"BZANS R E S M SANATININ ANA T E M A Y L L E R "

"Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi Arkeoloji Enstits'nn davetlisi olarak Trkiye'ye gelen Prof. Dr. Charles DELVOYE'nin, 28.5. 1964'de Hamit Salonunda verdii Konferans."

Resim, bizans sanat yaratclnn en kuvvetli ifadesi olarak kabul edilebilir. Yakndan incelendii Ona canllk vermi zaman, olan kendisine genellikle atfedilen hareketsizlik ve yeknesaklk karakterini asrlar boyunca gstermedii mahede edilir. temaylleri, gelitii devirlerin ve sanat ihtitesiri ile m e y d a n a gelmitir. yacna cevap verdii cemiyetlerin olacaktr. K o n s t a n t i n ve haleflerinin idaresi altnda paganizmi bertaraf eden hristiyanlk yalnz m s a m a h a gren deil fakat ksa z a m a n d a m p a r a t o r l u u n resmen tannm tek dini haline gelince, bu yeni inancn mensuplar kiliselerinin duvarlarn dekore etmek iin takip edecekleri p r o g r a m zerinde tereddde dtler. Bazlar hristiyanlk ncesi sanatnn tabiat ve ak tasvirlerinin h a t t a b a z a n kaygusuz cennet saadetini de tasvire meyleden temsillerin, duvar, zemin ve ibadet mahallerinin sslenmesinde kullanlmaa d e v a m edilebileceini dnyorlard. V I . asrda yaam h a t i p Choricius'un Filistindeki G a z a Kiliselerini bir anlatsndan, bu ehirdeki Aziz Etien Kilisesinin y a n duvarlarnn, kylarndaki ayrlarda eitli hayvanlarn gezdii Nil m a n z a r a l a r ile ssl olduunu reniyoruz; Filistin'in eski H e p t a p e g o n ' u T a b g h a , dedir. Gene Choricius'un anlatsndan, Gazadaki Aziz Serge'de de, kuzey ve gney absislerde, zerlerinde kular uuan a r m u t , elma ve n a r baheleri grlmekte idi. Bunlar R o m a devrinde sk sk kullanlan, mesela P r i m a p o r t a ' d a k i Livia Villasndaki konularn devamdr. Duvarlar bu ekilde ssl kiliseler kaybolmutur. Fakat bu anlayta bir iek ve yemi ve ylanlar dekor Selanikteki Bakire Acheiropoietos Kilisesinin iinde muhafaza edilmitir; b u r a d a , altn zeminler stnde koyu mavi vazolardan iinde ku salkmlarndan girlandlar sarkarken sekizgenler bulunmaktadr. Ekmeklerin Datm Bazilikasnn transeptindeki yer mozayiklerini i l h a m eden dnce de ayn forml-

Bugnk k o n u m a m d a a n a hatlaryla ortaya koymak istediim konu bu

304

CHARLES

DELVOYE

Dier hiristiyanlar ve bilhassa ark kilisesinin H e l e n k l t r n n tesiri altnda kalm byk nderleri olan Kayserili Basil, Nazianze'li Greguar ve Nyssa'l Greguar, kiliselerdeki figrl dekorlarn mminleri, mukaddes kitaplard a n alnan tasvirler ile eitici gayede olmalarn vazediyorlard. Bu, V. asrda Theodorik devrinde R a v e n n a ' d a o z a m a n sa'ya ithaf edilen, imdi Yeni S a n t Apollinare diye tandmz kilisede takib edilen doktrin olCana'nn Evlenmesinden (ki bu p a n o 19. mutur. Kuzey duvarn st ksm,

asrda Ekmeklerin Datm sahnesi olarak kt bir restorasyon grmtr.) Bethseda Fellisinin yiletirilmesi 'ne kadar olan sa'nn mucizeleri ile sslenmitir. Tasvirler srasnn m i h r a b n y a n n d a n Ekmeklerin ve Balklarn Datlmas sahnesi ile d e v a m eden G a n a ' n n Evlenmesi sahnesi ile balamas, ikonografi programlarna gittike hkmetmee balyacak olan sembolleme Bu sahneler temaylne cevap vermek iindi. C a n a ' n n Evlenmesi ve Ekmeklerin Datm Euharistik ayinde kullanlan ekmek ve arab temsil etmektedirler. R o m a tarihi rlieflerinin anlat anlayna gre dzenlenmilerdir. Gene Yeni Sant Apollinare kilisesinde gney duvarnn yukar ksmnda Passion'larn temsilinde de ayn anlay hakimdir. Son Yemek sahnesi de mihrabn y a n n a yaplmtr, bu da euharistik ayinin tesisini gstermektedir. Vatikan'daki Virgil yazmasnda, D i d o n ' u n Eneos'a verdii yemek m i n y a t r ile mukayesesinde grlecei gibi, b u r a d a k i ikonografi de antik sanattaki yemek tasvirlerinden ilham almakta idi. R o m a geleneindeki bu anlat gittike iinde gelitii m p a r a t o r l u k camiasnn izlerini a l m a a balad. Gene ayn kilisedeki iki k a d n ve erkek M a r t y r l e r alay, m p a r a t o r l u k divanlarnn debdebe, azamet ve vakar havasn tamaktadr. Bu geit m e y a n n d a hizmetkrlarn deneklerini t u t a n snda t a h t l a r n d a o t u r a n kral ve k r a l i e y e benzetilmitir. D a h a evvel figrl tezyinat apsis'in kubbesiyle biterdi. Bizans alemi bu ksma teofani, yani tanrnn gzkmesi sahnelerini mnasip grd. Bu ekilde, Selanikteki Hosios David Kilisesinde (450-500) sakalsz gen sa drt evangelist'in sembollerinin ( M a t h e u s ' u n melei, M a r c u s ' u n aslan, L u c a ' n n boas ve J a n ' n kartal) ortasnda, gk kubbenin stnde, parlak bir halenin iinde o t u r u r gzkmektedir. sa'nn sanda kendisine ok yakn d u r a n gs kabark, ellerini cezbe ifadesi ile kaldrm olan figr Ezekiyel veya zaiye, solunda o t u r a n a d a m ise H a b b a b u c veya Zekeriyya ( J a n Batist'in babas) olarak tanyabiliyoruz. Selanikteki Hosios David ve R o m a d a k i Sainte-Pudentienne (V. asr ba) kiliselerindeki mozayiklerin mukayesesi, kullandklarn gsterir. Roma'da, doulu Bizans ile batl R o m a ' n n nasl birbirinden farkl t a n r temsillerine vararak apsislerde zel konu olarak sonradan ressam Poussin'in klasisizmine h a y r a n olaca, gayet rasyonel bir kompozisyonda, sa, havarilerinin ortasnda t a h t zerinde, h e m talebelerinin arasnda bir filozof h e m de ricalinin ortasnda bir m p a r a t o r gibi temsil edilmitir; b u n a m i m a r i fon olarak d a h a ziyade semameleklerin ortasnda t a h t l a r n d a o t u r a n M e r y e m ve kucandaki sa, muhafzlarnn orta-

BZANS RESM SANATININ ANA TEMAYLLER

305

vi K u d s ' hatrlatan

dnyevi

Kuds'n

abideleri kullanlmtr.

