TOKSINI U PLODOVIMA MORA

BIOTOKSINI u morskim organizmima i tetne alge: - znaajna opasnost za ljudsko zdravlje i resurse u ribarstvu - crvena plima cvjetanje stanica koje mijenja boju vode - u jedva primjetnim stanicama prisutni izrazito aktivni toksini posljedice ovih fenomena: - masovna smrtnost divljih i uzgajanih riba i koljaka - promjene u strukturama prehrambenih lanca (od larvi do razvijenih oblika u komercijalnom ribarstvu) - smrtnost morskih sisavaca, ptica i drugih ivotinja uzroci ovih pojava nedovoljno poznati - znaajan imbenik utjecaj ovjeka na promjenu kvalitete priobalnih voda

porijeklo toksina u plodovima mora

toksini prirodno prisutni u pojedinim vrstama morskih organizama porijeklo veine toksina u ribama, ljuskarima i koljkaima: toksini koje proizvode morske alge - fitoplanktoni (phyton) gr. = "biljka (planktos) gr. = "lutalica" ili "skitnica" jednostanini mikroorganizmi veinom iz vrsta dinoflagelata (dinos) gr. = vrtloenje flagellum, lat. = bi, iba" kumulacija toksina: u organizmima koji se hrane morskim algama u ribama kojima su hrana drugi morski organizmi koji se hrane fitoplanktonima

OTROVNE RIBE I DRUGE SKUPINE OTROVNIH MORSKIH BIA

 druge skupine koje izazivaju neugodu u bliskom kontaktu MEDUZE - toksini proteinskog sastava - jaka bol, opekline, mjehuri ...

VLASULJE

toksini smjesa proteina i peptida

BODLJIKAI - JEINCI - toksin (kontraktin A) - termolabilni protein topiv u vodi - prisutan ne samo u aokama, ve i u gonadama - konzumacija sirovih jeinaca nije preporuljiva, pogotovo ne u periodu mrijetenja

trovanja uslijed konzumacije morskih organizama u kojima su pojedini toksini prirodno prisutni

TETRODOTOKSIN GEMPILOTOKSIN TETRAMIN

toksin proizvode odreene vrste bakterija dospjele hranidbenim lancem - u ribi nalaze udomiteljstvo u organizmu-domainu mutacija u jednoj aminokiselinskoj sekvenci Na-ionskog kanala inei ga nepodesnim za vezanje tetrodotoksina: tetrodotoksin ne prepoznaje ionski kanal jedini predator otporan na toksin: zmija podvezica (Thamnophis sirtalis)

simptomi otrovanja tetrodotoksinom - trenutno: lagani osjeaj koenja usana i jezika - prva faza: ukoenost usana i jezika ve nakon 20 min., osjeaj trnjenja i arenja u licu i udovima, glavobolja, munine, potekoe u kretanju - druga faza: nemogunost kretanja, otean govor, tekoe u disanju, cijanoza, hipotenzija, poveanje paralize, konvulzije, srane disfunkcije - slijedi: potpuna paraliza, svjesnost neposredno do smrti (unutar 4 6 sati) - nema antidota medicinska pomo odravanjem ventilacije plua i rada sranog miia

GEMPILOTOKSIN u mesu i kostima nekih vrsta lokardi (bijela tuna) uljasta tvar s jakim purgativnim svojstvima izaziva dijareju Japan zabrane u sui restoranima

TETRAMIN prisutan u lijezdama slinovnicama pojedinih vrsta morskih pueva otrovnost sirovih i termki obraenih pueva blokator autonomnih ganglija uklanjanjem lijezda gubi se toksinost

