II.

BLM : KTAP TANITIMI

ADA SOSYOLOJ KURAMLARI KTABINA DAR

Ruth A. Wallace&Alison Wolf, ADA SOSYOLOJ KURAMLARI Klasik
Gelenein Gelitirilmesi, ev.:Leyla Elburuz&Mehmet Rami Ayas, Punto Yaync-
lk, zmir 2004, XVIII+555 sayfa.
Adem Efe*
ada Sosyoloji Kuramlar niversitelerimizin sosyoloji blmlerin-
de ve insan bilimleri ile ilgili ders programlarnda okutulan bir derstir. Bu-
nunla birlikte Trkede retime yardmc olabilecek baz eserler varsa da
1

_________________
* Dr., Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Din Sosyolojisi.
ademefe@ilahiyat.sdu.edu.tr
1
Konuyla ilgili olarak Trkede, Sezgin Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, 2. Bask, 2 Cilt,
Yunus Emre Yay., Ankara 1994; Tom Bottomore-Robert Nisbet, Sosyolojik zmleme-
nin Tarihi, ev.:Mete Tunay-Aydn Uur, Verso Yay., Ankara 1997; Alan Swingeod,
Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, ev.:Osman Aknhay, Bilim ve Sanat, 1998; Russel
Keat/John Urry, Bilim Olarak Sosyal Teori, ev.:Nilgn elebi, mge Yay., 1994; Mark
Abrahamson, levselcilik, ev.:Nilgn elebi, 1990; Quentin Skinner, ada Temel
Kuramlar, ev.:Ahmet Demirhan, Vadi Yay., 1991-1997; Wright Mills, Toplumbilimsel
Dn, ev.: nsal Oskay, Kltr Bakanl Yay, 1979; Phil Slater, Frankfurt Okulu,
ev.:Ahmet zden BFS yay., 1989, Kabalc Yay., 1998; Martin Jay, Diyalektik mgelem,
ev.:nsal Oskay, ara yay., 1989; Tom Bottomore, Frankfurt Okulu: Horkheimer-
Adorno-Marcuese-Habermas, ev.:Ahmet idem, ara yay., 1989; Foucault (Orhan
Tekeliolu, Michel Foucault ve Sosyolojisi, ev.:brahim Sirkeci, Balam Yay., 1999;
Veli Urhan, Michel Foucault ve Arkeolojisi, Paradigma Yay., 2000; Georges Gurvitch,
Sosyoloji ve Felsefe, Der.:Kadir Cangzbay, Deiim Yay., 1985-topya Yay., 1999; Ka-
dir Cangzbay, Gurvitch Sosyolojisi, Deiim Yay., 1985; Pitirim Sorokin, ada Sosyo-
loji Teorileri I-II, ev.:Mnir Rait ymen Kltr Bak Yay., 1994; Hans Freyer-Tahir
aatay, ctimai Nazariyeler Tarihi, DTCF:Yay., Ankara 1968, 1977; Nurettin azi
Ksemihal, Sosyoloji Tarihi, EF Yay., stanbul 1955, sonraki basklar Remzi Kitabevi,
1971; N. . Ksemihal, Durkheim Sosyolojisi, Remzi Kitabevi, stanbul 1971; Hilmi Ziya
lken, timai Doktrinler Tarihi, . Neriyatndan No: 148, Yeni Devir Basmevi, stan-
bul 1941, Raymond Aron, Toplumbilimi Dncesinde Ana Akmlar:Durkheim-Pareto-
Weber, ev.:Fevzi Yalm, Ankara 1973; R. Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri,
ev.:Korkmaz Alemdar, Bilgi Yay., 1989; H. Stuart Hughes, Toplum ve Bilin Avru-
pada Toplumsal Dncenin ekillenii 1890-1930, ev.:Gzin zkan, Metis Yay., 1985,
Mehmet Saffet, Muasr Avrupa timaiyat, Kanaat Ktphanesi, stanbul 1933; Sadri Er-
tem, Politika Felsefesi/Sosyoloji Tarihi, Dn ve Yarn Tercme Klliyat, 1935 ve
Ziyaeddin Fahri Fndkolu, timaiyat Dersleri 1. Cilt Sosyoloji Doktrin ve Kollar, .
Yay., No:1562, stanbul 1971, gibi baz eserler mevcuttur. Geni bilgi iin bkz. M. Rami
Ayas, eviri in Birka Sz, Ruth A. Wallace-Alison Wolf, ada Sosyoloji Kuram-

D.E..lahiyat Fakltesi Dergisi
Say XXIII, zmir 2006, ss.167-
Dr. Adem EFE
170
zel olarak ada sosyoloji kuramlarn ieren gerek telif gerek eviri ola-
rak geni kapsaml ok az kitabn olduu bir gerektir. Bu konuda ilk olarak
Margaret M. Polomann, ada Sosyoloji Kuramlar unvanl kitab
1993te Hayriye Erba tarafndan dilimize kazandrlmt (Gndoan Yay).
Buna gre aada tantmn yapacamz kitap ayn isim altnda
Trkemizdeki ikinci kitap olma zelliini tayor.
