Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

Gktrk Dnemi nsan Figrl Ta Antlar

The Human Figure Statues of Gokturk Period

Lale Avar SKENDERZADE *

ZET Orta Asyann geni corafyasnda 6-8.yy. arasnda imparatorluk kuran Gktrkler politik ve kltrel anlamda ayn blgede yaam olan Hunlarn devamclar olarak kabul edilmektedir. Hun anda Orta Asya corafyasnda balayan ortak kltr ve sanat oluma geliimleri Gktrk Dnemi zellikle Gney Sibirya, Altaylar, Moolistan, Kazakistan ve Krgzistan topraklarnda devam etmi ve daha da pekimitir. Bu corafyada Gktrk Dnemine ait ok sayda bulunan dikili talar arasnda insan tasvirli rnekler zellikle dikkati ekmektedir. Atalar klt ile bal olan bu geleneinin kkleri ilkel a yaplar olan mengirlere kadar uzanmaktadr. Dikili ta antlarn bir ksm bamsz alanlarda, byk ounluu ise zel anma trenleri iin ayrlm olan alann iinde veya dnda belli bir emaya dayanarak dizilmitir. Geyikli talar, heykeller ve balballar olarak gruplandrlan bu ta antlar arasnda heykeller daha ayrntl tasvir ve detayl ileyi tarz ile seilmektedir. Ayakta duran ve oturan insan betimlemeleri olarak ayrtrlan bu heykellerin aslnda hep oturur durumda figrleri canlandrm olmas dncesi daha yakn dnemde ortaya atlan bir varsaymdr. Bir baka gruplandrma ise bu figrlerin ellerinde tuttuklar nesnelere gre yaplabilir. Gnmze ulaan ta antlar arasnda elinde iki kab, mzik enstrman, kesilmi insan kafalar ve ku tutan figrler bulunmaktadr. Tm bu nesnelerin kendine zg sembolik anlamlar Gktrklerdeki gmme ve anma trenleri ile balantldr. Bu makalede Gktrk Dnemine ait insan tasvirli ta antlar ortak ikonografi ile seilen gurup halinde ele alnacak ve bunlarn simgesel anlamlar, sanatsal ve stilistik zellikleri deerlendirilecektir. Anahtar kelimeler: Gktrk sanat, insan tasvirli heykeller, Geyikli talar, balballar. almann tr (aratrma). ABSTRACT Gokturks, who established an empire in the wide geography of Middle Asia, between the 6th-8th centuries, are politically and culturally accepted as the continuation of the Huns, who lived in the same region. Having started in the Middle Asian geography during the era of the Huns, the developments of building up common culture and art continued and further strengthened during Gokturk period, especially in the lands of Southern Siberia, Altai region, Mongolia, Kazakhstan, Kirgizstan. In terms of the development of Pre-Islamic Turkish art, the importance of the Gokturk period depends on the spreading, establishment and entrenchment of common art and culture. In this area, among the examples of quite a few epigraphs that belong to the Gokturk Period, particularly those with human descriptions attract attention. The roots of this tradition which is linked by ancestors cult are traced back to mengirs, the structures of the primitive age. According to a more popular idea, such practices that emerged in line with the custom of burial face us in Central Asia and Southern Siberia in the Late Bronze Period. Beginning with Scythian period, such arrangements had been made not only around graves, but also in the sites where ceremonies and commemorations were performed. We recognize that the custom of sculpture with human figures further developed during the Gokturk period and that such items had become an indispensable element of the temples that were built for commemorations. It is possible to divide the epigraphs and sculptures into three groups: Stones with deer, stone monuments of the Tashtik culture and Gokturk balbals. The epigraphs in the form of human figures known as Gokturk balbals can internally be classified as tombstones in the form of humans, and original balbals. The monuments that have been dated back to the Gokturk period were made of stones of granite, basalt, breccia and rarely of marble. Based on a certain shape, some of the epigraphic monuments were arranged in the independent area, and the majority of them were arranged within or outside the area reserved for special memorial ceremonies. Among these stone monuments, which are classified as Stones with deer, statues, and balbals, it is statues that are recognized by more detailed descriptions and processing style. It is accepted that these depicted the deceased person himself and they were built to immortalise his memory. The Gokturk period statues that will be dealt with in this compilation are limited to the geography of Siberia and Mongolia that are closer to Altai region. A lately proposed hypothesis is the idea that these monuments, distinguished as descriptions of human beings sitting and standing, in fact, characterise figures that are always in sitting position. Another grouping can be done based on the objects these figures are holding in their hands. Among the stone monuments that have reached today are figures that hold a rhyton, musical instrument, severed human heads and figures holding birds. Unique symbolic meanings of all these objects are connected with the concept of death, burial and memorial ceremonies of Gokturks. Among the Gokturk period sculptures in the form of human figures that have reached today are more abstractly and plainly constructed ones besides those with a realistic style. These monuments built in various sizes and shapes generally exist in cult centres and around tombs. Because of the deer descriptions on the epigraphs that are frequently seen in the lands of Altai, Tuva region, Lake Baikal and neighbouring environment of the Ural river, Kirgizstan, Kazakhstan, and Mongolia, these monuments are called stones with

Seluk niversitesi

Gktrk Dnemi nsan Figrl Ta Antlar deer. Mountain goat pictogram, which was the symbol of Gokturk rulers, is also interpreted as the symbol of immortality. In most of the stones with deer only the figures of living beings were depicted; it attracts attention that few samples were attempted to resemble human figures. Stones with deer of the Gokturk period are round or square in shape in the view from the horizontal section. Human face depictions on these stones are seen on the upper parts which are diagonally cut towards the back. In the Gokturk period, it was customary to erect balbals in cult centres and the tomb complexes built for the high level rulers of the society. These balbals were erected outside square courtyards, their face towards east. In some constructions, the number of balbals reaches 170. Unlike Gokturk sculptures, the surfaces of these epigraphs were slightly smoothened and they were roughly shaped in the form of human figures. As it was the case for the sculptures, various hypotheses concerning the semantic meaning of these monuments have been put forward. For some, these stones were a part of traditional ceremonies and they represent the crucial figures of the Gokturk society, while for others these stones functioned as posts which horses called serge were tied to. The idea that these stones signified the dead persons enemies whom he killed in life is accepted by most scientists. According to this idea, the people whose balbals were erected are readily available around the tomb of the dead person to serve him in the afterlife. Gokturk art, which forms one of the most important components of Turkish art, is quite significant in terms of the entrenchment of common language for culture and art and the identification of the outlines of Turkish art. The art of sculpture that experienced a bright future in this period, on the one hand, is the documentary witness of that culture. On the other hand, it is one of the indispensable resources of the art of modern sculpture. Through both their location and the style of construction as well as their common iconography and many details on them, these sculptures having innumerable examples in the land of Central Asia, which is accepted as the land of our ancestors, enables us to get comprehensive information about the Gokturk period. In this article, stone monuments with human descriptions belonging to the Gokturk Period will be handled in the form of three groups chosen by shared iconography and symbolic meaning, and artistic and stylistic features will be evaluated. Key words: the Gokturk art, statues with human descriptions, Stones with deer, balbals. The type of research: Research

