra ging mi cng nh tc tit chng. Tuy nhin qua 100 nm iu khng cn ng na: t l tit chng ca nhng ging v nhng loi tng cao, vt qu vi t l to ra lm mt bin d di truyn ca vt nui ton cu. Ring Chu u th k ny c 60 ging vt nui b tit chng v 200 ging na c xem nh l c nguy c tit chng, nhiu nc c nn nng nghip pht trin v thay i mnh c xu hng tp trung chng trnh ging vt nui vo mt vi ging tng i khng ng nht hon ton, nh gi v xy dng nhng k hoch bo tn gia sc sn c nhng a phng. nhng nc ang pht trin c mt vi nhn t c bn lm gim s a dng di truyn: Nhp nhng ging ngoi, v ging ngoi nhp thng khng thch nghi, nhng ging mi c xut hin rt nhanh qua vic lai to ba bi bng s tr gip ca nhng d n nc ngoi v kt qu cui cng l mt vi ging ni b mt. Do nh hng ca nn kinh t x hi ngn hn dn n s thay i th hiu ti cc ging ca ngi chn nui. Nhng nh hng ny c th l do chnh sch nng nghip khng tha ng hay do nhu cu th trng thay i. H sinh thi ca vt nui b suy thoi Nhng thm ho do t nhin nh hn hn, bnh tt Chin tranh v nn chnh tr khng n nh. nhng nc ang pht trin, nhng kh nng sn xut li cao khi ch trng n mi trng sn xut v mc u ra th nhng ging ni thch nghi thng c ngoi hnh nh. Nhng ging ni sn xut v sinh sn trong iu kin mi trng rt khc nghit v c coi l mt ti sn quan trng v chng c nhng tnh trng thch nghi c gi tr. Kh nng sn xut trong mi trng khc nghit ny l v cng quan trng bi v phn ln cc nc khng th duy tr c h thng u vo/u ra. Ln Meishan: Ging ln ny c ngun gc t Trung Quc v ni ting c s con/1a cao, ging ln ny c cng ty ging ln quc t s dng to ra dng thng phm c tc sinh sn cao cng t pht hin ra mt gen m c nh hng ln n s con/1a.

185
C khong hn 160 nc ang pht trin cha ngun gen ch yu ca th gii, nhng nc s c quan tm t hay nhiu n nhng nc khc. Quyn s dng vn gen ny cng s c li cho nhng nc pht trin. 2.3 Mc ch ca bo tn Bo tn ngun gen vt nui l mt vn cp bch c tnh cht ton cu. N chim mt phn quan trng trong ni dung cng vic to ln l bo v mi trng. Bo tn ngun gen vt nui trc ht l ni ti bo tn a dng sinh hc (biodiversity) ca mi trng. Cc nh khoa hc ang ng trc mt th thch ca thi i l cng hin vo s chn lc, quyt nh cc gii php khoa hc gn gi v lm mi cc ti sn thin nhin hn l tiu dng hoc tn ph n. Bo tn (conservation) l ch cch qun l ca con ngi i vi ngun gen vt nui, ti nguyn di truyn ng vt, gi sao cho n c li mt cch bn vng cho cc th h sau, tc l gi c tim nng ca chng, c th p ng c nhu cu v mong mun ca cc th h trong tng lai. Nh vy, ngha ca bo tn l tch cc, n bao gm gi (preservation), lu li (maintenance), s dng lu bn, khi phc v pht trin mi trng t nhin (Global Diversity Strategy, 1992). Gn gi (preservation) l ch cc k thut gn gi ngun gen trong iu kin khng thay i, thng l tch khi th trng. l gi cc mu c bit ca ngun gen ng vt, con vt lm ging, t chc hoc DNA vi mc ch bo m cho chng khi b mt i. Nh vy, thut ng bo tn (conservation) bao gm vic ci tin qun l t ti s pht trin bn vng, trnh xy ra s suy gim v mt s a dng di truyn. 3 S a dng sinh hc vt nui. Tnh ra s lng ging gia sc ca th gii (ch tnh cc loi gia sc chnh) l vo khong 3000 - 4000 ging. Cc loi gia sc chnh c th bao gm: Tru, b, la, nga. d, cu, ln...Bc tranh y l cn xa thc t, bi v s thiu st cc t liu (nht l t liu t cc nc ang pht trin), cng v ngi ta khng bit chc chn l khi no mt qun th t ti s ng nht ca ging. S uy hip vi cc ging c gi tr kinh t thp l s thay th ging v s lai ging. Cc k thut di truyn c nhng ng gp to ln vo vic ci tin s lng, cht lng v a li hiu qu kinh

186
t cao. l mt tch cc m ai cng phi tha nhn, nhng mt tri ca n l lm xi mn cc ging vt nui a phng c nng sut thp nhng li rt ph hp vi sinh thi a phng. Vit Nam chng ta, mt t nc nhit i th hin r tnh a dng di truyn, a dng sinh hc trong th gii ng vt. Theo mt chng trnh iu tra mi nht, Vit Nam hin c 1404 loi ng vt c xng sng trn cn, trong c 273 loi th, 831 loi chim, 259 loi b st, 82 loi lng th. Cc on nghin cu hn hp ca Vit Nam cng vi Qu bo v ng vt hoang d (WWF) v Chng trnh pht trin ca Lin Hp Quc (UNDP) kho st tnh a dng sinh hc ti vng ng Bc Eakar (klk), pht hin c mt s ng vt qu him nh: b tt (Bon-gaurus), b Banteng (Bos Banteng), gu nga, heo la... vi s lng cn kh ln. Gn y, Vit Nam cng b nh chp t gic Vn Quc gia Ct Tin, khng km g t gic Java (Indonesia). Vit Nam pht hin 232 loi ng vt v 200 loi thc vt mi, cha c tn trong danh mc phn loi ca th gii. Vit Nam c gi tr v a dng sinh hc cao vi s lng ln cc loi c hu, 10% s chim, th v c ca th gii ch tm thy Vit Nam, 40% cc loi thc vt Vt Nam thuc loi c hu. bo v ngun ti nguyn sinh hc ca Vit Nam, chnh ph ang c k hoch tng s lng cc khu bo tn thin nhin t 87 khu hin nay ln 101 khu (chim 7% din tch c nc), ng thi quyt nh t nm 1998 ly ngy 26/12 hng nm lm ngy a dng sinh hc. a dng sinh hc c biu hin r khng ch qua s lng cc loi, dc im mun hnh, mun v ca cc loi m ngy cng c nghin cu, pht hin qua cc tp tnh v cng a dng, c o ca tng loi ng vt, sai khc, bin i, tin ha khng ngng trn tng loi tp tnh, trong mi mt hot ng ca ng vt, t kim n, bt mi, cnh tranh sinh tn cho n tp tnh sinh sn, tp tnh nui con, cho con b, tm kim thc n, bo v, chng li k th, gi gn, chm lo cho s tn ti ca gia nh mnh, ca cng ng...(h, bo, gu, linh trng...). a dng sinh hc trong ng vt cn thy r trong cc tp tnh: v, bt, git mi... rt khc nhau, gia cc loi, t cc th n tht cho n cc loi c, chim, cc cn trng n tht. a dng di truyn l 1 trong 3 cp ca a dng sinh hc, bao gm:

187
- a dng di truyn, tc l a dng gen c biu th qua tnh phong ph, v cng a dng ca cu trc gen, cc thng tin di truyn, cc kiu gen ca cc loi sinh vt. - a dng loi l s phong ph, a dng ca cc loi sinh sng. - a dng sinh thi l s phong ph, khc nhau ca cc kiu sinh thi, kiu cng ng c to thnh do cc sinh vt, do cc mi lin h gia cc sinh vt vi nhau v gia sinh vt vi iu kin sng. l cc h sinh thi khc nhau ca cc loi sinh vt. Hin nay tng nc, nht l mt s nc pht trin, c nn vn ha, vn minh lu i, m nt dn tc, ngi ta phi c chnh sch, lut bo v ti nguyn gen ca t nc, qun l vic xut khu, chuyn ra ngoi nc cc ti liu sinh vt ring ca quc gia, cm xut khu mu, t bo, DNA, ty sng, ha thch, lin quan n ngun gen di truyn ca tng dn tc, tng quc gia. Ni chung, ngy nay mi quc gia u ban hnh cc b lut, cc chnh sch, qui nh bo v ngun gen qu, c hu ca nc mnh, xem y l ti nguyn, b mt quc gia ca tng nc. y l loi ti nguyn ht sc quan trng i vi thin nhin, kinh t, vn ha, tim nng du lch....ca tng quc gia. a dng vt nui c duy tr cho tim nng kinh t p ng 1 cch nhanh chng s thay i ca th trng th hiu ngi tiu dng hay tnh trng ca mi trng. a dng vt nui c mt vai tr vn ho v x hi quan trng, vt nui l mt phn khng th thiu c trong cc hot ng vn ho l hi. x hi hin i chng cn c kh nng gii tr cho con ngi. nhng cng vic nui gi chng nh l mt cng vic tr gip cho gio dc vng th. Ngnh cng nghip du lch nhiu nc rt quan trng da vo mi trng c bit m khng th thiu c nhng ging vt nui ni a. a dng vt nui l mt phn khng th thiu c trong h sinh thi nng nghip. Mt s a dng gy nn s ri ro ln hn trong h thng sn xut, gim kh nng p ng vi s thay i, suy thoi ca mi trng v c th dn n s hu dit mi trng. Nhng vng mt cn ci, h thng sn xut u vo t thp n trung bnh tng s kt hp vt nui vo sn xut nng nghip l rt quan trng trong vic sn xut thc phm, nhng nc ang pht trin duy tr t nhng ging thch nghi l cc k quan trng, n c th t c s bn vng nu khng c nh hng khng thun ca mi trng.

188
a dang vt nui c th mang li nhng li ch quan trng trong tng lai nu ch da vo mt vi ging th rt nguy him, s tp trung mt s lng t nhng ging dn n lm mt gen v t hp gen m cha c lin quan n hin ti nhng c th c lin quan n tng lai. Bo tn a dng vt nui lm gim ri ro v nng cao c an ton thc phm. Khi ngun gen vt nui b mt khng ch mt i s a dng vt nui m cn thiu nhng t hp gen sn c c bit l s thch nghi trong mi trng c bit. a dng sinh hc bo tn cho mc ch o to v nghin cu, bao gm nhng nghin cu sinh hc c bn v min dch, dinh dng, sinh sn, di truyn v kh nng thch nghi vi s thay i ca mi trng v thi tit. Nhng ging khc xa v i truyn c dng nghin cu v sc khng v nhim bnh gip hiu bit tt hn v c ch, gy bnh v gip cho vic iu tr hay qun l bnh tt tt hn. Hot ng bo tn o to cho mi ngi ch chn nui v ln lt to ra s hiu bit, kin thc cao hn v gim c ri ro. 4. Cc hot ng khoa hc trong lnh vc bo tn qu gene vt nui. 4.1 Chin lc ton cu v qun l ngun gen ng vt Vi tm quan trng ca ngun gen v mt phn rt ln nhng ng vt c nguy c b mt v cng ph hp vi nhim v ca t chc lng thc thc phm (FAO) v cng c v a dng sinh hc (CBD) mt chng trnh hot ng c bit v qun l ngun gen ton cu c FAO tin hnh vo nm 1992. Chng trnh ny c nhim v thit lp nhng th ch thc t v nhng hot ng c bn ca cc nc nhm mc ch c th sau: Pht trin v s dng tt hn ngun gen ng vt ph hp vi mi trng sn xut ca nhng nc c u vo trung bnh v thp, gip cho h thng nng nghip nc n nh hn. Khc phc s e da nghim trng v xi mn ngun gen ca 5000 ging trong 14 loi. Khun kh ca chng trnh gm 4 yu t sau: Quy ch chung nh chnh ph c th trc tip hng dn nhng ci bin mi ca chnh sch quc t trong cuc hp v ngun gen thc phm v nng nghip. V mt ton cu, c cu c bn ca mt nc bao gm 3 nhn t.

189
- Trng tm v mng li bao gm th ch ca n v trong tm quc gia chu trch nhim thi hnh v duy tr nhng mng li trong nc v trao i vi FAO v chng trnh ngun gen ng vt. - Th ch ca nhng ngi c lin quan n nhng nhm tham gia. - S dng an ton h thng thng tin a dng vt nui. Mt chng trnh cho nhng hot ng chuyn mn, gm 6 yu t: - c tnh - Bo tn v s dng bng phng php in-situ - Bo tn in-situ v ex-situ - Hng dn v k hoch hot ng - Pht trin phng tin lin lc v h thng thng tin, - Hp tc v o to Nhng cn b tinh thng hng dn s pht trin ca chin lc v li ko ti a cc nc tham gia. Nh ni trn mt trong nhng mc tiu ca chng trnh ny l a ra hng dn cho cc nc s dng. Bn hng dn u tin (FAO, 1996) xy dng gip cho cc nc nhn bit c nhng nhn t ch yu v mc tiu ca k hoch qun l ngun gen ng vt v phc tho ng li chnh sch chin lc ra c mc tiu, bn hng dn u tin c b sung bng 4 bn hng dn tip theo vi mc ch ch yu l thc hin chnh sch v mt hnh chnh v chuyn mn vi nhng vn sau: c tnh, m t h thng chn nui, s dng v pht trin ging mt cch ch ng, qun l qun th ang b e do, cung cp hng dn v qun l nhng vng nh bn hng dn u tin. Bn hng dn ny xem xt n nhng kha cnh chc nng v k thut c bit cho vic qun l qun th ang b e da 4.2 Nhng chin lc bo tn Chin lc bo tn c th c chia thnh cc phng php: Bo tn vt nui bng phng php in-situ - l bo tn vt nui ngay trong mi trng m n sinh ra v ln ln hoc l bo tn ex -situ l tt c cc trng hp bo tn khc. Sau c th phn chia tip thnh bo tn ex situ trong phng th nghim v bo tn lnh.

