II.

ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

397

ELEKTROPNMATK BASIN KONTROL VALFLER

Necip AYAN

ZET Endstriyel uygulamalarda otomasyon rnlerinin daha fazla kullanlmasna paralel olarak elekropnmatik basn kontrol valfleriyle gelitirilen sistemler son yllarda yaygnlk kazanmaya balamtr. Dinamik olarak basncn kontrol edilmesi ve ihtiyaca gre sratle deitirilmesi gereken sprey boyama, kuma veya kat gerginlii kontrol, mobil fren donanmlar ve retarder sistemleri, yakt enjeksiyon pompalar, iplik bkme, kaynak ve talama basnc kontrol gibi birok endstriyel uygulamada bu tip valfler kullanlmaktadr. Klasik pnmatik, sistemin yalnzca mekanik ve pnmatik blmyle ilgilenirken gnmzn modern otomasyon uygulamalarnn vazgeilmez bir paras olan elektropnmatik, mekanikle beraber elektronik kontrol sistemini de iermektedir. Elektropnmatik basn kontrol valfleri en temel anlatmla sistemdeki basnc olduka hassas olarak kontrol etme ve gerektiinde deitirme ilevini yerine getirmektedir. Elektropnmatik basn kontrol valfleri ile projelendirilen uygulamalarda, sistem basnc, debisi,alma elemanlarnn hz, pozisyonu, kuvveti ve momenti olduka esnek ve ekonomik olarak kontrol edilebilmektedir. Bu almada elektropnmatik kontrol valflerinin karakteristik zellikleri, kontrol algoritmalar, alma prensipleri ve uygulama alanlar incelenecektir.

1.GR 1.1. Tanmlar Pnmatik sistemlerde kullanlan basn reglatr ve hz ayar valfleri, sistemdeki basn ve debinin kontrol edilmesini salamaktadr. Ksma valfi, basnl hava hattnn kesit alann deitirerek debiyi ayarlar. (rnek: Pnmatik bir silindirin hz ayar) Bu valfin dezavantajl yn, besleme hattndaki basn deiimlerini dengeleme yeteneinin bulunmamasdr. Basn reglatrlerinin ise byle bir dezavantaj yoktur. Besleme hattndaki basn ayarlanlan deerin altna dmedii taktirde basn sabit tutulabilir. Klasik pnmatikte sklkla kullanlan bu komponentlerin elektropnmatik rn karlklar da mevcuttur. Eer klasik pnmatik ve elektropnmatik arasnda bir analoji yaplrsa hz ayar valfinin karl oransal valf, basn ayar valfinin karl elektropnmatik basn kontrol valfi olacaktr.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

398

ekil 1.1. Pnmatik semboller (a)Ksma valfi (b) 2/2 Oransal valf (c) Basn reglatr (d)Pilot kontroll basn kontrol valfi (e) Direkt kontroll oransal basn kontrol valfi (Pnmatik ve hidrolik devre elemanlar ile ilgili semboller ve standartlar ISO-DIN 1219da belirtilmitir. Baz valflerin sembolleri farkl kaynaklarda deiik ekillerde gsterilebilir.) Tablo 1.1. Analog ve elektronik ak/basn kontrol valflerinin genel zellikleri Klasik Pnmatik Hz Ayar (Ksma) Valfi Basn Ayar Valfi Elektropnmatik Oransal (2/2) Valfi Elektropnmatik Basn Kontrol Valfi Hz Ayar Valfi Debi Reglasyonu Basn Reglasyonu Giri Basncndaki Dengeleyebilme k Basncndaki Dengeleyebilme Debi Kontrol Mekanizmas Basn Kontrol Mekanizmas Deiimleri Deiimleri EVET HAYIR HAYIR HAYIR Mekanik 2/2 Valf EVET HAYIR HAYIR HAYIR Elektronik Oransal Basn Valfi HAYIR EVET EVET EVET Mekanik Ayar E/P Basn Kontrol Valfi HAYIR EVET EVET EVET Elektronik

1.2. Hz Ayar Valfi- 2/2 Oransal Valf Hz ayar valfleri ve 2/2 oransal valfler, kesit alan deiebilen bir ksma noktas (a) yardmyla basnl havann ak hzn ve dolaysyla debisini kontrol eder. Hz ayar valfinde ksma ilemi, mekanik olarak el ile ayarlanan bir vidann (b) havann gei alann kstlamasyla gerekleir. Aadaki ekilde yer

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

399

alan 2/2 oransal valfte ise ksma ilemi, konumu ve dolaysyla etkin hava gei kesiti hassas olarak kontrol edilebilen oransal selenoid (b) ile kontrol edilmektedir.

ekil 1.2. Hz ayar valfi ve oransal ksma valf 1.3 Basn Reglatr-Elektropnmatik Basn Kontrol Valfi Basn reglatrleri, k basncn yay ve diyaframdan oluan bir mekanizma yardmyla kontrol etmektedir. Elektropnmatik basn kontrol valflerinde ise mekanik kontrol yerine elektronik olarak kontrol edilebilen bir veya iki adet selenoid valf bulunur. Her iki pnmatik komponentin k basncn kontrol eden geri besleme sistemi (d), diyafram (c) ve oturtmal (poppet) valfi (a) bulunmaktadr.

ekil 1.3. Basn reglatr ve pilot kontroll elektropnmatik basn kontrol valfinin i yaplar 1.4. Elektronik Kontrol Oransal ve elektropnmatik basn kontrol valfleri, istenilen ayar ve kontrol ilevini elektronik kontrol algoritmalar araclyla yerine getirmektedir. Elektronik kontrol ile kontrol edilen sistemin k basncn veya debisini, elektrik sinyalleri araclyla ayarlamak mmkndr. Gereken sinyal, mekanik bir uyar yerine elektronik olarak basn kontrol valfine iletilir.

ekil 1.4. Elektropnmatik basn kontrol sistemi elemanlar (a) Proses kontrol nitesi-PLC (b) Sinyal ve g kablosu (c) Basn kontrol valfi (d) Pnmatik basn hatt (e) Basn kontrol yaplan sistem 1.5. Elektropnmatik Basn Kontrol Valfi Aadaki ekilde, elektropnmatik basn kontrol valfinin blok diyagram yer almaktadr. Bu diyagramda yer alan komponentler ile ilgili detaylar daha sonra incelenilecektir.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

400

ekil 1.5. Elektropnmatik basn kontrol valfinin blok diyagram (a) G kayna (b) Komut giri deeri (c) Gerek k deeri (d) Kontrol sistemi (e) Basn sensr k modl (f) Pnmatik balantlar Elektropnmatik basn kontrol valfi genellikle basn reglasyonu amacyla kullanlr. k basnc, kontrol sistemine elektrik sinyali olarak gnderilen bir giri deerine gre ayarlanr. Aada yer alan grafik, valfin k basnc ile sinyal giri deeri arasndaki ilikiyi gstermektedir.

ekil 1.6. 0-10 Bar k, 4-20 mA giri deerine sahip elektropnmatik basn kontrol valfinin girik karakteristik erisi

2.KONTROL ALGORTMALARI Endstriyel otomasyon sistemlerinde kullanlan kontrol algoritmalar ile elektropnmatik basn kontrolnde kullanlan kontrol sistemlerinde birok benzerlikler bulunmaktadr. Bu blmde temel kontrol sistemleri ve algoritmalar incelenecektir. 2.1. Ak ve Kapal Devre Kontrol Sistemleri Kapal ve ak devre kontrol algoritmalar arasnda ok temel farkllklar bulunmaktadr. Ak devre kontrol sisteminde kontrol edilen parametre ile ilgili ayarlama yaplr ancak ayarlanlan bu deerle ilgili herhangi bir lme, deerlendirme veya dzeltme asla yaplmaz. Kapal devre kontrol algoritmalarnda ise ayarlanlan deerle ilgili srekli lmeler yaplarak istenilen k deerinin kontrol edilmesi ve sabit kalmas salanr. Ak ve kapal devre kontrol sistemleri arasndaki algoritma farkllklar, motorlu bir tatn hznn kontrol edilmesiyle ilgili bir rnekle aklanabilir. Ak devre kontrol sisteminde motorlu tatn srcs gaz pedal (a) yardmyla aracn hznn istedii deere ulamasn ve bu seviyede sabit kalmasn salamaktadr. Srcnn gaz pedal zerindeki

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

401

basnc sabit tutmas durumunda aracn hz sabit kalacaktr. Ancak bu kontrol algoritmasnda ayarladnz parametrenin deerini deitirebilecek harici faktrler gz nne alnmamtr. Aracn hz, yolun eimi ve rzgarn etkisi deimedii mddete sabit kalr. Bu iki harici etkenden birisi deitii taktirde ara yavalayacak veya hzlanacaktr.

ekil 2.1. Klasik hz kontrol sistemi Gaz pedal (a) araclyla hz ayar (Ak devre kontrol sistemi) Kapal devre kontrol algoritmasnda ise aracn hz daha gelimi bir sistemle kontrol edilmektedir. Src ak devre sistemde olduu gibi gaz pedal (a) araclyla istedii hz deerini tayin eder ve otomatik sabit seyir (auto-cruise) sistemini devreye sokar. Ancak bu sistemde tekerlee entegre edilmi bir takometre (b) bulunmaktadr ve bu takometrenin lt hz deeri kontrol nitesine iletilir. Kontrol nitesi, srcnn gaz pedalyla ayarlayp sabitledii deerle takometreden gelen lm sinyalini srekli olarak karlatrr ve gerekirse motor devrini deitirerek src tarafndan ayarlanlan deere ulamaya ve bu deeri sabit tutmaya alr.

ekil 2.2. Gelimi hz kontrol sistemi (a), Gaz pedal (b) Hz sensr takometre (c) Elektronik kontrol nitesi (d) Gaz pedal motoru 2.2. Giri Fonksiyonlar ve Bloklar Kapal devre kontrolde sistemin elemanlar bir btn olarak deerlendirilir ve kontrol sistemi spesifik bir grevi yerine getirecek ekilde programlanr. Sistemin elemanlar, diyagramlarda bloklar olarak gsterilir. Bir bloun fonksiyonu, k (xa) deerinin giri (xe) deerine gre davran veya tepkisi olarak tanmlanmaktadr. Kontrol sistemlerini birbirleriyle karlatrabilmek amacyla baz standart giri fonksiyonlar bulunmaktadr. Basamak (Step) fonksiyonu bu standart giri fonksiyonlarndan biridir. Basamak fonksiyonunda giri deeri sfrdan istenilen deere kartlr. Giri deeri (xe) iin standart basamak fonksiyonu kullanlarak kontrol siteminin elemanlarnn veya sistemin tamamnn davran karakteristii incelenebilir. Bu davran karakteristikleri grafiklerle ifade edilir ve bu grafikler yardmyla sistemi oluturan elemanlar veya sistemin btn hakknda bilgi edinmek mmkndr.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