Giri Hunlardan sonra Orta Asya corafyasnda meydana gelen byk imparatorluk Hunlarla akraba olan Gktrkler tarafndan kurulmutur. Dhili ekimeler ve d etkiler sonucu yaanan deiimler srasnda ilk kurulan Gktrk Kaanlnn (552588) arkasndan Birinci Dou Gktrk Kaanl (582-630), Dou Gktrk Kaanl (682-745) ve Bat Gktrk devletleri bu geni corafyada birbirini takip etmitir (Kurat, 2002: 49-78). slam ncesi Trk sanatnn geliimi asndan Gktrk ann nemi ortak sanat ve kltrn geni Orta Asya corafyasnda yaylmas, yerlemesi ve pekimesine nedeni ile nemlidir. Atl gebe bozkr kltr olarak tanmlanan bu kltr Gktrkler Hunlardan miras olarak alm ve gelitirmilerdir (oruhlu, 2007: 154). Kkleriyle Paleolitik aa uzanan bu kltr kendini yaln, yiitsel ve aksiyon arlkl sanat dili ile ifade etmitir. Gnmze ulaan Gktrk Dnemi heykelleri arasnda Bilge Kaan, Gltiin ve Tonyukuk mezar klliyeleri heykelleri belki de en ok aratrlm ve bilinen rneklerdendir. Bu heykellerin zel anma merasimleri iin snrlandrlm alanda belli bir emaya dayanarak dizildii bilinmektedir (, 1952: 114-116). Mezar evresinde insan figrl ta dikmek geleneinin Gney Sibirya ve Asya sanatndaki kkleri ok eskilere dayanmaktadr. Yaar oruhluya gre bu sanatn kaynan ilkel dnemlerde Asya ve Avrupada grlen menhirlerde aramak gerekir (oruhlu, 2007: 198). Daha yaygn dnceye gre gm gelenei ile balantl olarak ortaya kan bu tr uygulamalar Merkezi Asya ve Gney Sibirya blgesinde ilk Ge Bronz anda karmza kmaktadr (, 1998: 130-141; Schachner, 2001: 115-142). skit dneminden balayarak bu tr dzenlemeler sadece mezar evresinde deil, ayn zamanda zel tren ve anma merasimlerinin geirildii meknlarda da yaplmaa balamtr. Gktrk dneminde insan tasvirli heykel yapma geleneinin daha da gelitiini ve anma trenleri iin kurulan mabetlerin vazgeilmez esi haline geldiini grmekteyiz (, 1992: 206208; , 2002). Bu dnem yaplm olan insan tasvirli dikili ta ve heykelleri; geyikli talar, Tatk kltr ta antlar ve Gktrk balballar olarak grup iinde snflandrmak mmkndr (, 1981: 232-248). Gktrk balballar olarak bilinen insan figr biimindeki dikili ta heykeller ise kendi iinde insan biimli mezar heykelleri ve gerek balballar olarak gruplandrlabilir (Belli, 2003: 35). Orta Asyada Gktrk Dnemine tarihlendirilen antlar yakn yrede bulunan granit, bazalt ve bre trl talardan, ender olarak mermerden yaplmtr (oruhlu, 2007: 202).
Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

256

Lale Avar SKENDERZADE

Geyikli Talar:. Altay, Tuva vilayeti, Baykal gl ve Ural nehri evresi, Krgzistan, Kazakistan ve Moolistan topraklarnda sk sk rastlanan dikili talar zerlerindeki bol sayda geyik tasvirlerine gre geyikli talar olarak adlandrlmtr. Gktrk hakanlarnn damgas olan da keisi piktogram ayn zamanda lmszlk simgesi eklinde de yorumlanmaktadr (Esin, 2004: 39). Gktrk Dnemi geyikli talarnn pek ounda sadece canl figrleri tasvir edilmi, az sayda rneklerin ise insan figrne benzetilmee alld dikkati ekmektedir ( ve , 2002). Gktrk Dnemi geyikli talar, yatay kesitte yuvarlak veya drtgen biime sahiptir. Bunlarn zerindeki insan yz tasvirlerine arkaya doru apraz ekilde kesilmi st ksmlarnda rastlanmaktadr. (Fotoraf 1) izgisel ekilde kazlarak belirtilen soyut insan yzleri bazen sade kontur eklinde braklmakta, bazen ise yz detaylar birka soyut izgi ile iaret edilmektedir. nsan yznn tasvir edildii tan yan cephelerinde tam kulaklarn olmas gereken hizada yene kazlarak yaplan halka biimindeki kpeler dikkati ekmektedir. (ekil 1) Gktrk Dnemi soyut insan figr biimindeki geyikli talarn zerinde insan yz dnda birde beldeki kemer ve baz askeri donanm detaylar da tasvir edilmektedir. Yzlerin soyut yorumuna karn beldeki askl kemer ve ondan sarktlan veya altna taklan balta ve hanerlerin ok detayl bir ekilde aktarld ilgintir (, 1952: 110-113). Bu talar zerinde el ve ayak tasvirlerine ise hi rastlanmamtr. Gktrk Dnemi geyikli talarnn boyu 35 m. arasnda deimekte, ortalama kalnl ise 5060 cm dir. Bu talarn bo kalan alanlar eitli canl tasvirleri ile doldurulmu, bunlarn arasnda geyik, at ve yabani domuz figrlerinin daha sk uyguland grlmektedir. Bu canl tasvirler tan zemininde izgisel kontur ekilde kazld iin ok uzak mesafeden bile net olarak alglanabilmektedir. Yakn zamanlarda Moolistanda, Baykal glnn dousunda ve Altaylarda allm soyut insan tasvirli geyikli talardan, farkl gereki insan yzleri barndran birka rnek bulunmutur (, 1959, . 11; , 1958: . XV(4)). Bunlarn arasnda Tuvann Samagaltay blgesinde bulunan bir geyikli ta zerinde yzn yan sra ellerin de izilmi olmas dikkati ekmektedir (, 1978: 222-232, . 4). Gnmze kadar bulunan en gereki insan tasvirli geyikli talara ise Ukiyn-Uverada rastlanmtr ( ve , 1975: 78-84, . 3). (ekil 50) Bu tenha duran dikili talar arasnda ular hafif ne doru eilmi olanlar daha ok ilgi ekmektedir (, 1977: 203218). Benzer talar Moolistanda, Tuvada ve Minusinsk Deresinde de bulunmutur ( ve , 1949, . 12, 5). Yandan insan figrne benzetilen bu talarn ne doru uzanan u ksmlarndaki insan yzleri genelde kazlarak tasvir edilmitir Orta Asya corafyasnda dikilmi olan saysz geyikli talarn sembolik anlam ve dikili amac uzun zamandr tahminlere ak konu olarak kalmaktadr. Gnmzde bu talarn len dvlerin ansna dikilmi olabilecei, zerlerindeki apraz izgilerin ise lm iareti eklinde yorumlana bilecei kabul edilmektedir (, 1989: 48-62 (31)). Pazrk ve Ak-Allah kurganlarndan kan cesetlerin dvmeli vcutlarna baklrsa geyikli talar zerindeki canl tasvirleri len Alplerin vcutlarndaki dvmeler eklinde yorumlamak da mmkndr. Geyikli talarn sembolik anlamnn tespitinde bunlarn dikili biimi ve bulunduklar alanlarn da nemi byktr. Yaplan alan aratrmalar srasnda bu talarn sadece kurgan veya mezar evresinde deil, hibir gmnn bulunmad ak alanlarda da dikildii ortaya kmtr (, 1892: . V; , 1958: . XVI, 13). Bu talarn bir ksm tek bana yerletirildii halde, bir ksm da sra halinde yan yana dizilmitir. Gktrk Dnemi geyikli talarnn Gney-kuzey, Gney-dou ve Kuzey-bat ekseninde dizilmi sralar, mezar klliyeleri evresinde dizilmi balbal sralarn artrmaktadr (, 1977: 203 218; , 1998: 130141; , 1926: 2527; , 1954: 208; , 1977: 211). Her iki gruptaki talarn n Dou ynne bakacak ekilde durmas bu benzerlii daha da artrmaktadr. Yaplan incelemeler sonunda Gktrk Dnemi geyikli talarn mezar alanlarnda ve kurgan evresinde deil, daha ok zel merasim ve ayin yaplan blgelerde dikildii tespit edilmitir