Romadaki

sanat zeks, klasik idealizm ile ayn

ynde bir gelitirme ile asilletirdii, gerB u n u n aksine, Se-

ek tabiat verilerinden d a h a ileriye doru dnmektedir. kalips'deki tasvirler konu tekil etmektedir.

lnikte, Kitab- Mukaddes'in birinci ksmndaki grrlerin braktklar ile Apo-

548 den sonra Justinyen tarafndan T a n r Anas Meryem erefine inaa ettirilen ve s o n r a d a n Azize K a t e r i n a ' y a hasredilen Sina Dandaki manastr kilisesinin apsisinin kubbesinde de gene sa'nn bir teofani'sine rastlyoruz. Bu defa konu olarak sa'nn T h a b o r D a n d a Tebdil-i Suret'i alnmtr; bu, birinci kitapta kehanet olunan ve gene Sina maktadr. (transfiguration) Musa'ya Danda

Yehova'nn iki grn myster'idir. sa'nn sanda Musa, solunda Elia bulun havarinin dehetleri gayet canl bir ekilde ifade edilmitir: J a n kaldrarak yere k a p a n m a k t a d r l a r ; karmaktadr. Geni glgelerin ve J a k cezbe ve d u a vaziyetinde ellerini sadelii figrlerin kuvvetlendirdii monmantalliini ortaya

Piyer t a m ncil'in anlatt gibi ban sa eliyle t u t a r a k dmektedir. Desenin ince bir grafizmin bir ka izgisi i konturlar ve detaylar gsterilmemitir. Altta, R a -

belirtmee kfi gelmektedir. T h a b o r Da b u r a d a

venna'daki idylik ayrlar yerine, yer hi ieksiz olarak drt b a n t t a n m e y d a n a gelmektedir: siyah, mavi, koyu ve ak yeil. Bu mozayik Bizans veya R a v e n n a saray sanatnn sekinliini aramakszn stilde kuvvetlilii, haraketlerde iddeti ve koyu bir renklemenin tesirliliini seven hiyeyi ortaya koymaktadr. fazlasyla hayalperest bir haletiru-

Bizansl dou, apsis kubbelerinde, Kbrs'ta Kiti'deki P a n a i a Angeloktistos mozayiinde olduu gibi ( V I I . asrn ilk yars), Mikail ve Cebrail Bykmelekleri arasnda kucanda sa t u t a n M e r y e m tasvirleri de gstermitir. Bu, gn sembol olarak kullanlmas, gksel aleme ykselii deiik tezahrleri ile gelecek asrlara kendisini empoze edecek olan konudur. Kubbelerin

hedef t u t a n b t n bir ikonografi programnn

inkiafn

hazrlamt. tamaktadr; ayakta,

Bylece IV. asrn s o n u n d a n itibaren, Selanikteki Aya Yorgi kilisesinde kubben i n altnda ayrlm kuak ark kilisesinin martyr'lerini sanatnn Pompei, eller kalkk, allm d u a vaziyetinde d u r a n martyr'lere fon olarak R o m a resim Ercolano ve Boscoreale'den tandmz efsanevi m i m a r i tasvirlerinden ilham alan bir fon kullanlmtr. Mozayik, manastr kiliselerinde kullanld z a m a n bile bir lks olarak kalmakta idi, ve bu yzden de Sinai'de olduu gibi m p a r a t o r ve Prenslerin olaanst cmertlikleri ile kurulan messeselere mnhasrd. Bize d a h a ziyade halkn zevki zerinde fikir veren d a h a az itina ile yaplm freskler, mtevazi kiliselerde kullanlmtr. Bunlarn belirli misalleri, Msrda kopt manastrlarnda, bilhassa Baouit Manastrnn apellerinde grlr. Apsislerin yarmkubbeleri zerinde sa, ekseriyetle parlak bir n ortasnda t a h t zerinde b u l u n u r , b u n u drt byk tekerlek tamaktadr, b u n l a r d a n da zerinde incili yazan drt havarinin sembolleri b u l u n a n kanatlar kar. B u n u n

306

CHARLES

DELVOYE

altnda bu ilahi epifani'de hazr b u l u n a n l a r temsil edilir: M e r y e m ve havariler frontal bir ekilde sralanmlardr. Biri din haricindeki konularn unsurlarnn devam iin msait, br, t a m a m e n dini temalarn ilenmesine imkan veren bu iki cereyandan baka bir nc cereyan d a h a tezahr etmitir. Bu, her trl dini temsilin m a h k m edilmesi gerektiini, putperestliin, idolcln aleti olduunu ileri sren ve tanrnn insan tarafndan yaplm herhangi bir temsilden kaacan iddia edenlerin m e y d a n a getirdii cereyand. Doktrini Kayserili Eusebes ve Kbrsl Epip h a n e tarafndan vazedilen bu cereyan Justinyen ve etrafn etkisi altna ald. Justinyen'in Ayasofya'daki mas bu b t n figrl tasvirlerden sonradan vazgemi olb a k m d a n b a n a manl gelmektedir. Paul Silentiaire'in anlatsna

gre kubbe zerinde gm kraterlerden kan dallarn- veya ince dal kvrmlarnn- ortasnda ha b u l u n m a k t a idi. Yan duvarlarn arklar iinde ve narthteks'den neflere alan kaplarn alnlklar zerinde, altn zemin stne yalnz byk halar izilmiti. Justinyen tarafndan inaa ettirilen stanbuldaki Aziz Havariler kilisesi de muhtemelen hi ikonlu ssleme tamamakta idi. Resimlere kar doan dmanlk cereyan mazeretini tarihin hadiseleri ierisinde b u l u n u r . m p a r a t o r l u u n Suriye, Filistin ve Msr eyaletlerinin a r a p lar tarafndan fethedilip islam alemine katlmas Bizansllara, putperestlie dndkleri iin, tanrnn kendilerine bir cezas, ve hakiki inancn temizliine eritii iin dier tarafa bir mkfat gibi grnd. Bylece, 730 da m p a r a t o r Leon I I I (saurien) dini resimlerin yaplmamasn ve mevcutlarn i m h a edilmesini ilan etti. Bu politika idarelere gre az veya ok iddetle ve r e n z a m a n n d a 787 -815 arasnda 30 senelik bir inkta ile 843 tarihine kadar tatbik edildi. zelzeleden sonra yeniden inaa edilen konoklast imparatorlar, 740 da t a m i m ettiler. H a t t a duvarlarn