Kitabn basm esnasnda birtakm serencamlar yaanm. Aslnda
bunlar M. Rami Ayas hocadan dinlemek ya da onun kaleminden okumak
gerekiyor. 1980 tarihli drdnc basm kitabn Trkeye evrilmesi 1997li
yllarda yaplmsa da, yaynlanarak Trk okuyucularnn karsna kmas
2002 ylna rast gelmitir. Bu eviri, niversitelerimizde ad geen derse
kaynaklk etmesi amacyla yalnzca yz adet bastrlabilmi. Bu yzden
olsa gerek ad geen kitap fazla tannmam. Bu denli nemli bir kitabn
eviri yoluyla Trk sosyoloji literatrne kazandrlarak faydalanlmasn
salamak amacyla, M. Rami Ayas hoca, bu defa, 1999 tarihli beinci bas-
ksndan evrilmesi iin ayn ekiple hazrlklara balam ve uzun bir uran
sonunda eserin yaynlanmasn salamtr. Bu vesileyle ekip arkadalarna
ve kendisine teekkr ederiz.
Eserde grlecei zere btn ahs adlar bold dizilmi. Rami Ayas
hoca byle yapmakla iki eyi amaladklarn sylemiti bu satrlarn yazar-
na. Bunlardan biri insana verilen deer, dieri de okuyucularn gzne hitap
etmek, onlarn dikkatini ekmek. Biz de buradan hareketle ahs adlarn
ayn ekilde dizmeye gayret ettik. Ayrca kitabn ngilizce aslnda grlen
birtakm bask hatalar dzeltilmi ve bu hali yazarlarnn dikkatine sunul-
mak zere kendilerine de gnderilmi.
Ad geen kitabn teknik hatadan kaynaklandn sandmz bir kusu-
ru var. Bunu burada dile getirmek gerekir. Cilt pay olarak tabir edilen say-
fann sol yanndaki pay biraz fazlaca brakldndan olsa gerek kitap emsal-
lerine nazaran biraz daha geni ve uzun grnyor. Bu da grsellik asn-
dan bir kusur gibi gzkyor. Daha sonraki basklarda bu durumun dzel-
tilmesi yoluna gidileceini umuyoruz.
_________________
lar, ev.:Leyla Elburuz-M. Rami Ayas, zmir 2002, iinde s. XI-XVII.
ada Sosyoloji Kuramlar Kitabna Dair
171
Biz tantm yaparken 2002 ile 2004 tarihli basklar karlatrma yo-
luna gittik. 2002 tarihinde yaynlanan bask ile 2004te yaynlanan bask
arasnda hayli farkllklar var. Yazarlarnn ifadelerine gre kitabn ilk drt
basksnda alt balk Klasik Gelenein Devam iken 1999 tarihli beinci
basksnda Klasik Gelenein Gelitirilmesi eklinde deitirilmi. lk eviri-
de, 1945ten bu yana olan sre iinde ortaya konulmu ve/veya yaynlanm
ve etkileri, sosyologlarn konularn gnmzdeki ele al ve zmleme ekil-
lerinde yaygn olarak grlen ve hl aktif ve retken olan kuramclarn ele
alnd ifade edilmekte ve 1980lerde bitirilmektedir. Tantmn yaptmz
kitapta ise almalar toplumsal kuram en ok etkileyen yazarlar ile toplum-
bilimcilerin hl geerli olan yaklamlar ve zmlemeleri zerinde odak-
lanmaktadr, denmekte kuram ve kuramclar hakkndaki sre 2000li yllara
kadar getirilmekte dolaysyla bilgiler gncelletirilmi, geniletilmi olmakta-
dr. Bu gelitirme, geniletme ve ilavelerden tr kitabn alt bal Klasik
Gelenein Gelitirilmesi adn almtr. 2002 tarihli ilk bask yedi blm ve bir
Ekten oluup 350 sayfa iken; elimizdeki eser dokuz blmden oluuyor ve
555 sayfa. yle ki Szlk ksm ilk baskda 8 sayfa iken II. baskda 31 sayfaya
ykselmi. ki bask arasndaki bu denli fark gelenein gelitirilmesinin boyut-
larn gstermesi asndan bir fikir verebilir diye dnyorum.
Burada bir hususu daha belirtmek gerekiyor. Burada yaplan kitap ta-
ntma yazs allagelen tantm yazlarndan farkldr. Deyim yerindeyse ad
geen kitabn zetlenmesi eklindedir. Oysa sosyolojik kuramlarn temel
zellik ve ahsiyetlerine deinmek suretiyle tantmn daha ksa yaplmas,
daha yerinde olabilirdi. Bunu bir baka zamana veya bir baka meslekta-
mza brakarak tantmamza geebiliriz.