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

257

Gktrk Dnemi nsan Figrl Ta Antlar

(, 1977: 203218). Anma ve ayin srasnda verilen sunaklarn bu talarla ilgili olabilecei tahmin edilmektedir. Atl gebe kltrnn yaygn olduu Orta Asya corafyasnda bu tr ta antlarn M.. 1. bin yl ile M.S. 1. bin yl iinde eit dalm gsterdii ve bu zaman zarfnda gelenein hi deimeden devam ettii saplanmtr (, 1998: 130141). Baz aratrmaclar Orta Asya corafyasnda M.. 1. bin yldan beri sre gelen insan tasvirli geyikli ta geleneini Gktrk Dnemi balbal geleneinin ncs kabul etmektedir (, 1977: 203 218). Ta heykel ve balballar:. Karadenizin kuzeyinden Moolistana kadar uzanan geni corafyada dikilmi olan saysz ta heykellerden binlercesi gnmze ulaabilmitir. Bunlarn bir ksm, zellikle Hazarn batsnda bulunanlar Rus bilim adamlar tarafndan Polovets kltrne mal edilmektedir. Yakn zamanlarda yrtlmee balam Avrasya Arkeoloji Projesi kapsamnda yaplan alan aratrmalar srasnda bu corafyada yzlerce ta heykel tespit edilmi, bunlarn incelenmesi ve tanm yaplmtr (Belli, 2002: 910914). Bu derlemede ele alnacak olan Gktrk Dnemi heykelleri Altay blgesine daha yakn olan Sibirya ve Moolistan corafyas ile snrlanmaktadr. Trk kltrnde mezar klt ve yas merasimi ile bal olarak gelien heykel geleneinin Orta Asya corafyasnda Ge Bronz anda ortaya kt kabul edilmektedir (Belli, 2002: 910914). zellikle 6 13.yy. arasnda daha youn uygulanan bu heykellerin semantik anlam ve amac bilim dnyasnda uzun yllar tartmalara konu olmutur (; 1952; , 1958: 2; , 1959: 1; , I960: I; , 1961: 1). Trklerde var olan bu gelenek hakknda en erken bilgilere 19.yy. zlen Orhun Yaztlar dnda in kaynaklarndan da ulalmaktadr (Julien,1877: 10, 28; Baibosnov, 1996: 50; Lui Mau-tsai, 1958: 9-10). Bunun dnda Abbasiler dneminde Bulgar hkmdarna giden heyette bulunan bn Fadlann, 13.yy. ran airi Nizaminin, Fransadan Mool ordusuna gelen Rahip Guillaume de Rubrouck, nl gezgin Marko Polonun hatralarnda da Gktrk heykellerine deinilmi olduu nemlidir (Validi Togan, 1939: 27; Kotwicz, 1928: 56; Rockhill, 1900: 81-82; Marko Polo, 1955:81). Yazl kaynaklar dnda arkeolojik bulgular ve etnografya alanndaki aratrmalar da bu konuda bilgi edinmemize yararl olmaktadr. Gnmze ulaan insan biimli Gktrk Dnemi heykelleri arasnda daha gereki tarzda yaplm rneklerin yan sra daha soyut ve yaln yaplm olanlar da mevcuttur. eitli boyut ve biimlerde yaplan bu antlar genelde klt merkezleri ve mezar alanlarnda yer almaktadr. Varlan ortak kanaate gre tm bu insan biimli ta antlar heykeller ve balballar olarak iki byk gruba blnmektedir (, 1964: 27-39; Belli, 2002: 910-914). Heykel olarak tanmlanan ve klt merkezleri ile mezar alanlarnda dikilen rnekler gereki tarz ve ayrntl ileyii ile seilmektedir. Bunlarn len kiinin kendisini tasvir ettii ve onun ansn ebediletirmek adna yapld kabul edilmektedir. Mezar klliyesinin bir paras olan, fakat ereveli alan dnda ve genelde Dou ynnde sra halinde dizilerek dikilen daha basit ve yaln ilenmi yuvarlak biimli heykeller ise balbal grubuna dhil edilmekte ve bunlarn len kii tarafndan ldrlm dmanlarn temsil ettii dnlmektedir (, 1961: 73-77; Belli, 2002: 910-914). Gktrk Dnemi Heykelleri: Gnmze ulaan Gktrk Dnemi heykelleri arasnda bir ka rnek zerinde bulunan yazlar bunlarn yapm amac ve anlam konusunda bilgi edinmemize yardmc olmutur. Hakasyada Znamenki ky yaknlarnda bulunan ve bugn Minusinsk mzesinde sergilenen bir heykel ortadan ikiye ayrlm uzun sal, kulaklar kpeli, bykl, sakall ve ellerinde iki kab tutan bir erkei canlandrmaktadr. M.S. 9. yy. tarihlenen bu heykelin arka yznde eski Trk alfabesiyle yazlm ve dikey eritler eklinde dzenlenmi satrlar gemektedir. Heykelin zerindeki bu metnin Trke devletinde Karahana bal ve 26 yanda len Ezgene isimli beyin adndan yazld anlalmtr (, 1960a: 3, 119, . 9, 14; , 1952: 67). (ekil 2)

