U UD DA AR RN NI I V VA AL LO OV VI I

Kao to je reeno, udarni valovi su pojava pri kojoj se nadzvuno strujanje plina
prilagouje nizvodnim uvjetima. Naime, u podzvunom strujanju poremeaji tlaka, brzine
i gustoe se od mjesta nastanka ire u svim smjerovima, tako da se strujanje kontinuirano
prilagouje nizvodnim uvjetima. Ako se pretpostavi podzvuno strujanje plina iz velikog
spremnika (u kojem se tlak p
0
moe smatrati konstantnim) kroz mlaznicu i cijev u okoli,
gdje vlada tlak p
1
, tada e maseni protok kroz mlaznicu zavisiti od razlike tlakova u
spremniku i okoliu. Svaka promjena okolinjeg tlaka p
1
moe se shvatiti kao tlani
poremeaj koji e se prema spremniku iriti relativnom brzinom, koja je jednaka razlici
brzine irenja zvuka i brzine strujanja plina. U podruju strujanja zahvaenom tlanim
poremeajem dolazi i do promjena gustoe i brzine strujanja plina. Budui da e se tlani
poremeaj proiriti do samog spremnika, doi e do promjene masenog protoka plina kroz
mlaznicu. Tako bi svako poveanje tlaka p
1
imalo za posljedicu smanjenje masenog
protoka plina kroz mlaznicu, i obrnuto, smanjenje tlaka p
1
bi izazvalo poveanje tog
masenog protoka. Za sluaj nadzvunog strujanja kroz mlaznicu i cijev tlani poremeaj
nastao promjenom okolinjeg tlaka ne bi se mogao proiriti do spremnika, te se nee
promijeniti ni brzina istjecanja plina iz spremnika, to znai da e maseni protok kroz
mlaznicu ostati nepromijenjen. Budui da je stanje na izlazu iz cijevi promijenjeno,
strujanje e se morati prilagoditi tim novim uvjetima, bez da se mijenja maseni protok
kroz cijev, a to je mogue uz pojavu udarnih valova, kako e biti opisano u nastavku.
Slina se situacija pojavljuje pri optjecanju tijela. Ako tijelo miruje, a na njega nastrujava
plin jednolikim profilom brzine, zbog nepromoivosti stijenke tijela, normalna
komponenta brzine na povrini tijela mora biti jednaka nuli. Tako e u toki zastoja (toka
u kojoj je vektor normale na povrinu paralelan s vektorom brzine slobodne struje plina)
brzina plina biti jednaka nuli, zbog ega e tlak porasti u odnosu na tlak slobodne struje,
to se moe smatrati tlanim poremeajem. Ako je strujanje podzvuno, tlani poremeaj
e se iriti na sve strane od toke zastoja, tako da e esticama fluida, koje nailaze na tijelo
biti signalizirano postojanje tijela, pa e estice plina na vrijeme promijeniti svoj smjer
gibanja, tako da e strujnice imati izgled glatkih krivulja koje prate geometriju tijela.
Nasuprot tome ako je strujanje nadzvuno, tlani se poremeaj nee moi prenositi
uzvodno, te esticama fluida koje nailaze na tijelu nee biti signalizirano prisustvo tijela u
strujanju, zbog ega e se prilagodba putanja estica geometriji tijela vriti skokovito,
odnosno kroz udarni val. Eksperimenti pokazuju da e na zailjenom tijelu fronta udarnog
vala zapoinjati na samom vrhu tijela, odnosno da e za zaobljena tijela biti pomaknuta
ispred tijela.
U nastavku e se analizirati dva sluaja udarnog vala, jednom u cijevi konstantnog
poprenog presjeka, gdje e fronta udarnog vala biti okomita na vektor brzine strujanja
plina, to je sluaj normalnog udarnog vala, a drugi puta pri optjecanju zailjenog tijela,
kada vektor brzine strujanja plina i fronta udarnog vala nisu okomiti, to je sluaj kosog
udarnog vala.



Normalni udarni val

Za potrebe analize normalnog udarnog vala analizira se neviskozno, adijabatsko,
stacionarno jednodimenzijsko strujanje savrenog plina u cijevi konstantnog poprenog
presjeka. Slika 1. prikazuje kontrolni volumen koji ispunjava unutarnjost dijela cijevi u
kojoj se strujanje odvija od lijeve prema desnoj strani.