402

Giri (xe)

k (xa)

ekil 2.3. Giri (xe) ve k (xa) deerleri verilen bir blok 2.3 Ak ve Kapal Devre Kontrol Sistemlerinin Blok Diyagramlar Kapal ve ak devre kontrol sistemlerinin algoritmalarnda ve kullanlan elemanlarda baz temel farkllklar bulunmaktadr. Bu farkllklar blok diyagramlarnda syle gsterilir. Grlt Komut Deeri Ak devre kontrol sistemi Kontrol k Kontrol Edilen Sistem Gerek k ekil 2.4. Ak devre kontrol sisteminin blok diyagram Tablo 2.1. Ak devre kontrol sistemi ve sistemin elemanlar ile ilgili kavramlar Giri deeri Ak devre kontrol sistemi Kontrol k Kontrol edilen sistem Grlt k deeri Aklama Kontrol edilen parametre Ayar mekanizmas Ayarlanabilir komut girii Dinamik sistem veya proses Harici etkenler Sistemin genel davran rnek Hz ayar Gaz pedal ten yanmal motor Motorlu tat Yoldaki eim Aracn gerek hz

Ak devre kontrolden kapal devre kontrole geerken blok diyagramlarnda baz deiiklikler yaplr ve baz elemanlar sisteme eklenir.
Grlt Kapal devre kontrol sistemi
Komut girii Kontrol sinyali

Kontrol sistemi

Gerek k

Kontrolr

Aktatr
Geri Geribesleme besleme

Sensr

ekil 2.5. Kapal devre kontrol sisteminin blok diyagram

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

403

Tablo 2.2. Kapal devre kontrol sistemi ve sistemin elemanlar ile ilgili kavramlar Giri deeri Ak devre kontrol sistemi Kontrol k Kontrol edilen sistem Grlt k deeri Sensr Geri besleme Aklama Kontrol edilen parametre Ayar mekanizmas Ayarlanabilir komut girii Dinamik sistem veya proses Harici etkenler Sistemin genel davran lm cihaz Sistemin davran eilimi rnek Hz ayar Gaz pedal ten yanmal motor Motorlu tat Yoldaki eim Aracn gerek hz Takometre Takometre frekans sinyali

2.4. Kontrol Sistemleri ve Uygulama Alanlar Kontrol sistemlerinde oransal (P), entegral (I) ve trevsel (D) olarak 3 farkl tip temel denetleyici (controler) kullanlmaktadr. Aadaki tabloda bu denetleyicilerin deiik kombinasyonlar ve karakteristik zellikleri yer almaktadr. Tablo 2.3. eitli kontrol sistemi tipleri ve zellikleri Kontrolr Tipi P I D PI PD PID Davran Kod Kp Tn Tv Kp,Tn Kp,Tv Kp,Tv,Tn Nitelik Hzl Yava ancak hassas Hzl ancak ortamdaki grltye kar hassas Endstriyel uygulamalarda sklkla kullanlr Hzl ve hassas Hassasiyeti dk En gelimi kontrolr tipi Hzl ve hassas Ayarlanmas zor ve kark

2.5. Kapal Devre Kontrol Sistemlerinin Davran Karakteristikleri Bir kontrol sistemi seilirken, sistemin hz, cevap verme sresi, hassasiyet, tolerans gibi karakteristik davran zellikleri incelenir ve bu deerlere gre seim yaplr. Kontrol sistemleri ve sistemin deiik elemanlar arasnda standart bir karlatrma yaplabilmesi amacyla DIN 19622 normunda Xm (Maksimum Sapma), Ts (Ayar Sresi) ve Tr (k Sresi) kavramlar yle belirlenmitir. Maksimum sapma, giri deerinin zerindeki en yksek sapma deeridir. Ayar sresi, bir kontrol sisteminin istenilen giri deerine belirli bir tolerans aral iinde ulaana kadar geen sredir. Tr, giri komut sinyali gnderildikten sonra sistemin istenilen deere belirli bir tolerans aral iinde ulaana kadar geen srenin lsdr. Tolerans aral, giri deerinin alt ve st snrlar olarak belirlenen aralktr.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

404

ekil 2.4. Kapal devre kontrol sisteminin basamak fonksiyonuna gre davran grafii DIN standartlarnda belirtilen kriterlerin yan sra baz ek karlatrma kriterleri de bulunmaktadr. Zaman sabiti (T63) olarak bilinen kriter, giri deerinin deitirilmesinden sonra kontrol sisteminin nihai k deerinin % 63ne ulaana kadar geen sre olarak tanmlanmaktadr. Buna benzer ekilde T90, T95 ve T99 zaman sabitleri de pratik olarak kullanlmaktadr. Herhangi bir kontrol sistemi seilirken yukarda belirtilen kriterlerin gz nnde bulundurulmas, sistemin ve sistemi oluturan elemanlarn hz, hassasiyet ve cevap verme yetenei asndan istenilen zelliklere uygun olmasn salayacaktr. 2.6. Stabilite ve Optimizasyon Herhangi bir proses veya operasyonda bir kontrol sistemi kullanlacaksa, ncelikle proses veya operasyonlarla ilgili parametrelerin tayin edilmesi gerekmektedir. stenilen grevi yerine getirebilecek birden fazla kontrol zm bulunabilir ve bunlarn hangisinin optimum zm olduunun net bir yant yoktur. Baz uygulamalarda kk sapmalarla beraber ksa cevap verme sresi gerekirken bir baka uygulamada kontrol deerinin kesinlikle zerine klmasna msaade edilmeyebilir. Sistem parametrelerinin doru ayarlanmas, sistemin dinamik cevap verme, hassasiyet ve stabil kontrol gibi karakteristiklerini belirler. Bir kontrol sisteminden beklenen en temel zellik sistemin stabil bir yapsnn olmasdr. Sistem duraan rejim halinde almaya baladnda periyodik salnmlarn (osilasyon) olmas, arzu edilen bir zellik deildir.

3. ELEKTROPNMATK BASIN KONTROL VALFLER ve ALIMA PRENSPLER Endstriyel uygulamalarda kullanlan elektropnmatik basn kontrol valfleri temel olarak ayn ilevi yerine getirmekle beraber ok farkl tip ve boyutlarda olabilmektedir. Bir elektropnmatik basn kontrol valfinden beklenen en genel zellik, elektrik sinyal giri deeri ve basn k deeri arasndaki ilikinin lineer olmasdr. Hassasiyet, hz, cevap verme sresi ve hava geirgenlii gibi deiik ihtiyalara gre gelitirilmi fakl tipleri bulunmaktadr. Elektropnmatik basn kontrol valflerinde iki tip geri besleme (feedback) olabilir; Pnmatik Geri Besleme Kontrol sistemi kapal devre ve elektrikli olmakla beraber geri besleme sinyali pnmatik olarak iletilir. Elektrikli Geri Besleme Kontrol, giri ve geri besleme sinyallerinin tamam elektriklidir. Pilotlu ve direkt uyarl olmak zere iki farkl versiyonu mevcuttur.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

405

3.1. Pnmatik Geri Beslemeli Elektropnmatik Basn Kontrol Valfleri Bu tip basn kontrol valfleri, oransal selenoid tarafndan kontrol edilen basn reglatr prensibiyle alr. Komut sinyali elektriksel olarak oransal selenoidi dorudan hareket ettirir. Selenoid, sinyalin iddetine gre ift piston zerine belirli bir kuvvet uygular. alma hattndaki basn pistonun bir tarafna etki ederek kar kuvvet oluturur. alma basncnn oluturduu kuvvet ile oransal selenoidin kuvveti birbirine eitlendiinde valfin pistonu tekrar eski konumunu alr. Bu tip elektropnmatik basn kontrol valfleri ile istenilen basn deerini yaklak % 10 hata ile elde etmek mmkndr.

ekil 3.1. Pnmatik geri beslemeli elektropnmatik basn kontrol valfi (a) Oransal selenoid ve src sistemi (b) ift pistonlu oturmal (poppet) valf (c) Sinyal balantlar 3.2. Elektrik Geri Beslemeli Elektropnmatik Basn Kontrol Valfleri Elektrikli geri besleme sistemine sahip basn kontrol valfleri 4 ana elemandan oluur; lme cihaz (Basn sensr) Kontrolr Selenoid sistemi ve srcs Valf

Basn sensr alma hattndaki basnc ler. Buradan alnan deer, giri deeriyle birlikte kontrolre gnderilir. Kontrolr giri deeriyle llen deer arasndaki farka gre bir kontrol deeri reterek srcy ve valfi kontrol eder. Src elektriksel kontrol deerini mekanik harekete dntrerek basncn ayarlanmasn salar. Elektriksel geri beslemeli basn kontrol valflerinin iki farkl tipi mevcuttur; Pilot uyarl basn kontrol valfleri Direkt uyarl basn kontrol valfleri

Direkt uyarl basn kontrol valflerde src ve valf, mekanik olarak birletirilmi tek bir paradan oluur. Src hava akn direkt olarak kontrol altnda tutarak basnc regle eder. Src ve valf arasnda pilot hatt bulunan basn kontrol valfleri iki ayr paradan oluabilir. Valf genellikle kontrol edilecek ortamn yaknnda bulunur ve src baka bir blgeden pilot uyars yardmyla valfi kontrol eder. 3.2.1. Elektropnmatik Basn Kontrol Valflerinin alma Prensipleri Elektropnmatik basn kontrol valflerinin basn kontrol prensipleri 3/2 oturtmal (poppet) tip oransal valf rneiyle aklanabilir.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

