TRKYEDE G VE GN HAREKETNE ETKS AHMET DUYGU, BRAHM SRKEC VE SMAL AYDINGN*

I. GR Bu incelemede genel olarak yapmak istediimiz, Trkiyedeki ig hareketlerinin ii snf yapsna etkisini tartmak ve bu etkinin ii snf hareketleri iin olas anlamlarn irdeleyen bir n alma yapmaktr. Daha zel olarak ise son yllarda younlaan ve farkllaan ig olgusunun srekli ucuz ve rgtsz bir emek arz salayarak lkede paralanm bir ii snf ortaya karma eilimi tayp tamadn tartmaya amaktr. Ancak bir yandan bu konu zerinde kapsaml bir almann daha nce yaplmam olmas, dier yandan ise bu tr konular salkl bir ekilde tartmaya elverili bilgilerin ve kuramsal yaklamlarn yokluu elimizdeki bu alma iin daha iin bandan belirgin bir snrll dayatmaktadr. Bu arkaplanla birlikte burada yaplmak istenen bu kstl durumu gz nne alarak ncelikle lkemizin yakn tarihi iinde ig ve ii hareketlerinin dinamiklerini ayr ayr ele alp daha sonra da birbiri iine giren sreler temelinde igten ii hareketine doru olas bir etkileimin boyutlarn irdelemektir. Modern Trkiye bir anlamda i ve d gler ile ina edilmitir.1 Ulusal ina dneminde, yeni lkenin snrlar dnda kalm baz Trk ve Mslman kkenli topluluklar getirilmi ve yeni Trk ulusunun temellerine eklenmitir. Gerek bu topluluklarn lke iindeki yerlemeleri
* Ahmet duygu, Bilkent niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm retim yesi; brahim Sirkeci, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstitsnde yksek lisans rencisi; smail Aydngn, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinde yksek lisans rencisi. 1 Baknz Kazgan (1971).

207

gerekse de sanayilemeyle birlikte ortaya kan krdan kente g olgusu bu topraklarda srekli bir g olgusu ile birlikte yaama zorunluluu getirmitir. Hzl toplumsal deiimin bir sonucu olarak ortaya kan g paralelinde hzl bir toplumsal deiime de neden olmutur.2 1940lardan sonra Batdan gelen maddi yardmlarn da etkisiyle hzlanan modernleme, krlarda topraa dayal ilerden kopuu kentlerde ise sanayi ve hizmet sektr iin ciddi bir igc gereksinimi yaratt. Bunun sonucu olarak da mevsimlik tarm iilerinin gne, srekli yerleme amal ve dolaysyla yeni kent profiline dahil olacak olan kr insanlarnn sanayi merkezlerine g eklendi.3 Bu ilk dnem, bir yandan kentin ekicilii ile aklanabilirken te yandan krsal blgelerde yaamn zorlamas ve ekonomik anlamda bir zayflamann gndeme gelmesi dolaysyla kyden kaynakl itici faktrlerin etkisiyle de aklanabilir. Bu noktada kentin ekicilii ve kyn iticilii arasnda bir ncelik sonralk ilikisi tanmlamak yerine ikisi arasnda bir rtmeden bahsetmek daha nesnel bir yaklam olarak belirmektedir.4 1970 ve 1980lere geldiimizde gn zincirleme etki ile srd, 1990larda ise sanayi sonras toplumda alar (network) yaplanmas iinde gn daha da farkllatn gryoruz.5 Bu arada hzl toplumsal siyasi gelimelerin de (Krt sorunu erevesinde ortaya kan zorunlu g gibi) son yllardaki g dinamiklerine katks olduunu vurgulamak gerekir. Bu almada ele alnan ikinci deiken olan ii hareketi de ig gibi fazlaca gemii olmayan ve modernleme ile birlikte varln hissettiren bir olgudur. Trkiyede ii snf hareketi tarihi yazma giriimlerindeki abartma arzusu, bu tarihi daha eskilere ekme eiliminde6 olsa da gerek anlamda bir snf hareketinden bahsetmek ancak 1950li yllarda mmkn olmutur. Bu balamda, 1960lar lke apnda sendikal rgtlenmelere ve 1970ler kitlesel ii eylemlerine sahne olmutur. 27 Mays 1960 askeri darbesiyle ciddi bir hareket alan ve moral kazanan ii hareketleri, 12 Eyll 1980 darbesiyle tersine bir biimde sekteye uramtr. Bu krlma,

Baknz duygu ve nalan (1997). Keyder (1987), igteki bu gelimeleri Trkiyenin genel sosyo-ekonomik gelimesine bal olarak aklar; sf. 135-140. 4 Baknz Akit (1997). 5 Bu konuda kapsaml bir tartma iin baknz Tekeli (1997). 6 Bu tarih genellikle Selanikte gerekletirilmi olan ilk ii rgtlenmesi eass alnarak 1800lerin ikinci yarsna dek ekilmektedir.
3

208

1980lerin ikinci yarsnda etkili bir iki grevle7 sona ermi ve 1990lar ii hareketinin yeniden! diyebildii yllar olmutur. Ancak te yandan 1990l yllarn zellikle oratalarndan balayarak ii snf hareketinin bir yandan lkedeki genel ekonomik dnm sreleri, dier yandan ise zelletirme gibi daha zgl gelimeler paralelinde bir duraklama hatta gerileme dnemine girdii grlmektedir.8 Bugne dek yeniden yazlm Trkiye tarihleri bu iki olguyu biraraya getirme ihtiyacna yant vermemektedir. g ve ii hareketini ayr ayr ele alan pek ok alma bulmak olas olsa da bu iki deiken arasndaki ilikiyi irdeleme balamnda bir iki anektodun tesine geilememektedir. En sk rastlanan almalar ise uluslararas g, zellikle igc g, zerine younlam almalardr. Ancak bunlarda da ii gnn g alan lke -Almanya, Fransa vb.- ii snf asndan etkileri pek fazla incelenmemitir. Daha ok g edenlerin yaplar zerinde durulmutur; uyum sorunlar, ekonomik glkler, vatandalk haklar ve benzeri konular tartlmtr. Ksacas, bu alanda ok kapsaml bir yazndan sz etmek mmkn deildir; dolaysyla elimizdeki bu inceleme bir giri almas nitelii tamaktadr. Yukarda belirttiimiz gibi bu noktada bizim amacmz, ii hareketi ve ig arasndaki ilikileri ortaya karabilecek bir aratrmann betimsel bir n almasn yapabilmektir. Bu anlamda nce, aklmzda ii hareketi sorunsaln tutarak ig olgusunu ve sonra da ig olgusunu tutarak ii hareketini inceleyeceiz. Bu incelemenin ilk blmnde ig ve ii hareketi arasndaki ilikiyi aklayabilecek kuramsal bir ereve oluturmaya almak ilk adm olacaktr. kinci blmde tarihsel bir dnemlendirme yaparak ign bir analizini sergileyeceiz. Ardndan gelen nc blmde ii hareketi iin tarihsel bir dnemlendirmeye dayal bir analiz sunulacaktr. Drdnc blm, bu iki tarihsel dnemlendirme arasnda birbiriyle rten ve rtmeyen noktalardan hareketle iki toplumsal deiken arasndaki ilikiyi tarttmz bir blm olacaktr. Sonu olarak btn bu inceleme nemli bir gereksinimi ortaya karmtr: ig ve ii hareketi ilikisine dair derli toplu, iyi hazrlanm bir aratrma duyulan gereksinim.

7 1984 ylnda toplam 4 grev gerekleti; toplam 561 iinin katld bu grevlerden en nemlisi Anadolu Kulb greviydi. Baknz Tarih Vakf ve Kltr Bakanl (1996), sf.485. 8 Bu konudaki baz tartmalar iin rnein baknz Petrol (1997).

209

II. G VE HAREKET LKLER: OLASI BR KURAMSALLATIRMA GRM Yukarda da deindiimiz gibi bu iki deikenin birbiriyle ilikisini ele alan snrl bir ka alma dnda bir yazn sz konusu deildir. Dolaysyla ig ve ii hareketi ilikilerine dair bir teorik model de gelitirilmi deil. eitli nedenlerle yaplan atflar ve deinmeler dnda zel olarak bu iliki henz irdelenmeye muhtatr. Ancak alt izilmesi gereken bir nokta da ge ilikin teorik almalarn -gerek ig gerekse uluslararas g balamnda nemli bir ksmnn da igc hareketini temel alddr.9 Kuramsallatrma abasna ilikin en salam temelin ekonomi olduunu dikkate alrsak bugne dek gelitirilmi g modellerinin, gn ii snf hareketiyle ilikisini aklamaya da olanak tanyabileceini grebiliriz. Bu blmde, zellikle iki yaklam -ifte pazar ve yedek igc ordusu- esas alarak teorik bir model kurmaya allmtr. Sonuta, gle paralanm ii snf diye adlandrabileceimiz yapy aklayan bir model ortaya konulmutur. (Bkz. ekil 1) kinci Dnya Sava sonras birok gelimekte olan lkede gzlediimiz ve genel olarak kr-kent g olarak younlaan nfus

9 ifte Pazar kuram, Dengeli Byme kuram (Martin 1991) bunlardan akla gelen ilk ikisidir. Bu incelemede ifte pazar kuram, bize, teorik bir ara salarken, igcn ihra edilebilir bir kaynak olarak deerlendiren ve bu ihratan gerek terkedilen yerinde kalknma balamnda bir kazan saladn ne sren Dengeli Byme kuramnda bu ynde bir ara bulunmamaktadr.

210

hareketlerinin nemli bir boyutu, Trkiye zelinde de daha sonra vurgulayacamz gibi, igle birlikte yaanan iileme srecidir. Bu sre topraktan uzaklaan milyonlarca kylnn kentlerde tarmd sektrlerde yaamlarn kazanma urana girmesi anlamna gelmektedir. Bu anlamda g ile ii hareketi arasnda dolaysz ve belirgin bir ilikinin olduu aktr. ileme srecinin balang dneminde, ancak hite ksa srmeyen bir zaman diliminde, kyllkten hzl uzaklama fakat yava iileme10 diye adlandrlabilecek bir sre yaanmtr. Bu srecin en nemli zellii krla balarn sk skya koruyan --- rnein, aile yelerinin bir ksmnn orada yaamaya devam ettii, yln birka (belki de birok) aynn orada geirildii, oradan elde edilen ayni ya da nakdi gelirin aile btesinde nemini koruduu --- bunun yan sra da ounlukla kentte enformel/marjinal sektrde geici iler bulan, zaman zaman da sanayi sektrne eklemlenip iilie tam bir gei yapmaya alan bir ii kitlesinin ortaya kdr. Szn ettiimiz bu gelime gn katksyla ortaya kan paralanm bir ii snf oluumunun balangcdr:11 bir yanda, kentlerde daha nce iilemi ve bylece grece olarak ok daha rgtl, bilinli, kurumsallam bir ii kitlesi vardr, dier yanda ise iileme srecinin bir noktasnda bulunan, snf bilinci anlamnda ok daha zayf, rgtsz, ancak sunduu ucuz igc ile ilk olarak saydmz bilinli ii kmesi ile youn bir rekabet iinde olan yeni gmen iiler. Birinci kme iiler, nitelikli igcn olutururken, ikinci kme daha ok niteliksiz igcdr. Bu niteliksiz igc ounlukla enformel/marjinal sektrde younlamtr; sanayi sektrnde i bulduysa da bu iler tehlikesi daha ok, skc, kirli ve daha az retken iler olmutur. Bu iler ok daha az cretle yaplan ve sreklilii ok daha az olabilen ilerdir. Gle beraber ortaya kan paralanm ii snf grnts zerine kurulan yaznda bir yandan ifte pazar (dual market) kuramna dier yandan da yedek igc ordusu12 yaklamlarna gnderme yaplr. Aadaki tartmamzda bu balamda olmutur.