Azize r e n kilisesinde olduu gibi, apsislerin kubbelerinde ha kullanlmasn da erken hristiyanlk devrinde olduu gibi aalar, yaprak rgleri, kular, drt ayakl hayvanlar ile sslenmesini emrettiler. 843 de resimlerin restorasyonundan sonra ikonoklasti devrinde yaplm olan dekorlar genellikle tahrib edildi, nk o z a m a n da b u n l a r mukaddesata hrmetsizlik olarak kabul edilmiti. Naksos' ta drt apel bu z a m a n a ait d u v a r resimlerini muhafaza edebilmilerdir. Bunlarda bilhassa boyunlar Sasani tarznda bandl kular veya ift helezonlu, daire iinde rozet eklinde ve baklava iinde iek gibi ss motifleri grlmektedir. F a k a t hereye ramen resim zevki asrlardan beri Greklerin r u h u n d a , dini mdahelere sebep olmamak kaygsyla ok derinlere saklanm olarak yayordu. Kocasnn l m n d e n sonra T h e d o r a ' n n h k m srd 843 ylnda, 2 M a r t Pazar gn Ayasofyada resimlerin restore edilecei ilan olundu. Ayasofya kilisesinin iinde absisin zerindeki yarm kubbedeki han yerine, hibir m a n z a r a veya mimari unsuru tamyan, sade geni altn bir fon zerine, kucanda ocukla t a h t t a o t u r a n bir M e r y e m resmi yapld. Bylesine

BZANS RESM SANATININ ANA TEMAYLLER

307

cretli bir sadeliin riskini gze alabilmek iin tesirinden ok emin bir sanatkr olmalyd b u n u yapan. te I X . asrn ikinci yarsnda (Photios z a m a n n d a ) Bizans'ta antik sanata dnk hakiki bir klasisizim h k m srmtr. Bu devre, llerin azametli bykl, sertliin braklmas ve tpk M . . V. asr Y u n a n klasisizminde olduu gibi m a n z a r a ve dier fazla detaylarn ortaya kaybolmas ile kyordu. Bizans sanat, gzelliin bu klasik anlamna, kendisine zel

bir izgiyi ilave ediyordu: bu da insan y z n n ruhanilik kazanmas idi. Bunu Ayasofya' daki d kemerin gney zengisi zerinde kalm Cebrail resminde iyi bir ekilde grmek m m k n d r : uzun yz, hisli izgileri, iri alm manda, ifadesi gzleri resme olan ile antik an olanlarn bir taraftar iri gen delikanl balar tarzndadr. Ayn zazaferlerinin akabinde duyduklar g u r u r u n parlamaktadr. Bu melek tasviri, almla

muzafferane

m p a r a t o r l u k saray ve r u h a n i evrelerindeki, ahenk ve o n u n yannda kuvvet ve lkse de h a y r a n insanlarn, bizans sanat, muvazene, sakin, berrak, eriilmez semavi alem tasavvurlarnn bir ifadesi olmaktadr. D o u p geldii erken ilkalarn tesinde artk sadelik, m k e m m e l endiesi, ve idealizmin yannda soyutluu, h a t t a o devrin insan resmine kar y u n a n klasik sanatnn eritii hususi zevkini Ayasofyann kazanmaktadr. narteksinde kiliseye giren ksmdaki kapnn zerindeki aln-

lkta ok muhtemelen V I . Leon (Bilge Leon) tarafndan (886-912), iki tarafnda madalyonlar iinde d u a eder vaziyette M e r y e m ve asas ile Cebrail b u l u n a n , t a h t zerindeki sa'nn nnde, secde eden m p a r a t o r tasvirli bir p a n o yaptrlmtr. Bu eser, apsisdeki mozayiklerde grdmz sade ve byk m a d d e cilikten sanat duyarlndaki soyut stnln ifadesini esas t u t a n stile doru olan gelimenin bir merhalesini tekil eder. R e n k tonlarnn olduka daraltlm sralannda olduka souk gri ve beyazlar hakimdir. Bu gelimenin bir dier merhalesini gene Ayasofya'nn Yzlerin yuvarlaklam ekilleri yerine kenarlar kuvvetle belirtilmi dz renkler gemektedir. gney ilk ksmnn nihayetinde, giri ksmndaki kapnn alnln ssleyen p a n o d a gryoruz. Bu pano, Basil II z a m a n n d a 989'daki zelzeleden sonra yaplan tamir almalar meyan n d a konmutur. Burada Bizans'n koruyucusu M e r y e m ' e , K o n s t a n t i n ' i n yeni bakentini, Justinyen'in ise Ayasofya kilisesini adaylar grlr. Sert bir asker olan Basil I I . Bulgarlara kanl malubiyetler verdirdikten ve gney talyaya yeniden uzanarak L o m b a r d i y a senyrlerini gerilettikten sonra m p a r a t o r l u u eski h u d u t l a r n a karmak iin yenilediini ifade vardr. dnd Kostantin ve gayret sarf ederek eserlerini Justinyen'e kar byk hayranln

etmek istiyordu. Resim sert ve ciddi bir sluptadr; apsisdeki figrlerde Donuk duru, yasslm vcutlar ve azametli renklilik, Basil II zama-

olduu gibi ahslar artk o m a r u r rahatlkta deildir, ne de ekillerde o doluluk nnn estetik anlayna cevap veren, d i n d a r a n e a z a m e t ve temayz atmosferini meydana Bin getirmektedir. senelerinde, bence s t a n b u l ' d a n gelmi sanatkrlar tarafndan ya-

plm olan Fosid'deki Hosios Lucas mozayikleri de bu d a h a ciddi ve hesapl

308

CHARLES DELVOYE

bir sanata doru olan temayle

dahil

bulunmaktadrlar.