190
CBD dnh u tin r rt cho bo tn in-situ v cho l s phc hi v duy tr nhng loi hay nhng ging trong mi trng m chng sinh ra v ln ln. Chin lc ny l thch hp nht v con vt tip tc c tin ha trong mi trng sng ban u ca n. Bo tn ex-situ l: - Duy tr nhng qun th nh, c qun l cht ch ngoi mi trng thch nghi ca n bng phng php nhn to hay bn nhn to. - Bo tn lnh vt cht di truyn nh l tinh trng, phi, DNA, t bo hoc trng: bo tn ex-situ khng em li s tin trin ca trnh tin ho m nhng ging c th c c mi trng t nhin ca n. Bo tn in-situ v ex-situ l b sung cho nhau, khng loi tr nhau, quyt nh s ph thuc vo s nh gi tnh trng v kh nng s dng chin lc no. V d, bo qun tinh ng lnh ng mt vai tr quan trng trong s tr gip chin lc bo tn vt nui bng phng php invivo. 4.3 Nhng cng vic c th. 4.3.1 Xc nh v gi mu cc ging b uy hip. Xc nh qun th vt nui ang b uy hip, c lng qui m n, c cu, t l thay chuyn, k thut gi mu, trnh ng huyt, tiu chun chn lc, s lng mu tinh, phi hoc trng trn s con cho v con ging, tp hp mu mu, DNA chit xut, tp hp cc t liu thch hp cho gi lu di v sau cho s dng. 5.3.2 Gi t bo. Gi tinh ca hu ht cc gia sc v phi ca mt s loi. Gi DNA trong thi gian di l phng php d dng v thc t. Chn lc vt cho (c v ci), nh gi, x l, lm ng kh v lm k hiu cc mu tinh v phi. 4.3.3 Th y. K thut chn on bnh, khm nghim cho vn chuyn, cch ly v nh du hiu cc mu mu, khng cho bnh ly lan. 4.3.4 Ngn hng qu gen vt nui. T liu qu gen c Hanover (c) ch yu l ca Chu u. Cc t liu di truyn ca cc nc ang pht trin nm trong t liu ca FAO. Ngoi ra cc nc nh Achentina, Braxin, n , Trung Quc....c

191
ngn hng t liu di truyn ca mi nc. Ngoi ra cn c ngn hng t liu di truyn c bit nh Trung tm thng tin Tru Quc t Bangkok, thng s dng cc phng php nh ghi l lch, cc c im, thng k (nm) v cc t liu khc. a mm my vi tnh cng c s dng. Mt s phng php mi ang c th nghim ci tin di truyn cc ging ni bn, bao gm nhn ging ht nhn, k thut gy rng trng nhiu, cy truyn phi, nhn bn v tnh..... 4.4 Cc nhim v trc mt. Hng lot nhim v ang t ra trc mt nhng cn phi ch trng ngay nhng cng vic sau: - u tin trc ht phi t ra l phi t liu ha cc ging vt nui cc nc ang pht trin, nht l nhng ging khng nm trong c cu ca ti nguyn di truyn quc gia, cc ging ni bn hin ang gim. Xc nh t l st gim, s phn b v t liu v s bin mt.... - c im di truyn ca cc ging ang b e da, cc nc ang pht trin thng t c t liu ha, nht l c im thch nghi ca n. - Cc tha thun (bin bn) cn c chnh thc ha m bo quyn s hu trong ngn hng qu gen vt nui. Cc th tc th y cng rt cn m bo khng lm ly lan cc bnh trong qu trnh a cc mu di truyn n ngn hng khu vc. - Cc t liu v ging ni bn cn phi c xc nghim v thm tra tin s dng, ch nht n cc ging cha c m t (tnh nng sn xut v thch nghi). - Cn phi lp danh sch bo ng ca th gii gy s ch ca cc chnh ph v cc t chc bo v mi trng. S h tr v k thut v ti chnh cho cc nc ang pht trin l rt cn thit gi cc n ging v tin hnh chng trnh bo tn vt nui. - Cn thit nghin cu v khong cch di truyn hiu bit cc mi quan h gia cc ging c tn khc nhau cc vng khc nhau, qua hiu r thm tnh thch nghi v sc sn xut ca chng. - trnh chin lc cng tc ging vt nui n cc chnh ph. - Xc nh chng trnh bo tn qu gen vt nui trong mi quan h vi mi trng sng. Chng ta chng kin li ch ca s pht trin bn cnh l khuynh hng mun tr li vi thin nhin, vi nhng Hi xanh, hng

192
v nhng ngi nng dn...Vic nng cao mc sng, con ngi phi tr gi bng s nhim mi trng. Ma axit nh hng tai hi n rng v cc bng xanh thnh ph. Thin nhin ang bo ng v s nhim nc ngt, nc bin, khng kh v t ai, s mt i cc vng hoang d v c bit s bin mt tnh a dng sinh hc v s cht chc ca cc loi, cc qun th v h sinh thi. Cc nh khoa hc v ton th mi ngi u phi bit i ph vi s cch bit khong cch ca ci mun v ci cn, gi mun bo tn v s hn ch ca kinh ph. Con ngi trn con ng pht trin ca mnh ang i mt vi nhng th thch gn gi mi trng, trong con ngi ang sng, pht trin v sng to. Cc nh khoa hc sinh vt v chn nui cng nh ai c lin quan phi tm mi bin php duy tr cho c h thng mi sinh ph hp bo tn s sng ca sinh vt. 5. Thc trng bo v ngun gen vt nui Vit nam
(on Nng - V trng V PC- B KN&CN )

Vit Nam l mt trong nhng nc rt phong ph, a dng v cc h sinh thi, v cc loi v v ti nguyn di truyn. Hng ngn nm qua v ngay c hin nay cng nh mt s thp k sp ti ngi dn Vit Nam sng ch yu phi da vo ti nguyn thin nhin, c bit l ti nguyn sinh hc. Khng ch Vit Nam m hu ht cc nc trn th gii, cc sn phm nng nghip, lm nghip, thu sn v.v... thc cht l khai thc t ngun a dng sinh hc. Ngy nay tt c cc nc trn th gii v c Vit Nam u thc c gi tr to ln v kinh t, khoa hc, vn ho, x hi ca a dng sinh hc i vi s pht trin hin ti v tng lai ca mi quc gia v ca ton th x hi loi ngi; ng thi cng thc c trch nhim nng n di vi vic bo v s a dng sinh hc trong bi cnh da dng sinh hc nhiu ni trn lnh th mi quc gia v trn ton cu ang b suy gim nghim trng. Cho n nay, ng o cc quc gia ph chun Cng c ton cu v a dng sinh hc v xy dng k hoch quc gia v bo v s da dng sinh hc. Bo tn cc ngun gien ng vt, thc vt v vi sinh vt l mt trong nhng nhim v trng tm ca qu trnh bo v s a dng sinh hc mi quc gia. Trong phn ny, chng ti tp trung trnh by mt s kin v thc trng v phng hng hon thin cc quy nh ca php lut Vit Nam v qun l v bo tn cc ngun gen.

193
5.1 Thc trng cc quy nh ca php lut Vit Nam v bo v cc ngun gen. 5.1.1 Giai on trc nm 1996 Hot ng qun l v bo tn cc ngun gen ng vt v thc vt v vi sinh vt lun lun l iu kin bo m hiu qu ca cc hot ng sn xut, kinh doanh cc sn phm nng nghip, lm nghip, thu sn v cc hot ng bo v mi trng, c bit l hot ng bo v a dng sinh hc. Nhng ngc li cng c th ni, thc cht hiu qu cc hot ng bo v v pht trin ngun li thu sn, bo v v pht trin rng, bo v v kim dch thc vt, v th y, v bo v mi trng, c bit l v bo tn a dng sinh hc, u tc ng tch cc, gp phn bo tn cc ngun gen ng vt, thc vt v vi sinh vt. Cc vn bn php lut v cc hot ng nu trn u c cp hoc trc tip hoc gin tip n vn bo v cc ngun gen thc vt, ng vt v vi sinh vt. Trong lnh vc bo v v pht cc ngun li thu sn Cc vn bn php lut v bo v v php trin cc ngun li thu sn khng nh: - Cc t chc, c nhn c quyn khai thc ngun li thu sn thin nhin theo quy nh ca php lut, c giao s dng cc ng nc n nh lu di hoc c thi hn nui trng, khai thc thu sn vi cc hnh thc ph hp nhm bo v v pht trin ngun li thu sn; - Nghim cm cc hnh vi gy hi n ngun li, mi trng sng ca cc loi thu sn, n bo v v pht trin ngun li thu sn; - Nghim cm hy hoi ngun li thu sn, gy nhim mi trng sng ca cc loi thu sn; - Cm nh bt cc khu vc bi , ni sinh sng tp trung ca cc loi thu sn thi k cn b, c sc b sung ln cho ngun li cho khu vc; - Cm nh bt, t chc tiu th cc loi thu sn c gi tr kinh t cao, qu him hoc c nguy c tuyt chng trong danh mc cc i tng c bo v; - Vic nhp cc ging thu sn mi vo Vit Nam v vic di ging, thun ho ging do B Thu sn quy nh;