Yava iileme tanm iin baknz Kray (1970). Paralanm ii snf kavram iin baknz Lever-Tracy and Quinlan (1988). 12 Karl Marx, yedek igc ordusunu, sermayenin ortalama ihtiyacn aan, isizler, gizli isizler ve geici iilerden oluan bir grup insan olarak tanmlar. Bu yedek igc ordusunun, sermaye asndan iki temel ilevi vardr: Birincisi, pazarn aniden genilemesi durumunda gereksinim duyulacak igcn, dier alanlarda bir deiiklie gitmeksizin salar; ikinicisi, alanlar zerinde isizlerin varlyla bir bask kurarak smry merulatrmak. Marx (1954), sf. 591-596.
11

10

211

Bu iki yaklamdan birincisi gmenleri, yedek igc ordusunun bir paras olarak gryorken dieri de ikincil igc olarak gryordu:13 Birincisi, Marxist kavramlardan hareketle, Almanya, Fransa gibi lkelere sava sonras gleri aklamak amacyla 1970lerde Bat Avrupada gelitirildi. kincisi, hemen hemen ayn dnemde, Amerikada, zellikle, kendileri zaten lkenin gneyinden gelen gmenler olan Siyahlarn sregiden dezavantajlarn (isizlik, yoksulluk, dk statler) aklamak amacyla, ortodoks olmayan ve radikal ekonomistler tarafndan gelitirildi. Her iki teori, kadnlarn durumunu aklamak iin de kullanld.14 ifte pazar kuram igc pazarnn birincil ve ikincil sektrler olmak zere ikili bir yapya sahip olduunu vurgular.15 Bu ikili yap iinde gmenler ou kez, kendilerini ikincil sektrlerde bulurlar; birincil sektrlerde ise genelikle yerleik, rgtl ii kitlesi vardr. kincil sektr, yani perifer, kk ve orta byklkteki irketlerden oluur ve istikrarsz bir talep ve dalgalanmalarla biimlenir. Bu durum, ikincil bir igc pazarn da beraberinde getirir; bu pazar genellikle rgtszdr ve kadnlardan, etnik aznlklardan, genlerden ve gmenlerden oluur.16 Daha gvenli (iyi) ve daha gvensiz (kt) iler arasndaki fark, igcnn bu ifte pazarl oluumunu ortaya karr. kincil sektrdeki gvensiz iler genellikle i hiyerarisinin en altnda yer alan ilerdir: Bu iler, sektrn dalgalanmalarna uydurulur; genellikle niteliksiz ya da az nitelikli ilerdir, hizmet ii eitim sz konusu deildir (dolaysyla bu alanda istihdam edilen iilerin yeri, bakalar tarafndan kolaylkla doldurulabilir); emek youn ilerdir (dolaysyla, teknoloji harcamalarnn dk kalmasn salarlar). 17 Bu ilerin varl bir yandan birincil sektrlerde alanlar motive etmeye yardm ederken, dier yandan da onlarn igvenliliini ve ilerini koruma gayretlerini salar. te yandan bu ikili yap iinde, ikincil sektrlerdeki gmen iiler srekli olarak kendi sosyal ve ekonomik konumlarn iyiletirmek abasndadrlar. Bu aba, ifte pazardaki
13 14

Lever-Tracy and Quinlan (1988), sf. 11. Lever-Tracy and Quinlan (1988), sf. 11. 15 ifte pazar kuramna ilikin kapsaml bir tartma iin baknz Piore (1980). 16 Lever-Tracy and Quinlan (1988), sf. 19. 17 Lever-Tracy and Quinlan (1988), sf. 19.

212

dinamiin ikinci boyutudur. Bu dinamik, gmen iileri son kertede rgtlenmeye, bilinlerini arttrmaya zorlar. Bu noktada ikinci olarak vurgulanmas gereken kuramsal gr Marksist yaklamn yedek igc ordusu kavram temelinde sylenenlerdir18. Bu yaklama gre, kapital birikimi ve kapitalist ekonominin geliimi iin igcnn srekli yedeklenmesi gerekir. Bu yedeklenme yoluyla iilerin pazarlk gleri drlr ve ii snf haraketi iinde atma alanlar yaratlr. Bu ereve iinde gle kente gelen ve iileme srecinde olan kitlelerin igc pazarnda bir yedek igc ordusu oluturduu ileri srlebilir. Bu yedek igc ordusu, ifte pazar kuramndaki ikincil sektrler alan ile zde grlebilir. Castles ve Kosackn almas Marxnkinden farkl bir yedek igc tanm yaparlar. Bu tanmda, yedek igc ordusu, Marxnkinden farkl olarak, sadece srekli isizleri deil, ikincil sektrlerde istihdam edilen insanlar da kapsar.19 Bu yorum, bize aada deineceimiz sentez iin uygun bir zemin salamaktadr. Hem genel olarak g ve ii hareketi ilikisini hem de Trkiye gereini anlayabilmek iin bu iki teorik yaklamn bir sentezini yapmak gereklidir. G yoluyla kentlerdeki igc pazarna dahil olan igcnn grece olarak daha az nitelikli olduu dikkate alnrsa bunlarn daha ok ifte pazar teorisinde kurulan ikincil pazara katldklar aktr. Birincil pazar, kendi yedeini de kentlerde yaama gemii daha uzun olan daha nitelikli bir gruptan yaratr. Ksaca Marksist yaklamn gmenlerin yedek igcne katld ynndeki vurgusu daha ok ikincil pazar iin geerlidir. Bu iki teorik yaklam balamnda karmza her anlamda ikili bir yap karr ve biz yedek igc ordusunu da, paralanm ii snf yapsn da bu ikilikte grebiliriz: ki tr i (birincil pazara ait, srekli, gvenli ve ikincil pazara ait, sreklilii pek olmayan, tehlikeli iler), iki tr firma (birincil pazarda alan ve ikincil pazarda alan daha ok taeron) ve iki tr ii (birincil pazara ait, yksek nitelikli, eitilmi -ve eitilmeye devam eden, vazgeilmesi

Baknz Collins (1988). Castles ve Kosack (1972) Bat Avrupa Kapitalizmi iin ii gnn ilevini tarttklar eserlerinde Marxn yedek igc ordusu kavramn yeniden formle eder ve bu olgunun sava sonras dnemde refaha ulam kapitalist Avrupa iin hala geerli olduunu vurgularlar. Bu teorik yaklamn eletirel bir okumas iin baknz Lever-Tracy and Quinlan (1988).
19

18

213

g olan ve ikincil pazara ait, dk nitelikli, eitilmesi gerekmeyen ve kolayca deitirilebilen iiler) 20 Gerek ifte pazar gerekse igc yedek ordusu kuramsal yaklamlarndan g srecinin iilemeyi, ii hareketini etkilemesi konusunda karabileceimiz sonular iki aama temelinde snflandrabiliriz. Birinci aamada, gn ve kente yerlemenin ilk dnemlerinde, her iki kuramn sylediklerine paralel olarak ii snfnn paralanmas olmaktadr. kinci aamada ise paralanm snf yaplanmas iinde karlkl etkileim temelinde bazen ak bazen gizli bir atma yaanmaktadr. Bu, g etmi ve iilemeye alan ii kitlesinin, yerleik, daha kurumsallam ii kitlesine katlmaya alt bir aamadr. Sz edilen ilk aama, gn ii hareketine olumsuz etkisinin olduu bir dnem olarak grlebilir. kinci aama ise ii hareketi iin olumlu olarak nitelendirilebilecek etkilerin baat olduu bir dnemdir; belki de bu olumluluu sadece ii saysndaki nicel bir artta grmek mmkndr. Ancak, paralanm bir ii snf yapsnn bu iki aama asndan da ii snfnn tm kesimleri iin farkl da olsa olumsuz bir anlam tad aktr. Bir yandan birincil pazardaki iilerin pazarlk gc krlrken, te yandan ikincil pazarda yeralan gmen iilere politik haklarn tannmyor olmasndan dolay, bu iiler, devletin saldrs karsnda savunmasz braklmaktadr.21 Bu alanda Trkiye zerine younlaan ender almalardan birinde Drtlemez, ii hareketi ve g ilikisine dair derli toplu bir manzara sunuyor. Bu almaya gre, ncelikle krdan kente gn -balad dnem itibariyle- en nemli nedenlerinden biri sanayilemedir ve her yl yalar 15 ila 64 aras deien- ortalama 300 bin yeni ii kentsel igcne dahil olmaktadr.22 Ayrca vurgulanmas gereken bir baka nokta da, g edenlerin genel ekonomik durumlar ile ilgilidir. Birok teorik alma ve bu almalara dayanan aratrma, genellikle g edenlerin durumlarnn greli olarak iyi olduunu ileri srer23: g edenler, toplumsal tabakalanma iinde ne zenginlerin arasnda ne de yoksullarn arasnda yer
Lever-Tracy and Quinlan (1988), sf. 20. Lever-Tracy and Quinlan (1988), sf. 29. Burada gzden karlmamas gereken nemli bir noktada g ve ii hareketi ilikisini irdelerken bavurabileceimiz teorilerin uluslararas ii gn esas alarak gelitirilmi olduklardr. Ancak yine de, krdan kente, ya da perifer sanayi blgesinden merkeze g eden iilerin de bir ekilde baz sivil haklardan mahrum brakldklar dikkate alnrsa, uluslararas g balamnda gelitirilen bu modelin ige de uygulanabileceini syleyebiliriz. 22 Drtlemez (1993), sf.368. 23 Baknz Piore (1980), Portes ve Bach (1985), Hammar (1995), duygu, Sirkeci ve Muradolu (1997).
21 20

214

alrlar. G edenlerin byk ounluu, g etmek iin gerekli olan bilgi, kltr ve parasal birikime sahiptirler. Ksaca, onlar greli olarak yoksullarn arasnda daha ok eitim alm, daha ok geliri olan ve g etmelerine izin verecek ve hatta kolaylatracak bir kltre sahip olan insanlardr. Kuramlatrma abasnda dikkate alnmas gereken bir dier nokta da ii snfnn g alglama biimidir. rnein Collinsin aratrmas,24 Avusturalyada sendikalar ve gmen iiler arasnda ykselen bir dmanlktan bahseder. nk yerli iiler, gmenler nedeniyle alma koullarnn ktleecei ve ilerini kaybedecekleri ynnde bir kayg tarlar. Bu almadan hareketle benzer srelerin kendi ig sorunsalmza da eklemlenebildiini syleyebiliriz. Btn bu kuramsal yaklamlar esas alarak ortaya koyduumuz model, temelde ig ile ii snf ve igc pazar arasndaki etkileimi ematize ederek gstermektedir (ekil 1.). Buna gre ncelikle igc pazar ya da g alan temel birimi, birincil ve ikincil sektrlerden oluan ikili bir yap olarak dnyoruz. Bu ikili yapy da greceli olarak gelimi ve azgelimi olarak ikiye bldmz metropol alanlara yerletiriyoruz -birinciye stanbul, Ankara ve zmiri, ikinciye Adana, Antep, Bursa ve benzeri blgeleri alabiliriz. Buna gre ikincil sektr, byk oranda azgelimi metropol alanlarda yerleiyor. Ancak yine de, her iki metropol alan iinde de birincil ve ikincil sektrlerin, oranlar deimek kaydyla var olduu gzard edilmemelidir. Genel olarak lke yapsn da -ki buna igc pazar da diyebiliriz- aklayan gelimiazgelimi snflamas iinde gn daha ok azgelimi blgelerin krsal ve kentsel orta ve st toplum tabakalarndan metropol ve kentsel alanlara doru olduunu gryoruz. Bunun yannda gelimi blgelerin ise daha ok kentler aras ge katldn gryoruz. Bu almann beinci blmnde, yukarda kuramsal ereveler iinde irdelemeye altmz ilikileri, Trkiye zelinde ign ii hareketine etkilerini tarihsel bir bak asyla ele alacaz. III. TRKYEDE G VE LEME LKLER G, corafi mekan deitirme srecinin toplumsal, ekonomik, kltrel ve siyasal boyutlaryla toplum yapsn deitiren nfus hareketlerinin tmdr. Byle bir genel tanm verilebilse de bu konuda
24

Collins (1988), sf. 21-2.