406

ncelikle basncn istenilen deere ulat ve hava sarfiyatnn sfr olduu varsaylacaktr. Bu konumda alma hatt (2) ne basn hattna (1) ne de egzoz hattna (3) baldr. alma hattndaki basn ykseltildiinde, elektrik balant portu (e) zerinden gelen sinyal yardmyla yeni bir komut deeri oluturulur. Kontrolr (b) bu esnada llen basn deeri ile giri deeri arasndaki fark alglar ve buna bal olarak selenoide uygulad akm ykselterek pistonu aa doru iter. Pistonun hareket miktar basn sensrnden gelen deer (a) ile yeni basn deerinin (e) arasndaki fark ile orantldr. Bu konumda alma hatt basn hattna balanr ve alma basnc istenilen deere ykselir.

a b c d e

alma hattndaki basn sensr Kontrolr Oransal selenoid ve src sistemi Oturtmal (poppet) valf Balant kablolar ve basn deeri girii

ekil 3.2. Basn kontrol valfi Reglasyon konumu. Bu konumda herhangi bir hava ak veya sarfiyat yoktur.

ekil 3.3. Basn kontrol valfi Artan basn konumu alma basnc istenilen deere ykseldiinde kontrolr tarafndan denetlenen kontrol sapmas sfra iner. Selenoide giden akm tekrar azalr ve piston eski halini alarak besleme hattn kapatr. Bu ilemin tersinin istenmesi durumunda ise istenilen basn deeri decei iin giri ve llen basn deerleri arasndaki fark negatif olacaktr. Bu konumda selenoide giden akm azaltlr ve piston yukar doru hareket ederek alma hattn egzoza aar.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

407

ekil 3.4. Buradaki aklk, yine sapma miktaryla doru orantl olacaktr. alma basnc istenilen deere dtnde piston tekrar eski konumunu alr ve giri-klar kapatr. 3.2.2. Pilot Kontroll Elektropnmatik Basn Kontrol Valfi 2 /2 Pilot Valflerle Kontrol ekil 3-5te er alan basn kontrol valfi esasnda oransal selenoidli olmamakla beraber analog elektrik sinyaline gre basn reglasyonu yapar. k basnc (2) komut deeri ile analog basn-gerilim dntrcs araclyla karlatrlarak oransal kontrolre yollanr. 2/2 pilot valfleri kontrol deeri sapmasna gre hareket eder. Valfin kontrol odasndaki basn komut deerine ulaana kadar beslenerek veya tahliye edilerek istenen deer elde edilir.

ekil 3.5. 3/3 Basn kontrol valfi A ve B valfleri pilot kontrol valfi olarak grev yapmaktadr. (A tahliye, B besleme) Bu prensiple alan basn kontrol valfleri yksek hassasiyet ve dorulukla beraber operasyonel emniyet asndan da olduka baarldr. Oturtmal (poppet) tip valflerin alma prensipleri sayesinde enerjinin kesilmesi durumunda bile en son ayarlanan basn deeri korunacaktr. Bu tip valflerin dinamik cevap verme zellikleri birok genel amal uygulama iin yeterlidir. Entegre elektronik devrenin g tketimi olduka dktr ve sadece komut deerinin veya harici etkenlerin deimesi durumunda ok az hava sarfiyat olur.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

408

Pilot valfler ile kumanda edilen sistemlerde pilot valflere komut deerinin stnde ve altnda belirli bir aralkta sinyal gndermek mmkn deildir. Bu araln bykl valfin gecikme ve cevap verme karakteristiini tayin eder. Bu sebeplerden bu tip basn kontrol valflerinin PI kontrol algoritmalaryla altrlmas mmkn deildir. k basncnn ok seri ve srekli olarak kontrol deitirilmesi gereken uygulamalarda direkt kontroll basn kontrol valflerinin kullanlmas daha uygun olacaktr. Oransal Selenoidli Pilot Kontrol Oransal selenoid kontroll basn kontrol valflerinde iki adet 2/2 pilot valfi yerine tek bir oransal pilot valf bulunur. Pilot valf daha byk anma lsndeki bir baka valfin k basncn denetler. Bu prensiple alan 2 lsnde valfler bulmak mmkndr. Diyafram-Orifis Tipi Pilot Kontrol Diyafram kontrol prensibiyle alan basn kontrol valflerinde ana valfin srgs diyafram-orifis kombinasyonu ile kontrol edilir. Ana valfin srgs ve szdrmaz elemanlar metalik malzemelerden yaplmtr ve kullanlan havann olduka kaliteli olmas gerekir. Bu prensiple alan sistemler olduka dinamik cevap verme ve dk g tketimi zellikleriyle n plana karlar. Hacmi ve arl olduka dk, harici etkenlere cevap verebilme kabiliyeti olduka yksek olan bu valfler zellikle pnmatik pozisyonlama uygulamalarnda baarl sonular vermektedir. Bu tip valfler genellikle gvdelerine basn sensr entegre edilerek harici elektronik kartlarla kontrol edilir.

ekil 3.6. Servo basn kontrol valfi (a) Diyafram-orifis kombinasyonundan oluan pilot kontrol sistemi (b) Diyafram-orifis (c) Giri orifisi Piezo-Rezistans Kontroll Pilot Kontrol Basnca deiimiyle elektrik direnci deiebilen malzemeler kullanlarak yaplan bu tip basn kontrol valferinde pilot valfi piezo-seramik plaka ve diyafram-orifis kombinasyonuyla kontrol edilir. Gnderilen elektrik sinyaline gre direnci ve eimi deiebilen piezo-seramik plaka, pilot diyaframn kontrol ederek basn reglasyonu salar. Sekonder kontrol algoritmasyla kontrol edilen bu tip valfler ok hassas alabilme ve dinamik cevap verebilme yeteneklerine sahip olmakla beraber zellikle scaklk deiimlerine ve basnl havadaki yabanc maddelere kar son derece duyarldr.

ekil 3.7. Pilot valfi piezo-seramik konvertr plakas ile kontrol edilen entegre elektroniksistemli basn kontrol valfi (a) Elektronik kontrol sistemi (b) Piezo-seramik konvertr (c) Kontrol odas

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

409

3.2.3. Direkt Kontroll Basn Kontrol Valfleri Oransal Selenoidli 3/2 Oturtmal (Poppet) Valf Direkt kontroll basn kontrol valflerinde istenilen alma hassasiyetine ulaabilmek ve dinamik cevap verme zelliini ok st seviyelere karmak mmkndr. ekil 3-8de basn sensr ve elektronik kart gvdesine entegre olan direkt kontroll basn kontrol valfinin i yaps grnmektedir. Basn kontrol ve reglasyonu sresince srekli olarak hava ak vardr ve valf son derece sessiz ve basnl havadaki yabanc maddelerden etkilenmeden almasn srdrr. Bu tip valflerin elektronik kontrol kartlarnda PI kontrol sistemi bulunur ve bu sayede gecikme ve tekrarlanabilirlik zellikleri maksimum k basnc deerinin %1inden daha dk seviyelerde tutulabilir.

ekil 3.8. Oturtmal (poppet) tip 3/2 basn kontrol valfi (Direkt uyarl) 3/3 Oturtmal (Poppet) Tip Direkt Kontroll Basn Kontrol Valfi 3/3 oturtmal tip basn kontrol valfleri 2 adet basn kompensatrl 2/2 kartri valfin ayn gvde iinde kombinasyonu ile oluturulmaktadr.

ekil 3.9. Yksek dinamik zelliklere sahip basn kontrol valfi Bu tip valfler oransal selenoidlerle kontrol edilir ve bu sayede valfin dinamik cevap verme kabiliyeti ve hassas alabilme zellikleri olduka iyiletirilmitir. Ayrca iki farkl 2/2 valfin kombinasyonu ile almas sebebiyle enerji kesintisi durumunda bile en son ayarlanan basn deeri korunacaktr. Entegre elektronik kontrol sisteminde lineer olmayan kontrol algoritmalar kullanlmaktadr ve valfin statik ve dinamik basn kontrol karakteristii olduka iyidir. Basnl havada yer alan yabanc maddeler valfin fonksiyonunu etkilemez ve tesis basncndaki dalgalanmalarn k basnc zerindeki etkisi olduka dktr. Oransal Selenoidli 5/3 Srgl Valf Oransal selenoidli 5/3 srgl valflerin kontrol prensibi hidrolik oransal valf teknolojisinden esinlenerek gelitirilmitir. Olduka hassas sonular elde edilebilmekle beraber basn kontrol ve reglasyonu esnasnda srekli hava sarfiyat ve enerji tketimi olur. Bu tip valflerin alma prensipleri dierlerine gre olduka karmaktr. Elektronik kontrol sistemi harici olarak vakfe balanr.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

410

ekil 3.10. Pozisyon kontroll 5/3 oransal valf (a) Pozisyon gerilim dntrcs (b) Kontrol selenoidi (c) elik srg (d) Valf srgs (e) Geri dn yay 3.3. Basn Kontrol Valfleri Genel Karakteristik zellikleri Tablosu Tablo 3.1. Basn kontrol valflerinin genel karakteristik zellikleri Karakteristik zellik Tasarm Anma ls (mm) Histeri Tekrarlanabilirlik Hava Sznts Harici G Kayna Endstriyel Standartlarda Giri Sinyalleri le Haberleebilme Pnmatik Geri Besleme Oturtmal (Poppet) Tip <2mm %5 %5 AZ YOK HAYIR Elektronik Geri Besleme Direkt Uyarl Pilot Uyarl Oturtmal Oturtmal (Poppet) Tip (Poppet) Tip 1,4,7,12 mm 4,7 mm %1 %2 %0.5 %1 YOK YOK 24 VDC 24VDC EVET EVET