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

258

Lale Avar SKENDERZADE

Moolistann Aat blgesinde bulunan dier bir ta levha 8.yy. tarihlenen sandukann parasdr. Bu levha sandukann dousunda nne dikilmi ekilde bulunmutur. Alt sa kesi krlm olan levhann n cephesinde oturan figr tasvir edilmitir. (ekil 3) Levhann merkezde bada kurarak oturmu ve tam nne bakan bir figr yerletirilmitir. Banda yksek yuvarlak bal, bir elinde kadeh, dier elinde ise testiye benzer bir nesne tutmaktadr. Merkezi figrn sanda ve solunda dizlerini bkerek oturan dier iki figr daha kk boyutlarda ve yzlerini merkezdeki figre doru evirmi ve saygyla eilmi ekilde tasvir edilmitir. Bu iki kii de ellerinde birer bardak tutmaktadr. Figrler sanki kendileri iin dzenlenen yas merasimine katlm gibi tasvir edilmiler. Ayrca levhann sa st kesindeki ku tasviri geleneksel olarak len kiinin ruhunu temsil etmi olmaldr (, 1959: 321; , 1903: 96). Kuun zerinde levhann kenaryla devam eden yazdan anlald gibi, Gl Teginn kk kardei olan Altn Tamgan Tarhann yas merasimine katlamayan yaknlar, onu ve daha sonra len iki olu Torul ve Yeldeki bu ta zerinde ebediletirerek bu lmlere ne kadar ok zldkleri vurgulamaktadrlar (, 1892: . XV, 2; , 1959: 45). Bu iki rnekten anlald gibi Gktrk Dnemi ta heykelleri len kiinin hatrasn ebediletirmek amacyla yaplmakta ve zerindeki tasvirler len kiinin kendisini canlandrmaktadr. Gnmzde incelenmi ve kaytlara gemi Gktrk heykellerinin yas merasimi ile ilintili yapld ve inde uygulanan gelenee karn len kiinin mezar banda deil, zel klt ve adak merasimi iin dzenlenen anma alanlarnda dikildii ortaya kmtr (, 1964: 2739). Baz mezarlarda karkocan temsil eden ift heykellerin bulunduu da grlmektedir. Trk kltrndeki Atalar kltn yanstan bu heykellerin yapmnda gsterilen zen ve itina yazl kaynaklara da konu olmutur (Roux, 1999: 310). Gktrk Dnemi heykelleri semantik anlamnn yan sra ikonografisi de byk nem tamaktadr. Orta Asyann geni corafyasnda dikilen bu tr heykeller kk farkllklara ramen genelde ortak zellikler sergilemektedir. Bu heykellerde dikkati eken ilk husus betimlenen insanlarn pozudur. Poz asndan bakldnda Gktrk Dnemi insan figrl heykelleri oturan ve ayakta duran iki guruba ayrtrmak fikri mantkl grlmektedir. Fakat daha yakndan incelendii zaman bu ayrmn o kadar da kolay olmayaca anlalmaktadr. Gktrk Dnemi insan figrl heykelleri aratran baz bilim adamlarna gre zel bir kaide zerinde veya bada kurmu halde betimlenmeyen tm heykeller de aslnda oturur durumda insanlar canlandrmaktadr (, 1966: 26; p, 1978: 250). Gnmze ulaan Gktrk Dnemi insan figrl heykelleri arasnda gereki tarzda bada kurarak oturmu figrler az sayda olsa da mevcuttur. Bu heykeller arasnda en bilinenleri Kl-Tiin (732), Bilge kaan (735) ve Tonyukuk (725732) ant mezar klliyelerindeki rneklerdir (Alylmaz, 2005: 78, 151, 153, 235). (ekil 54; Resim 38) Trk sanat ve tarihi iin mstesna nem tayan Kl-Tiin (732), Bilge Kaan (735) ve Tonyukuk (725732) mezar klliyeleri ile Gktrk devletinin geni topraklarnda bulunmu dier mabetlerin ortak gelenek ve yap emas zere ina edildii bilinmektedir (, 2001a: 24-54). Orhon antlar olarak bilinen bu klliyeler Atalar Klt ile dorudan bal olan Gktrk dnemi ant mezarlarndandr. Bu yaptlarn amac len kiinin kahramanln yceltmek, ansnn ebedi yaamasn salamak olmutur. Bu klliyelerde bulunan heykellerin in ustalarna sipari edildii bilinse de burada kkl bir gelenein daha zenli ve itinal uygulamasndan sz etmek mmkndr (Esin, 1978: 107154). Gktrk Dnemi yaptlar arasnda belki de en ok aratrlm ve bilinen rneklerden olan Kl-Tiin, Bilge Kaan ve Tonyukuk klliyeleri heykelleri bu nedenle derlemede ele alnmayacaktr. (Fotoraf 2) Gktrk dneminde gereki tarzda bada kurarak veya bir kaide zerinde oturmu heykellerin az sayda yaplm olmas aratrmaclarn dikkatini ekmi ve eitli yorumlara neden olmutur. Genel dnce bu heykellerin yapm daha zorlu ve gelimi iilik gerektirdii ve bu dzeyde ustalarn az olduu ynndedir (p, 1978: 250). Bir dier faraziye ise bu heykellerin yonulduu talarn biimi ile baldr. Bada kurarak veya kaide zerinde oturmu insan figr zel, aaya doru keskin genileyen ve genel hatlaryla armuda benzer bir forma sahip ta kitle gerektirmektedir. Oysa genelde heykel ve balbal yapmnda kullanlm talarn doada daha sk karlalan yaln stun biiminde olduu bilinmektedir.