194
- T chc, c nhn sn xut, kinh doanh thu sn c hng li ch vt cht do cng sc ca mnh lm ra, c quyn chuyn nhng, bn thnh qu lao ng, gi in cng sc ca mnh v c trch nhim bo v, pht trin ngun li thu sn, np thu v lm cc ngha v khc theo quy nh ca php lut. Ngoi ra, cc vn bn php lut trong lnh vc ny cn quy nh r trch nhim ca cc c quan nh nc cc cp, ca mi t chc, c nh n trong vic bo v v pht trin ngun li thu sn; quy nh cc bin php thng, pht trong vic chp hnh cc quy nh ca nh nc v bo v v pht trin ngun li thu sn. 5.1.2. Giai on t nm 1996 n khi ban hnh Php lnh Ging cy trng, Php lnh Ging vt nui Trong giai on ny, cc quy nh ca php lut v bo v v pht trin ngun li thu sn, bo v v pht trin rng, bo v v kim dch thc vt, v th y, v bo v mi trng, c bit l v bo tn a dng sinh hc, tip tc tng bc c hon thin, tip tc trc tip hoc gin tip cp v tc ng n vic bo tn cc ngun gien ng thc vt v vi sinh vt. Song trong giai on ny, php lut v bo tn cc ngun gien ng thc vt v vi sinh vt c bc pht trin ng ghi nh. C th l nm 1996 l nm ban hnh Ngh nh s 07/CP ngy5/2/1996 ca Chnh ph v qun l ging cy trng, Ngh nh s 14/CP ngy 19/3/1996 ca Chnh ph v qun l ging vt nui. y l ln u tin vn bo tn cc ngun gien ng vt nui v cy trng c quy nh mt cch tng i y v c h thng trong cc vn bn quy phm php lut chuyn ngnh cp Chnh ph. Nm 2001 Chnh ph ban hnh Ngh nh s 13/2001/N-CP (ngy 20/4) v bo h ging cy trng mi. Nhiu vn bn cp B, ngnh hng dn thi hnh cc Ngh nh nu trn cng c ban hnh. Ngh nh s 07/CP ngy 5/2/1996 ca Chnh ph v qun l ging cy trng khng nh: - Ngun gen (ngun thc liu) chn to ging l ti sn quc gia do Nh nc thng nht qun l, bo qun ti cc c quan nghin cu khoa hc c ch nh; - Nh nc khuyn khch cc t chc c nhn tm kim khai thc, s dng, trao i, bo v v lm phong ph thm ngun gen c li cho quc k dn sinh;

195
- B NN&PTNT quy nh danh mc cc ngun gen qu him v quy ch qun l vic trao i, khai thc, s dng ngun gen trong danh mc ny; - B NN&PTNT quy nh danh mc ging cy trng qu him v ngun thc liu to ging khng c xut khu ra nc ngoi v cng b trong tng thi k; - B NN&PTNT thc hin qun l vic su tp, bo tn qu gen, nghin cu, chn to ging, kho nghim, sn xut th, cng nhn ging mi, sn xut kinh doanh, xut nhp khu kim nh, kim nghim, kim dch, qun l cht lng ging cy trng v c trch nhim t chc ch o cc hot ng v ging cy trng trong phm vi c nc; - B NN&PTNT trnh Th tng Chnh ph ban hnh ch qun l ngun gen, xy dng tiu chun Vit Nam v ging cy trng trnh c quan c thm quyn ban hnh .v.v.. Ngh nh cn quy nh r trch nhim ca cc c quan chnh quyn cc cp, ca cc t chc, c nhn trong sn xut, kinh doanh ging cy trng, quyn ca ngi to ging cy trng mi c ng k vi B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng c gi bn quyn theo quy nh ca php lut. Ngh nh s 14/CP ngy 19/3/1996 ca Chnh ph v qun l ging vt nui khng nh: - Nh nc thng nht qun l ging vt nui bao gm vic bo h, bi dc, pht trin ti nguyn ging, qun l sn xut kinh doanh ging v xut nhp khu ging; - Tng cng c s vt cht - k thut cho cc c quan, t chc lm nhim v bo tn ngun gen ging vt nui; - o to cn b chuyn ngnh lm nhim v bo tn ngun gen ging vt nui, chn to, kho nghim, sn xut, kinh doanh ging vt nui; - B NN & PTNT, B Thu sn theo chc nng, quyn hn ca mnh quy nh danh mc ging vt nui bo tn, chn lc, bi dc, sn xut ging v quyt nh b sung hoc loi b cc ging vt nui trong danh mc khi cn thit. Sau khi ban hnh 02 vn bn cp Chnh ph v qun l ging cy trng v v qun l ging vt nui, ngy 30/12/1997 B KHCN&MT (nay l B KHCN) ban hnh Quy ch qun l v bo tn ngun gen thc vt, ng vt v vi sinh vt ni chung.

196
Quy ch qun l v bo tn ngun gen thc vt, ng vt v vi sinh vt ngy 30/12/1997khng nh: - Ngun gen thc vt, ng vt v vi sinh vt l ti nguyn quc gia, l b phn hp thnh quan trng trong vic bo v a dng sinh hc, phc v nghin cu v pht trin khoa hc v kinh t ca cc ngnh; - Hnh thc bo tn bao gm: insitu, exsitu, on-fann, invivo, invitro; - u tin bo tn, lu gi cc ngun gen qu, him, c th ca Vit Nam v ang c nguy c b mt; - i tng bo tn, lu gi cn bao gm cc ngun gen c nh gi cc ch tiu sinh hc, cc ngun gen cn cho cng tc nghin cu, lai to ging v phc v o to, cc ngun gen c nhp t nc ngoi c n nh v thun ho Vit Nam, c ngha quan trng trong sn xut. Quy ch ny cn quy nh c ni dung cng tc qun l v bo tn, lu gi cc ngun gen, h thng cc c quan tham gia bo tn, lu gi cc ngun gen, trch nhim ca cc c quan nh nc trung ng v a phng v ngun ti chnh cho cng tc ny. 5.1.3 Php lnh Ging vt nui Php lnh Ging vt nui c U ban Thng v Quc hi thng qua ngy 24/3/2004, quy nh v qun l v bo tn ngun gen vt nui, nghin cu, chn, to, kho nghim, kim nh, cng nhn ging vt nui mi; sn xut, kinh doanh ging vt nui; qun l cht lng ging vt nui. Theo Php lnh Ging vt nui: - Mt trong nhng nguyn tc hot ng v ging vt nui l bo tn v khai thc hp l ngun gen vt nui, bo m tnh a dng sinh hc, kt hp gia li ch trc mt v li ch lu di, bo m li ch chung ca ton x hi; - u tin u t cho cc hot dng sau y: + Thu thp, bo tn ngun gen vt nui qu him. + Nghin cu, chn, to, kho nghim, kim nh ging vt nui mi v nui gi ging vt nui thun chng, n ging c k, n ging ng b, n ging ht nhn c nng xut cao, cht lng cao; - Khuyn khch v h tr cc t chc, c nhn c giao nhim v nhn ging, nui gi ging vt nui thun chng, n ging c k, n ging ng b, n ging ht nhn;

