1.GAIA.

ENERGIA

1.

Zer da energia?

Energia magnitude fisikoa da eta gorputzetan aldaketak eragiteko ahalmena da. Energia magnitude fisikoa denez neur dezakegu eta unitateen bidez adieraz dezakegu. Nazioarteko Sisteman joule (J) da energia-unitatea.

Unitatea Kaloria %rduko kilo&atta

Ikurra al k'h

Baliokidetasuna 1 al ! "#1$ J 1 k'h!(.)**.*** J

Eguzkitik dator erabiltzen dugun ia energia guztia. Eguzki-energiak+ a) planetan bizia egoteko klima egokia sortzen du b) zenbait fenomeno sortzen ditu+ uraren zikloa# materia organikoaren eraketa (fotosintesiari esker)....

Ariketak
1.

,gogailu batek egindako lana -..*** J-koa da# zenbat k'h dira/

..

0otor elektriko batek 11#. k'h-ko lana egiten du. 2enbat Joule dira/

(.

3dierazi kJ-tan zer energia kantitate dagoen ondoko elikagaietan/

a)

.*#4 g 5%6E%7 galleta batean (1*4 k al)

b)

8aranja-zuku t9iki batean (11( k al)

1** g oliba-pote batean (1") k al)

2.Unibertsoaren osagaiak eta sorrera.

Galaxia-kumuluak

Adibidea: Virgo
Galaxiek eratzen dituzten multzoak dira. Galaxien arteko espazioa hutsik dago.

Galaxiak Adibidea: Esne Bidea

Galaxiak izarrez osatuta daude. Izarrak gas masa goriak dira eta izarren artean nebulosa izeneko hauts- eta gas-laino ikarragarriak daude.

Planeta Sistemak Adibidea: Eguzki Sistema

Izar askoren inguruan planetak biraka ari dira eta planeta-sistemak osatzen dituzte. Zenbait planetaren inguruan sateliteak dabiltza biraka. Adibidea: Ilargia urraren inguruan.

2.1. Unibertsoaren osagaiak.1

Galaxiek eratzen dituzten multzoak dira. Galaxien arteko espazioa hutsik dago.

36,KE:3K+ 1#(#" ($.orrialdean) ; 11#.1 (11.orrialdean)

3.Tamainak eta distantziak Unibertsoan

Unitateak astronomian.

Unitate astronomikoa : urretik Eguzkirainoko distantzia da! "#$.$$$.$$$ km %erkurio-Eguzkia: $!& unitate astronomikoa ' $!& x "#$.$$$.$$$ km ' ($.$$$.$$$ km %arte-Eguzkia: "!# unitate astronomikoa ' "!# x "#$.$$$.$$$ km ' ))#.$$$.$$$ km
*luton-Eguzkia: +,!& unitate astronomikoa ' +,!& x "#$.$$$.$$$ km '

#.,"$.$$$.$$$ km

Argi36,KE:3K+ 4#) (1*.orrialdean)# ..#.( (11.orrialdean)

urtea: Argiak urtebetean egiten duen distantzia da! ,.#$$.$$$.$$$.$$$ km. Argairen abiadura: Argiak segundo batean +$$.$$$ km egiten ditu. " urte' +(# egun-urte . )& ordu-egun . ($ min-ordu . ($ s-ordu'+".#+(.$$$ s

.!guzki Sistema
/uela bost mila miloi urte inguru Eguzki Sistema nebulosa baten gasetik eta hautsetik eratu zen.

!guzkia erdigunean dago eta izarra bi gasez osatuta dago nagusiki! "idrogenoz eta "elioz. Planetak. Gorputz horiek 0orma es0erikoa dute eta Eguzkiaren inguruan biraka dabiltza. Zenbait planeta harritsuak dira: %erkurio! Artizarra! urra eta %arte. Beste batzuk! nagusiki gasezkoak: 1upiter! Saturno! 2rano eta 3eptuno.

Planeta nanoak. Gorputz horiek 0orma es0erikoa dute eta Eguzkiaren inguruan biraka dabiltza. Adibidea: *luton 43eptunoren ondoren dago5! )$$(.urtera arte planetatzat hartuta zegoen.

Gorputz txikiak. Eguzkiaren inguruan biraka dabiltzan gainerako astroak dira. 6aien artean! asteroideak eta kometak nabarmentzen dira Sateliteak. *laneten inguruan biraka dabiltzan gorputz harritsuak dira. *laneta nanoak ere izan ditzakete sateliteak.

Eguzki-Sistema

!rrotazio- eta translazio-"igidurak.(

Astroek bi higidura mota egiten dituzte:

!rrotazio-"igidura. Astro batek bere buruari bira ematean egiten duen higidura da. Bira hori ematen duenean egindako irudizko lerroari errotazio-ardatza deritzo. Translazio-"igidura. Astro batek beste baten inguruan birak ematean egiten duen higidura da. Egindako ibilbide horri orbita deritzo. urraren orbita dagoen irudizko plano horri ekliptika edo ekliptikaren planoa esaten zaio.

36,KE:3K+ ."#.4 (11.orrialdean) ; -#1#$ (11.orrialdea)

#.$arneko planetak

Barneko planeten gainazala "arritsua da! eta harriz osatutako lurrazala eta mantua dituzte7 erdigunean nukleo metaliko bat dago. %!&'U&() A&T(*A&&A Erradioa urraren oso antzekoa EZ du sateliterik 9arbono dioxidoz osatuta dago Ilargia 3itrogeno z eta oxigenoz osatuta dago +U&&A %A&T! Erradioa urraren erdia /eimos eta 8obos 9arbono dioxidoz osatuta dago

Tamaina

Erradioa urrarena baino + aldiz txikiagoa EZ du sateliterik EZ du atmos0erarik

Sateliteak Atmos,era

Tenperatur a $este ezaugarri batzuk

: -";$<= ! &)#<= >

?so altua! &@$<= Gainerako planeten kontrako noranzkoan biratzen da Bizia duen planeta bakarra

?so baxua! -#$<= *laneta harritsu gorria

4errotazioa5

-. 'anpoko planetak"

?so handiak dira eta! nagusiki! gasez osatuta daude! horregatik gasezko erraldoiak esaten zaie. .UP(T!& SATU&/) Erradioa urrarena baino "$ aldiz handiagoa +$ satelite! Aitan Bai U&A/) Erradioa urrarena baino & aldiz handiagoa )# satelite txiki Bai /!PTU/) 2rano baino zertxobait txikiagoa "$ satelite txiki

Tamaina

Erradioa urrarena baino "" aldiz handiagoa

Satelitea k !raztunsistema

($ satelite! Io!9alisto!Ganimede s! Europa

"

36,KE:3K+ .- (11.orrialdean) # .1 (1$. orrialdean)# (-#(1#($ (.*.orrialdean)

$este ezaugarri batzuk

Errotazioardatza orbitarekiko ia horizontala da