armha

Gerili

konusu bu stilin karakterlerini ortaya koymaya ok msait bir konudur. ahs ve resmedilecek unsurlarn says asgariye indirilmitir: annesi ile J a n ' n ortasnda sa, elinde Adem'in kafatas ile Golotha, ay ve gne. Eserin b t n derin bir r u h a n i ifade tamakta ve hibir ss ihtiyac bu tesiri bozmamaktadr. D u rular ok hareketsiz ve biraz fazla intizamldr. 843 de resimlerin restorasy o n u n u takib eden senelerde ulviletirme arzusu ile gzellik endiesi beraber idi. Z a m a n l a bu yceltme temayl muvakkaten gzellik endiesini bertaraf etti. Limb'lere ni bize bu stilin baka iyi bir misalini vermektedir. X I . asrn yarsndan az evvel Bizans m p a r a t o r l u u n u n girdii byk deime safhas sayesinde yeni temayller domaa balad. Makedonyallar sllesinin son m p a r a t o r u Basil I I . nin kardei V I I I . Konstantin 1028 de lmt. Kz Zoe'nin n c kocas I X . Konstantin (Monomak) (1042-1055) ile hakimiyet, m p a r a t o r l u u n merkezi idaresinde byk vukuf sahibi Bizansn sivil aristokrasisi, yani saray dndaki asil ailelere geiyordu. Bu sosyal snf, gsteri, ince zevkler ve kltre akt. Bizans resim sanat bu defa d r a m a t i k ifade zevki ve prldayan, kl renkleri ile temayz etti. Bu neticeleri Chio'da Nea M o n i ' d e Konstantin yaptrlan Monomak'n geni hogrrl sayesinde 1042-1048 arasnda kilisedeki mozayiklerde hissetmek m m k n d r . Fizyonomiler, du-

rular, giyini tarz, gemi

yllarn yaln ifadesini tamakta ve resim henz Fakat alma tarz renkli resim anlayna

hibir zarafet gstermemektedir.

u y g u n d u r ; elbiseler zerine ok dnlm h a t t a b a z a n ok ileriye giden cr etli renk mnasebetleri denenmitir. Bu d a h a kompleks sanat zevki ayn ekilde konularda ahslar da oalmaya gtrd. L i m b ' lere ni'te sada A d e m ile Havva solda Davud ve Sleyman'a ncilin birinci ksmndaki birok ahslar refakat etmektedir. B u r a d a sa'nn hareketindeki m a n a l canllk, ifadeyi hiyerarik asaletten stn gstermektedir. X I . asrn son lnde Dafni mozayikleri, evvelki kadar ar byklk dramatik

endiesinde olmayan ve antik eserlere kar hayranln lks zevki ile birletirebilen bir t o p l u m u n sanat ihtiyacna cevap vermek iin gelien bir sanatn rnekleridir. Bu mozayikler bize, tadklar asil zerafet, yumuak izgileri, renklerindeki tazelik ve canllk, ekillenilerindeki incelik ile tesir ederler. K u t sal d r a m n a n l a m n d a n hi uzaklamadan, bu panolarn sanatkrlar, resimli elyazmalarnda ve h e m de o z a m a n l a r hl byk ehirlerde Atina'da lecei dersi tekrar bulabilmilerdi. H e r ne kadar armha Bilhassa Bizans ve Gerili sahnesi, grlebilen eski heykel ve k a b a r t m a l a r d a , antik modellerin verebi-

mesela Luca'nnkinde olduu gibi a n a unsurlarna inilerek sadeletirilebilmise de, stil b a k m n d a n sadelemeden ok farkl bir noktadadr. sa'nn vcud d a h a narin, d a h a ahenkli bir ekilde bklm ve d a h a hassasiyetle ekillendirilmitir. Sen J a n figrnde frontalite grek stellerindeki bir aya zerine d a y a n a n , b r baca kvrk durularn taklidi ile bozulmutur. Bu, d a h a insani bir sanata doru gidi, X I I . asrda K o m n e n l e r sllesi

devrinde batda N o r m a n l a r a Anadolu'da Seluklulara kar devam eden h a r p -

BZANS RESM SANATININ ANA TEMAYLLER

309

lerin tazyiki altndaki a n l a m kazand.

m p a r a t o r l u k halknn zdraplar ile d a h a belirli bir M a n u e l K o m n e n ' i n kuzeni Prens

M a k e d o n y a ' d a Nerezi' de 1164 de I.

Aleksis K o m n e n tarafndan inaa ettirilen Aziz Panteleimon kilisesine yaplan resimler bu temayln aheseri olarak kabul edilebilir. Eserde, Aleksis K o m n e n ' i n kiilii ve gerekten ahane dekorun yksek kalitesi, bu fresklerin sanatkrlarnn merkezden geldikleri intiban tiler. ok uyandrmaktadr. Bu ressamlar, yaln izginin uyandrabilecei heyecanl tesiri k u l l a n m a d a hayret verici bir gce sahipemin yerletirmeleri, ll ve dengeli kompozisyonlar, y a p m a Ayn z a m a n d a zdrapl gerginlik anlarnda temayl, siluetlerin uzamasna ve kuma gstermesine yol amaktadr. Nereztrap ifadesinin d a h a rnekleridir. cksz olduu nisbette duyguludur. kuvvetlenen incelme ve hassaslama

ksmlarn izimlerinin dzensiz kvrmlar etkileyici olmasyla bu estetiin en iyi

zi' nin a r m k t a n ndirili ve M e z a r a Konu panolar,

Nerezi'nin bize en olgun ifadesini gsterdii K o m n e n l e r devrinin sonundaki bu sanat temayl sonradan M a k e d o n y a d a Prespa glnde Saint -Georges de Courbinovo kilisesinin gitmitir. iin 1191 fresklerinde manierizme ve h a t t a d a h a ileriye k a d a r tarihli freskler bize h a d d i n d e n fazla uzam, hareketlerindeki rpnarak u a n figrler gstermektedir. 1170 ve 1180 yllarnda Sicilya'da