Yazarlara gre ada sosyoloji esas itibaryla Georg Simmel,
Auguste Comte, Herbert Spencer, Vilfredo Pareto, Emile Durkheim, Karl
Marx, Max Weber, George Herbert Meadn... almalar zerine kurulmu-
tur (s. XV). Sosyolojinin kurucular olarak kabul edilen bu dnrleri,
Wallace ve Wolf, Klasikler diye adlandryorlar. Wallace ve Wolf, ada
sosyoloji kuramlarn aklarken ncelikle klasiklerin temel fikirlerini, top-
lum ve toplumsal davran ile ilgili olarak gelitirdikleri bak alarn veri-
yor, ardndan ada kuramclarn ve aratrmaclarn klasik dncelerden
ne oranda ve nasl yararlanmakta olduklarn gsterdikten sonra da kuramc-
larla ilgili deerlendirme ve eletirilerini sunuyorlar. Grld zere kitap
Dr. Adem EFE
172
klasik dnrlerden gnmze (2000) kadar olan kuramc ve aratrmacla-
rn sosyolojik kuramlarn tartmakta ve zmlemektedir.
Bylesine geni yelpazeli bir kitabn elbette farkl ya ve meslekten
okuyucusu olacaktr. Bunun ayrmnda olan yazarlar, kitab yalnzca sosyo-
loji rencileri iin yazmadklarn ayn zamanda sosyolojinin toplumsal
dnyamz anlamaya yapt katklar ile ilgilenen kimselerin de okuyucular
olduunu dnmektedirler. Bu yzden olsa gerek eserde anlalmas g
gereksiz meslek argosu kullanmamay ve fikirleri olabildiince basit ve ak
ifade etmeyi tercih ettiklerini sylyorlar. Byle bir tercihte bulunmada,
Albert Einsteinin Her eyin olabildiince basit hale getirilmesi, ama basite
indirgenmemesi sz etkili olmu (s. XVI).
Kitapta esas olarak modern sosyoloji kuramnn be bak as tart-
lmaktadr: levselcilik, atma kuram, simgesel etkileimcilik,
fenomenoloji ve aklsal seim kuramlar. Kitap, ad geen bu be ana kura-
mn yeniden gzden geirilmesi, baz yeni kuramsal gelimelerin ilavesi ve
baz kuramlarn gncelletirilmesi ile dokuz blmden mteekkildir. Ve bu
dokuz blm kendi iinde ksmlara ayrlarak ilenmektedir.
Buna gre kitap aadaki blmlerden olumaktadr:
1-Toplumu Anlama (ss. 3-18),
2-levselcilik (ss. 21-77),
3-atma Kuram (ss. 81-179),
4-Evrim ve Modernlik: Makrososyolojik Bak Alar (s. 183-222),
5-Simgesel Etkileimcilik (ss. 225-294),
6-Fenomenoloji (ss. 297-342),
7-Aklsal Seim Kuramlar (ss. 345-428),
8-Bedenin Yeniden Kefi: Beden Sosyolojisi ve Sosyobiyoloji (ss.
431-467),
9-Sonu: Sosyolojik Kuramn Deerlendirilmesi (ss. 471-494),
ve Seme Kaynaka (ss. 495-504); Dizin (ss. 505-519), Szlk (ss.
521-551) ve Yazarlar-evirenler (ss. 553-555)den olumaktadr.
ada Sosyoloji Kuramlar Kitabna Dair
173
Kitabn ana gvdesini tekil eden levselcilik, atma kuram, simgesel
etkileimcilik, fenomenoloji ve aklsal seim kuramlar blmleri ayn yn-
tem izlenerek aklanmaya gidilmitir. Bir sra dahilinde aklamaya alr-
sak ilkin kuramn tanm yaplyor ardndan entelektel kkler ad altnda
kuramn nde gelen ustalar (temsilciler) ele alnyor, bunu takiben de nem-
li temsilcilerin varisleri, raklar zerinde duruluyor ve bunlarn ustalarn-
dan kardklar sonular anlatlyor ve nihayet ad geen bak asnn belli
bal kuramclarn almalarndan rneklerle konu ayrntl olarak ileniyor
(Bkz. XVI-XVIII). Ve nihayet -sekizinci blm hari- her blm sonunda
ksa bir zetle son buluyor.
Toplumu Anlama adn tayan Birinci Blm giri mahiyetindedir. Bu
blmde sosyolojik kuramn ne olduu, yaps, modern sosyolojik kuramn
balca bak alarnn birbirlerinden ayrld hususlar tartlmaktadr (s.
3-16). Yine bu blmde ok ksa olarak kadnn gnmz toplumundaki yeri
ile modern toplumun zelliklerinden okul ii eitim, eitim ve cinsiyet ko-
nusu ele alnmaktadr (s. 17-18).
levselcilik baln tayan kinci Blm ok ksa girile balamak-
tadr. Burada ilevselciliin gnmz sosyoloji kuramlar arasnda stn bir
yer tutmasndan dolay onunla baladklarn sylyor Wallace ve Wolf.
levselciliin tanmnn arkasndan toplumsal sistemlerin zmlenmesinde
ilevselcilerin e zerinde durduklarndan bahsedilmektedir (s. 22-23).
Entelektel kkler alt balnda ilevselciliin en nemli atalar ola-
rak A. Comte (1798-1857), Herbert Spencer (1820-1903), Vilfredo
Pareto (1848-1923) ve Emile Durkheim (1858-1917) kabul edilmektedir.