4. ELEKTROPNMATK BASIN KONTROL VALFLERNN SEM KRTERLER Elektropnmatik basn kontrol valfleri kullanlan uygulamalarda seim yaparken valfin basn ve hava geirgenlii deerlerinin yan sra baz dier karakteristik zelliklerin de gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Dikkat edilmesi gereken en nemli kriter valfin dinamik davran zellikleri ve hassasiyetiyle ilgilidir. rnein ok ani ve srekli basn deiimleri gerektiren proseslerde dinamik cevap verme yetenei yksek olan valfler tercih edilirken hassas basn ayar gerektiren uygulamalarda ayar ve k basnc hassasiyeti yksek ve histerisiz deeri dk olan valfler kullanlmaktadr. Bu blmde elektropnmatik basn kontrol valflerinin temel seim kriterleri incelenecektir. rnek olarak verilen grafik ve diyagramlardaki verilerin aksi belirtilmedii taktirde oransal selenoid kontroll ND4 anma lsndeki valflerden alnm olduu kabul edilmelidir. Bu veriler genel bilgi ve karlatrma amacyla kullanlabilmekle beraber projelendirme aamasnda retici firmalarn verecei teknik detaylara ve bilgilere bavurulmas doru olacaktr. 4.1. Histerisiz Histerisiz, herhangi bir kontrol sisteminin giri komut deeri ile gerek k deeri arasndaki ilikiyi minimum ve maksimum kontrol aralnda inceleyerek sistemin davran hakknda bilgi veren zelliklerden biridir. Elektropnmatik basn kontrol valflerininin histerisiz verileri k basncnn minimum-maksimum deerler arasnda test edilmesiyle elde edilir. nce komut sinyal deeri belirli kademelerde artrlarak k basn deeri kaydedilir. Ayn sinyal deerleri daha sonra azalarak sisteme verilir ve k basnc deerleri llr. Elde edilen deerler sinyal giri deeri - k basnc eksenlerinde izilerek sistemin histerisiz karakteristik erisi izilir. Histerisiz, teknik zellik tablolarnda basn veya maksimum sinyal yzdesi olarak verilir.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

411

Histerisiz

ekil 4.1. rnek histerisiz erisi ekil 4-1de bir histerisiz erisi rnei grlmektedir. Direkt oransal selenoid kontroll ND4 anma lsndeki bir basn kontrol valfine ait olan bu grafie gre histerisiz deeri 0-6 Bar alma aral iin 60 mBardr. Histerisiz deeri yzde olarak ifade edildiinde yle ifade edilir. Histerisiz = 60 (mBar) x 100 / 6000 (mBar) = % 1.0 4.2. Basn-Debi Fonksiyonu (PQ Erisi) Basn debi erisi basn kontrol valfinin en temel davran zelliklerinden biridir. ekil 4-2de yer alan eri 6 Bar k basncna ayarlanm ND4 anma lsndeki bir elektropnmatik basn kontrol valfinin k basnc ve alma hatt debisi arasndaki ilikiyi gstermektedir. Giri basnc 7 Bar ve ayarlanan k basnc 6 Bar deerinde iken yaklak 500 Nl/dak. aka kadar k basnc sabit kalmaktadr. Bu seviyeden sonra debi ancak basn dm olduu taktirde artmaktadr. Teknik olarak basn kontrol valfinin debisi, giri komut deeri ile ayarlanan basntan 0.2 Bar sapma olutuu durumda geirdii debi olarak kabul edilmektedir. Bu deer uluslararas bir standart deildir ve farkl imalatlar tarafndan retilen basn kontrol valfleri farkl basn-debi lm yntemleri ile test edilebilir.

ekil 4.2. ND4 anma lsndeki bir elektropnmatik basn kontrol valfinin P-Q erisi

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

412

4.3. Tekrarlanabilirlik Tekrarlanabilirlik veya tekrarlama hassasiyeti bir kontrol sisteminin farkl zamanlarda belirli bir giri komut deerine gre ayn k deerini verebilme yeteneidir. statistik almas olarak geerli bir sonu elde edebilmek amacyla farkl k basn deerleri iin lmler yaplr. Sabit bir giri komut deeri seilir ve bu komut deeri deitirildikten sonra sistem ayn deere tekrar ayarlanarak k basnc llr. Bu ilem birok kez tekrarlanr ve giri komut deeri-gerek k deerleri istatistiksel olarak deerlendirilir. ekil 4-3te 300 lmlk bir test ile ilgili histogram verileri yer almaktadr. Bu valfin 5.0V komut giri deeri iin rettii k basncndaki maksimum sapma 12mBar olarak grnmektedir.
Tekrarlama says

ekil 4.3. ND4 anma lsndeki bir elektropnmatik basn kontrol valfinin tekrarlama hassasiyeti verileri. (Giri Komut Deeri = 5.0V, alma Basnc = 7 Bar, Test Hacmi = 0.6 l) 4.4. Basamak Fonksiyonu - Dinamik Tepki Yukarda bahsedilen kriterler elektropnmatik basn kontrol valflerinin belirli bir basn ayarna ulaldktan sonra bu ayar nasl koruduklarn analiz etmeye yarayan karakteristik zelliklerdir. Ancak birok uygulamada, ayarlanan basncn hassasiyetle korunmas ve deimemesi kadar istenilen basn deerine nasl ve ne kadar srede ulald da nem tamaktadr. Basamak fonksiyonu tepkisi veya dinamik tepki olarak adlandrlan kriter, basn kontrol valfinin bu zellikleri hakknda bilgileri ierir. Dinamik cevap verme zellikleri ile ilgili veriler giri basnc, alma hacmi ve komut deeri gibi parametreler sabit tutularak llr karlatrma tablo veya erileri buna gre hazrlanr. ekil 4-5te T90 zaman sabiti ve farkl alma hacimlerinde yaplan testlerden elde edilen sonular yer almaktadr. Bu erilerden belirli bir alma hacminde istenilen k basnc deerine ulalmas iin gereken sre kolayca okunabilir.

ekil 4.4. Dinamik tepki zelliklerinin lm iin hazrlanm basit bir test dzenei

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

413

ekil 4.5. ND12 anma lsndeki bir elektropnmatik basn kontrol valfinin farkl alma hacimlerdeki T90 zaman sabitine gre dinamik tepki sreleri

5. UYGULAMALAR Elektropnmatik basn kontrol valfleri birok otomasyon sisteminde kullanlmaktadr. Basn kontrol valfleri herhangi bir uygulamada dorudan basn veya dier proses deikenlerinin (rnein kuvvet veya pozisyon) kapal veya ak devre kontrol algoritmalar ile kontrol edilmelerini salayabilir. Bu sistemler yksek ayarlama hassasiyetleri ve hzlar ile sistemin toplam olarak dinamik cevap verme yeteneklerini iyiletirmekte ve kayda deer gelimeler salamaktadr. Bunun yan sra oransal valf teknolojisinin gelimesi ve daha sk kullanlmas sayesinde proses parametreleri srekli ve hassas olarak ayarlanabilmektedir. Sistemin ve prosesin gereksinimlerine gre daha nceki konularda basite deinilen hassasiyet, basn-debi ilikisi, tekrarlanabilirlik, dinamik tepki ve elbette ki maliyet kriterleri gz nne alnarak ihtiyalara gre seim yaplr. Elektropnmatik basn kontrol valfleri, genel otomasyon sistemleri, zel ve genel amal makinalar, otomobil retimi, ila ve kimya sektr, tren sistemleri ve denizcilik gibi birbirinden ok farkl zelliklere ihtiya duyan uygulamalarda kullanlmaktadr. Bu uygulamalarda spesifik olarak genellikle aadaki proses parametreleri ayarlanr ve kontrol altnda tutulur. Basn Pozisyon Debi Kuvvet Hz Moment

Elektropnmatik basn kontrol valfinden beklenen en temel ilev belirli bir basn deerinin srekli olarak ayn deerde tutulmas veya belirli ilemlere paralel olarak basn deerinin deitirilmesidir. Dier proses parametreleri basn kontrol zerinden dolayl olarak kontrol edilir. Sistem gereksinimlerini karlayabilecek ekilde birok farkl kontrol algoritmas oluturulabilir. 5.1. Temel Kontrol Devreleri Bu blmde belirli bir kuvvet elde edilmek zere tasarlanan (silindir-valf kombinasyonu) elektropnmatik devrenin ak ve kapal devre mimarileriyle oluturulan farkl kontrol algoritmalar incelenecektir.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

414

5.1.1. Geri Beslemesiz Kontrol Sistemleri Basn kontrol valfi Silindir

PLC

Sinyal ekil 5.1. Gerek basn deeri geri beslemesi olmadan alan kapal devre kontrol sistemi Bu devrede kuvvet kontrol, srtnmesi ok dk olan diyafram tipi silindir ve bu silindiri kontrol eden pnmatik geri beslemeli basn kontrol valfi araclyla yaplmaktadr. Komut deeri analog sinyal verebilen bir elektronik cihaz veya PLC araclyla valfe gnderilir. Basn kontrol valfi genellikle endstride kullanlan standartlara uygun olarak 0..10 V veya 0/4..20 mA aralndaki sinyalleri ykselterek oransal selenoid sistemini srer. Bu tip basn kontrol valfleriyle kurulan devrelerle yeterince hassas almak mmkn deildir (Histerisiz ve tekrarlanabilirlik deerleri > 0.4 bar) ve silindirin rettii kuvvet istenilen deerlerden ok farkl olabilir. Bir baka nemli sorun, proses parametrelerinin analog k cihaz veya PLC zerinde kaydedilmi olmasdr. Bu parametreler sistem konfigrasyonu deitirildiinde yeniden programlanmak durumundadr. Genel olarak bu tr devreler ve kontrol algoritmalar proses deikenlerinin nceden tahmin edilebildii ve evresel faktrlerin etkisinin az olduu uygulamalarda kullanlabilir. 5.1.2. Gerek k Basnc Geri Beslemeli Kontrol Sistemleri k basn deeri geri beslemeli sistemlerde elektropnmatik basn kontrol valfi pnmatik geri beslemeli basn reglatrlerine benzer bir ileve sahiptir. Bu tr devreler, 5.1.1de anlatlan sistemlere gre ok daha yksek performansa sahiptir. Sistemin veya uygulamann gereksinim duyduu Histerisiz, tekrarlanabilirlik ve dinamik tepki deerlerinin bilinmesi ve bu ihtiyalara uygun rnlerin kullanlmas durumunda olduka baarl zmler elde edilebilmektedir. Giri sinyali Basn kontrol valfi Silindir