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

259

Gktrk Dnemi nsan Figrl Ta Antlar

Stun biimindeki heykellerin ayakta duran insan figrne benzemesi aratrmaclara gre sadece tan genel formu ile ilgilidir. Bunlarn ayak ve bacak ksmlarnn genelde fazla ilenmeden ktlesel halde, sade ve yaln braklmas tan alt ucunun topraa gmlmesinden kaynaklanm olmaldr. Bacaklar ayrntl ekilde ilenmi heykel rneklerinde ise ok ilgin bir yorum ile karlalmaktadr. Moolistanda ve baz dier blgelerde bulunan birka stun biimindeki ta heykelin n yzeyindeki aprazlam bacak tasviri, figrn bada kurarak tasvir edildiini gstermektedir. (Fotoraf 3) Esine gre Gktrk dnemi toplumunda insanlar oturarak karlamak imtiyaz sekin soylu kiilere Gk Tanr tarafndan verilmi zel yetkiye dayanmaktadr. Buna gre oturarak tasvir edilen kiiler toplumun ileri gelenleri, Kaan, hkmdar veya yksek rtbeli yneticileri olmaldr (Esin, 1978: 111). Bu yaklam paylaan Klatorny yas merasimlerinde dikilen balballarn oturan bykler iin yaplan mezar hediyeleri olabileceini dnmektedir (p, 1978: 252-253). Gktrk heykellerini ellerinde tuttuklar nesnelere gre de gruplandrlmak mmkndr. (ekil 4, 5, 6) Bilindii gibi en sk rastlanan kadeh veya dier biimde iki kab dnda ellerinde ku, mzik aleti ve insan kafatas tutan heykeller de gnmze ulaan rnekler arasnda bulunmaktadr. Ku simgesinin Trk kozmoloji ve mitolojisinde nemli yeri vardr. Orta Asya ve Sibirya halklarnn inanlarna gre len kiinin ruhlarndan birisi kua dnerek bir yl boyunca yaplan yas merasimlerinde itirak etmekte ve yl tamamlandktan sonra br dnyaya gmektedir (, 1959: 321; , 1903: 96). Gk-Trklerin ayn inan paylat yaptrdklar antlarn yaztlarndan anlalmaktadr. Burada len kiiler iin genelde utu tabirinin kullanlmas manidardr. rnein Kl-Tiin abidesi zerindeki yaztta Kl-Tiinin kendisi ve akrabalar iin ld yerine utu denilmektedir (, 1951: 38, 39, 43; ener, 2000: 61). Kam geleneine gre insan ld zaman ruhu bir ku gibi uarak vcudundan ayrlmaktadr. Kam terminolojisinde bir kiinin ldn anlatmak iin kuu utu ifadesi kullanlmaktadr (ener, 2000: 61). Trk mitolojisine len kiilerin ruhlar kulara dnerek hayat aacna konmaktadr. Yeryznde doan insanlara can veren bu kular ayn zamanda yaamn sonsuzluunu ve dnmn de simgelemektedir. (oruhlu, 2006: 120; gel, 1971a: 93-94) Gktrk Dnemi insan figrl heykellerin elinde veya yaknndaki ku tasvirleri, br dnya, lm ve ruh ile ilintili bir simge eklinde yorumlanabilir. Gktrk heykellerinin ellerindeki iki kaplarna uzun sre anlam bulunamam veya eitli anlamlar verilmitir (, 1961: 66). Baz aratrmaclar kadehi kl kab, dierleri mutlak hkimiyetin kutsal gc ve hkmdarlk simgesi olarak deerlendirmitir (Radlof, 1994: 114; ndirka, 2002: 353-360). Emel Esine gre Ouz beylerinin elde kadeh tutarak gmlme gelenei kadehin hkmdarlk remzi olabileceine iaret etmektedir (Esin, 1978: 111; Esin, 2001: 167). Trk kltrnde kadehin geleneksel tahta binme leni ve kanla ant ime merasimi ile balantl olduu da bilinmektedir (Esin, 2001: 129-131). Gktrk heykellerinin eline iki kaplarnn verilmesi kimine gre lmszlk dilei olarak da yorumlanabilir (Rockhill, 1900: 8182). Kadehteki ikinin kandan veya stten zel olarak yaplm trensel iki veya rak olabilecei konusunda da dnceler mevcuttur (Hassan, 1985: 136; Esin, 1969: 227). Gktrk Dnemi heykellerin, Trk kltrnde derin izler brakan Atalar Klt ile balantl olduu da nemlidir. Baz aratrmaclara gre bu heykeller len kiinin yerine onun ansna yaplan yas ve anma merasimlerine katlmak iin yaplm bir nevi mankenler olmu olabilirler. (, 1964: 27-39). Bu varsaym Tagar ve Tatk kltrlerindeki mezara konulan kuklalar akla getirmektedir. Gktrk Dnemi heykelleri ayn zamanda len kiinin ruhu iin geici bir mekn olarak da dnlm olabilirdi. Yas merasimi srasnda trene katlan misafirlere ikramlar verildii halde len kiinin kendisini canlandran heykellere de kurban eklinde ikram sunulmu olmalyd. Bu yiyecekleri, yaklan kurban ateinin ttss vastasyla, iecekleri ise elinde tuttuu iki kab ile kabul eden kii bylelikle kendisine adanm olan bu trenlere katlarak onlar bir manada onaylam oluyordu. (, 1964: 2739) Gktrk andan itibaren eitli malzemeler zerinde karmza kan elde kadeh tutarak oturan figrler zamanla geleneksel tahtta oturan hkmdar kompozisyon emasn oluturmutur.