215

pek ok farkl yaklamn sz konusu olduu da unutulmamaldr.25 Toplumsal deimeye kout olarak, geleneksel iblmnn deimesiyle birlikte igcne olan gereksinimin azalmas, krsal nfusun bir blmn yeni i alanlar bulmak amacyla kentlere ynelmesine neden olmaktadr. Bu balamda g ve kentleme, igcnn yer boyutunda yeniden dalmn salayan ve yeni bir iblm rgtlenmesinin kurulmasna katkda bulunan bir toplumsal olgudur.26 G, olduka karmak ve uzun bir sretir. Bu olgu, karmak ve uzun soluklu bir sre olmas nedeniyle kendi iinde farkllaan birimleri ierir. Farkl bilimsel disiplinlerin nemli aratrma konularndan birini oluturan g, g veren yerleim birimi, g eden kiiler ve g alan birim olmak zere temel deiken erevesinde incelenir.27 G ve g eden kiileri tanmlamada, g olgusunun ierdii farkl birimlerden/tiplemelerden yararlanlr. Sz konusu tiplemeler kapsamnda, i-dg, ekonomik-siyasi g, srekli-geici g, gnll-zorunlu g gibi deiik g tanmlar yaplabilir. G, bir taraftan bireylerin kendi istekleri ile gerekletirdikleri bir hareket olabilecei gibi, dier taraftan bireylerin istekleri dnda ok farkl etkenlerin zorlamasyla oluan gnlsz bir hareket de olabilmektedir. Ancak g konusundan sz edildiinde, gn daha ok gnlsz, kendiliinden ve ok eitli etkenlerin etkisiyle gerekletirilen bir eylem olduu kabul edilmektedir. Gnlszlk balamnda da bir hareketliliin varl, gten ilgili yazn iinde olumsuz bir olgu olarak da sz edilmesine yol aar. Gn akm ynleri, krdan-kente, kentten-kente, kentten-kra ve krdan-kra olabilir. Trkiye de gler ounlukla krdan-kente ve zellikle son yllarda youn olarak kentten-kente olmaktadr. G ve buna bal olarak ortaya kan hzl kentlemeyi daha ok, kentlerde ekme etkileri, krda ise itme etkileri ile aklamaktayz. Nfusu kente iten etkenler arasnda krsal alanda hzl artan nfus, yetersiz toprak, dk verimlilik, doal afetler, topran miras yoluyla paralanmas ve belli ellerde younlamas, tarmda makinalama sonucu ortaya kan ak
rnein, Boguenin (1969) almasnda topluluklar arasnda gerekleen yerleim yeri deiimi olarak tanmlanan g; nerin (1972) hazrlad Nfusbilim Szlnde, kent, ky gibi bir yerleme biriminden dierine yerlemek amacyla yaplan nfus hareketleri olarak tanmlanyor. te yandan Tekeli (1997) ig zelinde verdii tanmda gnllk ve zaman boyutunun altn izmektedir. Baka bir almada zcan (1997), g edilen yere yerlemenin srekliliine vurgu yaparken, tanm iin zaman ve mekan boyutunun esas olduunu belirtmekte ve tanm konusundaki tartma noktalarn belirlemektedir. 26 Baknz Tekeli ve Erder (1978), sf.17. 27 Bu konudaki kapsaml bir alma iin baknz duygu ve nalan (1997).
25

216

isizlik ve son yllarda, zellikle Gneydouda artan toplumsal ve siyasi atmalar sonucunda can gvenliinin tehdit altnda kalmas saylabilir. Nfusu kente eken etkenler olarak ise kr-kent gelir farkll, daha iyi eitim ve salk istemi, kentin ekicilii, ulam ve iletiim olanaklar, i bulma midi, daha yksek yaam standard ve kentlerdeki toplumsal ve kltrel olanaklardan yararlanma belirtilebilir. Franz Erhard,28 Trkiye nfusu zerine almasnda, kyden kente gn sanayilemeyle birlikte baladn vurgular ve tarihsel balam iinde ign balangcn ironik bir dille yle aktarr: Sanayilemenin balamas yeni bir g dalgas yaratt. arayan kyller, Boazdaki (stanbul) sanayi merkezine g etmeye baladlar. Bu mevsimlik iilerin, srekli kalmak zere metropole gitmelerini getirdi ve bylece krsal alanlardan kente (city; kken olarak stanbul adnn tredii Yunanca szck) g balad. Trkiyede hem gemite hem de gnmzde olduka karmak bir g sreci yaanm ve halen de yaanmaktadr. Bunun bir yz de uluslararas gtr. lkede yeterli igc alanlar yaratlamad iin zellikle 1960l yllarla balayan bir sre iinde srekli olarak yurt dna igc g yaanmtr. Buna karlk Trkiye, evresindeki lkelerden ok eitli nedenlerle Mslman ve Trk g alm ve almaya devam etmektedir. Bu sre, zellikle Osmanl mparatorluunun 19. yzyln ikinci yarsndan sonra kaybettii topraklardan ayrlmak zorunda kalan Trk, Arnavut, erkes, Bonak, ve benzeri topluluklarn Anadoluya snmasyla balamtr. Bunlar arasnda en nemli yeri Yunanistan (1923-33 mbadelesi) ve Bulgaristandan (93 Rus Harbi sonras, Balkan Sava ve Cumhuriyet dnemi) gmenleri tutmaktadr. Dnyada pek ok gelimekte olan lkede olduu gibi, Trkiyede de kylln zlmesi ve krdan kopu II. Dnya Sava sonunda balamtr. 1945ten sonra Trkiyede, lkenin hemen hemen tamamnda tarmsal yapnn dnm ile birlikte kentsel nfusun hzl bir artna tank olundu.29 Bununla birlikte, sz konusu dnmn bir dier
28 29

Erhard (1994), sf.169-170. Daha geni bilgi iin baknz Yerasimos (1976), sf.650-826.

217

boyutunu ise Avrupaya ynelen gmen iiler oluturdu.30 Milyonlarca insanmzn krsal alanlardan kentlere -gerek yurtiinde gerekse yurtdna- gyle geleneksel krsal yapdan modern kentsel yapya gei balad. Kyn dnm, krdan kente g hzlandran en temel olgulardan biriydi; artan nfus basks kyde yaama olanaklarn srekli olarak azallt...31 Birinci Dnya Savan izleyen yllarda Trkiye hzl bir ekonomik, siyasal ve toplumsal dnm yaamasna karn, 1950 ylna kadar geleneksel tarm toplumu olma zelliinden kurtulamad. 1927de toplam igc iinde tarmda istihdam edilen igc oran yzde 81 iken, 1950de bu oran sadece yzde 78e dmt. 1927-1950 arasnda sanayide istihdam edilen igc oran yzde 9dan yzde 10a, hizmetler sektrnde istihdam edilen igc oran da yzde 10dan yzde 12ye ykselmiti.32 Ayn dnemde, tarmsal retimin ulusal retim iindeki pay yzde 49dan yzde 45e derken, sanayi retimi yzde 14ten yzde18e ve ulam ve iletiimin pay da yzde 4ten yzde 5e ykseliyordu.33 Krsal alan nfusu 10.000 ya da daha az yerlerde yaayan insanlar olarak kabul edilirse, 1927de nfusun yzde 88i krsal alanda yayordu. 1950de bu oran fazla deimemekle birlikte - yzde 81 - daha sonra hzla dmeye balad. 1960da nfusun yzde 74 krsal alanda yaarken; bu oran 1970de yzde 64e, 1980de de yzde 55e dt. 1985 ylnda krsal ve kentsel alan nfusu yzde 50 seviyelerindeydi. 1990da nfusun yzde 56s kentsel alanlarda yayordu. 1927den 1990lara kadar yaanan bu kentleme sreci Tablo 1de yer almaktadr. 1927 ile 1995 arasndaki kentleme srecini dneme ayrlabilir: 1927-1945, 1945-1980 ve 1980-1995. Birinci dnemde gerekleen deiim ne kadar durgunsa, ikinci ve nc dnemlerdeki deiim de o kadar hzlyd. Tablo 1de de grld gibi, kentsel byme oran krsal kesim byme oranndan daima yksektir ve krsal ve kentsel byme art arasndaki fark, zellikle 1950den sonra daha belirgindir. Krsal byme oran her zaman dk ve dme eiliminde iken; kentsel byme oran 1950den 1975e kadar srekli artma eilimindedir ve bu dnemde ylllk art daima yzde 5ten fazla olmutur. Kentsel byme oranlar 1975ten sonra dzensiz olarak deimi, ancak 1990a kadar
30 31

Keyder (1987), sf.165-196. Erhard (1994), sf.172. 32 Baknz Tezel (1975), sf.84. 33 Age, sf.86.

218

hibir zaman yzde 4ten aa olmamtr. 1980 sonrasn kapsayan nc dnemin en belirgin zellii ise, bu dnemde uygulanan sosyoekonomik politikalara paralel olarak, krsal nfusun zlmesindeki hzlanma ve kentlerin youn bir g akmna maruz kalmasdr. Bu youn g dalgasna bir de siyasi nedenli g eklenmitir. Bu balamda zellikle 1980lerin ortasndan bu yana, Gneydoudan lkenin metropol alanlarna -ve yurtdna- ynelen bir g dalgas sz konusu olmutur.
Tablo 1. Trkiyede kr ve kent nfusu: 1927-1990
Yl Toplam (1000) 1927 13.648 1935 16.158 1940 17.821 1945 18.790 1950 20.947 1955 24.065 1960 27.755 1965 31.391 1970 35.605 1975 40.348 1980 44.737 1985 50.664 1990 56.473 Kaynak : DE (1991). r 2.1 2.0 1.1 2.2 2.8 2.9 2.5 2.5 2.5 2.1 2.5 2.2 (1000) 11.412 13.474 14.618 15.348 17.037 18.640 20.447 22.009 22.882 23.628 24.407 24.774 24.668 Kr (%) 84 83 82 82 81 77 74 70 64 59 55 52 44 r 2.0 1.7 1.0 2.2 1.6 1.9 1.5 0.8 0.7 0.6 0.3 -0.1 (1000) 2.236 2.684 3.203 3.442 3.910 5.425 7.308 9.382 12.723 16.720 20.330 25.890 31.805 Kent (%) 16 17 18 18 19 23 26 30 36 41 45 51 56 r 2.5 3.2 1.4 1.9 7.2 6.0 5.0 6.1 5.4 3.9 4.8 4.1

Krsal byme ve kentsel byme arasndaki art farknn nedenlerinden biri de yeni ehirlerin douu, baka bir ifadeyle nfusu 10.000ni geen yerlerin yeniden snflandrlmasdr.34 Tablo 2de gsterildii gibi kentsel nfustaki art yalnzca kr-kent gnn bir sonucu olarak deerlendirmek yanltr. Bu artn bir ksm, lmlerdeki hzl dten ve greceli olarak sabit kalan doum oranndan kaynaklanmaktadr. 35 Bununla birlikte, gelimekte olan dier lkelerde olduu gibi, kentsel nfustaki artn en nemli payn krdan kente gn ald sylenebilir.36 gn kentsel bymeye katks zmlenirken, 1945-1990 arasnda kentsel bymenin yzde 52si krdan kente gten kaynaklanrken; doal artn yzde 30, kentlerin yeniden
34 35

Baknz Levine ve ner (1978), sf.8 ve Devlet statistik Enstits (1995), sf.47. Bu konu ile ilgili kuramsal tartma ve kentsel bymenin dier aralar iin baknz Davis (1965), Arriaga (1968) ve Preston (1979). 36 Hale (1981), sf.26.

219

snflandrlmasnn yzde 15 ve yurtdna olan net gn de yzde 3 orannda katks olduu sonucuna varlmtr.
Tablo 2. Trkiyede kentsel nfusun art kaynaklarndan biri olarak kr-kent g
Dnem Net top. kent. de. (1000) 340 1.643 1.883 2.075 3.371 3.953 3.623 5.560 5.960 Net kr-kent g 1000 1945-50 1950-55 1955-60 1960-65 1965-70 1970-75 1975-80 1980-85 1985-90 214 904 964 1.027 1.896 2.072 1.692 2.582 2.6540 % 63 55 51 49 56 52 47 46 45 Kentlerin yeniden snflanmas 1000 50 210 330 390 650 630 440 650 700 % 15 13 18 19 19 16 12 12 12 Doal art Net dg

1000 70 399 539 608 800 1.176 1.316 2.078 2.061

% 20 30 28 30 24 30 36 37 35

1000 6 130 50 50 25 75 175 250 500

% 2 8 3 2 1 2 5 5 8

Kaynak : DE (1995).

Hi phe yok ki, g, 1945ten beri yaanan kentleme olgusunun temel kaynadr. 1950-1960 aras yaklak milyon, 1960-1970 arasnda be milyondan fazla insann krsal alanlardan kentlere g ettii tahmin edilirken; bu k, getirdii toplumsal dnm dikkate alnarak ulusal ykseli olarak tanmlanmaktadr.37 Bu kitlesel nfus hareketinin arkasnda, 1920 ve 1930larda gerekletirilen kktenci kurumsal reformlar ve II.Dnya Savandan sonra yaanan yapsal dnm yatmaktadr. 1923te Osmanl mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine siyasal geiin ardndan, sanayileme ve batllama, yeni cumhuriyetin resmi ideolojisinde iki nemli ge idi ve batllama srecinin amalarndan biri de kentsel-sanayi toplumu yaratmakt. Bu erevede tm abalar, ekonomiyi sanayiye ynlendirmek iin yeniden dzenleme ve ulusal yaamn tm alanlarnda kkl reformlar gerekletirme dorultusunda harcand. Bu reformlar siyasal, hukuki ve eitsel yaplar deitirmeyi ve toplumsal, ekonomik ve kltrel yaam ynlendirerek modern, kentsel bir Trk toplumu yaratmay hedefledi.

37

Baknz Sykes (1970) sf.9.