PLC

Gerek k basnc ekil 5.2. Elektropnmatik basn kontrol valfi

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

415

Bu sistemlerin bir baka avantaj da gerek k basnc deerinin sensr tarafndan alglandktan sonra 0..10V veya 0/4..20mA gibi endstriyel standartlara uygun analog sinyal olarak sisteme geri verilebilmesidir. Analog k basnc sinyalleri elektronik gstergelerde veya daha fakl bir ilevi yerine getirebilmek amacyla asl kontrol sisteminde (PLC) kullanlabilir. Bu tip bir algoritma ile proses deikeni dolayl olarak kontrol edilmektedir. Bu rnekte kontrol edilen proses parametresi silindirin verdii itme kuvvetidir ve silindir kuvveti, silindire giden havann basnc araclyla kontrol edilir. Efektif alan sabit olan herhangi bir silindirin retecei kuvvet, hava basnc ile doru orantldr. Bu prensip erevesinde kurulan kontrol sistemi ile silindirin alma hattndaki basn, elektropnmatik basn kontrol valfinin sensr tarafndan kontrol edilerek giri deeri ile kyaslanr ve buna gre alma hatt basnc kontrol altnda tutulur. Dolayl olarak silindirin bask kuvveti kontrol edilmi olur. Bu sistemde basn kontrol valfinin elektronik sistemi proses deikenlerine kar dinamik tepki verebilme zelliine sahiptir. Genel olarak sistemdeki hata yzdesi, geri besleme olmaya sistemlere gre dktr. 5.1.3. Proses Deikeni Geri Beslemeli Kontrol Sistemleri Bu tip sistemlerde proses deikeni dorudan kontrol edilir. Elektropnmatik devre elde edilen kuvveti alglayabilecek sensrlerle (Load Cell) donatlmtr ve bu devreler endstride Yk Duyarl Sistemler olarak anlr. Silindirden elde edilen kuvvet ile ilgili elektrik sinyali dorudan basn kontrol valfi tarafndan kullanlamaz. Bu sebeple sistemde elektropnmatik basn kontrol valfini de kumanda eden st dzey (primer) kapal devre kontrol sistemi bulunmaktadr. Dorudan sistemin proses deikenini kontrol eden ve bu deikenden gelen geri beslemelere gre basn kontrol valfini kumanda eden st dzey kontrol (pirmer) sistemi, PLC ile entegre veya PLCden farkl harici elektronik devre olarak alabilir. Basit sistemlerde direkt kontrol ilevi PLC tarafndan yerine getirilir. Dinamik karakteristikli yk duyarl sistemlerde ise direkt proses deikeni kontroln ayr ve zel olarak tasarlanm elektronik kontrol ekipmanlar gerekletirir. st dzey (primer) elektronik kontrol sistemi giri komut deerini ak devre sistemden (PLC veya analog sinyal sistemi) alr. Giri komut deeri ve yk duyargasndan gelen gerek kuvvet deeri kapal devre algoritmas ierisinde karlatrlr. Bu karlatrma sonrasnda oluan fark, st dzey (primer) kontrol sisteminin k sinyali olarak alt dzey (seconder) kontrol sistemini oluturan elektropnmatik basn kontrol valfine gnderilir. Alt dzey (seconder) kontrol sisteminde standart oransal valf yerine basn kontrol valfi kullanlmasnn sebebi, kuvvet kontrol ile ilgili dinamik tepki, tekrarlanabilirlik ve Histerisiz deerlerinin bilinebilmesi ve st dzey (primer) sistem parametrelerinin bu deerlere gre kolayca ayarlanabilme ansnn olmasdr. st dzey (primer) kuvvet kontrol sistemi karakteristik olarak yavatr ve dinamik tepki verme zellii snrldr. Dolaysyla sistemin genel yaps, ncelikle direkt kuvvet kontroln gerekletiren elektronik sisteme baldr. Proses deikeni verilerinin dorudan st dzey (primer) kontrol sistemine geri besleme olarak gnderilmesi ve kontrol edilmesi, sistemin hzn ve dinamik tepki zelliklerini artrmaz. Direkt kontrol mimarisinde asl ama proses deikeninin doru ve hassas olarak kontrol edilebilmesidir. st dzey (primer) kontrol sistemi ncelikli olarak hata alglama ve dzeltme (diagnostics) ilevini stlenir. rnein silindirin kee gruplarndaki ypranmalardan dolay oluan kaaklarn zaman iinde deimesi veya piston milinin mekanik problemlerden dolay skmas durumunda bile silindirin rettii bask kuvveti ayn olacak, fakat silindir kovanndaki basn deiecektir. Daha nce anlatlan dolayl kontrol sistemlerinde bu tr ayarlamalarn yaplmas ve dorudan proses deikenini etkileyen harici etkenlerin telafi edilmesi mmkn deildir.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

416

Giri PLC k Sensr Yk Kontrol Gerek kuvvet deeri

Silindir E/P Basn kontrol valfi

ekil 5.3. Gerek proses deikeni geri beslemesi Kuvvet kontrol iin dolayl basn kontrol yerine dorudan yk duyarl kontrol sisteminin kullanlmas yaplmas sistemin hassas almas ve ekonomiklii asndan olduka mantkldr. Basn kontrol valflerinin elektronik sistemleri ncelikle basn sensr ve valfin pnmatik davrann kontrol edecek ekilde tasarlanmtr. Kuvvet deerlerinin eitli dntrcler araclyla dorudan elektropnmatik basn kontrol valfine geri besleme sinyali olarak yollanmas baarsz sonular vermekte ve kararsz kontrol sistemleri oluturmaktadr. Kuvvet kontrol ile ilgili sistem parametreleri ve zaman sabitleri gibi deikenler uygulamaya gre farkl olabilmekte, elektropnmatik basn kontrol valflerinin elektronik sistemleri de bu deiimlerine ok iyi cevaplar verememektedir. ekil 5-3de yer alan sistem silindirdeki srtnme, kaak, kar kuvvetler ve silindirin kesintili hareket etmesi gibi faktrlerden etkilenmeksizin olduka hassas ve doru sonular retebilmektedir. Bu sistemin en kritik eleman, kuvvet alglamas ilevini yerine getiren yk sensrdr. 5.2. Elektropnmatik Basn Kontrol Valflerinin Uygulama Alanlar ve rnekler Aadaki tabloda elektropnmatik basn kontrol valflerinin sektrlere gre uygulama alanlar yer almaktadr. Bu tabloda yer alan baz uygulama rnekleri daha detayl olarak incelenecektir. Tablo 5.1. Elektopnmatik basn kontrol valflerinin kullanld sektrler ve uygulama alanlar
SEKTR/UYGULAMA Kimya Boya la Kat Takm Tezgahlar Otomotiv KONTROL EDLEN PROSES/DEKEN Debi kontrol Boya tabanca basnc kontrol Hava hacmi kontrol Hz kontrol Hava hacmi kontrol Kat gerginlii kontrol Kaplama kalnl kontrol Silindir bask kuvveti kontrol Parlatma tezgahlar bask kontrol Klima sistemleri Hz sabitleme sistemleri (Tempomat, Auto-Cruise ) Fren basnc kontrol Egzost manifoldu klape kontrol Retarder fren sistemleri Deiken al pervane sistemleri Yakt enjeksiyon pompa basnc Pnmatik tahrikli gaz kollar plik bkme Kuma bask kontrol

Denizcilik (Marine) Uygulamalar Tekstil

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

417

SEKTR/UYGULAMA Test Aparatlar Paketleme-Ambalaj Plastik Makinalar Cam Endstrisi Kaynak Makinalar Aa leme Makinalar Montaj Alminyum Endstrisi

KONTROL EDLEN PROSES/DEKEN Debi lm sistemleri Kaak test sistemleri Manometre kalibrasyon ve test aparatlar Dozajlama sistemleri Plastik film gerginlii kontrol iirme havas kontrol Silindir hareket kontrol iirme/fleme havas kontrol Cam talama sistemleri Punta bask kuvvet kontrol Yakt dozajlama (Oksijen, Asetilen v.s.) Kumlama sistemleri Kuvvet kontrol Balans silindir kontrol Moment kontrol Pozisyonlama sistemleri Dkm

5.3. Debi Kontroll Uygulamalar Debi kontrol veya serbest ak kontrol otomasyon uygulamalarnda sklkla kullanlan kontrol sistemleridir. Debi kontrol iin ak ve kapal devre sistemler oluturulabilir ve sistemin ihtiyalarna gre farkl devreler kurulur. 5.3.1. Ak Devre Debi Kontrol Hava debisi kontrol, plastik ve cam iirme sistemlerinde kullanlr ve bu ilem iin genellikle basn drc ve ayarlanabilir ak denetim valfleri kullanlr. Debi ve basn lmleri sabit ve statik lm cihazlar araclyla gerekletirilir. Bu tr ayarlama ilemleri oransal valfler veya elektopnmatik basn kontrol valfleri araclyla da yaplr. Aada ak devre kontrol algoritmasyla kurulan rnek devreler yer almaktadr. rneklerde yer alan sabit ksma (orifis) fleme kafasn temsil etmektedir. 2/2 Oransal Valf Kontroll Ak Devre Debi Kontrol Oransal valf ile kurulan ve ak devre mantyla kontrol edilen bu devrede asl kontrol sistemi tarafndan yollanan sinyal ve debi sensr araclyla fleme havas kontrol edilmektedir. Ancak bu konfigrasyon ile Histerisiz, tekrarlama hassasiyeti, giri basnc ve ksc nnde oluan ters basn (counter pressure) kontrol edilemez.

Sensr

Ksc

ekil 5.4. 2/2 Oransal valf araclyla kontrol edilen debi ayar devresi

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

418

Basn Kontrol Valfli Ak Devre Debi Kontrol ekil 5-5de yer alan devrede basn kontrol valfi ve sabit ksc (orifis) ile debi kontrol yaplmaktadr. (Debi-basn ilikisi ekil 5-6daki grafiklerde grlmektedir.) Bu tip bir devrede giri basnc dndaki tekrarlama hassasiyeti ve histerisiz deerlerini nceden bilmek ve kontrol parametrelerini buna gre belirlemek mmkndr.