Burada ilkin modern ilevselcilerin en nemli isimlerinden Auguste
Comteun bir toplumdaki statikler ve dinamikleri; Herbert Spencerin
toplumsal farkllama kavram; Vilfredo Paretonun sistemde ahenk sala-
yan dinamik ya da hareket halinde olan denge dncesi ksaca anlatldktan
sonra Emile Durkheimin ilevselcilik dnceleri hakknda bilgi verilmek-
tedir. Yazarlara gre Durkheimin en nemli ilevselci fikirlerinin bir ks-
m, btnleme kavramna, bireylerin toplumsal dzene katlmalar konusu-
na mr boyu duyduu ilginin sonucudur. Toplumbilimsel Yntemin Kural-
lar, Toplumda Blm adl kitaplar onun ilevselcilie en nemli katk-
lardr.(s. 26) Din sosyolojisi asndan bakarsak Durkhemin ilevselcilie
en mehur katks Dinsel Hayatn lk ekilleri adl kitabyla olmutur.
Dr. Adem EFE
174
Durkheim bu eserinde ortak deerler ve kimlik konularnda etkileri bak-
mndan, dinin yazsz kabilelerin ounda sk bir birletirici, btnletirici
g olduunu gstermektedir (s. 30).
Ksm Birde Durkheimin nde gelen takipilerinden Talcott
Parsonsun (1902-1979) byk kuram, sistem dzeyleri, eylem kuram,
ilevsel sistem sorunlar-AGIL zerinde durulmaktadr. Parsonsu kuram
tartmasnn znde sistem kavram yer almaktadr. Toplumlarn nasl yap-
landn ve uyumlu bir halde bulunduunu aklayan genel eylem kuram,
drt sistem iermektedir: Kltrel sistem, toplumsal sistem, kiilik sistemi,
ve bir sistem olarak davransal organizma (s. 33).
Ksm kide de Robert K. Mertonun kurama en nemli katks olan
orta byklkteki kuram ve sapma kuram aklanmaktadr. Merton bu ko-
nuda unlar sylemektedir: nsan dncesinin zirvesinde, baz sosyolog-
lar tek, birleik bir kuram aramaktadrlar. Toplumu bir arada tutan imento-
nun ne olduunu, farkl deerlerin nasl ortaya karak toplumda deimeler
yarattn bildiren genelletirilmi bir aklama... yeterli bir kuram gelitir-
meden, btn zamanmz pratik sorunlara ayracak olursak, bu durum sos-
yolojiye zarar verecektir; bunun gibi, tm zamanmz soyut ve her eyi kap-
sayan kuram gelitirmeye ayracak olursak ayn sonu alnacaktr. Bugn ba-
lca iimiz, kapsamlar snrl olan verilere uygulayabileceimiz zel kuramlar
gelitirmek olmaldr; rnein sapan davran, kuaktan kuaa geen g
akm veya kiisel etkiden nasl sonu alnd gibi alanlarda., (s. 56).
Ksm te ise 1980lerin ortalarnda ortaya km bir kuramsal geli-
me olan yeni levselcilikten bahsedilmektedir. Bu ksmda rnek kii olarak
da Jeffrey C. Alexander, Neil Smelser ve Niklas Luhmann seilmilerdir.
atma Kuram baln tayan nc Blm, levselcilik ile a-
tma kuram hakknda ksa bir mukayese ile balyor ve tanmlama yapl-
yor (s. 81-82). Yazarlara gre atma kuramnn temel eleri, ilk sosyolog-
larn byklerinden Karl Marks ve Max Weber tarafndan ortaya konul-
mutur. Sosyolojide atma kuramnn temelleri Karl Marks (1818-1883)
tarafndan atlm; yle ki Marksizm ile atma kuram bazen ayn anlamda
ele alnarak tartlmtr. Marks eserlerinde, zellikle Kapitalde teknoloji
ve mlk sahibi rneklerinin, insan hayat ve toplumsal atma yollarn
tayin etmekteki nemini ileyerek kuramn oluturmutur. Oluturduu
kuram ise daha sonra bir okula dnmtr.
ada Sosyoloji Kuramlar Kitabna Dair
175
Siyaset ve entelektel dnce arasndaki ilikiye ilgi duyan ve bu iki
alanda da olduka verimli almalar yapan tarihi, siyasetbilimci, sosyolog
Weberin zmlemeleri karmak olup, kategorilere ayrtrlmas olduka
zordur ve dnya zerinde Marks kadar etkili olamamtr. Weber de Marks
gibi, insanlarn etkinliklerinin byk lde kendi karlarna dayandn
iddia etmektedir (s. 87).
Kuramn Marks ve Weberden baka nemli temsilcileri olarak
Vilfredo Pareto (1848-1923), Gaetommo Mosca (1858-1941), Robert
Michels (1876-1936) ile Thornsten Veblen (1857-1929) saylmaktadr. Bu
blmde sosyolojinin kurucusu olarak kabul edilen Georg Simmel ve Robert
Park (1864-1944) ve Chicago Okulundan bahsedilmektedir (s. 91-92).