220

lk olarak, 1920lerde serbest piyasac ekonomik politikalar ve daha sonra, 1930larda devletin mdahalesini ve ekonomiye katlmn amalayan devleti politikalarn uygulanmasyla lkede ekonominin kapitalist gelime stratejileriyle yeniden yaplandrlmas amaland. Ancak bu, ekonomide beklenen yapsal dnm hemen salayamad. Bir baka deyile, 1920ler ve 1930larda toplumsal yapda ve ekonomide nemli deiimleri gerekletirmeyi amalayan reformlarn ve sanayileme abalarnn sonular, ancak 1950den sonra grlebildi.38 Fakat 1950den gnmze dek uzanan toplumsal ve ekonomik dnmdeki hz, sadece Cumhuriyetin ilk yllarndaki politikalarla aklamak yeterli olmayacaktr. Bunu aklamak iin kinci Dnya Savan izleyen dnemde Trkiyenin dnya kapitalist sistemiyle hzlanan btnlemesini de analizimize dahil etmeliyiz. Bu dnemde gerekleen iki nemli gelime vardr: ieride, 1946da ok-partili sisteme geie izin veren bir siyasal yapnn varl ve yeni rgtlenmi partilerden birinin, Demokrat Partinin 1950 seimini kazanmas; darda ise, dnya sistemiyle daha da yaknlaan bir ekonomik yap ve Bat ile zellikle Amerika Birleik Devletleri ile askeri balarn kurulmasdr. Trkiyeye yabanc sermayenin girii, 1947de Marshall Yardm ad altnda sadece askeri amalarla ve 1948ten sonra da askeri ve ekonomik amalarla girmeye balad. 1948te Avrupa Ekonomik birlii rgtne ye olan Trkiye izleyen on bir yl iin de 1.200.000 ABD dolar yardm ald.39 1949da Avrupa Konseyine, 1952de de NATOya ye olan lke de Demokrat Partinin liberal ekonomi program uygulamaya konuldu. Bu erevede Marshall Yardm daha ok tarmn mekanizasyonu ve yol yapmnda kullanld. 1950-1953 ve 1960-1972 aras dnemlerde uygulanan Marshall Plan kapsamndaki programlar, bir taraftan ky bir derece daha yaanr bir hale getirmeye amalarken, te yandan sanayi ve inaat sektrndeki igc gereksiniminin giderek artmas... krdan kente toplu bir g getirdi.40 Tablo 3, bu uygulamann sonularn, tarmsal olanaklarn geliimini ve Trkiyede karayolu ulamn gstermektedir. 1950den sonra tarmda makineleme ve tarmdaki dier gelimelerle birlikte ekilebilir alanlar hzl bir ekilde geniledi. Ancak bu byme,
38 39

Mardin (1980), sf.37. Koopmans (1976), sf.37. 40 Erhard (1994), sf.173.

221

Tablo 3. Trkiyede tarmsal olanaklarn ve karayolu ulamnn bymesi: 1947-1990

Yl Traktr (1000) 1 10 40 42 55 Azotlu gbre kullanm (1000 ton) 1.1 6.2 10.1 22.6 53.3 330.7 596.7 899.8 Ekilebilir alan (1000 ha) 13.000 16.008 22.763 25.167 25.456 24.296 24.560 24.258 Otoyol (1000 km) 12 17 29 40 42 59 60 60 Otobs (1000) 2 3 7 11 22 16 33 63

1947 1950 1955 1960 1965

1970 175 1980 510 1990 689 Kaynak : duygu (1995).

nfus art 41 ile birlikte geleneksel toprak sisteminin dnmne neden oldu ve byk toprak sahipleri ile kk toprak sahipleri ya da topraksz kyller arasnda kutuplamay hzlandrd. Tarmsal faaliyetini srdremeyen birok kyl -cretli tarm iileri bile- kentlere g etmeye balad. Dier taraftan, ulam ve iletiim aralarnda salanan iyileme, kr insann hareketliliini arttrd ve onlar kyllkten uzaklatrarak modern-kentsel toplumla tantrd.42 Bu sreci izleyen aamalarda kentlere gidi olduka yaygnlat ve g adeta kurumsallat. 1970lerden bu yana hzlanan tarmsal mekanizasyon ve modernleme, kentsel yerleimlerin hzl bymesi ve ulam ve iletiim olanaklarnn artmas, krdan kente olan ge ivme kazandrd. 1960lardan beri ekilebilir tm arazinin ekilmi olmas nedeniyle, g aktif tarm iilerini krdan kente tayarak krdaki nfus basksn azaltan en iyi stratejilerinden biri olarak grld. 1980lerde liberal ekonomi politikalarnn uygulanmas, sanayi ve hizmet sektrlerinde nemli artlara neden olurken tarm sektrnde bir d yaratt. Bu da kyden kente g akn hzlandrd. Yukarda da deindiimiz gibi, 1980lerin ortalarndan itibaren ykselen Krt sorunu da gn bir boyutunu oluturdu. Krt kkenli kitlelerin yaad yerlerde birok insan, ekonomik ve siyasal gvensizlik nedeni ile krsal alanlardan kentsel
Yllk nfus art oran 1945-1960 dneminde hzland. 1945de % 1.06, 1950de % 2.17, 1955de % 2.77, 1960da % 2.85. Baknz Tablo 1. 42 Kele (1985), sf.57.
41

222

alanlara yneldi. 1990larda ksmen de olsa yaama geirilen Gneydou Anadolu Projesi de bu genel eilimi deitirmeye yetmemitir. 1945-1995 arasnda yaanan kitlesel kr-kent g milyonlarca kylnn bata stanbul, Ankara, zmir ve Adana olmak zere kentsel alanlara yerlemesine yol at. 1950-1970 arasnda ylda 200 binden fazla kylnn kentlere g ettii tahmin edilmektedir. Sz konusu rakamlar 1970-1980 arasnda 350 bin, 1980-1995 arasnda ise 500 bin civarndadr. Bu yolla igcnn nemli bir ksm krdan kente kaym ancak sanayi sektrnn byme hz bu igcn istihdam edebilecek yeni i alanlar yaratmada yetersiz kalmtr.43 Bu dnemin bir yava iileme dnemi olduu aktr. Krdan kente gen bu insanlar, kent yaamyla baa kabilmek iin kendi dzenlerini kurdular. Sanayi sektrnde yer bulamayan bu yeni kentliler bir yandan enformel ya da marjinal ekonomi kapsamnda kendi ilerini yaratrken te yandan tam olarak ne kente ne de kye ait olan soyutlanm bir yaam alan yarattlar: kentleri saran gecekondu blgeleri (bkz. Tablo 4). 1970lerin balarnda yaklak drt milyon insan ya da toplam kentsel nfusun te biri gecekondularda yaarken, metropollerde durum daha da can alcyd. rnein, Ankarada kent nfusunun te ikisi gecekondularda barnyordu. 1990larn banda Trkiyede her konuttan birini oluturan gecekondularda yaklak dokuz milyon insan yaamaktayd. Ayn dnemde Ankara nfusunun yaklak yars gecekondularda barnyordu.
Tablo 4. Trkiyede gecekondu: 1955-1990
Yl Gecekondu says Gecekondulu nfus 250.000 1.200.000 2.150.000 3.000.000 5.750.000 8.750.000 Toplam konut stokunda gecekondu oran 4.7 16.4 22.9 23.6 26.1 33.9

1955 50.000 1960 240.000 1965 430.000 1970 600.000 1980 1.150.000 1990 1.750.000 Kaynak : Kele (1993).

Trkiyede krdan kente gn temel dorultusu, geri kalm Dou illerinden az ok sanayilemi Bat illerine doru olmutur. Halen devam eden bu eilim ky kentlerinde gelien turizm sektrne ynelen igc
43

Levine ve ner (1978), sf.16.

223

g ile de eitlenmitir. Ayn dorultuda, Orta ve Gney Anadoluda gelimekte olan kentler de geri kalm Dou ve Gneydou iin ekim merkezi konumuna gelmilerdir. Hi phesiz, corafi blgeler arasndaki sosyo-ekonomik gelime farkllklar g akmlarnn ynlerini anlalr klmaktadr.
Tablo 5. Blgelerin kentleme dereceleri: 1960-1990
Blge Kent % Bat Dou Orta Ege G. Dou Dou Karadeniz 42 36 31 28 25 20 18 1960 Sra 1 2 3 4 5 6 7 Kent % 50 40 37 34 26 20 18 1970 Sra 1 2 3 4 5 6 7 Kent 1980 % 69 49 47 49 37 27 24 Sra 1 2-3 4 2-3 5 6 7 Kent 1990 % 76 57 65 57 56 43 40 Sra 1 3-4 2 3-4 5 6 7

Kaynak: duygu (1995).

Tablo 6. Blgeler itibaryla yaamlar boyunca g etmilerin oran ve kii bana den gelir
Blge Marmara Gney Orta Ege G.Dou Dou Karadeniz Trkiye Toplam nfus ( 1.000 ) 13.295 7.026 9.942 7.595 5.158 5.347 8.107 56.473 Yaantlar boyunca g etmilerin oran ( %) 45.5 21.3 23.6 27.7 11.1 11.0 10.3 25.6 Kii bana den ulusal gelir (ABD $) 2.239 1.142 1.059 1.645 585 543 851 1.280

Kaynak: duygu (1995).

Tablo 5, 6 ve 7 sadece blgeler aras g akmnn ynlerini deil, ayn zamanda g mekanizmasnn ardndaki etkenleri de gstermektedir. rnein 1990da, Marmara blgesinde kii bana den ulusal gelir 2239 ABD dolar iken Dou Anadoluda 543 ABD dolar; toplam dourganlk hz Marmarada yzde 2, Dou Anadoluda yzde 4.4; bebek lm oran Marmarada binde 43, Douda binde 60; Marmarada okuma-yazma bimeyenlerin oran yzde 14, Douda yzde 26; her 1000 kiiye den salk personeli says Marmarada 3.2, Dou Anadoluda 2dir. Bu

224

verilerden de anlald zere lkenin Bat ve Dou blgeleri arasndaki bu uurum gn ak ynn aklamaktadr.
Tablo 7. Blgeler itibaryla net g: 1975-1990
Blge Dnem Net gler (1.000) 5 yllk dnem 904 962 1563 196 177 310 -311 -190 -359 -217 -400 -591 -570 -549 -923 Net gler ( 1.000 ) yllk 181 192 313 39 35 62 -62 -38 -72 -43 -80 -118 -114 -110 -185 564 851 1.059 1.142 1.942 Kii bana den ulusal gelir (ABD $) 1000 den says 14.4 13.2 18.2 7.3 5.7 8.5 -6.1 -3.4 -5.8 -8.1 -14.0 -19.9 -12.7 -11.1 -17.0 kiiye gmen

Bat

1975-80 1980-85 1985-90

Gney

1975-80 1980-85 1985-90

Orta

1970-80 1980-85 1985-90

Kuzey

1975-80 1980-85 1985-90

Dou

1975-80 1980-85 1985-90

Kaynak: duygu (1995).

Gelimi lkelerde daha ok sanayilemeye dayal bir kentleme gereklemiken, yukarda da aktarld gibi Trkiyede yaanan hzl kentleme olgusu sanayileme ile paralel bir hzda olmamtr. Trkiye sanayilemesini henz yeterli bir dzeye getiremeden nce kentleme sorunsalyla kar karya kalmtr. Bu da krdan kente g eden kitlelerin bir yandan enformel/marjinal sektrde younlamasn getirirken,44 dier yandan da sendikalaarak rgtlenmi ya da bu erevede rgtlenebilecek olan sanayi ya da hizmet sektrlerindeki igc ile igc piyasasnda srekli rekabet iinde olan, emeini greli olarak ucuz satan youn bir nfusun kentlerde birikmesine neden olmaktadr. portaclk, hamallk, ayakkab boyacl, piyango satcl, kapclk gibi kstl derecede retken olan serbest ikollarn kapsayan enformel/marjinal sektr, rgtl olmayan, i gvenliinden yoksun,
44

G ve enformel/marjinal sektrler arasndaki ilikiyi inceleyen yakn zamandaki bir alma iin baknz Peker (1996).