canllk taknla v a r a n ve elbiseleri arabesk ekiller izerek boluklar sslemek kaynap Bu fresklerde tandmz manierizm, Monreale'deki mozayikleri de etkilemitir. X V I I I . asr, yazda, manierizme kar kkl bir reaksiyon gstermiti. Byk lde ve mubalaa ve ekillerin sadeletirilmesi devrin politik artlar ile irtibatl grlebilir. 1204 de stanbul hallar tarafndan alnmt. znik, T r a b z o n Arta etrafnda kk y u n a n devletleri tekil edilmiti. F a k a t m p a r a t o r m p a r a t o r l u u n basksnn gevemesi, merkezin luun eski topraklarnn byk ksm Srp veya Latin senyrler tarafndan kontrol ediliyordu. Merkeziyeti estetik zerindeki basksnn kalkmas, zirvesine Srbistan'da Scopani'de erien

yeni ve d a h a h r bir sanatn gelimesine i m k n verdi. Bu freskler 1260 ylnda yaplmtr. Heyecan verici bir gzellikde olup, evrensel sanatn en mkemel aheserleri arasnda yer alabilir. T a h d i t edilmi konularn seilmesini ve ahslarn datmn gayet ileri bir itidal idare ediyordu. Dnlerek ve bilinerek yaplm bir resmin genilii, klarn kuvveti, hassas bir ekillendirme, insan vcutlarna bizans sanatnn kaybettii hacim ve arl iade etmitir. Bu freskler d u v a r sslemesi iin zaruri olan sertlik ile imtizac edebilecek azami hrriyeti ihtiva etmektedir. M e r y e m ' i n Dormition sahnesi bu stilin, alabilecek msait geni sathlar b u l d u u z a m a n ne k a d a r geliebileceinin misalidir. Paleologlar z a m a n n d a 1261'de Bizans m p a r a t o r l a r n n merkezde haki-

miyeti yeniden tesis etmelerini, Andronik II z a m a n n d a (1282-1328) m o n m a n tal genilikten ziyade alta incelik ve zarafetle d a h a ziyade megl olan stile dn takib etti. Bu yeni sanat istikbalinden endieli olan ve b a t d a n gelen hallarla mcadelesi srasnda Helen ve Bizansl geleneine has zelliklerinin

310

CHARLES DEVOYE

uuruna aka erimi,

kltrl bir t o p l u m u n

sanat ihtiyacna cevap verme-

liydi. Kariye Camii mozayikleri (1315-1320 aras) bize bu yeni temayl yaatr . H e m e n hepsi ayn byk itina ile ilenmi, her kesinde duygululuk tayan pittoresk veya allm detaylarla doludur, ralar haline getirmitir. Bizans fakat kuvvetli bir sanat kltr ile m a h i r bir ustal kullanan air ruhlu bir miza bunlar efsane manzasanat ilerde talyan sanatna h a y a t verecek olan, gerein yapsnn ilmi ve mantki y o d a n kefi gayretine katlmyacak ve sonuna k a d a r en basit, gndelik sahneleri bile bir rya alemi ierisine sokan yceltme arzusuna sadk kalacaktr. M i m a r i fonlar, uzayn derinliini perspektif kaidelerinin tatbiki ile anlalabilecek ekilde deil de, kolayca grlerek hislendirecek ekilde ayarlanmtr. Bu harikulade havann yaratlmasna, pempe mavi yeil ve altn renginin en ince nanslarn kullanan incelmi bir renkleme itirak etmektedir. H e r trl arlktan azade olan ahslar ekseri havada, sram d u r u m d a d r . nsann aklna b u n u y a p m a k iin mozayikilerin d a h a eski manskrilere baklarak X. asrda, yaplm, uyank, dklar geliyor.. X I V . asrda Greguar Palamas tarafndan iin gelitirilen teoloji yalnz rasyonalizmle mcadele etmek pittoresk h a t t a ok en stildeki Yua'nn T o m a r ' n a yakn, bir veya birka manskriye bakp b a k m a -

Bizansn fikir hayatn deil resim sanatn da

batnn hrriyeti gayretinden uzaklatrd. Bizans sanatn kapal bir dnyaya hapsetti. Hereye ramen bu dnya bile b a z a n hayranlk verici bir ihtiamda olabilmitir. B u n u bize, 1350 ve onu takib eden yllarda inaa edilmi olan Mistra'daki Peribleptos'un mozayikleri gstermektedir. airane ve mistik gerekd yaptyla bu freskler bu safhay kuvvetle tebarz ettirmektedir. 1420 senelerinde Mistra'da Pantanassa da m e y d a n a getirilen freskler leneklerinin ge-

tazyiki altnda artk yenilenemiyen bir sanatn rnekleri intiban

verirler. B u r a d a resimler Peribleptosdan alnmtr. sann Kudse Girii'nde ahslardan birisinin zerindeki alaca bulaca renklerle boyanm pelerinin aynen o r a d a n alnarak kullanlm olmas b u n u n gze b a t a n bir delilidir. 1450 den biraz evvel Kariye Camiindeki nartheks'in b a t duvar zerine, M e r y e m ile ocuun nne talyan tarznda boyanm l freski, baz bizansl sanatkarlarn aradklar yenilik imkann kendi geleneklerinde b u l a m a m a l a r yznden talyann verdii misallere dnmek zorunda kaldklarn gstermektedir. Bu haliyle bizans sanat artk son szn yaamaktan ileriye gidemiyecekti. eviri: Y E N E R B O R A N sylemiti ve kendi ierisinde

ARKEOLOJK ESERLER LE K M O N DEVRNDE ATNA

"Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi Arkeoloji Enstits'nn davetlisi olarak Trkiye'ye gelen Prof. Dr. Charles DELVOYE'nin 29. 5. 1964'de Hamit Salonunda verdii Konferans."