Slika 1. Definicija kontrolnog volumena

Brzina strujanja v i sve veliine stanja na ulazu u cijev imaju indeks 1, a na izlazu indeks
2. Uvaavajui gore navedene pretpostavke iz osnovnih zakona slijedi da maseni protok,
impulsna funkcija i specifina energija ostaju konstantni du cijevi, tj. vrijedi:


1 1 2 2
konst. v A v A m = = = ` (1)


( ) ( )
2 2
1 1 1 2 2 2
konst. v p A v p A + = + = (2)


2 2
1 1 2 2
1 2
konst.
1 2 1 2
p v p v

+ = + =

(3)

Trivijalno rjeenje sustava jednadbi (1) do (3) je
1
=
2
, v
1
=v
2
i p
1
=p
2
, koje odgovara
izentropskom strujanju, pri kojem u cijevi konstantnog poprenog presjeka nema
promjene gustoe, brzine i tlaka. Osim ovog trivijalnog rjeenja sustav jednadbi (1) do
(3) ima i rjeenje prema kojemu su stanja na ulazu i izlazu iz cijevi razliita. Primjenom
jednadbe (1) jednadba (2) se moe pisati u obliku

( )
1 1 1 2 2 1
v v v p p = ili (4a)
( )
2 2 1 2 2 1
v v v p p = (4b)

Zbrajanjem jednadbe (4a) podijeljene s
1
i jednadbe (4b) podijeljene s
2
slijedi

( )
2 2
1 2 2 1
1 2
1 1
v v p p



=

(5)

Ako se razlika kvadrata brzina iz izraza (5) uvrsti u jednadbu (3) dobije se

( )
2 1
2 1
2 1 1 2
2 1 1
1
p p
p p

=





(6)

Nakon mnoenjem izraza (6) s
2
/p
1
jednostavno se dolazi do sljedee relacije

1 2
K.V.
A
v
1
p
1
T
1

1
A
v
2
p
2
T
2

2
m


2
2 1
2
1
1
1
1
1
1
1
p
p




+

=
+

ili (7)


2
2 1
2
1
1
1
1
1
1
1
p
p
p
p

+
+

=
+
+

(8)

Iz odnosa toplinskih jednadbi stanja p
1
=
1
RT
1
i p
2
=
2
RT
2
slijedi da je


2
2 2 1 1
1
1 1 2
2
1
1
1
1
p
T p p
p
T p
p

+
+

= =
+
+

(9)

Jednadbe (7) do (9) su poznate pod imenom Hugoniot-Rankinove relacije ili jednadbe
udarne adijabate. Pri izvodu gornjih izraza nije voeno rauna o drugom zakonu
termodinamike, no oni e imati fizikalnog smisla samo ako su u skladu s tim zakonom. S
obzirom da je pretpostavljeno adijabatsko strujanje, to podrazumijeva da nema izmjene
topline, kako izmeu plina u cjelini i okoline, tako i meu esticama plina, promjena
entropije e odgovarati produkciji entropije, a ta ne moe biti negativna. Promjena
entropije izmeu presjeka 1 i 2 definirana je izrazom:


2 2
2 1
1 1
ln ln
p
T p
s s c R
T p


=





(10)

Uzimajui da je
1
p
R c

= , nakon uvrtavanja izraza (9) u izraz (10) slijedi:

2
2 1 1
1
1 2
2 1
1
1
ln
1
1
p
p
s s p
c
p p
p p

+






(11)

Za p
2
/p
1
=1, to odgovara trivijalnom rjeenju sustava jednadbi (1) do (3), promjena
entropije je jednaka nuli, to znai da je takvo strujanje izentropsko. Za p
2
/p
1
<1, to bi
odgovaralo ekspanziji plina od presjeka 1 do presjeka 2, promjena entropije bi bila
negativna, to je fizikalno nemogue. Dakle, jedino je mogui kompresijski val za kojeg je
p
2
/p
1
>1, kod kojega e entropija rasti. Iz izraza (8) i (9) se zakljuuje da e tada rasti i
gustoa i temperatura plina. Slika 2. prikazuje promjene entropije, odnosa gustoa i
temperatura u zavisnosti od odnosa tlakova p
2
/p
1
.