Ksc ekil 5.5. Basn kontrol valfi ile kontrol edilen debi kontrol
Basn [bar]

0.8 mm Orifis

Debi [Nl/dak]

Basn [bar]

1.5 mm Orifis

Debi [Nl/dak]

ekil 5.6. Q-P karakteristik erileri ekil 5-6daki iki grafikte fakl aplardaki ksma kesitinden elde edilen basn-debi erileri yer almaktadr. Basn kontrol valflerinin debi kontrol amacyla kullanld uygulamalarda sistemin hortum/boru uzunluu, ksma valfi kesiti ve kaaklar deimedii srece olduka baarl sonular elde edilebilmektedir. 5.3.2. Kapal Devre Debi Kontrol Kapal devre debi kontrol sistemleri standart kontrol devresine debi sensr ve debi ile ilgili elektronik kontrol ekipmanlarn eklenmesi ile oluturulur. ekil 5-7de tipik bir devre rnei grlmektedir. Sistemin kapal devre olmas, basn kontrol valfi ile birlikte debi kontrol yapan ikincil elektronik kontrolr araclyla salanr. Sistem harici etkenleri ve grltleri telafi etme yeteneine sahiptir ve sistemin dinamii ve hassasiyeti byk lde debi lm sensrne baldr. Debi Sensr ifadesi fiziksel olarak iki anlam tamaktadr ve bu ifadeden hacimsel debi veya ktlesel debi lm anlalabilir. Ktlesel debi lm kalorimetrik olarak yaplr ve bu lm iin

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

419

olduka kaliteli yar iletken teknolojili aletler kullanlr. Hacimsel debi lm ise sadece akan havann hacmi ile ilgilenir. Hacimsel debi sensrleri ksma delii (orifis) zerindeki fark basnc llp belirli sabitlerle arparak elektronik sinyal olarak kontrol sistemine gnderir. Elektropnmatik basn kontrol valfleri ile kurulan debi kontrol devrelerinde genellikle daha basit ve ekonomik olan hacimsel debi sensrleri kullanlr.
Kontrolr Komut girii

Kontrol sistemi

Ksc E/P Basn kontrol valfi Hacim sensr

ekil 5.7. Kapal devre debi kontrol sistemi blok diyagram Kapal devre kontrol algoritmasyla kurulan debi kontrol sistemi, bu blmde anlatlan 3 farkl uygulama rnei iinde en doru sonular reten ve tekrarlama hassasiyeti en yksek olan sistemdir. Ancak proje aamasnda elbette ki ekonomik faktrler de gz nnde bulundurulmaldr. Kapal devre debi kontrol iin gereken sensr ve kontrol elektronii sistemin fiyatn artracaktr. 5.3.4. Sv Akkan Debi Kontrol Elektropnmatik basn kontrol valfleri araclyla ak ve kapal devre sv seviye kontrol ve debi kontrol sistemleri oluturulabilir. Sistemin gaz ve sv fazn pnmatik hava uyars ile alan basn dntrcs birbirinden ayrr. Bu tip uygulamalar genellikle kimya ve boya sektrnde yer alr ve dolaysyla dntrcnn zellikle korozif etkilere kar dayankl olmas gerekmektedir.

Basn hatt E/P Basn kontrol valfi

Sv Ksc

Sv ak sensr

ekil 5.8. Sv akkan debi kontrol

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

420

Ak devre debi kontrol, sisteme manyetik, indktif veya ultrasonik hacimsel debi lm aletleri eklenerek geniletilebilir ve daha hassas debi kontrol salanr. 5.4. Alminyum Srekli Dkm Sistemleri Bu uygulamada dkm kalbnn fleme havas kapal devre kontroll basn kontrol valfleriyle denetlenmektedir. fleme havas bir miktar ya ile kararak sv dkm alam ve soutulan kalp arasnda olduka ince bir film tabaka oluturur. (ekil 5-9) Bu film tabaka, sv alamn s yzeysel s kaybn geciktirerek dklen alamn daha yava soumasn ve daha dzgn kristallemesini temin eder. Ayrca film tabakann iinde bir miktar ya bulunduu iin scak kalp ile henz tamamen soumam ve katlamam olan alam arasndaki srtnme azaltlarak dkm yzeyinin olduka dzgn olmas salanr.

Scak kalp

Hava Ya Alminyum

Souk kalp

Soutma svs

Bar Soutma svs

Srekli dkm makinalarndaki fleme havasnn son derece hassas olarak dozajlanmas gerekmektedir. Fazla miktarda hava dkm yzeyinin bozulmasna ve soumay geciktirerek malzemenin arplmasna sebep olmaktadr. Bu tip uygulamalarda hava ihtiyac olduka dktr. (~0.5-5 Nl/dak) Dikkat edilmesi gereken en nemli nokta, alminyum ve dkm sektrnde hava kalitesinin genellikle dk olmasdr. Dolaysyla ok kaliteli havaya ihtiya duymayan ve kk partikllerden etkilenmeyen basn kontrol valflerinin zellikle tercih edilmesi, sistemin problem yaanmadan almasn salayacaktr. 5.5. Hareketli Tambur-Silindir Kontrol Pilot kontroll elektropnmatik basn kontrol valfleri, tekstil, kat ve boya/bask makinalarndaki top sarma sistemlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Btn sistem basn kontrol valfinin entegre basn sensr araclyla alglad bilgilere gre alr. Kuma veya kat gerginlik kontrol, elektropnmatik basn kontrol valfleri ile gerekletirilen ilk

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

421

uygulamalar arasnda yer ald iin ok eitli ve farkl kontrol sistemleri gelitirilmitir. Dolaysyla olduka gelimi ve ayn zamanda ekonomik kontrol sistemleri bulmak ve uygulamak mmkndr. Proses deikenleri genellikle deimedii veya ok az deitii iin pilotlu basn kontrol valflerinin dinamik tepki ve hassasiyet karakteristikleri bu tip uygulamalar iin yeterli olmaktadr. Hava sarfiyat son derece azdr ve sadece parametre deiiklii veya harici etkenlerin etkisinin artt durumlarda sarfiyat olur. Ayrca pilotlu basn kontrol valfleri enerji kesintisi durumunda bile en son ayarlanan basn deerinde almaya devam ettikleri iin kullanmlar operasyon gvenlii asndan son derece uygundur.

ekil 5.10. ift pistonlu balans uygulamas (a) Ana tambur fren mekanizmas (b) Potansiyometre (c) Dk srtnmeli silindirler (d) Bilgisayar (e) Balans tamburu 5.6 Plastik iirme Makinalar Plastik iirme makinalarndaki iirme ilemi iki aamada incelenebilir. nce ekstruderden (a) kan yumuak ve yapkan plastik fleme kafas (b) tarafndan gelen hava ile desteklenerek (c) hava yast zerinde tutulur ve kalba yapmas nlenir.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

422

ekil 5.11. Plastik iirme makinasnn temel alma prensibi (a) Ekstruder (b) fleme delii (c) Hava yast (d) Kalp (e) iirme havas
P1

Ksc

ekil 5.12. Hava yastnn oluturulmas iirme havasnn miktar hava hzna ve balant hortumlarnn boyutlarna gre deiecektir. ekil 512de yer alan sabit ksma delikli elektropnmatik basn kontrol devresi ile debi kontrol yaplmaktadr. Hortum ektrzyon makinalarnda retilen hortumun soutulmas sebebiyle hortum i hacminde basn dmeleri oluur. Ancak hortum kesitinin dzgn olmas iin basncn sabit kalmas olduka nemlidir. Bu tip uygulamalarda kar basn (P2) dengelemeleri iin fleme havas k olduka dk debili ikincil bir basn kontrol valfi ile kontrol edilerek souma sreci boyunca 0-50mbar aralnda sabit hortum i basnc elde edilmektedir. Plastik malzeme kalba (d) ulatnda nce ok dk basn ve debi ile iirilir. Daha sonra basn ve debi artrlp maksimum iirme havas verilerek malzemenin kalp eperine yapmas ve son halini almas salanr. lk fleme havas ve maksimum iirme ile ilgili basn deeri, fleme miktar ve ilem sreleri, retilen plastik malzemenin geometrisine ve kalp yzeyinin karmaklna gre deiiklik gstermektedir. Elektropnmatik basn kontrol valfleri bu parametrelerin kolayca deitirilmesine olanak salad iin retilen malzemelerin ve kalbn deitirilmesi durumunda yeni parametreler ok ksa srede ayarlanabilmektedir. Plastik iirme makinalarnda en son olarak soutma ilemi gerekletirilir. iirilen malzeme ierisindeki s, kalp iine birka kez serbest fleme ve tahliye yaplarak konveksiyon yoluyla tanmaldr. Bu aamada hzl cevap verme ve yksek hava geirgenlii zelliklerine ihtiya duyulur.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

423

E/P Basn kontrol valfi

Rle valfi Kalp

ekil 5.13. Byk hacimli malzemeler (V > 4L) iin iirme havas kontrol devresi Yksek dinamik tepki zellikleri iyi olan elektropnmatik basn kontrol valfleri 4 L hacme kadar olan malzemelerin retildii her trl kalpta kullanlabilir. Daha byk hacimli malzemelerin retilmesi iin ND4 anma lsne sahip elektropnmatik basn kontrol valfi tarafndan pilot kontrol yaplan ve rle valfi olarak alan ikincil bir basn reglatr (ND40-ND50) bulunur. Plastik iirme makinalar genellikle 16bar fleme havas basncyla alacak ekilde tasarlanr. Bu durumda sistem gereksinimlerine uyguna olarak direkt kontrol veya pilot kontrol amal basn kontrol valfleri kullanlmaldr.
E/P Basn kontrol valfi

Kalp

ekil 5.14. Kk hacimli malzemeler (V < 4L) iin iirme havas kontrol devresi Bu blmde anlatlan uygulamalarda kullanlan binary (On/Off) yn kontrol valfleri ve dier pnmatik devre ekipmanlarn bulunduu devreler gsterilmemitir. 5.7 Test Aparatlar Test aparatlarnda test edilen nesne elektropnmatik basn kontrol valfi ile olduka hassas olarak basnlandrldktan sonra besleme hatt basnc kesilir ve basn dm belirli bir zaman aralnda llerek kaak miktar tespit edilir.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

424

ekil 5.15. Elektropnmatik basn kontrol valfi ile oluturulan kaak testi aparat (a)Elektropnmatik basn kontrol valfi (b)Ak devre kontrol sistemi (c)2/2 kilit valfi (d)Basn sensr (e)Test edilen nesne
Basn [bar]

Zaman [t]

ekil 5.16. Elektropnmatik basn kontrol valfi basn art ve d erisi Test sisteminin ak devre kontrol sistemi (b) ile ekil 5-16da yer alan karakteristik eriye sahip basn kontrol valfi (a) araclyla testi gerekletirmektedir. Basn kontrol valfinin gerek k basnc deeri asl kontrol sistemi tarafndan llebilir. Ayarlanan basn deerine ulaldnda 2/2 kilit valfi (c) kapatlarak test edilen nesne basn altnda tutulur. Test edilen nesnenin (e) basncn alglayan bir sensr (d) araclyla zamana gre basn d ve dolaysyla hava kaaklar llm olur. 5.8. Balans Silindir Kontrol Balans silindirleri ar yklerin tanmas, konumlandrlmas, dengelenmesi ve hzl hareket eden ktlelerin frenlenmesi amacyla kullanlmaktadr. Yk, dorudan silindir zerinde veya pivotlu mekanik kol vastasyla tanabilir.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