225

dk cret, emek youn ve gelecek kaygsnn yksek olduu bir sektr olarak belirmektedir. Baka bir syleyile, bu marjinal sektr, daha nce genel olarak tarttmz, sonra da Trkiye zelinde irdeleyeceimiz gibi, ucuz ve rgtsz igc arz ile ii snfn ikili bir yapya blen bir unsur olarak da ortaya kar. Trkiyede 1950lerden sonra hzlanan ig ve kentlemenin seyrini etkileyen etkenlerin banda siyasal ve ekonomik etkenler gelmektedir. 1950den gnmze kadar geen srede, ekonominin dinamikleri ve farkl dnemlerde farkl siyasal izgilerin takip edilmesi sonucu bugnk ekonomik yaplanma ortaya kmtr. Yaklak elli yllk dnemde tarmsal kesim geimlik retimden ulusal hatta uluslararas pazar iin retim yapan bir yapya doru evrilmitir. Bu dnm sonucu, tarmsal retim teknolojisinin geliimiyle birlikte tarmn verimlilii artarken, dier taraftan krdan kopu da hz kazanmtr. Bununla birlikte, zellikle 1980den sonra nemli lde azalsa bile, tarma ynelik koruyucu politikalarn srmesi kk reticiliin de devamn salamtr. Kk reticiliin tasfiye olmayp halen var olmas, bir lye kadar da olsa srmekte olan krdan kopuun hzn azaltmtr. Nfuslanmay da hedefleyen -ya da etkileyen- siyasi tercihler, be yllk kalknma planlar kapsamnda da ig olgusunu etkilemilerdir. 1963-1983 arasndaki kalknma planlar, her ne kadar beklenen lde uygulanamamsa da, gerek tevik etmek gerekse denetlemek ve nlemek balamnda kentleme, dolaysyla ig olgusuna mdahale etmeye almlardr. Birinci be yllk planda (1963-1967) optimum kent bykl ilke olarak belirlenirken, ikinci be yllk plan (1968-1972), byk kentlerin yaratlmasn amalad. Bu eilim daha sonraki nc be yllk planda da (1973-1977) arlkl olarak yer alrken, Drdnc plan (1978-1982), ubuu dier tarafa bkt ve blgeler aras dengesiz bymenin engellenmesi ynnde tedbirler ngrd. Bu balamda, metropoller yaratmak yerine ara merkezler yaratlmas amaland. 1980 Askeri darbesinden sonraki ilk sivil hkmetin hazrlad beinci (1985-1989) ve altnc (1990-1994) be yllk kalknma planlar da, ayn dorultuda kararlarla, orta-byklkte kentlerin olumasn ve blgeler aras eitsizliin giderilmesini amalad. Ancak bugnk manzaraya bakldnda son yirmi yldr devam eden nleme abalarna ramen boazn iki yakasndaki ylma nlenebilmi deil. Ancak krdan kopan nfusun yine de hzla kentlere akmas, toplumsal sistem iinde nemli sorunlara neden olmutur. Bu erevede, ilgili yazna
226

kentlemeden sonra bir de kentlileme kavram girmitir. Kentleme, nfusun belli alanlarda yaygnlamasn anlatrken; kentlileme kentsel alanlarda toplanan nfusun kentli deerlere sahip bireyler haline gelmesini, kentin sunduu frsatlardan ve olanaklardan yararlanabilmesi ve kent yaamyla btnleebilmesini anlatr. Krdaki zlme sonucu krdan kopan ve kentlerde toplanan kitleler, kentsel yaama ayak uyduramayp kentsel deerleri benimseyemeyince, kr ile kent yaam arasnda kalmakta ve kent yaamna yabanclamaktadrlar. Bu srete yine ii snf hareketi erevesinde tam olarak bu hareketin bir paras olamayan ve sendikalam rgtl ii hareketiyle i gc piyasasnda ucuz ve rgtsz bir igc kmesi olarak ekiebilecek bir kitlenin kendisini yeniden retmesini getirmektedir. Buna ek olarak, kontrolsz kentleme balamnda krdan kente g sanayilemenin bir semptomu olarak gren Erhard,45 artan ocuk iiliin de kontrolsz kentlemenin bir yan etkisi olduunu belirtiyor. Bu kategoride yaklak 1 milyon ocuk iinin, hizmet sektrnde ve fabrikalarda yasad olarak altrld belirtiliyor. Bu noktada son olarak unu belirtmeliyiz ki, kr-kent g Trkiyedeki tek g rnts deildir. zellikle son yllarda kentten kente g de nemli bir olgu olarak karmza kmaktadr ve Trkiyenin bugnk ig eilimlerinin anlalmas asndan nem tamaktadr.46 Kentleme ve sanayileme bakmndan iki kutuptan47 (Ankara, zmir, stanbul ve stanbula komu iller ve Adana, Mersin ve evresi) szedilebilirken kentten kente bir g kanlmaz olmaktadr. Ayn biimde bir nc g rnts olarak da, daha ok Ege ve Akdeniz blgelerinde grlen krdan kra gten bahsedilmektedir. Ancak bu son g akm, Trkiye igc pazar asndan fazlaca bir nem tamamaktadr.48 Yukarda kapsaml olarak zetlediimiz ig sreci, gelimekte olan birok dier lkenin, zellikle kinci Dnya Savandan sonra yaad toplumsal dnmlere benzer olarak, lkemizde de iileme srecine katkda bulunan en nemli faktrdr. Ancak burada karlkl bir etkileimin varl da gzard edilmemelidir. Bu erevede aadaki
Erhard (1994), sf.182. Trkiyedeki saym verilerine dayanarak yapt alma iinde Gedik (1996) bu olgunun genel ig rnts iindeki artan nemini vurgulamaktadr. 47 Bulutay (1995), sf.117. 48 Bulutay (1995), sf.120.
46 45

227

blmde Trkiyede ii hareketinin geliimi balamnda bu etkileim noktalar irdelenecektir. IV. TRKYEDE HAREKET i hareketi kavram olarak ii rgtlenmeleri, eylemleri ve bunlarla ilgili dier iliki ve toplumsal rntleri ifade eder.49 Bu noktada ii hareketi ve sanayileme arasndaki kanlmaz ilikiye bir kez daha vurgu yaparak Trkiyede sanayinin geliimine ksaca deinmeliyiz. ncelikle 19. yzyln ikinci yarsnda ve 20. yzyln ilk yarsndaki duruma bakalm. Burada iki tespit nemli; birincisi bu dnemdeki sanayi byk oranda, dayanksz tketim mallar retimine dayal ve kk leklidir. rnein, 1913-1915 yllarna ait Osmanl mparatorluu sanayi istatistiklerine gre iyeri bana alan says ortalama 50 civarndadr.50 1921de Anadolu sanayiinin durumunu gsteren verilere gre ise bu say ortalama 2.5 bile deildir.51 Bir baka nemli noktada bu kk sanayi kesiminde alanlarn ve iverenlerin sadece yzde 15inin Trk olduudur. 1930larda da durum pek deimemitir. Sanayi alannda kaydedilmi iletmelerin nemli bir ksm tarm rnlerinin basit ilenmesinin yapld deirmencilik, kk iplik atlyeleri gibi iletmelerden ibarettir ve toplam ii says da 250 bin civarndadr.52 Trkiyedeki sanayileme ve iileme asndan kinci Dnya Sava nemli bir dnm noktasdr. Bir yandan 20 yldan fazla bir sre devam eden teviklerle zel sermaye birikimi nem kazanmtr, bir yandan da devlete ait bir sanayi temel anlamda ortaya kmtr. Bu durum, deien dnya konjonktryle de birleince Trkiyede ii hareketi iin, bu yllardan itibaren nesnel temellerin olumaya baladndan szedilebilir. Bu konuda Ikl unlar yazmtr: Ne varki, zamanla kapitalist ekonomik gelimenin sonular olan elikiler belirginletike ve ii snf birikimi belli bir dzeye ulatka, sendika hakknn gereklilii ve kanlmazl reddedilmez bir boyut kazanmtr. Toplum ve devlet yapsnn bu geliime cevap verebilecek ynde bir evrime utramams daha sonraki dnemlerde uluslararas koullarda ve evrensel dzeyde egemen dnya grnn
49 50

Tanmda M. ehmus Gzelden (1983) esinlenilmitir, sf.1848. Baknz kn (1970), sf.18-19. ve Ikl (1983), sf.1826,27. 51 Eldem (tarihsiz). 52 Veriler iin baknz Kepenek (1983), sf.1761-62.

228

bileiminde meydana gelen dnmlerin ereveye geni lde bal olarak 53 kazanabilmitir.
Yllar stihdam edilen ii says 426.000 511.000 502.000 695.000 826.000 1.063.000 1.396.000 1.865.000 2.150.000 2.440.000 2.741.000 i saysnda yllk deiim 20.0 -2 38.5 18.8 28.7 31.3 33.6 15.3 13.5 12.3 Kentsel nfus 4.346.000 4.687.000 5.244.000 6.927.000 8.860.000 10.806.000 13.691.000 16.869.000 19.645.000 26.866.000 33.326.000 Kentsel nfusta yllk deiim 7.8 11.9 32.1 27.9 22.0 26.7 23.2 16.5 36.8 24.1 yeri says

belirledii gereklik

Tablo 8. Trkiyede istihdam ve kentsel nfusun dnm: 1940-1990

malat sektryle ilintili alan says

1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990

2.675 4.450 6.503 3.267 4.566 6.054 9.193 9.764 9.321

160.339 222.390 290.072 390.643 324.993 703.928 806.700 951.512 1.015.304

Kaynak: DE (1991) ve DE (1996).

1946-60 dnemi Trkiyede ii ve dolaysyla sendikal hareketin de doum yllar olarak grlmelidir. Savan ardndan mahkum edilmi milliyeti totaliter lgnlklardan deil demokrasiden yana bir tutum alm ve tercihini iki kutuplu dnyann komnizme kar kutbundan yana kullanm Trkiye iin en nemli sorun bu tercihin kurumlarna dahil olmakt. Bunun iin de hem ok partili demokrasiye geie hz verildi hem de ii hareketi iin nemli bir ara olan sendikal haklar tannd. Birlemi Milletlere (BM) ve ona bal Uluslararas alma rgtne (ILO) yelik ii hareketinin gelimesinde byk katk salamtr.54 Sava takibeden yllardaki bu dnmleri aklamak iin belirtilmesi gereken nemli bir nokta da iici ve sosyalist hareketlerin dnya apnda kazanm olduklar prestijdir. Bu da ii hareketinin glenmesinde ve serpilmesinde nemli bir etken olmutur. yle bir ayrm yapmakta hi bir saknca yoktur. Trkiye Cumhuriyetinin uluslararas kamplamada taraflardan birine btnleme dorultusundaki isteinden tr baz demokratik haklar yasal olarak tannrken, te yanda uluslararas ii ve sosyalist hareketlerin baarlarndan kaynakl dnsel
53 54

Ikl (1983), sf. 1828. Ikl (1990).

229

ve moral etkiler Trkiyede de ii hareketinin gelimesine ciddi bir ivme kazandryordu.

Tablo 9. Trkiyede igcnn deien stats: 1966 1996
Yllar Sendikal i says Sigortal (SSK) ii says Toplam cretli Toplam istihdam Sendikal/SS Kl oran % Sendikalama oran - %

(toplam istihdam baznda) 1966 1971 1976 1981 1986 1991 1996 591.161 858.809 924.124 1.128.465 1.482.101 1.432.674 960.357 991.510 1.404.816 2.017.875 2.228.439 2.815.230 3.598.315 4.600.000 3.129.140 4.298.190 5.837.836 6.316.050 7.138.494 9.242.748 10.611.253 9.825.170 11.285.384 12.825.372 14.394.378 16.135.375 18.358.074 21.035.246 60 61 46 51 53 40 21 6.0 7.6 7.2 7.8 9.2 7.8 4.6

(Toplam cretli baznda) 18.9 20.0 16.7 17.9 20.8 15.5 9.1

Kaynak: Petrol (1997).

Bu balamda 1940larn ikinci yarsnda yerel sendikal rgtlenmeler hayat bulurken,55 1952de lkenin ilk ii federasyonu olan Trk-in (Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu) kuruluu gerekleti. Ancak Iklnn56 da belirttii gibi gerek anlamda ii hareketlerinin varlndan bahsedebilmek iin 1960larn ikinci yarsn beklememiz gerekecekti. 1967de DSKin (Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu) kuruluu tam da bu dnm ifade ediyordu. Sava sonras dnemin iileme asndan tahlilini yaparken uluslararas ekonomi-politik durumun etkisini vurgulamak da gereklidir.
1926da zmirde kurulan ve daha sonra zmir Ttn ileri Sendikas adn alan zmir Ttncler Cemiyeti ile 1946da Ankarada kurulan ve daha sonra Otel ve Lokanta ileri sendikasna dnenGarsonlar Cemiyeti bunlardan biriydi. Baknz Ko (1992) ve Balta vd. (1997). Ancak Trkiyede ii snf rgtlenmerinin tarihi balangc konusunda kesin bilgilere sahip deiliz. Bu konuda derli toplu, neredeyse tek alma ehmus Gzelin doentlik tezidir (1982). Bu tezde ii ve memurlarn sendika d rgtlenmeleri de kapsad dnem itibariyle ele alnmtr. lk sendika ne zaman ve hangi adla kurulmutur gibi bir tartma pek yerinde olmasa da 1946 ylnda snf esasl rgtlenme yasann kaldrlmasyla sendikalar kuruldu. Ancak bunlarn da nemli bir ksm ayn yl kapatld. 1947 ylnda kabul edilen 5018 sayl kanunla sendikal rgtlenmenin yasal erevesi oluturuldu. Yine de zmir Ttncler Cemiyeti, 10 binin zerinde yeye ulam olmas ve 1926dan sendika haline dnt 1947 ylna dek faaliyetlerini srdrm olmas nedeniyle, bu rgte ait tarihler, bir milat olarak kabul edilebilir. (Baknz Ko (1992), sf. 101-102. 56 Ikl (1983), sf.1829-30.
55