Ksm Birde atma Kuram ve Toplumun Eletirisi bal altnda
Frankfurt Okulu sz konusu edilmektedir. Frankfurt Okulu mensuplar eleti-
rel atma kuramclar olarak sunulmaktadr. Frankfurt Okulu zmlemecile-
ri Markstan etkilenmiler ve onun gibi mlkiyet ilikilerine dayal bir kar
atmalarnn nemine vurgu yapmlardr. Hegelden de etkilenmilerdir. Psi-
kanaliz ile Marksl birletirmeye almlardr (s. 117).
Frankfurt Okulu, Felix Weil tarafndan 1923te kurulmutur. En -
nemli yeleri Max Horkheimer (1895-1973), Theodor Adorno (1900-
1980), Herbert Marcuss (1898-1973) ve Erich Fromm (1900-1980)dur.
Kitapta bu yazarlarn dnceleri eserlerinden rneklerle anlatlmaktadr.
Ayrca Amerikan sosyologlar arasnda bir atma bak as ile toplumsal
dzenini gl bir eletirisini bir araya getirmeye alan C. Wright Mills
(1916-1962)in imgelem, yabanclama ve brokrasi, g sekinleri grle-
ri zerinde durularak kurama katks anlatlmaktadr. Yine bu ksmda
Pierre Bourdieunun bir ekonomik snfn kendi kendisini nasl yeniden ret-
tii ve ayrcalklarn bir sonraki kuaa nasl aktard ile ilgili bir snfn
kendini retmesi adn verdii kuram aklanmaktadr (s. 131-138).
Ksm kide ise Max Weberin takipileri olarak Ralf Dahrendorf,
Lewis Coser ve Randall Collins bahis konusu edilmektedir. Dahrendorfun
grleri, g veya yetki ile atma arasndaki yakn ve srekli ilikiye ay-
dnlatc bir gr ortaya atmtr eklinde zetlenmektedir(s.149). Buna kar-
n Coserin grleri, atma kuramnn balca zellii atmann ok
Dr. Adem EFE
176
zaman ne toplumsal olarak blc ne de deiim kayna olabileceini gs-
termesidir diye ifade edilmektedir (s. 150-151).
Bu ksmda ilgin grleri ile Collins tantlmaktadr. Collinsin te-
mel kabulleri, nsanlarn btn toplumlarda ardnca koacaklar servet, g
ve saygnlk gibi mallar olduu ve hi kimsenin emir almay sevmedii ve
bundan kamak iin elinden gelen her eyi yapt eklinde belirtilmekte-
dir(s. 161). Collinsin almalarnn byk bir ksm kaynak dalm ve
kullanmnn, nasl farkl toplumsal davran ve kurumlarla sonulandna
dair somut yollar ile ilgili nermeler gelitirmek zerine younlamaktadr,
denilerek Weberin zerindeki etkileri vurgulanmaktadr.
Collinsin eitli grlerinin anlatld bu ksmda din sosyolojisi-
nin/psikolojisinin ilgi alanna giren ayin hakkndaki grlerinden alnt
yapmakta fayda gryoruz. Ona gre ayinler (rituals) veya klielemi ha-
reket ve ses dizeleri insanlarda duygusal uyanlar kuvvetlendirir ve onlarn
gerekle ilgili baz grlere daha kuvvetli olarak balanmalarn salar.
Katlan insan saysnn okluu da duygusal katlm etkiler (s. 173). Bu
ifadelerde Collins, Durkheime benzer eyler sylemekmektedir.
Evrim ve Modernlik adn tayan Drdnc Blm, sosyolojinin en
nemli evrim kuramlarn bir araya getirmektedir. Marksn atmac bak
asyla Parsonsun ilevselciliini ele alr; bununla birlikte toplumun yir-
minci yzyln sonlarnn kresel kynde nereye doru yneldiine dair
bir zmleme yapmak iin Marks, Weber ve Durkheimin fikirlerinden
yararlanm olan Habermas, Giddens ve Beckin almalar tartlmaktadr.
Modernliin en nemli zmleyicilerinden olan Anthony Giddens,
Durkheim, Weber ve zellikle Marks gibi klasik kuramclarn yazlar ile
ilgili bir ok bak as gelitirmitir; ayn zamanda makro ve mikro bak
alarn da bir araya getirmi bir kuramcdr. Burada Giddensin modernlik-
le ilgili grleri ayrntlaryla anlatlmaktadr (s. 212-217).
Modernlikle ilgili olarak Ulrich Beckin grleri de dikkate deer g-
zkmektedir. Riziko Toplumu ile ilgili kitabyla nlenen Beck, yirminci yzyl
toplumlarn, artk ortadan kalkmaya balad ve bir baka modernliin
domakta olduu iin modernliin doruu olarak grenlere hcum eder. Beck,
ada Sosyoloji Kuramlar Kitabna Dair
177
rizikoyu, halen gelimekte ve onun habercisi olan endstriyel veya snf top-
lumunun yerini alacak olan toplumun zellii olarak grr (s. 218-219).
Beinci Blm, Simgesel Etkileimcilik baln tamaktadr. lk defa
Herbert Blumer tarafndan ortaya atlm Erving Goffman tarafndan da
gelitirilmitir. Simgesel etkileimcilik esas itibaryla sosyal psikolojinin
alanna girmekle beraber son zamanlarda sosyolojide de tutunmutur. Ku-
ramn entelektel kkleri, yani ncleri olarak Georg Simmel, Max Weber,
Robert Park, William Isaac Thomas, Charles Horton Cooley, John
Dewey ve George Herbert Mead saylmaktadr.