Neptunea intersculpta

TROVANJA TOKSINIMA PORIJEKLOM IZ FITOPLANKTONA uslijed konzumacije kontaminiranih riba, ljuskara i koljkaa: Ciguatera trovanje ribom trovanja koljkama s posljedinim gubitkom pamenja (Amnesic Shellfish Poisoning) dijarejino trovanje koljkama (Diarrhetic Shellfish Poisoning) neurotoksina trovanja koljkama (Neurotoxic Shellfish Poisoning) paralizirajua trovanja koljkama (Paralytic Shellfish Poisoning)

CIGUATERA TROVANJE RIBOM posljedica konzumiranja riba koraljnih grebena kontaminiranih ciguatoksinom - ciguatoksin neurotoksin, proizvod dinoflagelata Gambierdiscus toxicus (toplija mora, Mediteran)

CIGUATOKSIN-CTX1B

Gambierdiscus toxicus

- mogua apsorpcija toksina kroz kou pri filetiranju riba - kumulacija toksina u masnom tkivu riba (biomagnifikacija u prehrambenom lancu) za ribu nije opasan pr. tuna, konzervirani proizvodi (trebalo bi koristiti samo - bijelo meso) prerada otpadnih i crnih mesnih dijelova ribe u brano dodatak krmivima

 simptomi i posljedice ciguatera trovanja - prvi znakovi nespecifini - metalni okus i peckanje u ustima, parestezija, povraanje, dijareja, abdominalna bol - specifini simptomi - neuroloki simptomi - poinju s bolnim osjeajem u kontaktu koe s hladnom vodom i zrakom - vrtoglavica, tremor, poremeaji ravnotee, toniki miini grevi, mogua koma nakupljanje toksina u masnom tkivu dugo zadravanje u organizmu (simptomi tjednima do nekoliko godina) nema antidota, niti djelotvornih naina za ubrzanje eliminacije iz organizma toksin termostabilan preporuke: - ne jesti intestinalne organe, jetru, ikru - koristiti konzerve proizvoaa koji kontroliraju ciguatera toksin u sirovoj ribi porijeklom iz prekomorskih junih krajeva

TROVANJA S POSLJEDINIM GUBITKOM PAMENJA (Amnesic Shellfish Poisoning)

najkasnije otkriven sindrom toksinosti koljkaa Kanada 1987 g., incident s preko 143 sluaja akutnog trovanja: u 50 % pacijenata teke glavobolje u 25 % neuroloka toksinost i kratkotrajni gubitak pamenja 3 % smrtnosti u pojedinaca i nakon 5 godina problemi s memorijom

Pseudo-nitzschia multiseries
domoina kiselina

Pseudo-nitzschia multiseries fitoplankton iz skupine dijatomeja (alge kremenjaice) uzrok trovanja: netipina aminokiselina - domoina kiselina neurotoksinost: - antagonistiko djelovanje glutamatu u SS - depolarizacija neurona, povean influks kalcija u stanicu, citotoksino djelovanje - lezije u hipokampusu, amigdali

trovanja s posljedinim gubitkom pamenja: posljedica konzumacije plavih dagnji (Mytilus edulis, atlantska dagnja), vrste Jakobovih kapica (Pecten maximus)

- prisutnost: - u divljim koljkama i koljkama u uzgajalitima - obale Kanade, USA, UK, Portugal, panija, Francuska, Italija ... - u Jadranskom moru potvrena prisutnost i uz talijansku i uz hrvatsku obalu

simptomi trovanja pojava gastrointestinalnih simptoma unutar 24 sata - povraanje - dijareja - bol u abdomenu pojava neurolokih problema unutar 48 sati - zbunjenost, dezorjentacija, halucinacije - oteenje hipokampusa - gubitak pamenja, ponekad trajno - koma - posebno osjetljive starije osobe - kuhanjem se ne neutralizira