197
- Khuyn khch cc t chc, c nhn u t nghin cu khoa hc, p dng cc tin b khoa hc v cng ngh v ging vt nui, xy dng c s h tng, pht trin ngun lc trong hot ng v ging vt nui; - Khuyn khch cc t chc, c nhn sn xut, s dng ging vt nui, tham gia bo him ging vt nui; - Cc hnh vi b nghim cm bao gm: + Sn xut, kinh doanh ging gi, ging vt nui khng t tiu chun cht lng, ging khng c trong danh mc ging vt nui dc php sn xut, kinh doanh; + Ph hoi, chim ot ngun gen vt nui, xut khu tri php ngun gen vt nui qu him; + Sn xut kinh doanh ging vt nui gy hi cho sc kho con ngi, ngun gen vt nui, mi trng, h sinh thi; Php lnh ny cng quy nh r ngun gen vt nui l ti sn quc gia do Nh nc thng nht qun l; Ngun gen vt nui khu bo tn ca Nh nc khi c nhu cu khai thc, s dng phi c php ca B NN&PTNT, B Thu sn; cc t chc, c nhn c trch nhim tham gia vo vic qun l ngun gen vt nui ti a phng. Ni dung bo tn ngun gen vt nui bao gm: - iu tra, kho st, thu thp ngun gen vt nui ph hp vi tnh cht v c im ca tng loi vt nui; - Bo tn lu di v an ton ngun gen c xc nh ph hp vi c tnh sinh hc c th ca tng loi vt nui; - nh gi ngun gen theo cc ch tiu sinh hc v gi tr s dng; - Xy dng c s d liu, h thng thng tin t liu ngun gen vt nui. Nh nc u t v h tr vic thu thp, bo tn ngun gen vt nui qu him, xy dng c s lu gi ngun gen vt nui qu him, bo tn ngun gen vt nui qu him ti a phng. B NN&PTNT, B Thu sn nh k cng b danh mc ngun gen vt nui qu him cn bo tn. Vic trao i ngun gen vt nui qu him phc v nghin cu, chn, to ging vt nui mi v sn xut kinh doanh phi theo quy nh ca B NN&PTNT, B Thu sn.

198
Vic trao i quc t ngun gen vt nui qu him phi c php ca B NN&PTNT, B Thu sn. T ni dung ca cc vn bn nu trn chng ta c th rt ra mt s nhn xt s b nh sau: Vn bo tn cc ngun gen c nh nc Vit Nam quan tm v cng c th hin trong cc vn bn php lut kh sm v ngy cng bao qut y hn, c th hn. Trong giai on trc nm 1996 vn bo tn cc ngun gen c quy nh tn mn rt nhiu vn bn php lut thuc nhiu lnh vc khc nhau. Cc lut v php lnh trong cc lnh vc v bo v v pht trin ngun li thu sn, v bo v v pht trin rng, bo v v kim dch thc vt, v th y v v bo v mi trng ch c cc quy nh chung chung, c tnh nguyn tc, thm ch c khi ch gin tip cp ti vic bo tn cc ngun gen, mc d cc hot ng trong cc lnh vc ny c tc ng rt ln n vic bo tn cc ngun gen, gp phn quan trng vo vic bo tn cc ngun gen. Trong giai on ny, cc quy nh chuyn ngnh v bo tn cc ngun gen ch c ghi nhn trong mt vi vn bn cp B, ngnh nh Quyt nh s 582/NSY ngy 2/11/1987 quy nh tm thi v nhim v, quyn hn ca cc c quan bo tn, lu gi, s dng ngun gen v ging ng thc vt v vi sinh vt vi ni dung ht sc s si. Bt u t nm 1996, cc quy nh chuyn ngnh v bo tn cc ngun gen c ghi nhn trong cc vn bn quy phm php lut c tm hiu lc cao hn. l cc ngh nh ca Chnh ph v qun l ging cy trng, qun l ging vt nui v tip tc c quy nh c th hn, ngy cng y hn trong Quy ch qun l v bo tn ngun gen thc vt, ng vt v vi sinh vt do B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng (nay l B KH&CN) ban hnh. Vi vic ban hnh Php lnh Ging cy trng v Php lnh Ging vt nui nm 2004, ln u tin Vit Nam cc quy nh chuyn ngnh v qun l, bo tn ngun gen thc vt, ng vt c quy nh kh y trong cc vn bn c hiu lc php l cao, vi ni dung y , r rng hn. Song cn lu rng hai php lnh ny ch cp vic qun l v bo tn ging cy trng v ging vt nui, khng bao qut ht cc ngun gen ng thc vt v vi sinh vt cn bo tn. Hn na trin khai thc hin c hai php lnh ny trong thc tin th phi ch ban hnh nhiu vn bn cp Chnh ph v cp B, ngnh c th ho v hng dn.

199
Cho n thi im ny, cc quy nh php lut hin hnh ca Vit Nam v bo tn cc ngun gen vn cn ch yu l cc quy nh c tnh cht chung, tnh nguyn tc, cha c c th ho mc cn thit nhm bo m tnh thng nht v hiu qu trong thi hnh; nhiu vn quan trng cha c php lut quy nh. V d vn bo tn ngun gen cc cy con lm thuc trong cc vn bn php lut c cp kh m nht, thc cht ch lt qua, khng c ch no quy nh chi tit hay hng dn c th trin khai trn thc t, ti nguyn di truyn cy con lm thuc Vit Nam c gi tr rt ln, song cho n nay trong cc lut, php lnh ch c mt vi quy nh c tnh cht ch trng, nguyn tc, cha c vn bn no ca Chnh ph, Thng v Quc hi hay Quc hi iu chnh ring v chi tit vn khai thc, s dng, bo tn cho ph hp vi c th ca lnh vc ny, c bit phi ph hp vi yu cu bo v v khai thc tri thc y hc c truyn ca cc dn tc sng trn lnh th Vit Nam. Vn bo h quyn tc gi v quyn s hu cng nghip ca cc t chc, c nhn to ging mi tng bc c quy nh y khuyn khch v bo v quyn, li ch hp php ca ch s hu, ca cc tc gi, nhng cha cp n vn d bo h quyn tc gi v quyn s hu cng nghip ca cc t chc, c nhn lai to ging vt nui mi. Trong mt s hnh vc, php lut c quy nh gn li ch ca cng ng, ca t chc, c nhn vi vic bo v a dng sinh hc nh bo v v pht trin rng, bo v v pht trin ngun li thu sn, bo v v kim dch thc vt v.v... Song hiu qu ca cng tc ny ang cn phi bn lun v xem xt thm. C nhiu kin cho rng vic chia s li ch cho cng ng a phng, cho cc t chc, c nhn lin quan cha tha ng, c nhng trng hp cha c php lut quy nh v trn thc t cng khng c thc hin. Hai php lnh v ging cy trng v ging vt nui mi ban hnh tp trung quy nh iu kin sn xut kinh doanh ging cy trng, ging vt nui, nhng khng quy nh r v c th vn chia s li ch cho cng ng a phng, cho cc t chc, c nhn lin quan. 5.2 Phng hng hon thin php lut Vit Nam v bo v cc ngun gen Nh trnh by mc I, h thng cc quy nh ca php lut Vit Nam v bo tn cc ngun gen tuy c hnh thnh v tng bc c hon thin, nhng cn c nhiu im khim khuyt v bt cp. Chnh nhng khim khuyt v bt cp gp phn khng nh vo vic hn ch hiu qu ca cc hot ng bo tn cc ngun gen.