Ksm Birde George H. Mead (1863-1931)n benle ilgili gr
simgesel etkileimciliin esasdr denilmekte Meadn bu konudaki grle-
ri tartlmaktadr (s.232-242).
Ksm kide Herbert Blumer (1900-1987)in simgesel etkileime
katklar sz konusu edilmektedir. Blumerin katklar yorum, yap, sre ve
metodoloji alt balklaryla anlatlmaktadr (s. 243-264).
Ksm te Erwing Goffmann Dramatrji ve etkileim dzeni sis-
temli bir ekilde gzden geirilmektedir (s. 266-279).
Ksm Drtte ise Arlie Russell Hochschildden bahsedilmektedir.
Yazarlara gre, duygular zerinde ciddi kuramsal almalar yapan sosyo-
loglar arasnda Arlie Russell etkili bir isimdir. Bu sosyolog toplumbilimde
yeni bir alann kurucusu olarak kabul edilmektedir: Duygular Sosyolojisi.
Bu ksmda Hochschildden baka Patricia Hill Collinsn siyah fe-
minist dncesi incelemeye tbi tutulmaktadr. Collins, almalarn daha
ziyade siyah kadnlar zerinde srdrm ve kuramn buradan gelitirmitir
(s. 288-294).
Fenomenoloji Altnc Blme ait ana bal temsil etmektedir. Ya-
zarlara gre, fenomenoloji, bizden, renmi olduumuz sanlar, olduu
gibi kabul etmemizi, onlar sorgulamamz, dnyaya bakmz ve dnyada
bulunuumuzu sorgulamamz ister. Ksacas bu bak as bizden, yabanc
bir lkeden ya da uzaydan gelen bir ziyareti roln almamz ister (s. 297).
Fenomenolojik sosyolojinin entelektel kkleri Edmund Husserl
(1859-1938) ile Alfred Schutzdur (1899-1959). Husserl, fenomenolojiyi,
Dr. Adem EFE
178
insann duygular ile dorudan kavranabilecek eylere ilgi olarak tanmlamak-
tadr (s. 298). Schutz ise Husserlin felsefesini sosyolojiye uygulama aba-
snda Weberin verstehen (znel anlay) kavramn kullanmtr. Schutz iin
bireyin gnlk hayat durumlarna atfettii anlam ok nemlidir (s. 299).
Ksm Birde Harold Garfinkelin etnometodolojisi anlatlmaktadr.
Garfinkel, Durkheimin sosyolojinin konusunun nesnel gereklii vardr,
sui generisdir ve darda bir yerdedir grne katlmaz. Garfinkel,
etnometodolojinin, toplumsal gereklerin nesnel gerekliini, her gnk
yaama faaliyetlerinin devam etmekte olan oluumu olarak grmektedir (s.
307). Garfinkel anlatm zerinde oka durmaktadr. Zira anlatm hem dili
hem de anlam kapsayan bir eylemdir (s. 310).
Ksm kide bir din sosyologu olarak tandmz Peter Bergerin a-
lmalar ve kurama katklar tantlmaktadr. Thomas Luckmann ile birlik-
te yazdklar The Social Constructior of Reality (New York, Doubleday
1966), adl kitaptan hareketle diyalektik srecin safhalar olarak tanmladk-
lar kuramn anahtar kavramlar, dsallatrma, nesnelletirme ve iselle-
tirme zerinde durulmaktadr (s. 324-331).
Ksm Drtte Doroty E. Smithin feminist gr as incelenmekte-
dir. Smith, ynetim ilikilerinde alt mevkilerde olan kadnlar ve dier grup-
larn bak alarn zmlemek iin, Marks ve Engelsi fenomenoloji ile
bir araya getirmeyi denemitir ( s. 341).
Aklsal Seim Kuramlar adn tayan Yedinci Blm, Aklsal seim
kurallar, nsanlarn aklsal olduklarn ve hareketlerini, amalarna eri-
mekte etkili grdkleri aralara dayandrdklarn kabul eder, cmlesiyle
balamaktadr. Ve Kaynaklarn kt olduu bir dnyada bu, srekli olarak
deiik amalar iin seilecek aralar deerlendirmek ve aralarnda karar
vermek demektir, diye tanmlama yaplmaktadr (s. 345). Bu kuramdan
alveri kuramlar diye de sz edilmektedir. Bundan dolay ekonomi ile
yakndan ilgili olduu sylenebilir.
Modern toplumsal alveri kuram, iki toplumbilimci tarafndan belir-
lenmitir: George Caspar Homans ve Peter M. Blau (1910-1989). Bu
blmde bu iki kuramcnn almalar ayrntl olarak ele alnm ve
ada Sosyoloji Kuramlar Kitabna Dair
179
Richard Emerson, Raymond Boudon, Michael Hechter ve James
Colemann grleri de kuram ve bataki kuramclarla ilikilendirilmitir.