425

ekil 5.17. Sabit yk altnda alan balans silindiri (a)Mekanik balant kolu (b)Balans silindiri (c)Basn kontrol valfi (d)Yk (e)Potansiyometre ekil 5-17de sabit ykle alan balans silindir sistemi grlmektedir. Basn kontrol valfi (c) potansiyometre (e) ile ayarlanan deere gre yk hareket ettirir.

ekil 5.18. Deiken ykle alabilen balans silindir sistemi (a)PLC (b) Parametre ekran (c) Srtnme kompansatr anahtar (d) Yk sensr ekil 5-18de deiken yklerle alabilen balans silindir sistemi yer almaktadr. Yk sensr (d) alglanan deerleri kontrol sistemine-PLC (a) gnderir ve PLC bu geri besleme sinyaline gre silindir basncn deitirerek yk hareket ettirir. PLC, parametre ekran (b) araclyla anlk deerleri gsterebilir ve ayrca sistemdeki dier kontrol elemanlarndan (kilitleme silindiri, ift el koruma devresi, silindir fren sistemi v.s.) gelen sinyaller dorultusunda mantksal hesaplamalar yapabilir. Bylece dier evre birimleri ile entegre alabilen btn bir sistemin kontrol mmkn olacaktr. Olduka gelimi ilevlere sahip olan bu sistemin baz dezavantajlar yle sralanabilir: Kaldrma mekanizmas sadece yk sensrnn st blmne monte edilebilir Yk sensrnn mekanik montaj problemli olabilir Srtnme kayplarn hesaplayan kompensatr sistemi olduka karmaktr Basit uygulamalar iin pahal bir zmdr

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

426

ekil 5.19. Deiken ykle alabilen alternatif balans silindir sistemi (a)Yk sensr (b)Giri (komut) basn deeri sensr (c)Basn kontrol valfi (d)Mekanik kol ekil 5-19da yine deiken yk altnda alabilen alternatif bir balans sistemi grlmektedir. Bu sistem, mekanik kol (d) iine entegre edilen yk sensr (a) ile gerekli olan kuvveti hesaplayarak ilgili sinyali basn kontrol valfine (c) gnderir. Basn kontrol valfinin elektronik sistemi gerek kuvvet/yk deeri geri besleme sinyaline gre gerekli basn ayarlamasn yapabilecek ekilde geniletilmitir. Bu yntemle kontrol edilen sistemlerin avantajlar yle sralanabilir: Dorudan alma kuvveti lld iin srtnme kayplarn hesaplayan karmak kompensatr sistemine ihtiya yoktur Tm kontrol sistemi basn kontrol valfine entegre edilmitir 5.9. Sprey Boya Sistemleri

zellikle otomotiv endstrisinde kullanlan sprey boya sistemlerinin dner (trbin) tip sprey boya tabancalarnn hz, hava debisi ve boya debisi elektropnmatik basn kontrol valfleri ile oluturulan sistemlerle kontrol edilebilmektedir. Hz lmleri ile ilgili geri besleme sinyali st dzey (primer) kontrol sistemine gnderilir. Bu sistem sprey boya kalitesini dorudan etkileyebilen boya miktar veya boya viskozitesi deiimlerini de kontrol ederek gerekli basn deerini hesaplayabilmektedir. Sensr ve st dzey (primer) kontrol sistemi optik kablo araclyla dijital olarak haberleir. Hava geirgenlii ve hassasiyet zellikleri bu tip uygulamalarda kullanlacak olan basn kontrol valfleri iin en nemli seim kriterleridir. Bu deerler kullanlan trbin tipi sprey tabancasnn karakteristiine gre deimektedir. Trbin motorunun ktlesinin byk olmas sebebiyle sistem ataleti yksek olduundan basn kontrol valfinin dinamik tepki zellii birinci derecede nemli deildir.

ekil 5.20. Kapal devre hz kontrol sistemi blok diyagram 5.10. Punta Kaynak Makinalar

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

427

Punta kaynak makinalarnn bask ene sistemlerinde elektropnmatik basn kontrol valflerinin kullanlmas en sk rastlanan uygulamalardan biridir. Bu uygulama ile kaynak kalitesi ve elektrotlarn kullanm sreleri artmakta, kaynak sresi olduka ksalmaktadr. Elektrotlardan birinin veya her ikisinin bask kuvveti deitirilerek ok eitli uygulamalar iin gerekli parametreler kolaylkla programlanabilir. Elektrotu hareket ettiren silindir basnc ok ksa srede ve hassas olarak kontrol edilebilmekte ve bu basn kaynak ilemi sresince dalgalanma yaanmadan sabit tutulabilmektedir. Ayrca kaynak yaplacak olan malzemenin farkl noktalar iin deiik kaynak parametreleri (alt bask, st bask, kaynak sresi v.s.) tanmlanarak en uygun kaynak profili elde edilebilir. Bu parametrelerin kolayca deitirilebiliyor olmas zellikle kaplamal ve boyal sa malzemelerin ve alminyum plakalarn kaynatlmasnda byk kolaylklar salamakta ve kaynan optimum zelliklere sahip olmasn temin etmektedir. Bask enelerinin hareketi ve bask kuvveti kontrol edilerek sa malzemenin bklmesi ve kalc olarak deforme olmas engellenebilmektedir. Ayrca sistem lineer pozisyon lm aletleri ile donatlarak kaynak aklnn hassas olarak belirlenmesi mmkndr.

ekil 5.21. Punta kaynak makinas ene bask kontrol sistemi Aadaki grafiklerde konvansiyonel ve elektropnmatik basn kontrol valfleri ile kontrol edilen kaynak makinalarnn kuvvet-zaman erileri yer almaktadr. Elektropnmatik basn kontrol valfi ile kontrol edilen sistemde kaynak eneleri i paras zerine olduka yumuak bir ekilde bask yaparken konvansiyonel sistemde bask kuvveti ar dalgalanma gstermekte ve evrim sresi uzamaktadr.

ekil 5.22. Bask enelerinde oluan kuvvet erileri 5.11 Dk Basnl Pres Uygulamalar Otomotiv sektrnde zellikle binek aralarnn tavanlar kompozit malzemelerle kaplanarak kuvvetlendirilmekte ve bu amaca ynelik olarak geni bask yzeyli dk basnl montaj presleri kullanlmaktadr.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

428

ekil 5.23. Yolcu kabini tavan kaplama yaptrma ve montaj presi (a)Hareketli bask aparat (b)Tavan kaplamas (c)Hava yast tabakas (d)Ara gvdesi Hareketli bask aparat (a) patlamam hava baloncuklarn tavan kaplamas ile birlikte yolcu kabini tarafnda konumlandrr. Hava yast tabakas(c) bu aamada iirilir ve kaplama (b) tavana yaptrldktan sonra yastn havas boaltlr. Hava yast, tavan kaplamasnn her yerine eit bask kuvveti salayabilmek amacyla kullanlr.

ekil 5.24. Dk basnl pres sisteminin blok diyagram Pres sisteminde PLC (d) basn kontrol valfine (a) giri komut deerini gnderir. Bu deer -100 / +100 mbar aralnda olabilmektedir. Bu sayede hem emi (vakum) basnc, hem de pozitif basn kontrol edilebilmektedir. Pozitif basn basnl hava tesisatndan salanrken negatif basn iin vakum pompas (c) kullanlr ve pompann emi hatt basn kontrol valfinin tahliye hattna balanr. Basn gerilim dntrcs hava yast tabakasnn ierisinde bulunur. Bu tabakann hacmi 30-60 litre arasndadr ve yaklak 20mbar basn altnda altrlr.

6. E/P BASIN KONTROL VALFLERNN TEMEL ELEKTRONK YAPILARI Bu blmde elektronik basn kontrol valflerinde kullanlan elektronik komponentler ksaca incelenecek ve genel zellikleri anlatlacaktr.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

429

ekil 6.1. Direkt kontroll basn kontrol vafli blok diyagram (a)G kayna (b)Giri komut deeri (c)Gerek k deeri (d)Kontrolr (e)Basn sensr (f)Basn kontrol valfi elektronik srcs

ekil 6.2. Pilot kontroll basn kontrol valfi blok diyagram (a)G kayna (b)Giri komut deeri (c)Gerek k deeri (d)Kontrolr (e)Basn sensr (f) Basn kontrol valfi elektronik srcs 6.1. G Kayna Elektropnmatik basn kontrol valfinin alabilmesi iin dorudan g kaynana (24V DC) balanmas gerekir. Herhangi bir valfin gc, birim zamanda tkettii maksimum enerji ile llr. Kullanlacak olan g kaynann valfin ihtiyalarna uygun olarak seilmesi sistemin problemsiz olarak almasn garanti edecektir. Pilot kontroll valfler (~0.5A) genelde direkt uyarl oransal selenoidli valflere (~1.5A) gre daha az g tketir. G kayna, mutlaka elektropnmatik basn kontrol valfinin teknik zelliklerinde belirtilen voltaj toleranslar ierisinde voltaj retmelidir. Genellikle valfin elektronik kontrol sisteminde dk voltaj kesicisi bulunur. Belirtilen voltaj toleransnn almas durumunda bas elektronik devre elemanlar fazlaca snacaktr.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

430

Valflerin teknik zelliklerinde belirtilen dalgalanma (ripple) deeri voltajn dorultulma kalitesini belirler. Gnmzde kullanlan g kaynaklar belirli bir deere kadar ekilen akmdan bamsz olarak olduka dzgn voltaj reglasyonu yapabilmektedir. 6.2. Komut Sinyal Deerleri Elektropnmatik basn kontrol valfinin giri komut deeri istenilen basn deeridir. Bu deer analog, (akm veya gerilim), dijital veya alansal veriyolu (Fieldbus) sinyalleri ekillerde gnderilebilir. Tablo 61de deiik sinyal tiplerinin zelliklerini ieren zet tablo yer almaktadr. 8 Bit dijital kontrol gnmzde pek fazla kullanlmamaktadr. Tablo 6-1 Endstriyel sinyal tipleri (* Kablo says kullanlan Fielbus protokolne gre deimektedir.) Birim Aralk Sinyal tama mesafesi Kablo says Voltaj Volt 0..10 2..10 3-5 m 2 + Toprak Akm Amper 0..20 4..20 100-300 m 2 + Toprak Dijital Bit 8 - 10 - 12 100-300 m 8 - 10 - 12 Fieldbus Bit 8 - 10 - 12 1000m 2-5*