M . . 479 ylnda A t i n a ikinci M e d savandan, tahrib edilmi, Akropol ve Agora'daki binalar yklm, heykelleri devrilmi, olarak kyordu. Yeni tehlikeleri dnen, Demokrat Partinin bandaki Themistokles, ele ald. 479 yl sonu veya 478 yl balarnda ilk i olarak surlarn tamirini

ehri ncekinden d a h a geni bir surla evirtti; b u n u n inaasnda Persler tarafndan tahrib edilen eserlerin enkazndan istifade edildi. Ayn z a m a n d a Akropol'n tahkimini de ele alarak, bu maksatla kutsal kayaln kuzey yamac zerine bir duvar inaa ettirdi; b u n u n iinde de, h a r p t e yklan binalarn stun tamburlar ve dier malzemesi kullanlmtr. F a k a t Themistokles kendi aleyhine bir memnuniyetsizliin domasna

sebebiyet vermiti. Perslerin ilerleyii srasnda, Atina halkn boaltarak, Attika topraklarn ve ehrin evlerini, abidelerini, d m a n tahribatna terketmi olmas tenkid ediliyordu. b r y a n d a n , politikasnn kendileri iin gsterdii tehlikeden korkan Ispartallar entrikalar ile onu devirmee alyorlard. Aleyhinde, K i m o n ' u n da katld bir i t h a m kampanyas tertib edildi. Nihayet Themistokles herhalde 475 de veya en ge 472 de srgne gnderilmitir. Themistokles'ten bahsederken, Ostia'da b u l u n a n portresinde iyi kt m u hafaza edilmi olan, y z n n enerjik izgilerini h a t r l a m a d a n geemeyiz. F a k a t arkeologlar bu kopyann, orijinalinin Atinal devlet a d m a n n hayatnda yaplm bir portre mi yoksa M . . IV. asrn sonu veya I I I . asrn bandaki o m p h e m , sonradan yaplma portreler devrinden mi olduunda birleememilerdir.

Themistokles'in srgnnden sonra, Gnorimoi (veya zengin ileri gelenler), byk mlk sahiplerinin partisi olan Muhafazakar Parti'nin bakan olan K i m o n Atina'nn en kudretli politika a d a m oldu. K i m o n , Trakyal bir prenses Hegesipyle ile Atinal kk Miltiades'in ocuklardr. olan K k Miltiades, top-

raklar Darius tarafndan elinden alnncaya kadar amcas Miltiades gibi Trakyada Kersonesos' daki ehirlerin tiran olarak h k m srmt. Atinaya' dndkten sonra 490' da Persleri M a r a t h o n ' d a ezerek iddetli bir mukabelede bulunmu oldu. Ksa bir sre sonra, halk Perslerle ibirlii y a p a n Paros adasna yapt talihsiz bir seferde yenildi ve Perikles'in babas Ksantippos tarafndan

312

CHARLES DELVOYE

m a h k e m e edilerek 50 talan demee m a h k u m edildi. babasnn hatrasndaki bu lekeyi silmee alacaktr.

Bunu

deyememi ve

hapiste, Paros muhasarasnda ald y a r a l a r d a n lmtr. S o n r a d a n K i m o n , Kimon' un hayatnn balca devreleri bilinmektedir. 479 d a n itibaren

Strateg (genaral) seildi ve nceleri, Themistokles ve Aristides ile beraber, doduu ve aile hatralar ile bal b u l u n d u u T r a k y a ' d a Perslere kar mcadeleleri idare etti. Themistokles' in srgnnden sonra, hayran olduu ve kendisine Demokrat Partili rakibini bertaraf etmesinde yardmc olan Isparta ile birlii salamlatrd. Bu yaknlama ona, b r y a n d a n , mcadelesini Perseler zerine teksif edebilme imknn verecei iin de makul grnyordu. T a a r u z u n u Anadoluya k a d a r gtrd ve 469 da Eurymedon boaznda deniz ve k a r a d a ifte zaferle Persleri m a l u p etti; bu zafer M e d harplerine son veriyordu. K i m o n artk hret ve kudretinin zirvesine erimiti. Bununla beraber, Ephialtes, h a t t a imdiden Perikles tarafndan idare edilen Demokrat llar) dostu Parti tekrar kuvvetlenmeye balyacakt. eitli ve beklenmedik deiikliklerden sonra, 461 ilkbaharnda K i m o n , "Lakedaimoniallarn (Ispartave halkn d m a n " iddias ile 10 yl srgne gnderildi. Isparta ile anlama bozuldu; Atina, Argos ve M e g a r a ile birleerek yalnz Ispartaya deil ayn z a m a n d a K o r i n t ' e de kar olan bir birlik kurdu. 457 de, ayn yln T e m m u z aynda Atinanlarn T a n a g r a ' d a bozgunlar ile neticelenen bir h a r p kt. Bizzat Perikles'in teklifi ile K i m o n srgnden arld arasnda be yllk bir bar yapld. ve aracl ile Atina ile Isparta

Atinallar, Pers kiralna kar isyan halinde olan Msrllara destek olmaya balaynca M e d tehlikesi yeniden belirli bir ekilde basksn gstermee balad. 450 ylnda K i m o n , Perslerin elindeki Kbrs'a kar 200 gemilik bir sefere giriti. F a k a t hastaland ve sefer esnasnda Kition muhasarasnda ld. Bir sene sonra vey kardei Kallias Perslerle sulh neticelendiriyordu. 446 ylnda Atina ve Isparta, aralarnda 30 yllk seviyesine ulaan 15 yllk yeni bir bar muhafaza etmee k a r a r verdiler. ki yl sonra Perikles Strateg seildi: Atina iin, sanat yaratclnda en yksek bir devre balyordu. Perikles devrinin parlakl, hereye r a m e n zengin ve ayan dikkat icraat olan K i m o n devrini gelecek nesillerin gznde bir miktar glgelemitir. Plutarkhos'un anlattna gre (Kimon, I I I . ) E u r y m e d o n savandan elde edilen Themistokles tarafndan ganimet balanlan sura, dou ve K i m o n , 469 da kazanlan gney ksmlarda da devam bloklar kullanl-

sayesinde, Akropol'n kuzeyinde

etmitir. Burada da gene Persler tarafndan tahrib edilmi binalarn enkazndan istifade edilmi, fakat d a h a ziyade poros tandan rektangler mtr. Yakn gney-dou ve suni bir ke nisbeten iyi muhafaza edilmi vaziyettedir. nisbetle biraz d a h a gneye ekilmi olmas ve orta alarda dier ksmlar yeniden inaa edildiinden yalnz

Bu duvarn, miken duvarna alimler bu teras zerine m a b e d i K i m o n devrine

terasn m u a z z a m arln tay ilgi ekicidir. Bu yzden birok kurulmu ve paralar P a r t h e n o n ' u n altnda b u l u n a n tarihlerler. Bu m a b e t lleri uzam arkaik dor niza-