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

260

Lale Avar SKENDERZADE

Ellerinde insan kafalar tutarak betimlenen az sayda figrler Gktrk heykelleri arasnda zel bir gurup tekil etmektedir. Kzlasovun 1960 ylnda Tuva yaknlarnda bulduu heykel bu gurubun en belirgin rneklerinden kabul edilmektedir. (ekil 6) Heykel, salar merkezden iki yana ayrlm bykl ve halka kpeli, zerinde V yaka gmlei ve kaftan olan kiini canlandrmaktadr. Figr dirsekten bklm ve ne doru uzatlm ellerinde birer insan kafas tutmaktadr. Kslasova gre heykel yaam srasnda ldrd dmanlarnn kesilmi kafalarn tutan bir len alpi temsil etmektedir. (, 1964: 27-39) Gktrklerin ve daha sonra Uygurlarn ldrlen dmanlarn balarn keserek sergilemeleri veya diplomatik amalarla kar hkmdara gndermeleri in kaynaklarnda gemektedir (, 1964: 27-39). Kazakistan Astana alg Aletleri Mzesinde sergilenen Gktrk devri heykelleri ellerinde o blgenin geleneksel alglarn tutan figrleri canlandrmaktadr. Bu heykellerden birisinin bir elinde ku, dier elinde saz ile betimlenmesi ok ilgintir. Yaar oruhlu tarafndan ayrntl ekilde incelenmi bu grup heykellerin kam veya din adamlarnn betimlemeleri olabilecei varsaylmaktadr (oruhlu, 2007: 206). Yukarda sz geen Gktrk heykel gruplar dnda bir de kadn figrleri olarak yaplan heykeller mevcuttur. Gktrk heykel sanatndaki kadn ve erkek figrleri bir takm ayrntl detaylar dnda ortak bir emaya uygun yaplmtr. Bu dnem kadn heykelleri elbise detaylarnn daha ayrntl ilenmesi ve kontur izgilerin daha yuvarlak ve yumuak devam etmesi ile seilmektedir. Oktay Belliye gre gnmze ulaan Gktrk Dnemi heykellerin %89unu erkek aslldr, kalan %11ni ise kadn betimlemeleri ve cinsiyeti belli olmayan heykeller tekil etmektedir (Belli, 2002: 910-914). Kadn heykelleri arasnda boynuzlu taca benzer balkta tasvir olunan figrlerin Umay Anan temsil ettii dncesi yaygndr (oruhlu, 2007: 205; Belli, 2003: 47-48). Dourganlk ve retkenliin simgesi olan tanra Umay Trk mitolojisinde ocuk ve yavru canllarn koruyucusu olarak da karmza kmaktadr (gel, 2003: 96; Belli, 2002: 910-914). Dierlerine nazaran daha az sayda bulunmasna ramen kadn heykellerinin yerli halk tarafndan byk sayg grd dikkati ekmektedir. Gk Trk Dnemi insan heykelleri farkl pozlar ve ellerinde tuttuklar eitli nesneleri ile birlikte genel ikonografi asndan byk benzerlik sergilemektedir. Genelde bir elinde nesne, dier eli kemere aslm silahn kabzasn tutarak betimlenen bu figrler uzun kollu, nden V yaka oluturacak ekilde kapanan ve bazen dizlerin zerine kadar inen, bazen ise daha uzun kaftan tipli giysilerde tasvir edilmektedir (, 1990: 20). Bu kaftan altna geni rahat gmlek ve alvar, ayaklara ise yumuak deri izmeler giyilmektedir. Bulunan heykeller arasnda yazlk V yaka kaftan ve yakas geriye katlanan klk krk tipinde st giysiler dikkati ekmektedir (, 1990: 21). Gk-Trk Dnemi heykellerinin boyutlar 40-50 cm. dan 2.75 m. kadar deimekte (Belli, 2002: 910914). Ayakta gibi grlen heykellerin alt ksmlar bir kama ucuna benzer biimde sivriletirilerek dikey ekilde yere gmlmektedir. Heykellerin n ksmlar, yz ve eller, srt ksmna gre daha itinal allmtr. Sade kontura sahip ve yalnlatrlm formlardan oluan bu heykellerin sanatsal zellikleri gdlm olan naif ve minimalist slup iinde deerlendirilirse, daha salam ve nesnel sonulara varmak mmkn olacaktr. Gney Sibirya ve Moolistanda bulunan Gktrk dnemi heykelleri Rus bilim adam L.A. Evthova tarafndan incelenmi ve genel nitelikleri zetlenmitir (, 1952: 72-120). Ona gre bu heykellerin byk ounluu balkldr. Evthova bunlar yuvarlak ve konik biimli olmak zere iki grup iinde ele alnmaktadr. Yuvarlak biimli olanlarn krkten yaplm olabilecei dnlmektedir. Samur krknden yaplm bu tip balk S.. Rudenko tarafndan 1947 ylnda 2. Pazrk kurgannda bulunmutur (, 1952: 102). Yuvarlak biimli baln bir dier tr ise gnmzde Rusyada yaygn kullanlan uanka tipindedir. Bu baln aln, kulak ve ense blgesindeki zel uzantlar ban zellikle rzgrl havalarda daha scak kalmasn salamaktadr. Gerekli olmadnda kulaklar eklindeki bu uzantlar geri katlanarak tepede backlarla birbirine balanabilir. eitli koni biimli balklarn daha sade rnekleri tepesi kesik ekilde olanlardr. Bir dier tr ise sivri ucu ne doru katlanarak taklmaktadr. Koni biimli baln bir dier varyasyonu ise tepesi dik duran

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

261

Gktrk Dnemi nsan Figrl Ta Antlar

yuvarlak ulu konidir. Benzer balk Moolistanda bulunmu Ashet mezar ta zerinde grlmektedir. (ekil 3) Balksz betimlenen az sayda figrlerde uzun salar genelde ortadan ikiye ayrlm, yanlara doru taranm ve arkadan rlmtr. rlm sa ularnn zel deri kese iine konularak backlarla balanma geleneinin Hun dneminden devam ettii varsaylmaktadr (, 1952: 104). (ekil 52, 56) Heykeller iki trde st giyim ile seilmektedir. Bunlardan ilki gnmzde de kullanlan koyun krknden yaplm kaln kaftandr. nde soldan saa kapanarak belde kemer ile tutturulan bu kaftann genelde geni kollar ve geri katlanan yksek yakas vardr. Benzer ekilde krk Kl-Tiin heykeli zerinde grmekteyiz (, 1892: . XI, . 2 3.). Bu krkn altna giyilen dier kaftan ise yuvarlak yakaldr, nden kapanarak belde ayn ekilde kemer ile tutturulmaktadr. Gktrk heykelleri arasnda kpeli olan pek ok rnek vardr. Kpeler genelde kulak deliine taklan halka biimindedir. Bazen halkalarn zerinde salkm eklinde sarkan deiik detaylar mevcuttur. Heykellerin ellerinde tuttuklar bardaklar da deiik biimlerdedir. Yuvarlak ve konik biimli bardak eklinde kaplarn dnda vazoya benzeyen gvdesi geni, boaza ve tabana doru daralan biimler, boaz ksmnda daralan ve daha sonra yeniden genileyen rnekler, kulplu ve kupsuz kaplar dikkati ekmektedir. Altay ve Minusinsk blgeleri mezar buluntular arasnda benzer altn ve gm kaplara rastlanmtr (: 1909, . 169-171, 181,184-193; ve , 1941: . I, . 1, 2. 3). Gktrk dnemi heykellerinin vazgeilmez detay olan kemerler baz heykellerde daha ayrntl, dierlerinde daha yaln aktarlmtr. Bunlar bazen dz, bazen ok sayda yan yana dizilmi paralardan toplanmtr. Sk grlen askl kemerlerden aa doru veya be deri erit sarkmaktadr. Baz kemerlerlerde kemer tokas dikkati ekmektedir. Ekser kemerlerin sandan yuvarlak kk kese, solundan ise kl sarkmaktadr. Kurgan buluntular arasnda da ortaya kan benzer keselerin amac kesin olarak bilinmemektedir. Gktrk Dnemi heykelleri genelde sade ve yaln tarzlar ile seilmektedir. Birounun yz silik Mongoloid izleri tamaktadr (, 1952: 72-120 (114)). Figrlerde yz, el, kulak gibi tm ayrntlar ortak ema zerinden yaplmakta, bazlarnda uygulama daha itinal, dierlerinde ise daha yaln kalmaktadr. Bu emaya gre balbal ekline getirilen ta kitlesinin d yzeyi zerindeki detaylar kazlarak alak rlyef eklinde belirtilmektedir. Kazma ilemleri tan btnln bozmayacak, toplu grnmesini zedelemeyecek oranda devam etmektedir. Dolaysyla bu ilemler srasnda kuvvetli yalnlatrma ve soyutlamaa gidilmektedir. Buna karn ellerde tutulan nesnelerin veya belden sarkan silahlarn ok daha gereki tarzda aktarlmasnn bilinli bir yntem olduu akla gelmektedir (, 1952: 113). Bu farkl yaklamn arkasnda duran nedenler, byk ihtimalle, inan sistemi ile balantl ve bu detaylarn tad simgesel anlamlardan kaynaklanm olmaldr. Ellerdeki bardak tr ve beldeki silahlar kiinin kimliine ve toplumdaki konumuna iaret etmi olabilirdi. lk bakta ok yaln gzken Gktrk Dnemi heykelleri aslnda canlandrdklar insanlarn portre zelliklerini de tamaktadr. Rus bilim adam L.A. Yevthova inceledii 92 adet Gktrk dnemi heykeli arasnda byk ve sakallarn hep farkl biimde tasvir edildiine dikkati ekmektedir (, 1952: 72120). Bu farklln tek nedeni gerei yanstmak abas olabilir. Gktrk heykellerinde gzlemlenen bu gereki yaklam sadece yz izgileri ile snrl kalmamakta, gvdenin genel oranlarnda, duru tarznda, heykelin oluturduu genel etkide de sezilebilmektedir. Gnmz gereki portre anlay dnda alglanmas gereken bu benzetme eilimi genel ikonografi erevesinde kalmak kouluyla insann baz seilmi zelliklerinin biraz daha vurgulanm (abartlm) ekildeki tasvirinde kendini gstermektedir (, 1987: 31-39). Byk ihtimalle bu yoruma dayanarak Emel Esin in ustalarnn daha gereki (naturalist), Trklerin ise davurumcu (expressionist) slupta altn kaydetmektedir (Esin, 1978: 111). Gktrk sanatnda insan tasvirlerinde gzlemlenen bu yaklam Uygur sanatnda daha da byk nem kazanm olacaktr. Yukarda sz edilen yalnlatrma, sade kontur izgisine yaklatrma ve formlarn toplu alglanmasn salama eilimi heykel sanatnda abidevi (monumental) yaklamn ana zelliklerini tekil etmektedir. Abidevilik Gktrk Dnemi heykel sanatnn en dikkat ekici zelliidir. Sade, yaln, fakat orantl ve gzel kontur izgisine sahip bu heykellerin gz karar llerini tespit etmek zordur. Yekpare blok halinde