Homans tamamyla ilk ve basit toplumsal davran zerinde youn-
lam; Emerson ve Cook, alveri ilikileri zerindeki almalarnn daha
geni topluluklar da iine alacak ekilde genelletirilebileceini savunsalar
bile, tamamyla kurumlarla deil, kk topluluklarla ilgilenmilerdir (s.
424). Blau, Durkheimin toplumsal btnleme kuramna benzer eyler
syler. Onu gre, btnleme iin nemli olan bir toplumda insanlarn top-
lumsal birliinin derecesidir (s. 401).
Bedenin Yeniden Kefi: Beden Sosyolojisi ve Sosyobiyoloji, Sekizinci
Blm olarak okuyucunun karsndadr.
Bireysel ve toplumsal hayat iin bedensel ve fiziksel deneyimlerin ok
nemli olduunun anlalmas yeni bir sosyolojik alt daln ortaya kmasna
neden olmutur: Beden Sosyolojisi.
Beden sosyolojisi, bedenlerin toplumsal olarak nasl oluturulduunu
ve dzenlendiini inceler. Bu blmde sosyologlarn bedene kar ilgilerini
uyandrmakta postmodernist Michael Foucault (1929-1984)nun byk
etkisinin olduu vurgulanmaktadr. Ksm Birde Foucault eserlerinden
hareketle kurama yapt katklar anlatlmaktadr. Yazarlara gre Foucault,
eserlerinde, insan bedeninin nemli rol oynad btn eitli faaliyet ve
davranlarda, insanlarn neler dndklerini ve nasl hareket ettiklerini
aratrmtr. Kitaplarnda delilik, ikence ve hapishane ve cinsellik ile ilgili
anlatmlar vardr (s. 433-435).
Bu ksmda beden sosyolojisi ile ilgili grleri aktarlan ikinci ahs
Bryan S. Turner karmza kmaktadr. Turnerin bu konudaki grleri
hayli ilgin. Turner, diyetin, akli dengeyi, mant ve sal desteklemenin
bir yolu olarak grlm olduunu, imdi ise uzun mr ve cinsellik bak-
mndan desteklendiini syler. Ona gre vcut gzellii kltrnn kendini
muhafaza etme ve kendine bakmaya verdii nem...belki...Bat sanayi top-
lumlarnda nfusun yalanmakta olmas ile yakndan balantl olabilir,
demektedir. Bugnn imgesi, nmzde uzanmakta olan sonsuz genliktir.
Ama gen bedenin grnmnn ancak devaml idman ve atletizm, belirli
aralarla yz gerdirme, yalarn aldrlmas, ve gz kapaklarnn ameliyatla
Dr. Adem EFE
180
dzeltilmesi ile baarlabilecei bilinmektedir. Bu gen bedenler yalla
kar adeta ina edilmektedir (s. 437), diyerek gnmz insannn bedeni
zerindeki faaliyetlerine sosyolojik bak as getirmektedir.
Yine bu ksmda Akl hastal gerek mi, yoksa ina m edilmitir?
Sorusuna cevap aranmaktadr (s. 438-441).
Bu ksmn bir dier tartmas da feminizm, tketicilik ve beden zeri-
ne ayrlmtr. Turnere gre Kadnlarn bedenlerini kontrol altna almak
onlarn kiiliklerini kontrol altna almak demektir ve iman kadn, kontrol
dnda olan bir kadndr; nk denetimsiz bir kadn ahlksal zaafn iareti-
dir. (s. 446-447).
Ksm kide, Sosyobiyoloji davrann biyolojik temeli ile biyolojik
bnyemiz ve evrim tarihimiz bakmndan btn toplumlarda ortak olan ile
ilgilenir, denilerek sosyobiyolojinin ilgi alan belirtilmeye allmaktadr (s.
448). Sosyobiyoloji, Robin Foxun grleri kurgulanm, Darwinin teziy-
le gelitirilmitir. Sosyobiyologlar biyolojik etkenler ile genetik etkenlerin
mmkn davran eitlerine snrlar koyduuna inanrlar. Onlara gre kl-
trlerin ok eitli olmas dolaysyla, biyolojinin evrensellerle ilgili olaylar
aklamakta fazla yardmc olamayacadr (s. 449-450).
Bu blmde sosyobiyoloji ve kltr arasndaki bant bahis konusu e-
dilmektedir. Francis Fukuyama 1965ten sonra sanayilemi dnyada top-
lumsal normlar ve davranta, ekirdek ailenin k, boanma ve
gayrimeruluk oranlarnda ve eski zamanlara nazaran su oranlarnda muaz-
zam deiiklikler olduundan bahseder. Fukuyama, ekonomik deiiklerin bu
gibi deiikliklerde baat rol oynadn fakat bu byk deiikliklerin ak-
lanmasnda biyolojik verilerin de nemli rol oynadn savunmaktadr (s. 462).
O, kadn ve erkekler farkl retken stratejilere sahiptir; erkeklerin bir-
ok ele cinsel ilikide bulunmalar drtsnn iyi uyum anlam tadn
syler. Ve Statleri yksek veya zengin erkeklerin inden Trkiyeye ve
bugnk Birleik Amerikaya kadar bunu kolaylkla yapm olmalar bu
drtnn hl bizimle olduunu gsterir, der (s. 462).