ARKEOLOJK E S E R L E R

LE KMON

D E V R N D E ATNA

313

m n d a idi; dou

ve bat cephelerinde 6 ar, yanlarda ise 16 stunu

bulunan

m a b e t amphiprostilos tarznda idi. Stunlarn pentelikon m e r m e r i n d e n olan alt tamburlar kire tandan zemin zerine konulmu fakat m a b e t bitirilemeden nianesi kalmtr. Eer bu yapt K i m o n devrinden ise, Atinal devlet adamnn, Akropol', ona E u r y m e d o n savan kazandran T a n r a Athena'ya bir kran olmak zere dzenlemek iin b t n bir p r o g r a m F a k a t mebedin bitirilmemi h a l i b u n u n , Aristides dnm olduunu gsterir. tarafndan Demosthenes'in

istei zerine M a r a t h o n ganimetinin o n d a biri ile balanm fakat 480 de kinci M e d H a r b i ile yarm kalm olmas ihtimalini de dndrmektedir. Fakat almalarn durmas, K i m o n ' u n srgne gnderilmesi Mnesikles poros tandan yaplm olayna da balanabilir. duvarlar Propyleionu'nun altnda kuzey-bat kesi b u l u n a n ,

Propyleion'un da K i m o n ' a izafe edildii olmaktadr. Bu binann kesine, alaylarn Akropol'e dayal dikdrtgen eklinde bir

Stunlar ve ante Peisistratos devrine

duvarlar mermerdendi. Baz tarihiler bu yapy d a h a ziyade vermektedirler.

klarnn seyredilebilecei, miken duvarna eksedra ilve edilmitir. D a h a katiyetle anlatldna

gre, kendisi de Brauron'lu olan Peisistratos

tarafndan, Akropol'n gney-bat kesiminde, girerken sada, inaa edilmi olan Artemis Brauronia tapna, K i m o n devrinde yeniden dzenlenmitir. Nitekim Artemis Brauronia tapnann trlan Akropol'n nizamnda bir stoa inaa bat temenos duvar K i m o n tarafndan yapidi. Tapnan nihayetinde ularndan kuzeye Kimon doru, eski dor yan ve suru ile iltisakl

ettirmiti; b u n u n

duvarlar gene dor n i z a m n d a yapk yeni heykellerini muhafaza etmek

stunlarla takviye

olunmu

iki k a n a t Perikles uzanan

kyordu. Bu kanatlarn stoa ile b a l a t s yoktu; Artemis k l t n n iin kullanlyorlard. S o n r a d a n kuzeye doru z a m a n n d a , Mnesikles Propyleion'unun aks ile dzenlenmek kuzey duvarnn yeri deitirilirken, ksmn devamna lii, b a b a tarafndan kuzey - douda, yeni bir stoa ilave edilmidi. K i m o n iin bu

iin peribolos'un tapnan zel-

byk amcas Miltiades'in Brauron'lu oluuna baklrsa, bir ksm olduunu dnmek de binay da herhalde gene

aile gelenei ile olan mnasebetidir. F a k a t ayn z a m a n d a bu inaatn, Akropol'n yeniden tanzimi iin balanan programn mmkndr. Kitabelerden Khalkothek ismi ile K i m o n devrine nann yanndaki avluda, tandmz vermek uygun olacaktr. Khalkothek, Artemis Brauronia tapdouda, P a r t h e n o n terasnn aasndadr. F a k a t

b u n u n karsnda b u l u n a n portik ancak V. asrn sonuna tarihlenebilir, nk terasn kademeleri zerine tamaktadr. Khalkothek kelimesi, binann, Athena'ya hediye edilen bronz eyalarn sakland yer a n l a m n d a n tremektedir. bir stun srasnn mevcudiyetini kabul etmitir. Bir kitabeden gre Treheux, dip duvarna paralel veya dikey srmtr (bu ekilde, dahili duvarlar bir stun sras bulunabilirdi). gelen Khalkobilgilere thek'in i tekiltn tanyabilmek iin kfi bilgiye sahip deiliz. Stevens, aksiyal b u l u n d u u n u ileri

A t h e n a ' n n zeytin aacndan yaplm heykelini muhafaza etmek iin, T a n r ann Persler tarafndan 480 de tahrib edilen eski m a b e d i n n ksm zerine

314

CHARLES

DELVOYE

kitabelerde Opisthodomos diye t a n n a n yeni bir bina yapld. Delos birliinin hazinesi, 449 hodomos, az dan itibaren inaasna balanan P a r t h e n o n ' a gemeden evvel k a p a t a n Opistok tesadfi bir yangnla ortadan kalkt. gen heykeltra Phi454 de buraya kondu. 406 ylnda, Erekteion'un manzarasn K i m o n ' u n Akropol'n tanzimi

alanndaki almalarnn en nemlilerinden Athena heykelidir. K i m o n ' u n

biri, 465/464 yllarnda, o z a m a n 25/30 yalarnda olan dias'a yaptrmaa balad 9m yksekliindeki

v a t a n a dnnden sonra, 455 yllarnda t a m a m l a n a n eser, gayet iyi grlebilecek bir yere, girite, sahann ve eski Athena mabedinin aks zerine yerletirildi. Olduka ge bir z a m a n d a Promahos adn alacaktr. Pausanias bize, bir ithafa dayanarak, M a r a t h o n zaferinin ve partisindekilerin, byltmek iin yaptklar propaganphesiz heykelin kaidesi zerindeki

bir ans olarak yapldn sylemektedir. Burada K i m o n babas Miltiades'in M a r a t h o n ' d a k i zaferini

d a n n en parlak bir rneini grmek m m k n d r ; ve onlarn gznde bu zafer, dman Atina'ya girmeden pskrtmee muvaffak olduu iin, dier partiden olan Themistokles'in Salamis zaferinden stnd. b r y a n d a n , Miltiades'in liyakatli selefi K i m o n ' u n E u r y m e d o n ' d a k i son zaferi, M a r a t h o n ' l a balayan M e d Harplerini neticelendiren bir zafer olarak grlmekte idi. Netice itibariyle bu kymetli adak, parlak bir hareketle balayan yirmi senelik zaferler devresinin mesut neticesini tesid etmek iindi. Ayn z a m a n d a K i m o n , babasnn Paros baarszlndan sonraki mahkumiyeti ile glgelenen hatrasn da taziz ediyordu. K o n s t a n t i n tarafndan Bizans forumuna getirilen eser, 1204 de llar tarafndan i g a l i esnasnda ve R o m a imparatorluk Athena, ayakta, peploslu beraber, Pausanias'n metinleri, Bizansl tarihi ehrin ha-