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

262

Lale Avar SKENDERZADE

alglanan bu figrler her zaman olduklarndan daha byk ve azametli grlmektedir. Heykellerin gvde zerindeki ayrntlar, kollar, elbise detaylar, ellerdeki nesneler, kemer ve silahlar, baz rneklerde ise n cephede tasvir edilmi baldr ve ayaklar aynen yzlerdeki detaylar gibi tan dbkey yzeyinin btnln bozmadan ince rlyef eklindeki ilenmektedir. nden bakldnda boyun ve bel ksmndaki incelmeler de tan kitlesel formunu zedelememek amacyla fazla abartlmamakta ve gereki insan formlarndan farkl yaln bir yorum iinde sunulmaktadr. Gktrk Balballar: Gktrk Dneminde toplumun st dzey yneticileri iin yaplan mezar klliyeleri ve klt merkezlerinde balbal dikmek gelenei mevcut idi. Bu balballar drtgen avlularn dnda, dou ynnde yzleri de douya bakarak dikilmiler. Baz yaplarda balbal says 170i bulmaktadr (Belli, 2002: 910-914). Gktrk heykellerinden farkl olarak bu dikili talarn yzeyi hafif dzgnletirilmi ve onlara kabaca insan biimi verilmee allmtr. Heykellerde olduu gibi bu talarn semantik anlam konusunda da eitli faraziyeler ileri srlmtr. Kimine gre bu talar geleneksel ayinlerin bir paras olmu ve Gktrk toplumunun nemli ahsiyetlerini tasvir etmekte, kimine gre ise bunlar serge denilen atlarn baland direk grevini stlenmekte idi. (, 1987: 7-17; , 1952: 116). Bu talarn len kiinin yaam srasnda ldrd dmanlarn temsil ettii dncesi ou bilim adam tarafndan kabul grmektedir (oruhlu, 2007: 161-2; , 1961: 73-77; Belli, 2002: 910-914). Bu dnceye gre balballar yaplan bu kiiler br dnyada len kiiye hizmet etmek iin mezarnn evresinde hazr durmaktadr (Divitiolu, 2000: 15). Fazla zentili allmam bu balballarn genel izgilerle insan figrne benzetilmee alld dikkati ekmektedir. Bunlar da aynen Gktrk heykelleri gibi kama eklinde sivriletirilmi ular ile topraa gmlerek dik ekilde dikilmektedir. Bazen ilenmi balballarn yerine sade dikili talarn dizisine de rastlanmaktadr. Bu tr uygulamalara sradan dvlerin daha sade mezar klliyelerinde gidilmekte olduu varsaylmaktadr (, 1960: 57-60). Trk sanatnn nemli sayfalarndan birini oluturan Gktrk sanat geni Orta Asya corafyasnda ortak kltr ve sanat dilinin yerlemesi ve Trk sanatnn temel hatlarnn belirlenmesi asndan byk nem tamaktadr. Bu dnemde kuvvetli geliim yaam heykel sanat bir taraftan o kltrn belge nitelii tayan tan, dier taraftan ada heykel sanatnn vazgeilmez kaynaklarndan birini temsil etmektedir. Atalarmz yurdu kabul edilen sonsuz Orta Asya topraklarnda saysz rnekleri bulunan bu heykeller ister konumu ve dikili tarz, ister ortak ikonografisi, ister ise zerindeki ok sayda detaylar ile Gktrk Dnemi hakknda geni bilgi edinmemizi salamaktadr. Kaynaka Alylmaz, engiz (2005). Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu. Ankara: Kurmay. Baibosnov, Konstantin (1996). Stone Sculptures of Zhambul Region. Almat: Znanie Belli, Oktay (2002). Trklerde Ta Heykel ve Balballar. Trkler Ansiklopedisi, 3, 910914. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. oruhlu, Yaar (2007). Erken Devir Trk Sanat. stanbul: Kabalc Yaynevi. Divitiolu, Sencer (2000). Kk Trkler, Kt, K, lg. stanbul: Yap Kredi Yaynlar Esin, Emel (1969a). 'And'. Cup Rites in Inner Asian and Turkish Art. Forschungen yur Kunst Asiens in Memoriam Kurt Erdmann. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi. stanbul: Trk ve slm Sanat Enstits, 224-261. Esin, Emel (1978). slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slama Giri (Trk Kltr El-Kitab, II, Cild I/bden ayr basm). stanbul: Edebiyat Fakltesi Matbaas. Esin, Emel (2001). Trk Kosmolojisine Giri. stanbul: Kabalc Yaynevi. Hassan, mit (1985). Eski Trk Toplumu zerine ncelemeler. stanbul: Kaynak Yaynlar. ndirka, Zhre (2002). Trk Kltrnde bir Hkmdarlk Simgesi; Kadeh. Uluslararas. Sanat Tarihi Sempozyumu: Prof. Dr. Gnl ney'e Armaan: 10-13 Ekim 2001 Bildiri Kitab, zmir, 353-360. Julien, Samuel (1877). Documents Historiques Sur les Tou-kiue (Turcs). Traduits du Chinois. Paris. Kotwicz, Wladyslaw (1928-29). Les tombeaux dits kereksur en Mongolie. Rocznick Orientalistyozny, VI/1928, 1-11.