Slika 2. Promjene entropije temperature i gustoe (=1.4)

Dakle, sustav jednadbi (1) do (3) ima dva rjeenja: trivijalno, prema kojemu sve veliine
u strujanju ostaju konstantne i rjeenje opisano jednadbama (8) i (9), a koje je realno
samo za kompresijski val kod kojega dolazi do porasta entropije plina. Za ovo drugo
rjeenje se postavlja pitanje duljine puta na kojem se mijenja brzina strujanja plina i
veliine stanja plina od stanja 1 do stanja 2. Iz izraza za promjenu entropije estice fluida


i
i
j
i
ji
x
q
T x
v
T

t
s

=
1
D
D
(12)

je oito da, postoje dva uzroka promjene entropije: izmjena topline i viskoznost plina.
Budui da je pretpostavljeno adijabatsko (q
i
=0), neviskozno (
ij
=0) strujanje plina oito e
prirast entropije biti konana veliina samo ako je gradijent brzine beskonaan, tj. ako se
brzina od vrijednosti v
1
skokovito promijeni na vrijednost v
2
, to znai da e se i gustoa,
tlak, temperatura i entropija skokovito promijeniti. Takva skokovita promjena se naziva
udarnim valom, a poloaj udarnog vala nije odreen jednadbama (1) do (3). Prema tome
moe se rei da je strujanje ispred i iza udarnog vala izentropsko u kojemu sve veliine
ostaju konstantne, a samo unutar udarnog vala dolazi do prirasta entropije i skokovite
promjene svih veliina u strujanju. Jasno je da se pri takvim skokovitim promjenama ne
moe govoriti o termodinamikoj ravnotei, pa se promjena stanja unutar udarnog vala
odvija neravnotenim procesom, te je i zbog toga udarni val nepovratna pojava.
S druge strane viskozne sile se mogu zanemariti samo u podruju gdje je gradijent brzine
(odnosno tenzor brzine deformacije) mali, kao to je sluaj ispred i iza udarnog vala, gdje
je brzina konstantna. U samom udarnom valu gradijent brzine e biti velik pa se viskozne
sile nee moi zanemariti. Budui da dolazi do skokovite promjene gustoe, odnosno
volumena estica fluida, lako se zakljuuje da e u udarnom valu osim koeficijenta
viskoznosti, znaajnu ulogu imati i koeficijent volumenske viskoznosti. Jasno je da ako se
unutar udarnog vala uzme u obzir viskoznost plina, da e gradijenti brzine i veliina stanja
biti konani, te da e udarni val imati odreenu debljinu. Egzaktna analiza debljine
graninog sloja polazi od osnovnih zakona u kojima je ukljuen utjecaj viskoznih sila.
Ovdje e se dati samo procjena reda veliine debljine graninog sloja. U jednadbi
koliine gibanja (2) u ravnotei je promjena koliine gibanja s tlanim silama. Ako se u tu
jednadbu ukljue viskozne sile, moe se pretpostaviti da e red veliine tih sila u
krajnjem sluaju biti jednak redu veliine tlanih sila, odnosno redu veliine lana koji
oznauje promjenu koliine gibanja. Ako se sa oznai debljina graninog sloja, tada se
1 2 3
1
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1 2 3
1
1.2
1.4
1.6
1.8
2
2.2
2.4
1 2 3
-0.05
0
0.05
2
1
p
p

2
1
p
p

2
1
p
p

2 1
p
s s
c

2
1
T
T

2
1

viskozne sile mogu prikazati kao 'dv/dx='(v
1
-v
2
)/, gdje je sa ' uzet u obzir utjecaj oba
koeficijenta viskoznosti. Ako se ispusti oznaka za red veliine, temeljem jednadbe (2) se
moe pisati:


1 2
2 1 1 1 1 2
( )
v v
p p v v v

= = (13)

odakle je red veliine debljine graninog sloja


1 1
v

= (14)

Iz kinetike teorije plinova je poznato da je koeficijent viskoznosti razmjeran gustoi
plina, brzini zvuka i srednjoj slobodnoj putanji molekula ('~c). Ako se uzme da je
brzina v
1
istog reda veliine kao i brzina zvuka, slijedi da je debljina graninog sloja reda
veliine srednje slobodne putanje molekula (srednjem putu kojeg molekula plina prevali
izmeu dva sudara), to ukazuje na vrlo malu debljinu udarnog vala. Prema tome u
nastavku e se udarni val smatrati povrinom, na kojoj se sve veliine u strujanju
skokovito mijenjaju, pri emu se brzina strujanja smanjuje, a tlak, gustoa, temperatura i
entropija plina poveavaju. Nain promjene tih veliina unutar udarnog vala se ne
razmatra.