230

Trkiye yukarda dediimiz gibi tercihini Demokratik Batdan yana yaparken bir anlamda ona baml olmaktan yana da yapm oldu. Marshall yardm bu anlamda Trkiyenin ekonomik kararlarnn, kapitalist Bat sistemi ile btnleerek almaya balamasnn gstergesiydi. Daha nceki blmde de sz ettiimiz gibi bu yardmla ina edilen karayollar, krsal alan merkezlere balad; buradaki ama, tarm rnlerinin (Avrupaya) ihracn kolaylatrmakt.57 Bu yolla krdan kente -ya da renberlikten iilie- bir hareketlenme iin altyap da kurulmaya baland: karayollar. Bunun sonularn ii saylarndaki deiime bakarak da grebiliriz (bkz. Tablo 8 ve 9). 1960 askeri darbesi, bir anlamda greli demokratik bir ortam yaratt. Bu niyetleri aan bir durum yaratmsa da darbe sonras oluturulan anayasada lkenin ilerici aydn kesimlerinin arlkl etkisi, ii hareketleri iin greli rahat bir ortam yaratmt. Bu eilim sanayilemeyi ve kentlemeyi tevik eden politikalarla da birleince sendikal ii saylarnda da bir art olduu gzlenebilir (Tablo 9). Sendikal ii saylar 1970e dek uzanan on yllk dnemde yaklak 350 binden 850 bin dolaylarna varmtr. 1960-1970 arasnda sendikal ii saysndaki yzde 120 civarndaki arta karn ayn dnemdeki kentsel nfus art yzde 50yi ancak bulabilmitir (Tablo 8 ve 9). 1970den 1980e giderken ise e orantl bir eilim gryoruz.58 Bir yandan uluslararas sisteme entegre olunmasyla gelen sendikal haklar ve diger yandan ise askeri darbenin etkisiyle yaratlm olan greli zgrlk ortamda, 1960larn banda 300 bin snrn zorlayan sanayi iileri, 1970lerde 600 bin, 1980e gelindiinde ise 1 milyon snrna dayand. Bu iki dnemi ele alrken u yapsal farka dikkat ekmek gerekiyor: 1960lar, uluslararas kapitalist gelimenin ykselme dnemiyle ayn dneme denk den i politikada sanayileme ve kentleme politikalaryla karakterize olurken, 1970ler, zellikle ikinci yars, uluslararas kriz ve 12 Mart Muhtras ile belirlenmitir. Ancak 1970lerin ikinci yars sanayilemenin de tkand bir dnm noktas olmutur. 1970lerin ortasndan balayarak Dnya apnda yaanan bunalm, Trkiye toplumsal yapsna ve dolaysyla ii snfna da 1980lerin
57 58

enyapl (1996), sf. 346. Bu karlatrmay yaparken sendikal iilerin daha ok kentlerde yaadn varsayyoruz.

231

banda ar bir darbe vurdu. Bu erevede gndeme gelen 12 Eyll askeri darbesi ekonomik anlamda bir tkankl ifade ediyordu: istikrar uruna snf rgtlenmeleri feda ediliverdi ve darbe, ilgili haklarn kullanmn yasad ilan etti.59 Ancak sendikalama saylar dikkate alndnda bunun fazla bir etkisi olmad grlr. Bunu ancak, darbenin marifeti ya da ii snfnn manevra kabiliyeti ile aklayabiliriz (12 Eyll darbesi, muhalefet yrten ii rgtlenmelerinin tamamn kapatrken Trk-i kapatmamt, dolaysyla sendikal ii saylarnn dz bir okumas bizi yanltabilir). i hareketinin bamsz rgtlenmelerle yeniden ortaya k 1980lerin ortasna rastlarken konfederasyonlar halinde almalar ancak 1991de mahkemelerin sonulanmasyla zgrle kavutu. Tablo 8i incelediimizde istihdam edilen ii saylar ve kentsel nfusun dnmnde belirgin bir dengesizlik gze arpyor. Sadece bu iki gstergenin art oranlarna dahi baklsa 1980 sonrasnda kentsel nfus art oranlarnn istihdam edilen ii saylarndaki artn iki misli olduu grlebilir (Tablo 8). Ayn tabloda nominal deerler dikkate alndnda istihdamdaki yzbinlerle (2.150.000den 2.741.000e) ifade edilen dnemsel artlarn kentsel nfusta milyonlarla (19.645.000den 33.326.000e) ifade edilen art karsnda ok kk kaldn gryoruz. stihdam edilen ii saylarnn Devlet statistik Enstits ve alma Bakanl kaytlarna dayand dnlrse kaytl igcn ifade ettikleri varsaylabilir. Dolaysyla 1980 sonrasnda kaytd, marjinal, enformel sektrlerde nemli bir art olduu verilere dayandrlarak da iddia edilebilir. Tablo 10u inceleyerek bu iddiaya dair, eldeki verilerin gvenilirlii problemini de unutmadan, bir kant sunabiliriz. lkenin sanayi kentlerinden oluan rneklemde sendikal ii saysndaki Temmuz 1992den Ocak 1997ye gelene dek grlen inanlmaz d, ve yine ayn dnemde sendikal ii altran i yeri saysndaki byk gerilemedir. stanbul rnei, bu konuyu kavramak asndan ok daha keskin bir tablo sunuyor. lke sanayinin ve ticaretinin nemli ve belirleyici ksmn barndran bu kentte sendikal ii says 1 milyon 136 binden 680 bine ve iyeri says ise 160 binden 18 bine dmtr. Btn bu deiiklikler ii snf hareketinin 1990lardaki geliimi asndan olumsuz bir dneme girdiinin iaretidir. Bu rnek, enformel/marjinal sektrn genilemi

Darbenin hemen ardndan Milli Gvenlik Konseyinin 8 numaral kararyla tm sendikal faaliyetler durduruldu ve ok sayda ii nderi tutukland. (Balta vd., 1997.). Tek istisna kapatlmayan Trk- oldu.

59

232

olmasna ve ii snfnn paralanmlna ilikin nemli bir kant nitelii tamaktadr.

Tablo 10. 8 ilin sendikal ii ve sendikal ii altran iyeri saylarndaki deiim: 1992-1997
ller Temmuz 1992 Sendikal ii stanbul Ankara zmir Bursa Zonguldak Kocaeli Mersin G. Antep 1.135.884 270.959 272.639 149.445 89.614 89.963 66.289 50.065 Sendikal ii altran iyeri 160.422 25.380 33.643 17.665 6.714 6.889 6.896 6.511 Sendikal ii 680.869 217.474 194.536 133.210 75.862 88.958 47.458 49.651 Ocak 1997 Sendikal ii altran iyeri 18.819 7.391 4.612 1.985 774 1.346 1.005 1.186

Kaynak: alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (1992) ve alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (1997).

IV. GN HAREKETNE ETKS nceki blmn banda verdiimiz tanmdan da anlald zere, ii snfnn yaps, oluumu ve bileimi asndan nemli etkenlerden biri olan ig de dolaysz olarak ii hareketinin kapsam iindedir. Bu Trkiyedeki ii hareketinin tarihinin yazmnda da ne kan bir gerektir. rnein, bu konuda Slker unlar yazar: Genel olarak ihmal ettiimiz ii hareketi tarihi sayesinde, rnein 1930lar ve 1947ler ii rgtleri iindeki nder kiilerin muhacirlerden kaynaklandn renebiliyor ve bunun nedenlerini aklayabiliyorsak tarihin yarar anlalacaktr.60 i hareketi iindeki bu nder rol stlenen daha ok Kurtulu Sava sonras izilen snrlar dnda kalan Trk kkenli nfusun lkeye ak ile gelen kiiler ve onlarn ocuklaryd. Gmenlerin ii hareketi iin oynad bu nderlik rol, balangta tarttmz ucuz emek arz ile gn ii snfn bld tezi ile elikili olabilir. Ancak gmenlerin toplumsal tabakalanma iinde genel olarak alt tabakann st kesimlerinden gelen insanlar olduu grnden61 yola karak bunun ne gemi iin ne
60 61

Slker (1983), sf. 1874. Baknz Piore (1980), Hammar (1995), duygu, Sirkeci ve Muradolu (1997).

233

de bugn iin artc bir eliki olmadn sylemeliyiz. Toplumsal tabakalanma iinde hareketlenen insanlar temsil eden g srecindeki insanlarn yeni toplumsal konumlar iinde nder rol almalar beklenecek bir sonutur. Bir baka ifadeyle, g eden kii iin g bal bana bir mcadele olduundan bu insanlarn baka trden toplumsal mcadeleler iinde nder konumlara gelmeleri pek de artc olmasa gerektir. Bireysel ya da gruplar olarak bu roln stlenilmesi kitlesel g hareketlerinin rgtl/rgtsz, sendikal/sendikasz, nitelikli/niteliksiz, ucuz/pahal emek ikilemleri ile ii hareketinin paralanmasna neden olmasna engel deildir. Trkiyenin 1945 sonras sanayileme tarihini g ve ii hareketi ilikisi balamnda ele aldmzda karmza genel hatlaryla dnem kyor: Birincisi, 1940larn ikinci yarsndan 1960lara dek uzanan ve daha ok igc ihtiyac ve kyn zlmesi62 ile karakterize olmu bir dnemdir. Yukarda tarttmz teorik ereve dorultusunda bu dnem, kentlerde olumaya balayan tek bir igc pazarna katlan gmen iilerle belirlenmektedir. Sanayilemenin bu ilk yllarnda, bilgi, beceri ve sermaye sknts yaanrken, krdan kente g eden nfus, sanayiye nitelikli igc salamaktan daha ok ithal edilmi anamaln bakm, onarm, mrn uzatma gibi hizmetler yoluyla daha marjinal bir grevi stlenmitir.63 Bu dnemin bir baka zellii de gn daha ok mevsimlik ve geici oluudur. Bu kategoride ele aldmz gmenlerin temel alma alanlar, inaat sektr ve ukurova rneinde olduu gibi geici tarm iiliidir. uras aktr ki, bu yllarda yeni oluan bir igc pazar vardr ve g yoluyla akan yedek igc de dorudan bu pazara entegre olmaktadr. Bu dnemi ekillendiren nemli bir nokta da sanayilemeden ve kentlemeden yana hkmet politikalardr. 1980lere kadar uzanan ikinci dnem, ifte igc pazarnn oluumuyla biimlenmitir. Bu dnem, gecekondulamann artt ve kentteki istihdam olanaklarnn yeni g edenleri ememeyecei bir noktaya vard bir dnem olmutur. Bu imkanszlk, marjinal ve enformel sektrlerin kurumsallamasn getirir. Gelien ikincil pazar, gmenlere
62 Glksz- Glkszn deerlendirmesine gre 1950-1970 arasnda krda yaanan dnmde kente gn nemli etmenlerinden biri. Burada szkonusu edilen dnm toprak sahipliinin yapsnda gerekleiyor; kk ve orta byklkte toprak sahipleri ellerindeki topraklar byk toprak sahiplerine veya tccarlara brakmak zorunda kalyorlar. Bunun sonucunda da bu kaybedenlerin bir ksm kente g ediyor geri kalan ise ge cesaret edemeyip tarm iisi olmay yeliyorlar. (Glksz ve Glksz (1983), sf.1250. 63 enyapl (1996), sf. 347.

234

istihdam olana yaratrken, bir yandan da artan hareketlilik, g eden nitelikli igcnn birincil pazar iin paralayc olabileceinin belirtilerini ortaya karr. Tans enyaplnn64 gmenlerin kentlerdeki yerleim alan olan gecekondular ile kapitalist pazar arasnda ilikiyi tarif edii bu dnemde balayan ii snfnn paralanma srecini yanstr. Ona gre, ithal ikame modeli balamnda, kapitalist pazarn ayakta kalabilmesinin en nemli koulu, gecekondu sisteminin varlyd: bu erevede gecekondu nfusu a) tm sektrlere ucuz igc salayarak, b) taklit retim vb. yoluyla arz boluunu kapatarak, c) seyyar satclk, kapdan kapya sat vb. yoluyla ucuz datm olanaklar yaratarak, d) srekli artmas gereken i talebi destekleyerek, e) kente, krdan kendi kendine yaratt birikimi aktararak ithal ikame modelinin yaamasn saladlar. Bu dnemde kurumsallaan rgtlenmi sektrlerde alan ve rgtlenmemi sektrlerde alan insanlardan oluan ifte pazar yaps, bir dizi arpkla da neden oldu. Kentleme ve isizlik balamnda bir deerlendirme yapldnda yeterince gelimeyen istihdam olanaklar ve byk miktarlardaki ig arpk kentleme, gecekondulama ve isizlie Ekinin deyimiyle kasabalamaya yol at. 65 Yapsal kurumsallama, beklentileri ve umutlar da ayrtrrken takibeden kuaklarda isizlik en canalc sorun olarak gndeme geldi. avdara gre, bu dnemde kente geden ilk kuak iin tek istihdam beklentisi marjinal sektrdedir, sanayi istihdam iin kendilerini yetersiz grdklerinden byle bir abaya dahi girimezler. Ancak bu marjinal kesimlerin ikinci kuaklarnda belli bir bilgi birikimine de ulaldktan sonra hem kentle uyum hem de sanayi alannda istihdam edilme istei artar ve isizliin moral yk arlaarak kendini hissettirir.66 1980lerden bugne kadar getirebileceimiz nc dnem ise ii snfnn g yoluyla paraland bir dnemdir. Bu yllarda bir yandan kr kent g srerken, dier yandan da kentler aras gn arttna ve genel g panoramas iinde belirleyici duruma geldiine tank oluyoruz. rnein, Gedikin67 Trkiyede ig aratrmalarna dair incelemesi krdan kra ve kentten kente gn krdan kente gten daha nemli bir
64 65

y.a.g.e., sf.348. Ekin (1983), sf. 1160. Krsal alma alanlarnda var olamayan ve dolaysyla kente gen, rgtl ve ada olmayan marjinal sektrlerde alan bu insanlar iin Tevfik avdar marjinal kesim terimini kullanmaktadr (avdar (1983), sf. 1173. 66 avdar (1983), sf.1174. 67 Gedik (1996).