200
gp phn y mnh v nng cao hiu qu cc hot ng bo tn cc ngun gen, cn phi tip tc hon thin h thng cc quy nh hin hnh ca php lut Vit Nam v vn ny. Theo quan im ca chng ti, vic tip tc hon thin h thng cc quy nh ca php lut Vit Nam v bo tn cc ngun gen cn qun trit mt s quan im c bn sau y: - Phi bo m cc quy nh ca php lut c tnh thng nht, y , ng b, hp l, r rng, c th v ph hp vi c th ca tng lnh vc. - Hot ng qun l nh nc phi ph hp vi c ch th trng, yu cu ca qu trnh thng mi ha. - Cn y mnh x hi ha hot ng trong lnh vc ny; gn ti a li ch ca tng cp, tng ngnh, tng a phng, tng t chc, c nhn vi hot ng bo tn cc ngun gen trn c s x l tht hi ha v tha ng mi quan h gia li ch nh nc, li ch cng ng a phng, li ch ca t chc, c nhn trong vic bo tn cc ngun gen. V bn cht, y l vn chia s li ch tha ng cho cc cng ng, t chc, c nhn lin quan nhm nng cao hiu qu cng tc bo tn cc ngun gen. - Bo m tnh hiu lc v hiu qu thc t ca h thng cc quy nh ca php lut; x l tht nghim khc cc hnh vi vi phm php lut v tn cc ngun gen. - Bo v ch quyn, li ch quc gia trn c s dy mnh hp tc quc t, nghim tc thc hin cc cam kt quc t lin quan n bo tn cc ngun gen. Qun trit ni dung ca cc quan im c bn nu trn, chng ta cn nghin cu sm thc hin mt s gii php c th sau y: - Cn sm ban hnh cc vn bn hng dn thi hnh cc quy nh ca php lnh Ging cy trng, php lnh Ging vt nui v vn qun l v bo tn cc ngun gen cy trng v cc ngun gen vt nui. - Cn nghin cu xy dng cc quy nh v qun l v bo tn cc ngun gen thc vt khng phi l cy trng, ngun gen ng vt khng phi l vt nui; cn bo tn c cc ngun gen vi sinh vt. Nhng vn ny trc mt c th b sung vo h thng cc vn bn quy phm php lut v bo v v pht trin ngun li thu sn, bo v v pht trin rng, bo v v kim dch thc vt, v th y, v bo v mi trng sinh thi v.v...V lu di, nhng vn ny nn c quy nh thng nht trong lut a dng sinh hc ang c trin khai son tho.

201
- Nn t vn bo h quyn s hu cng nghip v quyn tc gi i vi ging ging vt nui mi. S d t vn bo h quyn s hu cng nghip v quyn tc gi i vi ging vt nui mi l v quyn tc gi, quyn s hu cng nghip i vi ging ging vt nui mi nu c cng nhn v c bo h th s c tc dng rt ln trong vic khuyn khch hot ng u t sng to ra cc ging mi hu ch phc v cho yu cu pht trin kinh t. - Khn trng hon chnh trnh Th tng Chnh ph ban hnh Quy ch qun l an ton cc sinh vt bin i gen v sn phm ca chng. Cc hot ng nghin cu v trin khai, pht trin, qun l, chuyn giao, vn chuyn, s dng v gii phng cc sinh vt b bin i gen do kt qu ca cng ngh sinh hc hin i v cc sn phm ca chng c th c nh hng bt li i vi bo tn cc ngun gen v s dng bn vng a dng sinh hc cng nh i vi mi trng v sc kho con ngi. V vy chng ta rt cn qun l ht sc cht ch cc hot ng ny trn c s mt vn bn php lut tng ng. Nghin cu son tho trnh cp c thm quyn vn bn quy nh v bo v, khai thc cc cy v cc con ng vt, vi sinh vt dng lm thuc cha bnh v tri thc y hc c truyn. Vit Nam c rt nhiu loi cy v con m nhn dn ta , ang v s c th dng lm thuc. y l ti nguyn qu bu ca dn tc ta, c gi tr to ln v y hc, v kinh t v.v.. Song do nhiu nguyn nhn vn ny cha c quan tm ng mc, cha c khai thc v s dng hp l vn bn ny phi bao gm c vic chia s mt cch tho ng li ch cho cng ng dn c cc a phng, cho tng t chc v tng ngi dn nm gi cc kin thc v cy, con lm thuc, v y hc c truyn. Cn trin khai nghin cu tip tc v sm hon thin h thng php lut v bo v mi trng (c lut v h thng cc vn bn di lut), c bit cn sm ban hnh Lut a dng sinh hc. Bo v mi trng ni chung v bo v a dng sinh hc ni ring c hiu qu t h ng nhin to iu kin v gp phn quan trng vo vic bo m hiu qu cao ca cng tc bo tn cc ngun gien ng thc vt v vi sinh vt. Ph lc Qui ch qun l v bo tn ngun gene thc vt, ng vt v vi sinh vt (Ban hnh km theo Quyt nh s 2177/1997/Q-BKHCN&MT ngy 30 thng 12 nm 1997)

202
Bo tn, lu gi ngun gen ng vt, thc vt v vi sinh vt l bo v ti nguyn di truyn nhm cung cp ngun nguyn liu khi thy phc v cng tc nghin cu khoa hc, ci to ging, m bo duy tr c tnh a dng sinh hc v nhng tin cn thit v ti nguyn sinh hc cho s pht trin bn vng nn nng nghip hin i cng nh trong tng lai. I. Quy nh chung 1. Ngun gen c quy nh trong Quy ch ny l nhng sinh vt sng hon chnh hay b phn sng ca chng mang thng tin di truyn sinh hc c kh nng to ra hay tham gia to ra ging mi ca thc vt, ng vt v vi sinh vt. 2. Ngun gen thc vt, ng vt v vi sinh vt l ti nguyn quc gia v l mt b phn hp thnh quan trng trong vic bo v tnh a dng sinh hc, phc v cho hot ng nghin cu v pht trin khoa hc v kinh t ca cc ngnh: nng nghip, lm nghip, thy sn, cng nghip thc phm, y t. 3. Bo tn lu gi ti nguyn di truyn c tin hnh di nhiu hnh thc khc nhau (Insitu, Exsitu, on farm, in vivo, in vitro) ti cc c s, t chc, cc thnh phn kinh t khc (trong c c t nhn) v c lin kt thnh mt mng li di s qun l thng nht ca B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng. II. Ni dung cng tc qun l v bo tn, lu gi ngun gen 1. iu tra, kho st v thu thp cc ngun gen thch hp vi tnh cht v c im ca tng cy, con v vi sinh vt. 3. Bo tn lu di v an ton cc ngun gen thu thp c thch hp vi cc c tnh sinh hc c th ca tng i tng cn gi, trnh k thut, kh nng thit b ca c quan c nhim v lu gi v quy m cn bo tn. 3. nh gi cc ngun gen theo cc ch tiu sinh hc c th ph hp vi tng i tng. 4. T liu ho: cc ngun gen sau khi nh gi u phi t liu ho di cc hnh thc: phiu iu tra, phiu miu t, phiu nh gi, hnh v, bn phn b, chp nh, n phm thng tin, catalog hoc xy dng c s d liu tin hc. 5. Trao i thng tin t liu v ngun gen cn c tin hnh thng xuyn gia cc c quan tham gia trong h thng bo tn, lu gi ng thi cung cp cc thng tin t liu v ngun gen cho cc c quan