Odnosi za udarni val izraeni Preko Machova broja

Za praktinu primjenu relacija za normalni udarni val zgodno ih je prikazati u funkciji
Machova broja M
1
ispred udarnog vala. Za tu e se potrebu brzina u jednadbama (1) do
(3) izraziti preko Machova broja u obliku / v Mc M RT M p = = = , te uz
jednadbu stanja savrenog plina izrazi (1) do (3) prelaze u oblik:


1 2 2 2
2 1 1 1
v M T
v M T

= = (15)


2
1 2 1 1
2
2 2 2 1
1
1
p M T
p T M


+
= =
+
(16)


2
2
1
2
2
1
1
1
2
1
1
2
M
T
T
M

+
=

+
(17)

Uvrtavanjem jednadbe (15) u (16), te primjenom jednadbe (17) slijedi jednadba koja
povezuje Machov broj ispred i iza udarnog vala, koja glasi


2
2
2
2 2
2
2
1 1
1
1
1
1
2
1
1
1
2
M
M M
M M
M

+
+
=

+
+



iz koje je Machov broj iza udarnog vala definiran kao funkcija Machova broja ispred
udarnog vala, u obliku:


2
1
2
2
2
1
2
1
2
1
1
M
M
M

(18)

Uvrtavanjem jednadbe (18) u izraze (15) do (17) slijede relacije:


1 2
2
2 1 1
1 2
1
1
v
v M

= = +

+

(19)


( )
2 2
1
1
2
1 1
1
p
M
p

= +
+
(20)


( )
( ) ( )
2 2 2
1 1
2
2
1
1
1
2 1 2 1
1
T
M M
T
M

= +


+
(21)

Kao to je reeno udarni val je uvijek kompresijski, to znai da je p
2
/p
1
>1, a iz izraza (20)
je jasno da je e to biti ako je M
1
>1. Prema tome udarni val se moe pojaviti samo u
nadzvunom strujanju, jer se samo nadzvuno strujanje prilagouje izlaznim uvjetima
putem udarnog vala. U podzvunom strujanju se tlani poremeaj moe iriti u svim
smjerovima pa se strujanje prilagouje promjenom brzine strujanja, te se udarni val ne
moe pojaviti. Iz jednadbe (18) slijedi da ako je Machov broj M
1
vei od jedan, da je
Machov broj M
2
manji od jedan. Prema tome pri prolasku kroz normalni udarni val
nadzvuno strujanje uvijek prelazi u podzvuno. To se moe pokazati i Prandtlovom
relacijom za normalni udarni val koja se dobije ako se u umnoak brzina ispred i iza
normalnog vala uvrsti izraz (19), tj.


0 1
0
/
2
2 2
1
2 2 2 1 1
1 2 1
2 2
1 1 1
/
1
1
2
2
1
1
1
2
kr
T T
kr kr
T T
M
v v v
v v v RT c
v M M

+



= = + = = =

+ +

_


Ako se definira bezdimenzijska brzina koja je normirana s kritinom brzinom zvuka, koja
se jo oznauje s
*
kr
/ M v c = , slijedi Prandtlova relacija za normalni udarni val, koja
glasi:


* *
1 2
1 M M = (22)

Bezdimenzijska brzina M
*
kvalitativno se ponaa kao i Machov broj, tj. za M=1, M
*
=1; za
M>1, M
*
>1, te za M<1, M
*
<1. Prema tome iz Prandtlove relacije (22) direktno slijedi da
e strujanje iza normalnog udarnog vala uvijek biti podzvuno. Za M
1
=1 slijedi da je i
M
2
=1, tj. nema udarnog vala.
Izrazi (19) do (21) definiraju odnose gustoa (brzina), tlaka i temperature iza i ispred
udarnog vala u funkciji Machova broja ispred udarnog vala. Isto tako se mogu definirati i
promjene totalnih veliina stanja. Totalna temperatura, zbog pretpostavke adijabatskog

strujanja ostaje ista ispred i iza udarnog vala, a totalni tlak e prolaskom kroz udarni val
opasti. Primjenom izraza (20) i izraza za odnos totalnog i statikog tlaka, te izraza (18),
lako se dolazi do sljedee relacije za odnos totalnog tlaka iza i ispred udarnog vala, koji
glasi:

1 2
2
1 2
1
1 1
2
1
2 1
02
2
1
02 2 2
1
01
01 1
1
2
1 1
1
1
2
1
2
1
1
2
2 1
1 1
M
M
M
p
M
p p p
p
p p
M p

+



+

+


= =

+ +
(23)

Prolaskom kroz udarni val totalni tlak opada. Promjena entropije se moe izraziti prelo
odnosa totalnog tlaka. Polazei od izraza (10), uzimajui da vrijedi
( ) / 1
0 0
/ ( / ) p p T T

=
moe se pisati:


2 2
0 02 02 02 2 1
1 1
01 01
0 01
ln ln ln
1
T p
T p p p s s
T p
R p p
T p

= =

(24)

Budui da totalni tlak opada, entropija e rasti. Slino se moe izvesti i korisna relacija za
odnos totalnog tlaka iza udarnog vala i statikog tlaka ispred udarnog vala:


02 02 01
1 01 1
p p p
p p p
= (25)

Za rjeavanje problema u kojim se pojavljuje normalni udarni val praktinije je rabiti
tablice u kojima je su za zadane vrijednosti Machova broja ispred udarnog vala izraunate
vrijednosti Machova broja iza udarnog vala, odnos tlakova, gustoa i temperatura i
totalnih tlakova iza i ispred normalnog udarnog tlaka, te odnos totalnog tlaka iza udarnog
vala i statikog tlaka ispred udarnog vala (izrazi (18) do (21), (23) i (25)).
Izgled tablice za normalni udarni val je dan na slici 3. Svaki se problem moe rijeiti ili
primjenom osnovnih jednadbi (1) do (3) ili primjenom tablice za normalni udarni val.
Najee e postupak temeljen na tablici biti bri i krai.

Tablica za normalni udarni val, = 1.40
M
1
M
2
p
2
/p
1

2
/
1
T
2
/T
1
p
02
/p
01
p
02
/p
1
1.00 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.893
1.01 0.990 1.023 1.017 1.007 1.000 1.915
1.02 0.981 1.047 1.033 1.013 1.000 1.938
1.03 0.971 1.071 1.050 1.020 1.000 1.961
1.04 0.962 1.095 1.067 1.026 1.000 1.984
1.05 0.953 1.120 1.084 1.033 1.000 2.008

Slika 3. Izgled tablice za normali udarni val

Rekapitulacija:

Kod normalnog udarnog vala je fronta vala okomita na vektor brzine strujanja plina.
Prolaskom kroz udarni val sve se veliine mijenjaju skokovito, pri emu tlak, temperatura,
brzina zvuka, gustoa i entropija rastu, a brzina, Machov broj, totalni tlak i totalna gustoa
opadaju, tok totalna temperatura ostaje konstantna (zbog pretpostavke o adijabatskom
procesu). Do udarnog vala i nakon njega je strujanje izentropsko, a porast entropije se
dogaa unutar samog udarnog vala. Ispred normalnog udarnog vala je strujanje
nadzvuno, a iza udarnog vala je ono podzvuno. Poloaj udarnog vala nije odreen
osnovnim jednadbama, ve ovisi od nizstrujnih uvjeta strujanja.


Slika 4. Promjena veliina u sluaju normalnog udarnog vala

Udarni val moe biti mirujui (stojni udarni val) ili gibajui. Ako je stanje ispred i iza
gibajueg udarnog vala konstantno u vremenu, bit e konstantna brzina gibanja (irenja)
normalnog udarnog vala. U tom e sluaju izvedeni izrazi za mirujui udarni val takoer
vrijediti, uz uvjet da se gibajui udarni val promatra iz relativnog koordinatnog sustava
vrsto vezanog za udarni val (promatrau iz tog koordinatnog sustava e se initi da
udarni val miruje). Kao to je poznato od prije, koordinatni sustav koji se giba pravocrtno
konstantnom brzinom je inercijski koordinatni sustav u kojem svi zakoni imaju isti oblik
kao i u mirujuem koordinatnom sustavu s jedinom razlikom da se umjesto apsolutne
brzine koriste relativne brzine.

1 2
v
1
p
1
T
1

1
v
2
< v
1
p
2
>p
1

2
>
1
T
2
> T
1
s
1
M
1
> 1
p
01
M
2
< 1
s
2
> s
1
p
02
< p
01
c
1
c
2
> c
1
T
02
=T
01
=T
0
=konst.