235

arl olduunu gsteriyor. Sonu olarak bu sre, gn var noktalarnda nitelikli igcnn younlamas ve dolaysyla gmen iilerin artan pazarlk gcyle igc piyasasnn paralanmas anlamna gelmektedir. Yukarda saydmz tm dnemler boyunca ig bir yandan krsal alanlarda yaayan yoksul kesimler iin etkili bir savunma biimi olarak ortaya karken,68 bu son dnemde g sonrasnda paralanm bir ii hareketinin ortaya k da bir yanda g edenlerin dier yanda ise g edenlerin vard noktalardaki yerleik ii snfnn birarada varolma zorunluluunun sonucu olarak belirir. Bu dneme rnek olarak, baz illerin sendikalama rakamlarna bakabiliriz (Tablo 10). llerin seiminde, yukarda ortaya koyduumuz temel nermeyi esas alarak, sanayileme ve g almay temel gsterge olarak alyoruz ve bu dorultuda karmza en gelimi ve en ok g alan iller kyor: stanbul, zmir, Ankara, Bursa, Gaziantep, Adana, Zonguldak ve Mersin. Bu sekiz il, sosyo ekonomik gelimilik bakmndan hem 1972 iin hem de 1996 iin hazrlanan Devlet Planlama Tekilat raporlarnda69 en gelimi ilk 20 il ierisindedir ve ayn zamanda en ok g alan 15 il iindedir. Tablo 10a baktmzda ncelikle iki nokta gze arpmaktadr. Birincisi, sendikal ii saysndaki Temmuz 1992den Ocak 1997ye gelene dek grlen ak bir d, ikincisi, ayn dnemde sendikal ii altran i yeri saysndaki inanlmas g gerilemedir. Burada stanbul rneinin de ayrca alt izilmelidir: bu dnemde lke sanayinin ve ticaretinin merkezi konumunda olan bu kentte sendikal ii saysnn 1 milyon 136 binden 680 bine ve iyeri saysnn da 160 binden 18 bine dtn gryoruz. Dier kentlere ait veriler, sendikal ii saylarnda bir duraklama gsteriyor ancak bu illerin, en ok g alan iller olduunu ve lke geneli nfus art hznn da yzde ikiye yakn olduu dnlrse varolan durumun nemli bir gerilemeyi iaret ettii sylenebilir. Ayrca sendikal ii altran iyeri saylarndaki bariz d bu iller iin de ciddi bir gerilemenin varln gsteriyor. Bu iki deiken bize, dier faktrleri bir an iin gz ard edersek, g ve ii hareketi ilikisine dair u iki speklasyonu yapmamza olanak tanyor: a) sendikal ii altran i yeri saysndaki gerilemeye bakarak ig sonucu kente ylan nfusun enformel/marjinal sektrlerin hacmini artrm olabilecei; b) sendikal ii saysndaki gerilemeye bakarak da,
68 69

Boratav (1995), sf.77. DPT (1973), sf.104. ve Diner (1996).

236

i g sonucu artan rekabetin getirdii ii snfnn paralanmasn hzlandrm olabilecei. Yukarda da belirtiimiz gibi, ikinci ve nc dnemlerin en nemli boyutlarndan birisi hi phe yok ki isizliktir. Deien ekonomik, sosyal ve demografik artlara bal olarak hzlanan kentleme, asrlardr dikkatlerden kaan eksik istihdama bal dk gelir ve fakirlii ehirlerin iine kadar getirip adeta kentlerde yaayanlarn gzleri nne sermi ve azgelimi lkelerdeki isizlik meselesini grlen ve yaanan bir problem haline getirmitir.70 1990lar da ieren dnemin sonu itibariyle zelliinden birisi isizlikken, ikincisi zellikle nitelikli iilerin gnden kaynakl rekabete dayal paralanm bir ii snf ve sonuncusu da byyen bir enformel ve marjinal sektr istihdam olmutur. 1990larn banda yaynlanan bir alma,71 Trkiyede g edenlerin yaklak te ikisinin var noktalarnda enformel/marjinal sektrde, dzensiz ve geliri az ilerde altklarn gstermektedir. Ayn aratrmadan, g edip de dzenli ite alanlarn ise, yaklak yzde 36snn hizmet sektrnde, yzde 19nun tarmda, yzde 16snn imalat sektrnde, yzde 10unun ticaret yaparak ve yzde 9unun inaat sektrnde yaamlarn kazandn biliyoruz. Btn bu rakamlar, g edenlerin dzenli ve srekli bir i bulma olaslnn ok dk olduunu gstermektedir. te yandan, sonu olarak bu kiilerin rgtl, sendikal, ksaca daha kurumsallam ii hareketine ksa srede eklemlenebileceini dnmek zordur. Tersine, daha nce srekli olarak yinelediimiz ekilde paralanm bir ii snfna katkda bulunduu aktr. Eldeki verilerden anlayabildiimiz, hatta emin olduumuz tek bir ey vardr; o da g eden insanlarn sendikalama veya benzeri snfsal ve kentsel rgtlenmelere katlmadklar veya katlamadklardr. G edenler, sendikal rgtler yerine daha ok hemeri dayanmasn esas alan ky derneklerini tercih etmilerdir; bunun sonucu byk kentleri evreleyen gecekondu mahallerinde yaygn olarak karlalan hemeri dernekleridir. Bunlarn daha ok Alevi topluluklara ait olduklar sylenebilir. Btn bu toplumsal srelerin bir yandan nicel olarak ii snf hareketine snrl bir katks olduu sav ileri srlebilse
70 71

Ekin (1983), sf. 1154. Bu konuda Peker (1996), Kocaman ve Bayazit (1993) tarafndan hazrlanm almaya gnderme yapmaktadr.

237

de te yandan ayn srelerin paralanm bir ii snf yapsn gnden gnden daha da belirginletirdii aktr. V. SONU Bu inceleme boyunca iki nokta n plana kmtr; bunlardan birincisi varolan verilerin yetersizlii ve kullanszl, ikincisi ise elimizdeki ig ve ii hareketi ilikisi gibi bir olguyu irdeleyecek kuramsal aralarn kstlldr. Btn bu yetersizlie karn byle bir ilikiden bahsedebilmemize olanak tanyan ipularnn var olduu da bir gerektir. g ve ii hareketi arasndaki ilikiyi gstermek iin kullanabileceimiz veriler, bir yandan igle ilgili dier yandan ise iileme ve sendikalama ile ilgili olarak, olduka snrl biimde var olsa da, bu iki srecin etkileimini gsterecek bulgular yalnzca dolayldr, dolaysyla ok snrldr. Bu iki deikeni kendi ilerinde ele aldmzda veri kaynaklar yeterli grlse de, aralarndaki ilikiyi gsterme asndan speklasyonun tesine gememize imkan tandklar sylenemez. Bu snrllk, igten daha ok ii hareketi ile ilgili veriler iin geerlidir. Karlatmz bir baka nemli glk de bu alanda yararlanabileceimizi umduumuz verilerin gvenilirlii sorunudur. Buna en iyi rnek sendikal ii saylardr: ve i Bulma Kurumu verilerinde byk oranda abartlma ile kar karyayz; bir uzmann72 deyiiyle, alma Bakanl istatistikleri ise neredeyse yzde ellilik bir yanlma payyla dikkate alnmas gereken kaynaklardr. Ancak btn bu snrllklara karn eldeki verileri, yaratabilecekleri yanlsamalar da belirterek, ilgili srecin genel rntlerini ortaya koyarken kullanmaktan ekinmedik. kinci nokta olarak, kuramsal erevelerin yokluu ve varolanlarn da kstll, elimizdeki bu almann dier snrlayc unsuruydu. Kullanabileceimiz kuramsal aralarn ounluu uluslararas g balamnda gelitirildii iin bunlarn ig sorunsalna uygulanmas ister istemez belirli snrlamalar getirdi. Burada bir sorun da hem ig hem de ii hareketi sorunsallarnn Cumhuriyet tarihinin btnsellii iinde ele alnmas gerekliliiydi. Dolaysyla Trkiyenin g tarihine dair pek bir alma yaplmam olmas da bu iki deikenin ilikisini aklayc bir perspektif oluturmamzda karmza kan nemli bir glk oldu. Ancak sonu olarak, genel hatlaryla birbiriyle rten ig
72

Trk-e bal Yol- Sendikasndan uzman Seyhan Erdodu ile yaplan grme, Haziran 1997.

238

ve ii hareketi dnemselletirmelerine gidebilmek mmkn oldu. Yine de bunlarn gerekli ve zaruri bir tartma iin balang noktalar olduunu ve eletiriyle hem kuramsal hem de ampirik olarak gelitirilmesi gerektiini vurgulamalyz. Bu anlamda zerinde en ok durulmas gereken iyi hazrlanm, kapsaml, geriye dnk bilgilerin de alnabilecei bir aratrmaya duyulan ihtiya olmaldr. nk byle bir aratrma hem bu alanlarda alan insanlarn bugne dek yaratm olduu bilgi birikimini ortak bir kuramsal havuza aktarmamz salayacak, hem de bu birikimin alan aratrmas ile snanmasna ve sonuta derli toplu bir kuramsal erevenin oluumuna hizmet edecektir. lgili yazn incelememiz srasnda bize en yetkin grnen ereve u yaklamn bir harmanlanmas oldu: Yedek igc ordusu yaklam, ifte pazar yaklam ve paralanm ii snf yaklam. Bu yaklam bize, ig ve ii hareketi sorunsallarn birarada ele almamza olanak tanyan snrl ereveyi salayabildi. Sonu olarak, gerekliliini vurguladmz gelecek ig ve ii hareketi almalarna taban oluturabilecek ve bir anlamda yol gsterici de olabilecek bir alma zemini yaratmaya altk. Bu sonular be madde halinde zetleyebiliyoruz. Birincisi, Trkiyede ig, kentleme, batllama ve sanayileme sreleri ile iie gemi bir biimde tarihsel dneme ayrlyor: a)1927den 1945e dek uzanan durgun ve kentin g emme kapasitesini pek amayan bir dnem, b) 1945-1980 arasndaki, kyn zlmesiyle rten ve tevik edilmi sanayi politikalaryla da desteklenen ve ciddi bir sorun olarak kendini hissettiren ikinci dnem ve c) 1980den gnmze dek gelen, krsal nfuzun zlmesinde ve kentlere gn hzlanmasyla ve buna kentleraras gn ve siyasi nedenli g olgusunun eklenmesiyle karakterize olan nc dnem. kincisi, Trkiyede ii hareketi olgusunu, igle ilikisini aratrdmz da unutmadan, tarihsel dnemde ele alabiliyoruz. lk dnem, 1940larla 1960lar arasnda kalan yllarda bir yandan kyn zlmesi dier yandan ise kentlerde igc gereksinmesinin artmas srelerini ierir. Onu izleyen yllarda, 1980lere kadar ifte igc pazarnn olumasn kapsayan dneme tank oluruz. 1980lerden bgne dek uzanan son dnem ise ii hareketinin g yoluyla paralanmasn gsterir. nc bulgu, temel ilgimiz olan ig ve ii hareketi deikenleri arasndaki olas, (ya da olduunu kuramsal olarak kabul ettiimiz)
239

ilikilerle ilgili. Hereyden nce bu iki deikenin kendi ilerinde homojen olmadklar belirtilmelidir. Dolaysyla bu ilikileri aydnlatmay hedefleyen bir aratrma, bu heterojenlii dikkate almak zorundadr. ki deikenin izledii tarihsel srelere baktmzda, speklatif te olsa, ikisi arasnda belli bir dzeye kadar nedensel bir ilikinin olduuna hkmedebiliyoruz. Ancak alt izilmesi gereken bir konu da her iki deikenin de birbirleriyle ilikilerinden ok bir dizi baka faktrn etkisi altnda olduklardr. Bu nedenle byle bir aratrmann daha geni bir ereve iinde kurgulanmas ve planlanmas gereklidir. Son olarak, btn bu inceleme bizi, srekli vurguladmz zere, iyi hazrlanm bir aratrma gereksinimine gtrr. Byle bir aratrma yaplrken de baz noktalara dikkat edilmesi gerektiini dnmeliyiz: a) bu aratrmada kalitatif ve kantitatif yntemler birlikte kullanlmaldr;73 b) blgesel, ekonomik, sosyal, kltrel ve demografik ortamlarn farkllndan kaynakl heterojenliin aratrmadaki temsiline zen gsterilmelidir;74 c) ig ve ii hareketi arasndaki iliki, neden-sonu ilikisi olarak gsterebilecek bir erevede incelenmelidir;75 d) sanayisonras toplumsal oluumlar iinde bir yandan insan hareketliliinin art erevesinde glerin ald yeni biimler dier yandan ise ii hareketini etkileyen zelletirme, yeni retim modelleri ve kutsallatrlan serbest piyasa grleri gibi gelimeler, incelediimiz g ve ii hareketi ilikisini derinden etkilemektedir, btn bu arkaplan dikkatle gz nne alnmaldr;76 e) yukarda da nemine vurgu yaptmz, tarihsel boyut gemie dnk sorgularla ortaya konulmaldr.