203
khoa hc, sn xut khi c nhu cu. Trng hp cn thit c th trao i vi nc ngoi nhng phi c cc c quan c thm quyn chp nhn. III. i tng cn c a vo bo tn, lu gi 1. u tin cc ngun gen qu, him c th ca Vit Nam v ang c nguy c b mt. 2. Cc ngun gen c nh gi cc ch tiu sinh hc 3. Cc ngun gen cn cho cng tc nghin cu, lai to ging v phc v o to. 4. Cc ngun gen c nhp t nc ngoi c n nh v thun ho Vit Nam, c ngha quan trng trong sn xut. IV. T chc thc hin 1. Hot ng qun l v bo tn, lu gi ngun gen c tin hnh trn phm vi c nc. H thng cc c quan tham gia bo tn, lu gi ngun gen ca cc B, ngnh, a phng c lin kt thnh mt mng li cc c quan bo tn, lu gi ngun gen v t di s qun l thng nht ca B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng. 2. Hot ng qun l v iu hnh mng li c quan bo tn, lu gi ngun gen bao gm cc ni dung sau: - Hng dn nghip v, xy dng k hoch v t chc xt duyt cc n bo tn, lu gi ngun gen hng nm trnh Lnh o B, ngnh, a phng v B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng xt duyt. - T chc cho cc c quan tham gia trong h thng ng k chng loi gen ang c bo tn, lu gi ti cc c quan theo n chung c duyt v n trong nm v cc ch tiu s lng, cht lng c th. - Xy dng s kim tra hng nm v k hoch bo tn, lu gi ngun gen hng dn cc B, Ngnh, a phng lm k hoch. - Hng nm, B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng hng dn k hoch khoa hc, cng ngh v mi trng trong c k hoch v bo tn, lu gi ngun gen thc vt, ng vt v vi sinh vt. Trn c s , cc B, ngnh, a phng hng dn v tng hp nhu cu bo tn, lu gi ngun gen ca cc c quan thc hin gi B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng cng vi ton b k hoch khoa hc, cng ngh v mi trng ca nm sau. K hoch bo tn, lu gi ngun gen phi c tho lun trong Hi ngh tho lun k hoch nm ca B, ngnh, a phng v

204
c tng hp trnh Lnh o B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng ph duyt cng cc ni dung khc ca k hoch khoa hc, cng ngh v mi trng. - Kim tra, n c cc mt hot ng cc c quan tham gia h thng bo tn, lu gi. Trong trng hp cn thit, khi cc c quan khng chp hnh cc iu khon trong quy nh ny hoc khng kh nng m ng nhim v th c th ngh Lnh o B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng nh ch hoc chuyn giao nhim v cho c quan khc. 3. S Khoa hc, Cng ngh v Mi trng cc Tnh, Thnh ph c nhu cu bo tn, lu gi ngun gen c hu ca a phng mnh s l c quan thc hin nhim v: - Gip U ban nhn dn cc Tnh, Thnh ph xy dng k hoch, a vo k hoch khoa hc, cng ngh v mi trng ca a phng v qun l ton din cng tc bo tn, lu gi ngun gen thuc phm vi a phng sau khi k hoch c ph duyt. - Phi hp vi n v ch tr thuc B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng thng nht cng tc qun l v bo tn, lu gi ngun gen theo ngnh v lnh th. 4. Nhim v ca cc c quan tham gia mng li bo tn, lu gi ngun gen: - Qun l v t chc thc hin cc ni dung quy nh ti phn II ca Quy ch ny v ton b s lng v cht lng ngun gen c duyt trong n (k c ngun gen m c quan phi hp bo tn, lu gi) 5. Cc B, ngnh, a phng - Xy dng n tng th bo tn, lu gi ngun gen thuc lnh vc do c quan m nhim. - Cc B, ngnh ch qun, U ban nhn dn Tnh, Thnh ph c trch nhim ng k vi B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng v s lng c th cc chng loi ngun gen ang c gi ti cc n v theo ch tiu k thut quy nh cho tng chng loi. - Hng nm lp k hoch v bo co c th v tnh hnh qun l ngun gen thuc n v ang bo tn, lu gi gi cho B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng. - Bo co nh k theo yu cu ca cc c quan qun l

205
6. Cc t chc khoa hc, cng ngh, c s sn xut kinh doanh, c nhn ... thuc cc B, ngnh, a phng c iu kin c s vt cht, khoa hc k thut c th m nhn c nhim v bo tn, lu gi ngun gen thc vt, ng vt v vi sinh vt trong lnh vc chuyn mn hp ca B, ngnh, a phng mnh nhng phi c s chp thun v phi chu s qun l, ch o v chuyn mn ca c quan ch tr. V. Ngun ti chnh - Hng nm cc B, ngnh, a phng lp k hoch ti chnh cho cng tc bo tn, lu gi ngun gen t Ngn sch khoa hc, cng ngh v mi trng. B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng s xem xt v giao ch tiu hng nm cho cc n bo tn, lu gi ngun gen thuc cc B, ngnh, a phng thnh mt hng mc ca k hoch khoa hc, cng ngh v mi trng. - Cc B, ngnh, a phng cn to iu kin thu ht cc ngun vn khc phc v cng tc bo tn, lu gi ngun gen. - Tranh th cc ngun ti chnh ca cc t chc Quc t o to cn b, trao i chuyn gia, hi tho quc t, hp tc vi cc t chc Quc t, vi cc nc trong khu vc v Quc t cng iu tra, thu thp, trao i ngun gen v b sung trang thit b, tin hnh iu tra, bo tn, lu gi, t liu ho v trao i cc thng tin t liu. VI. iu khon thi hnh 1. V trng V Qun l Cng ngh B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng chu trch nhim theo di, kim tra, nh k bo co B trng B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng v vic thc hin Quy ch ny. 2. B trng cc B, Th trng c quan ngang B, Th trng c quan thuc Chnh ph, Ch tch U ban nhn dn Tnh, Thnh ph trn c s Quy ch ny ch nh c quan ch tr v ban hnh Quy ch qun l v bo tn, lu gi ngun gen thc vt, ng vt v vi sinh vt ca c quan mnh.

206
Cu hi n tp chng 6 1. Th no l a dng di truyn? Nguyn nhn lm mt a dng di truyn trong iu kin hin nay? 2. Ti sao phi bo tn a dng sinh hc? Mc ch bo tn? 3. Hy cho bit cc hot ng khoa hc trong bo tn ngun gen vt nui?

215

MC LC
Bi m u Chng 1. C s di truyn cc tnh trng ng vt 1. Di truyn cc tnh trng Mendel 2. S tng tc gen lm sai lch t l phn ly Mendel 3. ng dng nh lut Mendel trong nhn ging ng vt 4. Di truyn cc tnh trng a alen ng vt 5. Di truyn cc tnh trng s lng Chng 2 Di truyn t bo 1. Cu trc c s nhim sc th 2. c th trong hot ng ca nhim sc th 3. Nghin cu hnh thi nhim sc th ng vt 4. Morgan v thuyt di truyn nhim sc th 5. t bin nhim sc th 6. Di truyn hc gii tnh 7. Bn gen ng vt 8. Cng ngh t bo ng vt Chng 3. Di truyn phn t v k thut di truyn ng dng trong nhn ging ng vt 1. DNA v vai tr ca n trong di truyn 2. Thnh phn ha hc v cu trc phn t DNA 3. Sao chp DNA 4. RNA v s phin m (sinh tng hp RNA) 5. M di truyn v dch m (sinh tng hp protein) 6. t bin gen 7. Di truyn hc Hemoglobin v cng tc ging gia sc 8. Di truyn hc min khng 9. K thut di truyn 10. K thut gen trong chn nui Chng 4. Di truyn hc qun th 1. Khi nim v qun th 2. Di truyn trong qun th 3. Cc nhn t nh hng n cn bng di truyn trong qun th 4. Mt s tham s di truyn ng dng trong cng tc ging gia sc Chng 5. Giao phi cn huyt v u th lai 1. Giao phi cn huyt 2. u th lai