Komut deeri sinyali oluturmann en kolay yolu potansiyometre kullanmaktr. Potansiyometre (a) g kayna (c), referans voltaj (e) ve komut deeri (d) kablolar ile dorudan basn kontrol valfine (b) balanabilir. Potansiyometrenin g kayna kablosu (c) basn kontrol valfin zerinden geer.

ekil 6.3. Potansiyometre araclyla komut deerinin ayarlanmas (a)Potansiyometre (b)Basn kontrol valfi (c)G kayna balants (d)Komut deeri kablosu (e)Refreans voltaj kablosu Basn kontrol valfinin PLC gibi daha gelimi otomasyon rnleri tarafndan kontrol edilmesi durumunda komut deeri voltaj veya akm cinsinden gnderilebilir. Voltaj veya akm sinyali arasnda sadece gnderilen ve alglanan sinyalin eidi dnda hibir fark yoktur. Sistem ierisinde bu sinyalleri grntleyen veya kullanan cihazlar kullanlan sinyal tipine uygun seilmelidir. Basn kontrol valfleri genellikle tek bir elektronik kart ile btn standart sinyalleri destekleyecek ekilde gelitirilir. Sinyal giri ve klar kart zerindeki minyatr anahtarlar araclyla seilir ve gerektiinde farkl sinyal sistemine gre alabilir. Kullanlacak olan sinyal tipi sistemin ilevini deitirmemekle beraber nemli bir seim kriteri olarak karmza kmaktadr. Akm sinyalleri elektromanyetik grltden ok fazla etkilenmez ve sinyaller daha uzun mesafelere gnderilebilirken voltaj sinyalleri ancak birka metrelik mesafede gvenle tanabilir.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

431

ekil 6.4. Voltaj (a) ve akm (b) sinyali olarak gnderilen komut girileri

ekil 6.5. 0-10 Bar aralnda alan basn kontrol valfinin 4..20 mA komut giriine kar rettii gerek k basn deeri grafii 6.3 Topraklama Basn kontrol valfinin kontrol sisteminin komut giri deeri (c) ve gerek k deeri (d) kablolar olas elektromanyetik grltlere kar mutlaka topraklanmaldr.

ekil 6.6. Elektropnmatik basn kontrol valfi rnek balant emas 6.4 Akm Sinyali Kullanlan Sistemlerde Ohmik Diren Akm sinyali kullanlan valflerin ohmik diren deerleri teknik bilgi sayfalarnda bulunabilir. Valfin toplam ohmik direnci, maksimum akm k deerinin verilmesi durumunda kullanlabilecek olan maksimum diren deeridir. Bu deerin almas durumunda sinyal k deeri zayflamas ve istenilen ilevin yerine getirilememesi gibi problemler yaanmaktadr. 6.5. Fieldbus Protokolleri ile letilen Giri Komut Deerleri Standart yn kontrol valfleri gibi basn kontrol valfleri de Fieldbus protokolleri ile sinyal alverii yapabilir. Sinyaller dijital olarak yani say eklinde iletilir. letilen bu say znrlk katsays ile arplarak giri komut deeri bulunur. rnek: 0-10 bar aralnda 10 Bit kontrol ile kontrol edilen basn kontrol valfinin znrl 10mbardr. Sinyal olarak 412 says gnderilmitir. Bu durumda komut deeri 412x10mbar = 4.12 bar olacaktr. 6.6. Basn Sensr

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

432

Basn kontrol valfleri iin gerek deer veya kontrol deeri valfin k basncdr. Bu basn piezo prensibiyle alan basn sensrleri araclyla llr.

ekil 6.7. Basn sensr Piezo prensibi, yar iletken bir maddenin bal bulunduu plakann basn altnda ekil deitirmesi sonucu direncinin deimesidir. llen basn 0/4..20mA veya 0..10V sinyal olarak kontrol sistemine gnderir. Basn sensrleri genellikle basn kontrol valfinin gvdesine entegre edilir. Sensrn hassasiyet, tekrarlanabilirlik, dinamik tepki ve scaklk deiikliklerinden etkilenme gibi zellikleri son derece nemlidir ve basn valfinin btn olarak karakteristiini belirler. Tablo 6.2. Deiik tip basn sensrleri Mutlak basn sensr Fark basnc sensr Efektif basn sensr Bir taraf tamamen boaltlm olan vakum odac referans alnr Birbirinden bamsz iki ayr basn deerinin arasndaki fark gsterir Fark basnc sensr mantyla bir taraf atmosferik basnca ak olarak lm yapar

6.7. Analog-Dijital Giriler Analog ve dijital sinyaller, basn kontrol valfinin kabul ettii sinyaller ile ilgili kavramlardr. Analog sinyaller, teorik olarak belirtilen aralkta sonsuz aralklarla kesintisiz olarak gnderilebilir. Dijital sinyaller ise kullanlan kontrol sisteminin yapsna gre kontrol edilen aral belirli bir sayya bler ve elde edilen sonu sistemin znrln ve adm saysn belirler. rnein, 8 Bit kontrol sistemi ile 255 ara deer (2n 1) elde edilebilir. Eer basn kontrol valfi 0-10 bar aralnda alyorsa sistemin znrl 10 / 255 = 39mbar olacaktr. Bu kontrol sisteminde 39mbardan daha kk ara deerlerin elde edilmesi mmkn deildir. Eer 12 Bitlik bir kontrol sistemi kullanlrsa 4095 ara deer elde edilebilir ve sistemin znrl 2.4mbar olur. Bu kontrol sistemiyle elbette ok daha hassas basn kontrol yapma ans olacaktr. 6.8. k Sinyalleri k sinyali, elektropnmatik kontrol valfe gnderilen analog veya dijital sinyalin ykseltilerek valfin pilotunun veya oransal selenoidinin srlmesi amacyla kullanlr.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

433

ekil 6.8. PWM sinyalleri (t1)Ak kalma sresi (t2)Kapal kalma sresi (t3) toplam periyod sresi 6.8.1 Direkt Kontrol Sinyalleri Direkt kontroll basn kontrol valflerinde oransal selenoidin srlebilmesi iin 0-1.5A aralnda bir akm gerekmektedir. Bu akm valfe gnderilen komut giri sinyallerini denetleyen PI kontrolr araclyla retilir. Olduka kk hacimlere sdrlan elektronik komponentlerin ar snmasn engelleyebilmek iin sinyaller a-kapa (pulse-pause) eklinde gnderilir. Bu sinyallerin frekans birka kHz mertebesindedir. 6.8.2 Pilot Kontrol Sinyalleri Pilot kontrol mantnda sistemin basnc iki adet a/kapa valfi ile kontrol edilir. Bu tip valflerin dezavantaj a/kapa valfleri dijital olarak alr ve yalnzca iki konumu vardr. Ayar basncna yaklaldnda pilot kontrol sisteminin ok hassas almas ve ok sk a/kapa yapmas gerekebilir. Bu durum basn kontrolnn genel olarak Histerisiz zelliini olumsuz ynde etkiler. A/kapa mantyla alan (binary) valfler, baz uygulamalarda proses deikenlerinin yeterince hassas ve ayn zamanda sratli olarak kontrol edilmesini salayamamaktadr. 6.9. EMC Reglasyonlar EMC, elektromanyetik uygunluk (Electromagnetic Compatibility) zelliini ksaltmasdr. EC tasarm rehberinde yer alan tanma gre EMC uygunluk zelliine sahip herhangi bir elektronik rn, elektromanyetik dalgalarn bulunduu her trl ortamda hibir problem karmakszn alabilmeli ve kendiliinden grlt oluturmamaldr. EMC reglasyonlar CE uygunluk normlarnn alt blmdr. EMC ile ilgili olarak EN 50081-2 ve EN 50082-2 numaral standartlar malzemenin genel zellikleri ve elektromanyetik davran karakteristii ile ilgili snrlar belirler.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

434

7. SONU Endstriyel elektronik kontrol sistemlerinin yaygnlamas ile birlikte pnmatik otomasyon projeleri artk sadece pnmatik lojik ile zlemez olmutur. Projelendirme ve uygulama aamasnda klasik pnmatik ile elektropnmatik sistemler arasnda ok belirgin farkllklar yoktur. Her iki sisteminde kendine zg kontrol, sinyal, denetim ve alma elemanlar mevcuttur. Ancak elektropnmatik sistemlerde sinyaller hava uyars yerine elektrik sinyali olarak tanmaktadr. Otomasyon sistemindeki basn ve basnca bal olarak dolayl yollardan kontrol edilebilen debi, kuvvet, konum gibi deikenler elektropnmatik basn kontrol valferi ile oluturulan deiik projelerle olduka hzl ve sistemin ihtiyalarna cevap verecek kadar hassas olarak kontrol edilebilmektedir. Gnmzde bu rnlerin kullanm alanlar olduka yaygnlam ve hatta deiik sektrlere zel olarak gelitirilen ve ok spesifik zelliklere sahip olan komponentler retilmeye balanmtr. Projelendirme aamasnda mekanik tasarma ve sistemin ihtiyalarna gre doru rn seimi yapld taktirde son derece baarl sonular elde edilebilmektedir.

KAYNAKA [1] [2] [3] [4] [5] H.Mseler - T.Schneider Electronic Components and Circuits O.Fllinger Control Technology F.Kolb O.Knzel Control Technology Basic Principles P.Busc Elementary Control Technology F.Seehausen K.Fassbender Electropneumatic Pressure Control Valves Mannesmann Rexroth 1997

ZGEM Necip AYAN 1976 ylnda Eskiehirde dodu. 1998 ylnda ODT Makine Mhendislii blmnden mezun oldu. 1998-2000 yllar arasnda Saysal Grafik irketinde mekanik tasarm ve imalat yazlmlarndan sorumlu rn mdr olarak grev yapt. Halen Bosch Rexroth A.. Pnmatik-Otomasyon blmnde proje ve sat mhendisi olarak grev yapmaktadr.