DIJAREJINO TROVANJE KOLJKAMA (Diarrhetic Shellfish Poisoning)

dagnje dominantni simptomi: gastrointestinalne smetnje bez fatalnih posljedica - munina, povraanje, dijareja, bol u abdomenu uz glavobolju i groznicu - pojava simptoma nakon 30 min. do 2 - 3 sata - oporavak nakon 3 dana - velika uestalost ovakvih otrovanja - znaajan problem u Mediteranskom \ Jadranskom moru - zabrinjavajua injenica ovi toksini promotori tumora

uzronici dijarejinog trovanja koljkama dinoflagelate iz rodova: Dinophysis Prorocentrum

toksini koljkaa koji izazivaju dijarejino trovanje: kompleksna skupina 12 toksina tip toksina ovisan i o geografskom porijeklu algi primjeri: okadaina kiselina i derivati, sulfatirane tvari - jesotoksin i derivati

okadaina kiselina

manja toksinost koljaka iz veih dubina

adriatoksin (analog jesotoksina u dagnjama Jadranskog mora)

strukture jesotoksina i adriatoksina

(Dominguez i sur., 2010, DOI: 10.1016/j.toxicon.2010.02.029 )

cvjetanje rodova Dinophysis rijetko u odnosu na Prorocentrum, ali otrovanja inducira i vrlo mala gustoa stanica prisutnost Dinophysis vrsta: - sezonski ovisna - doba godine - temperatura vode - razlike povrinskih i dubinskih temperatura - salinitet - utjecaj talijanskih rijeka manja slanoa mora irenje Dinophysis vrsta od talijanske prema istonoj obali jesotoksin i okadaina kiselina glavni toksini u koljkaima hrvatskih voda

(Ninevi-Gladan i sur., 2008, DOI: 10.1515/BOT.2008.067)

NEUROTOKSINA TROVANJA KOLJKAMA (Neurotoxic Shellfish Poisoning)

neurotoksino trovanje - rezultat ingestije lipofilnih toksina strukture policiklikih polieterskih laktona nazvanih brevetoksini - proizvode ih goli dinoflagelati (Gymnodium breve) - naziv goli - nemaju polisaharidnu ljusku trovanja povezana s pojavama crvene plime: nakupljanje brevetoksina u koljkama (kamenice, rumenke)

BREVETOKSIN (BTX) i izomeri

pojava simptoma - u vremenu od nekoliko minuta do nekoliko sati trajanje simptoma - nekoliko sati do nekoliko dana smrtnost nije zabiljeena simptomi: gastrointestnalni - munina - dijareja - povraanje neuroloki - trnjenje i otupljenost usana, jezika i grla - bol u miiima - poremeaj osjeaja za temperaturu

PARALIZIRAJUA TROVANJA KOLJKAMA (Paralytic Shellfish Poisoning)

trovanje - posljedica konzumiranja koljaka kontaminiranih toksinima porijeklom iz fitoplantonskih organizama dinoflagelata mogua prisutnost toksina u rakovicama i zvjezdaama paralitiki otrov koljkaa - jedan od najopasnijih oblika trovanja hranom - esto fatalan zavretak - nema efikasnog naina detoksikacije uestalija trovanja povezana sa cvjetanjem mora (crvena plima)

SAKSITOKSIN - paralitiki otrov koljkaa

1957. god. izolirana toksina tvar u koljkama (1975. god. izolirani analozi)

Alexandrium tamarense

porijeklo otrovnosti koljaka hranidba planktonskim algama dinoflagelate - 1200 vrsta fitoplanktona - samo neke proizvode saksitoksin - kumulacija toksina u koljkaima - koljkai kumuliraju saksitoksin - sami rezistentni

kemijske strukture toksina koji izazivaju paralitiko trovanje struktura toksine tvari: kompleksni alkaloid - SAKSITOKSIN u pojedinim vrstama prisutni analozi: GONIAUTOKSINI, NEOSAKSITOKSIN