Biyoloji ve kltr; biyoloji ve sosyoloji bu blmde tartmaya alan
dier konular olarak gzmze arpmaktadr (s. 463-467).
Sonu: Sosyolojik Kuramn Deerlendirilmesi adn tayan Blm 9,
iki ksmdan mteekkildir.
ada Sosyoloji Kuramlar Kitabna Dair
181
Ksm Birde Modernlik ve Postmodernlik kavramlar tartmaya al-
maktadr. Sosyolojik kuram ierisinde postmodernci kuram taraftarlar, ge-
leneksel tipteki kuramn lm olduunu, lkin postmodern yaklamlarn
kurama yeniden hayat verebileceini iddia ederler. Bu konuda Steven
Steidman yle der: Sosyolojik kuram canlandrmak iin bizim bilimcili-
i-yani Doruyu konutuumuza dair giderek gln olan iddiamz terk
etmemiz gerekir Postmoderncilik sahte sonular ykmak, imdiki ve gele-
cek zaman iindeki toplumsal olaslklara yer vermek ve akkanlkla gei-
rimlii belirlemeye zemin hazrlamak iin, modernci insan zgrl putun-
dan vazgeer... (s. 477).
Postmodernciliin iki en nemli ismi Jacques Derrida ile Michel
Foucaultdur. Derrida sosyolog olmaktan ok felsefeci ve deneme yazardr.
Buna karn sylei kavramnn genel poplerlii onun kiiliinden ileri
gelmektedir. Derridaya gre szckler bizimle gerek arasndaki araclar-
dr (s. 478).
Yazarlara gre Derridann aksine Foucaultnun konu zmlemesi
bir sosyologunkine benzemektedir.: hapishaneler, akl hastaneleri, tp ve
deimekte olan seksel tavr allar ve uygulamalar. Foucaultya gre ha-
pishane ve akl hastanesi, modern dnyann rnekleridir. Foucault grle-
rini delillendirirken bilgi yaplarn aratrd iin metin zmlemeleri
zerinde durmutur. Kaynaklar kitaplar, denemeler, menkibeler-metinlerdir.
Bizim dnyay nasl grdmz ve nasl anladmz bu metinlerde bulun-
maktadr. Ona gre bir a tanmlayan ve gcn uygulanmas yollarn ida-
re eden bu gr alardr (s. 479).
Wallace ve Wolf, postmodernciliin hek kuramsal bakmdan hem de
mevcut kurama ok fazla soyut eletiri yneltmesine karn henz onun ye-
rine konulabilecek pek az katks olduundan, iddetli eletirilere maruz
kaldn sylemektedirler (s. 480).
Ksm kide farkl bak alarnn eitim ve kadnn rol ile ilgili an-
laylarn, ada kuramlarn birbirlerini tamamlayc zellii olduu tart-
lmaktadr. Bu ksmda birinci blmden itibaren kuramlarn eitim soru-
nunu nasl deerlendirildii zet halinde ele alnmaktadr.
Dr. Adem EFE
182
Sonu blmn oluturan bu ksmda kitap boyunca ele alnan ikinci
temann cinsiyet, zellikle modern toplumda kadnlarn rolnn ne olduu
hatrlatlmakta ve bu hususta deerlendirmeler yaplmaktadr. Burada iki
soru sorulmaktadr: Birincisi iki yllk yksek okul mezunu kadnlarn
ABDde niin tam zamanl istihdamda yalnz lise mezunu olan erkeklerden
daha az cret aldklardr. kincisi erkeklerin ve erkek ocuklarn evde, o-
kulda, iyerinde niin daha saldrgan ve baat; kz ocuklarn ve kadnlarn
daha efkatli ve destekleyici olduklardr. Sosyolojinin ok ynl bak a-
lar bu sorulara nasl cevap vermitir? Kitap boyunca dile getirilen eitli
kuramlar bu sorulara ne gibi yantlar vermitir? Gibi sorular etrafnda kuram
anlatlmaktadr (s. 489-494). Yazarlara gre, kitapta anlatlan gnmz sos-
yolojik kuramlarnn balca bak alarndan her biri, farkl yollarla, insan-
larn gnlk yaay ve deneyimlerinin belirleyici etkenlerini anlamasna
yardmc olmaya almaktadr. Ayrca birbirinden farkl ve elikili gibi
gzken bu bak alar aslnda dierlerini desteklemektedir (s. 494)
....
Buraya kadar daha ok zetlemelerle tantmaya altmz ada
Sosyoloji Kuramlar kitab gnmzde geerli olan bak alarn, kurucula-
rndan bugne, ayrntl olarak gzler nne sermektedir. Bu haliyle kitap
sadece sosyoloji blm rencileri iin deil, sosyolojiye merakl insanla-
rn da faydalanabilecei bir eser; hatta klavuz bir kitaptr. Son cmle ola-
raktan toplumumuzun bilgi dnyasna nemli bir katk salayacan dn-
dmz bu kitabn okunmasn/okutulmasn tavsiye ediyoruz.