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

263

Gktrk Dnemi nsan Figrl Ta Antlar

Kurat, A.Nimet (2000). Gktrk Kaanl. Trkler Ansiklopedisi, 2, 49-78. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. Lui Mau-tsai (1958). Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken (Tu-ke). Wiesbaden: Otto Harrassowitz. Marco Polo (1955). La description du monde. (Editor: Louis Hambis), Paris: Librairie C. Klincksieck. gel, Bahaeddin (1971a). Trk Kltrnn Gelime alar. stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar. gel, Bahaeddin (2003). Trk Mitolojisi Kaynaklar ve Aklamalar ile Destanlar. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. el, Bahaeddin (2003). Trk Mitolojisi (Kaynaklar ve Aklamalar ile Destanlar), I.Cilt (4.Bask). Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. Radlof, Wasiliy W., (1994). Sibiryadan Semeler, 3. (eviren: Ahmet Temir), stanbul: Mill Eitim Basmevi. Roux, Jean-Paul (1999). Eskia ve Ortaada Altay Trklerinde lm. (eviren: Aykut Kazangil), stanbul: Kabalc Yaynevi. Rockhill, William Woodville (1900). The journey of William of Rubruck to the eastern parts of the world, 125355. London: Hakluyt Society. Schachner, Andreas (2001). Zur Bildkunst des 2. Jahrtausends v. Chr. zwischen Kaspischem Meer und Van-See am Beispiel einer Stele im Museum von Astara (Azerbaycan). Archaologische Mitteilungen aus ran und Turan, 33/2001, 115-142. ener, Cemal (2000). amanizm. Trklerin slamiyetten nceki Dini. 11.bask. stanbul: Ant yaynlar. Validi Togan, A.Zeki (1939). bn Fadlans Reisebericht, Leipzig: Deutsche Morgenandische Gesellschaft. , ., ve , ., (1975). - (). A . : , 78-84. , ., (1959). . , 1/93 106. , ., (1961). : 1953-1960 . : . , (1978). - O ( - ). A. . 2, : - , 222-232. , ., (1958). . -: . , (1952). . , 24, . 1. : . , , (1949). - . M K, . 26. : , 3943. , (1952). . 24. . . 1. , 72-120 (110-113). http://kronk.narod.ru/library/evtuhova-la-1952.htm#1; Eriim Tarihi 12.03.2010 p, ., (1978). , ( -- ). -1974. , 253-271. , ., (1977). . . 1976 , : , 209-211. , (2001). , , ( , ). , : , 24-54. , (1960). , , 3/1960, : , 93-119. , (1964). , . , 2/1964, 27-39. http://kronk.narod.ru/library/kyzlasov-lr1964.htm 15.10.2008.

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

264

Lale Avar SKENDERZADE

, ., (1951). . - : - . ., (1952). T. - : - . , (1959). . , . -: . , ., (1977). . 203-218. , ., (1990). - 6-10 . : . , ., (1992). -. C ( 90- .. , -, 206-208. , ., (1954). . A 19/1954, 207-220. , .(1989). ( ). , X/1, .48-62. ., (1997). . C B . (Editorler: .. .. ). A , 1, . http://www.archeologia.ru/Library/Book/ff766fc2b84a , http://www.archeologia.ru/, Eriim Tarihi: 07.07.2008. , (1926). . (). : . , ., (1892). . ,1/3. . (1959). . - . , ., . ., (1981). C 1977 ., 232-248.. . . http://kronk.narod.ru/library/savinov-dg-1981a.htm, Eriim tarihi: 05.06.2008. ., (1998). . A . . 2, 130-141. . http://kronk.narod.ru/library/savinov-dg-1998.htm, Eriim tarihi: 31.07.2008. , ., (1903). O , . : . ., (1909). . C B , H . -: . . . , ., (1987). . (Editor: .. ). ., 7-17. , ., (2000-2002). , . A, 4/2000, 100108. Eriim Tarihi: http://www.sati.archaeology.nsc.ru/Home/pub/Data/?html=hed1.htm&id=1126, 01.08.2008 , ., ve ., (2002). O : ( ). (Editor: .. ). K , . 2, 171-178. : . http://www.sati.archaeology.nsc.ru/Home/pub/Data/larich2/?html=Komhud.htm&id=1383, Eriim Tarihi: 02.03.2008.

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

265

Gktrk Dnemi nsan Figrl Ta Antlar

, ., (1987). . (: .. ). T H . , 31-39. . ., (1966). . : . Fotoraflar ve ekiller

Fotoraf 1. Ucu hafif ne doru eilmi ve insan yz eklinde allm geyikli ta, Argn-brigada, Kuzey Moolistan (Novgorodovadan).

ekil 1. nsan tasvirli geyikli ta, Ukiyn-Uver, Moolistan. Tan zerinde insan yz, kulaklarndaki halka kpeler, belindeki askl kemer, kemere sadan balanm balta ve soldan aslm haner tasvir edilmitir ( Volkov ve Novgorodovadan).

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

266

Lale Avar SKENDERZADE

ekil 2. Yazl Gktrk heykeli. Znamenki ky, Erba rma yaknlar, Hakasya. Devon ta, H=1,74, genilik 55-64 cm. Minusinsk Mzesi, No. 12 (dan ).

ekil 3. Mezar ta zerindeki ssleme. Ashet, Moolistan ( Kzlasovdan).

Fotoraf 2. Bilge kaan mezar klliyesinden oturan Bilge Kaan ve eine ait heykeller (Alylmazdan).

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

267

Gktrk Dnemi nsan Figrl Ta Antlar

Fotoraf 3. Gktrk Dnemi bada kurarak oturan insan figr heykeli. Moolistan (Erdeliden).

ekil 4. Tatk Dnemi ta heykeli, Kuray IV (Ovinnikovadan).

ekil 5. Gktrk Dnemi heykelleri, Hanltan-Akenguayte, Dou Trkistan (Hudyakov ve Komisarovdan).

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

268

Lale Avar SKENDERZADE

ekil 6. Elinde dmanlarnn kesilmi kafalarn tutan dv heykeli, Gktrk Dnemi, Ak-TalBac, Henderge rma, Tuva (dan).

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 24 / 2010

269