STX - saksitoksin GTX - goniautoksin Neo - neosaksitoksin

mehanizam toksinog djelovanja: brzo vezanje i najmanjih koncentracija na Na kanale u membrani ivanih stanica inhibicija ivanih impulsa paraliza, respiratorna depresija, poremeaji cirkulacije simptomi trovanja nakon 30 min. do 2 sata : - drhtanje usnica, lica i vratnih miia - glavobolja u blagom obliku sve do paralize miia - potekoe u disanju, mogua smrtnost mogunost smanjenja razine toksina u koljkama termikom obradom pri 130 0C i pH 6-7

- sluaj paralizirajueg trovanja koljkama - Rovinj 2008. : konzumacija sirovih koljki morska jaja - koljke iz ribarskih mrea ne iz kontroliranih uzgajalita

Microcosmus sabatieri - osim tipinih poetnih simptoma i klinikih smetnji (vrtoglavica, povraanje, slabost u nogama, smetnje vida) literatura ne navodi ozbiljnije posljedice vezane uz konzumaciju Microcosmus sabatieri ukoliko se prui lijenika pomo unutar 12 sati - koljka udomaena u Mediteranu

SKOMBROIDNO TROVANJE - histaminsko trovanje

mehanizmi toksinosti histamina i drugih biogenih amina - temeljeni na interakciji s receptorima na membranama razliitih tipova stanica najei simptomi: - posljedice djelovanja na kardiovaskularni sustav dilatacija perifernih krvnih ila - urtikarija, hipotenzija, crvenilo, glavobolja - indukcija kontrakcija glatkih miia intestinalnog sustava - grevi u abdomenu, dijareja, povraanje - uinci na ivani sustav - stimulacija senzorikih i motorikih ivaca - bolovi i svrbe povezani s urtikarijskim lezijama

prema: Maintz, L., Novak, N. (2007) Am. J. Clin. Nutr. 85, 1185.

posljedice najee nisu fatalne oporavak od skombroidnog trovanja - obino u potpunosti unutar 24 sata - u rijetkim sluajevima: dui period oporavka ozbiljne srane i respiratorne komplikacije anafilaktiki ok modane hemoragije medicinski tretman kod skombroidnog trovanja - primjena antihistamnika fizioloka uloga histamina - nije prirodni toksin per se - prijenosnika molekula u organizmu - reguliranje funkcija u gastrointestinalnom traktu, neuroprijenosnik, uinci na imunosni sustav

prisutanost histamina: - u svjeoj i u fermentiranoj hrani - u velikim koliinama u miinom tkivu tune i skue (lokarde) - najee rezultat postupaka nakon ulova neadekvatan transport i skladitenje znaajan porast razine histamina na temp. iznad 4 0C optimalna temperatura za nastanak histamina 25 0C termostabilan - niti temp. od 120 0C tijekom 30 min. ne smanjuje znatno koliinu u ribi - ne unitava se konzerviranjem, niti dimljenjem

PODACI O INTOKSIKACIJAMA KOLJAKA U JADRANSKOM MORU - novijeg datuma

- prvi put zabiljeene 1989. g. u pokrajini Emilia-Romagna sjeverozapadni dio Jadrana - od tada svakogodinje pojave - povremene pojave na istonoj obali Jadrana 2000. g. Hrvatska inicirala program monitoringa podruja uzgajalita koljaka u skladu s direktivama Europske ekonomske zajednice monitoring obuhvaa DSP (okadaina kis., jesotoksin), PSP (saksitoksin) i ASP (domoina kis.) toksinost svi dosadanji nalazi prisutnost toksina ispod dozvoljenih granica prema propisima EU detekcija uglavnom uzronika dijarejinog trovanja koljkaima, vrlo rijetko trovanja s gubitkom pamenja

regulativa koja se pored ostalog odnosi i na toksine u plodovima mora

Zakon o hrani (NN 46/2007) Pravilnik o higijeni hrane ivotinjskog podrijetla (NN 99/2007)

Pravilnik o provedbenim mjerama za odreene proizvode na koje se primjenjuju propisi o hrani (NN 154/2008)