TRANG

1 7 7 15 19 20 26 32 32 37 43 43 50 57 68 70 81 82 85 89 93 99 113 118 119 129 141 150 150 152 160 166 173 173 176

216 Chng 6 a dng di truyn v bo v ngun gen qu him ng vt 1. Bin d di truyn ng vt 2. Bo tn ngun gen vt nui 3. S a dng sinh hc vt nui 4. Cc hat ng khoa hc trong lnh vc bo tn qu gen vt nui 5. Thc trng bo v ngun gen vt nui Vit Nam Mt s thut ng di truyn hc Ti liu tham kho 183 184 185 188 191 195 210 214

217

LI GII THIU
Trong nhiu thp k qua, di truyn hc pht trin nhanh chng, c im nhy vt v t c nhiu thnh tu mi v l thuyt cng nh thc tin. Cc nh khoa hc i su nghin cu cc lnh vc c bn ca hin tng di truyn trong sinh gii: t vi rus, vi khun n thc vt, ng vt v con ngi, m ra nhng hng ng dng mi c hiu qu, c bit hp dn trong cng ngh sinh hc hin i nh cng ngh t bo, cng ngh gen, cng ngh ci tin v nng cao cht lng ca sn phm vt nui Trong lnh vc chn nui, di truyn hc l c s khoa hc ca chn v nhn ging. Cc thnh tu v di truyn hc c ng dng sm, nhanh v nhiu hn c l trong lnh vc chn ging. Kin thc di truyn hc l c s xy dng cc phng php lai to v ci thin ging, phng php chn lc v to vt liu ban u Gio trnh nhm trng b cho sinh vin nhng kin thc c bn v hin i v di truyn nhim sc th, di truyn phn t, di truyn qun th, cc kin thc v suy ha cn huiyt v u th lai ng thi cn gip sinh vin hiu c a dng di truyn trong sinh gii v hin trng a dng di truyn Vit nam. Nhng kin thc trn, sinh vin c th vn dng vo thc tin chn ging v nhn ging ng vt, gn gi v bo v ti nguyn thin nhin, sinh hc, vt nui nc ta trc mt v lu di. Gio trnh cng gii thiu nhng thnh tu mi v hin i trong lnh vc lai t bo soma, nhn bn v tnh ng vt, cy truyn phi, cy truyn hp t, k thut di truyn nhm to tim lc cho sinh vin tip cn v lm ch nhng k thut mi trong di truyn v chn ging ng vt. Chnh v vy, gio trnh khng ch l ti liu hc tp cho sinh vin Khoa chn nui-Th y ca Trng i hc Nng lm m cn l ti liu hc tp v nghin cu cho cao hc v nghin cu sinh chuyn ngnh di truyn v ging ng vt. Gio trnh cng l ti liu tham kho cho sinh vin v cn b ca cc trng khc c hc mn hc ny. Chng ti xin chn thnh cm n PGS.TS ng Hu Lanh c v ng gp kin cho cun gio trnh ny, cm n D n gio dc i hc-i hc Hu ti tr kinh ph. Tuy nhin, tc gi c nhiu c gng, song cng khng th trnh khi nhng khim khuyt, chng ti rt mong nhn c nhiu kin ng gp ca ng nghip v cc c gi gio trnh c hon thin hn v ln ti bn sau c cht lng cao hn. Xin chn thnh cm n. Tc gi ch bin PGS.TS NGUYN MINH HON

218

214

TI LIU THAM KHO

1. Cunningham. E.P. 1969. Animal Breeding Theory. Institute of Animal Breeding, Oslo, 2.. H Hunh Thy Dng. 2003. Sinh hc phn t. Nh xut bn gio dc. 3 Hammond K. Graser H.U, McDonald C.A. Animal Breeding. 1992. The Modern Approach. Published by Post Graduate Foundation in Veterinary Science University of Sydney. 4. Phm Thnh H. 1999. Di truyn hc. Nh xut bn gio dc. 5. Nguyn Minh Hon, Nguyn Kim ng, Phm Khnh T. 2000. Di truyn ng vt. Nh xut bn Nng nghip. 6. Kinghorn.B. 1995. Quantitative Genetics Manual. University of New England. 7. ng Hu Lanh, Trn nh Min, Trn nh Trng. 1999. C s di truyn chn ging ng vt. Nh xut bn gio dc. 8. L nh Lng. C s di truyn hc. 1996. Nh xut bn gio dc. 9. Klug W.S, Cunming M.R.1986. Concepts of Genetics. Scott, Foresmen and Company. 10. Phan C Nhn. 2000. Di truyn ng vt v ng dng. Nh xut bn gio dc, H Ni. 11. Nguyn Hi Qun, ng V Bnh, inh Vn Chnh, Ng oan Trinh. 1999. Gio trnh chn ging v nhn ging gia sc. Trng i hc Nng nghip I-H ni. 12. L nh Trung, ng Hu Lanh. 2001. Di truyn hc. Nh xut bn gio dc. 13. Vin chn nui. 1994. Kt qu nghin cu bo tn ngun gen vt nui Vit nam. Nh xut bn Nng nghip.

GIO TRNH C S DI TRUYN CHN GING NG VT 1. Thng tin v tc gi H v tn : PGS.TS. Nguyn Minh Hon Sinh nm 1957 C quan cng tc: Khoa Chn nui-Th y, Trng i hc Nng lm - i hc Hu. a ch email: hoan1956@gmail.com 2. Phm vi v i tng s dng - Gio trnh c th dng tham kho cho cc ngnh: Chn nui-Th y, Th y, Nui trng thy sn. - Cc t kha: u H lan (pisum sativum), gen, locus, alen (allele), th h (filial), rui dm (Drosophila melanogaster), nhim sc th (choromosome), phn bo (mitosis), lin kt gen (gene linke), ti t hp (recombination), DNA (dezoxyribonucleic acid), RNA (ribonucleic acid), sao chp DNA, phin m, dch m, qun th (population), giao phi cn huyt (inbreeding), u th lai (heterosis). - Yu cu kin thc trc khi hc mn ny: Sinh vin phi hc qua cc mn Sinh hc i cng, Ha sinh hc. - Gio trnh nghim thu nhng cha xut bn. 3. nh k thut s tc gi

GIO TRNH CHN GING V NHN GING VT NUI 1. Thng tin v tc gi 1. H v tn : PGS.TS. Nguyn c Hng Sinh nm 1952 C quan cng tc: C quan i hc Hu. 2. PGS.TS Nguyn Minh Hon C quan cng tc: Khoa chn nui-Th y, Trng i hc Nng lm- i hc Hu a ch email: hoan1956@gmail.com 3. TS. L nh Phng C quan cng tc: Khoa chn nui-Th y, Trng i hc Nng lm- i hc Hu a ch email: phung.ledinh@gmai.com 2. Phm vi v i tng s dng - Gio trnh c th dng tham kho cho cc ngnh: Chn nui-Th y, Th y, - Cc t kha: Ngun gc, thun ha, thch nghi, ging vt nui, sinh trng, pht dc, sc sn xut, ngoi hnh, th cht, h ph, h s di truyn, tng quan di truyn, h s lp li, giao phi cn huyt, u th lai, chn lc, nhn ging. - Yu cu kin thc trc khi hc mn ny: Sinh vin phi hc qua cc mn: Ton xc sut thng k, Sinh hc i cng, Di truyn. - Gio trnh nghim thu v xut bn. 3. nh k thut s tc gi