Bu konuda detayl bir tartma iin Tarih Vakfnn Haziran 1997de Bolu-Geredede dzenlemi olduu Trkiyede g Sorunsal Alanlar ve Aratrma Yntemleri konferansna Belma Akit tarafndan sunulan bildiriye ve bu konferansn tartma notlarna baknz. 74 Yine yukarda bahsettiimiz konferansn tartma notlarnda, bu konuyla ilgili detayl bir tartma bulunabilir. 75 Gn dier toplumsal olgularla olan neden-sonu ilikisi balamndaki konumunu irdeleyen bir tartma iin baknz duygu ve nalan (1997). 76 Baknz Tekeli (1997).

73

240

KAYNAKA Akit, B. (1997) glerin Nesnel ve znel Toplumsal Tarihi zerine Gzlemler Tarih Vakf, Trkiyede g: Sorunsal Alanlar ve Aratrma Yntemleri Konferansna sunulmu bildiri, Bolu-Gerede, 6-8 Haziran. Akit, B. T. (1997) G Aratrmalarnda Kullanlmak zere Bir neri: Hzl Deerlendirme Metodolojisi, Tarih Vakf, Trkiyede g: Sorunsal Alanlar ve Aratrma Yntemleri Konferansna sunulmu bildiri, Bolu-Gerede, 6-8 Haziran. Arriaga, E. E. (1968) Components of City Growth in Selected Latin American Countries [Baz Latin Amerika lkelerinde ehirlemenin Bileenleri, Milbank Memorial Fund Quarterly, 46 (2) : 237-252. Balta, E. vd., (1997) Otel, Lokanta, Elence Yerleri ilerinin Sendikal Mcadele Tarihi, OLEYS, Ankara. Bogue, D. J. (1969) Principles of Demography, John Wiley & Sons, New York, Londra, Sydney, Toronto. Boratav, K. (1995) stanbul ve Anadoludan Snf Profilleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Castles, S. ve Kosack, G. (1972) The Function of Labour Immigration in Western European Capitalism [Bat Avrupa Kapitalizmi iin i Gnn levi], New Left Rewiev, 73, May/June. Collins, J. (1988) Migrant Hands in a Distant Land [Uzak Bir lkede Gmen Elleri], Pluto Press, Sydney and London. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (1992) Temmuz 1992 alma Hayat statistikleri, TCSGB, Ankara. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (1997) Ocak 1997 alma Hayat statistikleri, TCSGB, Ankara. avdar, T. (1983) sizliin Toplumsal Etkileri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim, Ankara, Cilt 5. Davis, K. (1965) The Urbanization of the Human Population [Nfusun Kentlemesi], Scientific American, 213 (3) : 10-22. DE (1991) statistiki Gstergeler 1923-1990, DE, Ankara. DE (1995) The Population of Turkey, 1923-1994 [1923-1994 Aras Trkiye Nfusu], Ankara. DE (1996) statistiki Gstergeler 1923-1995, DE, Ankara. Diner, B. (1996) lelerin Sosyo-ekonomik Gelimilik Sralamas, DPT Matbaas, Ankara. Drtlemez, A. (1993) Population, Labor Force, Employment and Social Security in Turkey [Trkiyede Nfus, gc, stihdam ve Sosyal Gvenlik], in Aykut Toros (ed.) Population Issues in Turkey [Trkiyede Nfus Konular], Hacettepe University Institute of Population Studies, Ankara, sf. 367-424. 241

DPT (1973) Kalknmada ncelikli Yrelerin Tesbiti ve Bu Yrelerdeki Tevik Tedbirleri, Babakanlk Basmevi, Ankara. Ekin, N. (1983) Trkiyede stihdam, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim, Ankara, Cilt 5, sf. 1154-1177. Eldem, V. (tarihsiz) Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, Ankara: Bankas Yaynlar. Erhard, F. (1994) Population Policy in Turkey [Trkiyede Nfus Politikas], Deutsches Orient Institut, Hamburg. Gedik, A. (1996) Internal Migration in Turkey, 1965-1985: Test of Some Conflicting Findings in the Literature [Trkiyede g, 1965-1985: elikili Baz Bulgularn Snanmas], ANU Working Papers in Demography, Canberra. Gkdere, A. (1994) Trkiyenin Dge likin Son Deerlendirmesi, Nfusbilim Dergisi, Cilt 16, sf. 29-57. Glksz, G. ve Glksz, Y. (1983) Krsal Yap, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim, Ankara, Cilt 5, sf. 1240-1253. Gzel, M. . (1983) Cumhuriyet Trkiyesinde i Hareketleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 7. Hale, W. (1981) The Political and Economic Development of Modern Turkey [Modern Trkiyede Siyasi ve Ekonomik Gelime], Croom Helm, London. Hammar, T. (1995) Development and Immobility: Why have not many more Emigrants left the South? [Gelime ve Hareketsizlik: Gneyden G Niin Artmad?], in R. van der Erf and L. Heering (eds.), Causes of International Migration, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, pp. 173-186. Ikl, A. (1983) Cumhuriyet Dneminde Trk Sendikacl, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 7, sf. 1825-1838. Ikl, A. (1990) Sendikaclk ve Siyaset, Ankara: mge Kitabevi. duygu, A. (1995) Population, Poverty, and Culture: Identifying the Economic and Social Mechanisms for Migration in Turkey [Nfus, Yoksulluk ve Kltr: Trkiyedeki G iin Ekonomik ve Toplumsal Mekanizmalarn Belirlenmesi], Euroconference on Social Policy in an Environment of Insecurity konferansna sunulmu bildiri, Lizbon, 8-11 Kasm. duygu, A., Sirkeci, . ve Muradolu, G. (1997) Socio-Economic Development and Mobility: Facilitating or Restricting the Emigratory Flows from a Country - A Turkish Study [Sosyo-ekonomik Kalknma ve Hareketlilik: G Destekliyor mu yoksa Snrlyor mu? - Trkiye rnei], IUSSP Conference on International Migration, konferansna sunulmu bildiri, Barcelona, May 7-10, 1997. duygu, A. ve nalan, T. (1997) Trkiyede g: Sorunsallar ve Yntemler, Tarih Vakf, Trkiyede g: Sorunsal Alanlar ve Aratrma Yntemleri Konferansna sunulmu bildiri, Bolu-Gerede, 6-8 Haziran.

242

Kazgan, Glten (1971) Milli Trk Devletinin Kuruluu ve Gler, ktisat Fakltesi Mecmuas, No.1-4. Kele, R. (1985) The Effects of External Migration on Regional Development in Turkey [Dgn Trkiyede Blgesel Gelimeye Etkileri], Uneven Development in Southern Europe iinde, Hudson R. ve Lewis J. (der.), Methhuens Co., New York. Kepenek, Y. (1983) Trkiyenin Sanayileme Sreleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 7. Keyder, . (1987) State and Class in Turkey [Trkiyede Devlet ve Snflar], Verso, London. Keyder, . (1983) Trk Tarmnda Kk Kyl Mlkiyetinin Tarihsel Oluumu ve Bugnk Yaps, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim, Ankara, Cilt 5, sf. 1254-1272. Kray, M. (1970) Rapid Depeasantation and Slow Workerization: Squatter Housing Areas, paper presented at 7th Congress of Sociology, Varna. Ko, Yldrm (1992) Trkiye i Snf Tarihinden Yapraklar, Ataol Yaynlar, stanbul. Koopmans, R. (1976) The Limits of Modernization: Turkey [Modernlemenin Snrlar: Trkiye], University of Amsterdam Institute of Applied Sociology, Amsterdam. Lever-Tracy ve Quinlan (1988) A Divided Working Class [Blnm Bir i Snf], Routledge and Kegan Paul, London. Levine, N. ve ner, S. (1978) Population Policy Formation and Implementation in Turkey [Trkiyede Nfus Politikalarnn Oluumu ve Uygulanmas], Hacettepe Nfus Etdleri Enstits Yayn, Ankara. Mardin, . (1980) Turkey: The Transformation of an Economic Code [Trkiye: Ekonomik Yapnn Dnm], The Political Economy of Income Distribution in Turkey iinde, zbudun E. ve Ulusan A. (der.) Martin, P. L. (1991) Bitmeyen yk: bat Avrupaya i G, Uluslararas alma Brosu, Ankara. Marx, K. (1954) Capital [Kapital], Vol. 1, Lawrence & Wishart, London. kn, G. (1970) Osmanl Sanayii, 1913-1915 Yllar Sanayi statistiki, Ankara: SBF Yaynlar. zcan, Y. Z. (1997) gn Tanm ve Verileri ile lgili Baz Sorunlar, Tarih Vakf, Trkiyede g: Sorunsal Alanlar ve Aratrma Yntemleri Konferansna sunulmu bildiri, Bolu-Gerede, 6-8 Haziran. Peker, M. (1996) Internal Migration and the Marginal Sector, Kahveci, E. vd. (der.) Work and Occupation in Modern Turkey, Mansel Publ., ngiltere iinde, sf. 7-37. Piore, M. J. (1980) Birds of Passage: Migrant Labor and Industrial Societies [Gmen iler ve Sanayi Toplumlar], Cambridge University Press, Cambridge. 243

Portes, A. and Bach, R. L. (1985) Latin Journey [Latin Deneyimi], University of California Press, London. Preston, S. H. (1979) Urban Growth in Developing Countries: A Demographic Reappraisal [Gelimekte Olan lkelerde Kentleme: Demografik Bir Yaklam], Population and Development Review, 5 (2) : 195-215. Sencer, M. (1983) i G, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim, Ankara, Cilt 5, sf. 1178-1188. SSK (1995) 1995 statistik Yll, SSK Genel Md., Ankara. Slker, K. (1983) Cumhuriyet Dnemi i Hareketleri Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim, Ankara, Cilt 7, sf. 1843-1848. Sykes, J. (1970) A Summer in Turkey [Trkiyede Bir Yaz], Hutchinson & Co., England. enyapl, T. (1996) New Problems / Old Solutions [Yeni Sorunlar / Eski zmler], in Housing and Settlement in Anatolia: A Historical Perspective, Tarih Vakf, stanbul. Tarih Vakf ve Kltr Bakanl (1996) Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, stanbul, cilt 1. Tekeli, . (1997) Trkiyede g Sorunsal Yeniden Tanmlanma Aamasna Geldi Tarih Vakf, Trkiyede g: Sorunsal Alanlar ve Aratrma Yntemleri Konferansna sunulmu bildiri, Bolu-Gerede, 6-8 Haziran. Tekeli, . ve Erder, L. (1978) G Politikalar ve G Teorilerinin Yantlamaya alt Sorular zerinde Bir Tipletirme, Yerleme Yapsnn Uyum Sreci Olarak gler iinde, Tekeli, . ve Erder, L. (der.), Hacettepe niversitesi Yayn, No:D-26, Ankara. Tekeli, . ve Glksz, Y. (1983) Kentleme, Kentlileme ve Trkiye Deneyimi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim, Ankara, Cilt 5, sf. 12241238. Tezel, Y. S. (1975) Turkish Economic Development, 1923-1950 [Trkiyenin Ekonomik Geliimi, 1923-1950], Doktora Tezi, Cambridge University, Cambridge. ner, S. (1972) Nfusbilim Szl, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara. Yerasimos, S. (1976) Azgelimilik Srecinde Trkiye, Gzlem Yaynlar, stanbul.

244