halkn kurban olarak o r t a d a n kalkt. Bununla Niketas Khoniates'in anlatlar bu eseri sa elinde tanyabiliyoruz. bir zafer melei

devri Atina p a r a l a r n d a n olarak tasvir edilmiti;

tutmakta, mzra sol o m u z u n a dayal b u l u n m a k t a idi. Gene sol tarafta inik d u r a n sol eli, bacana dayal d u r a n kalkann zerine d a y a n m a k t a idi. Phidias'n Athena Khryselephantinos'u bu ekilde tasvir edilmitir. Delphoi'da, Apollon Mukaddes Mahalli'nin giriinde, mukaddes yolun solunda dikilmi olan byk adak da K i m o n ' u n ayn politik gayesinin eseri idi. Bir kaide zerinde, Apollon, Athena, Miltiades ve Attika kavimlerinin efsanevi alt k a h r a m a n n n heykelleri ykseliyordu. Bunlar da Phidias'n elinden kmt ve kaidedeki bir yaz, abidenin M a r a t h o n ganaiminin onda biri ile yapldn R a v e n n a Mzesinde m u h t e m e l e n kendi hatrlatyordu. Miltiades'in hatlarn neion'da

portresinden gelen bir kopyadan tanyoruz; bu portre herhalde A t i n a ' d a Prytave Dionysos Tiyatrosunda Themistokles'inki ile beraber b u l u n m a k t a (yani duvar resminde Miltiades'in idi. Mesele bu kopyann orijinalinin K i m o n devrinden olup olmaddr M . . I V . asrn sonlar). K i m o n devrinden byk portrelerini greceiz. Atina Akropol'ne gelince; Pausanias (I, 28, 2), Athena P r o m a k h o s ' t a n ok uzakta olmayan, normal lde bir bronz Athena heykelinden bahsetmektedir; b u n u Lukianos (Imagines4.) gibi Phidias'm en gzel eseri olarak grr.

ARKEOLOJK ESERLER LE KMON DEVRINDE

ATNA

315

Bunu Miltiades tarafndan I. M e d H a r b i n d e n evvel Lemmos adas 450 pagandadan Palaggi labilecei tarlarnn, Miltiades'in ban bu hareketini tebir

bir Atina kolonisi kurulan ve tarafbir prodndkleri

yllarnda hediye etmiti. Bu eseri de gene K i m o n etmek iin

saymak m m k n d r . Phidias'n Athena Lemnia'sna, Bolonya'daki Dresden'deki Athena bstne yaklatrarak bir benzetme yap-

dnlebilir.

K i m o n ' u n kendi seferlerinin hatras ise Akropol'de Athena Nike m a b e d i n d e d e v a m ettirilecekti. 448 de, Kallias'n olu Hipponikos, Halk Meclisine, K i m o n ' u n zaferleri sayesinde Perslerle sulhn tekrar tesisi erefine emreden bu binann inaasn balad srada, bir karar aldrd. Kallikrates'e verilen almalar

Perikles tarafndan, P a r t h e n o n ve Propyleion'un inaasna balanabilmesi iin d u r d u r u l d u . Muhafazakrlarn iktidara dn balad. K i m o n , Kolonos Agoraios'un altndaki binalar, Persler tarafndan hasara uratlm olan Agora'y da gzelletirmek istemitir. Buraya, Plutarkhos'un yllarnda glgelerinde oynad anlattna gre, gzel aalardan vey kardei, T r a k y a ' d a d a h a ocukluk diktirmitir. Peisianaks, Agora'nn kuzey kenarna dor nizamnda bir ettikleri gneli gney tarafna dolay ile almalar 426 da tekrar

portik yaptrd; bu portik yunanllarn tercih 'zerindeki Polygnotos, Mikon M.S.V. asrdan bir

bakyordu. Bu ksm, Peisianakteion veya Stoa Poikiles adn ald. Bu ikinci ad, ve Panainos'un yaptklar resimlerden verilmiti. Bunlardan ileride bahsedeceiz. Bu yapnn baz paralar 1949 da duvarn iinde bulunmutur. Bunlar, oluklu engellerin delik yerleri bir stun t a m b u r u , boyal palmet ve kyma kabartmalar olan bir ante bal, ve zerinde t a h t a resim panolarn asmaya yarayan d u v a r paralardr. Agora'nn bat kenarnn gney nihayetine doru Prytanlarn toplu yemekleri iin bir tholos inaa edildi; 50 Buleut'ler Bule'nin daimi komisyonunu tekil ederler ve yln o n d a birine tekabl eden 35-36 gnlk devrede toplanrlard. politikadan M m k n d r ki bu meclis D e m . Partinin bakan Ephialtes' in 462/461 yllarnda eski a r h o n t ' l a r d a n m e y d a n a gelen Areopag (aristokrat) Meclisini olsun. Asker K i m o n ayn z a m a n d a Atina genliinin beden ve fikri olgunluunu kazand yerler ile de ilgilendi. z a m a n n d a Gymnasion Plutarkos'un anlatsna gre, Peisistratid'ler zerinde eklinde tanzim edilmi olan Akademia'y, bir bahe haline getirdi. b t n Atinallara K i m o n ' u n gsterayrp, Ekklezia ve Bule yani Prytanlar m e y d a n a getirdii z a m a n inaa edilmi b u l u n a n baz

kou iin pistler izilmi ve etrafnda genlerin yryerek konumalarna mahsus glgeli park yollar yaplm, iyi sulanan Fakat bu genlere ve geni anlamla

dii bir rnek v a r d : Bu, M a r a t h o n civarnda bir klt bulunan, oradaki savata mucizevi mdahaleleriyle Atinallara yardm eden, bir z a m a n l a r Asya tarafndan gelen Amozon istilasna kar dasn bir din d u r m u olan, itidalli bir demokratik nizamn kurucusu, gen k a h r a m a n Theseus idi. Theseus mythosu, K i m o n ' u n propaganinanca dayanmasna hizmet ediyordu.

316

CHARLES

DELVOYE

Politik ve askeri faaliyetlerinin bandan beri 476 /475 veya 475 /474 yllarnda Atina'ya getirdii Theseus'a ait kemik ve silahlar, Skyros adasnda mucizevi dini eyay muhafaza bir ekilde b u l d u u n u iddia etmekte idi. Bu kymetli Mahallinin civarnda, Agora'nn dousunda bu byk

iin asker toplantlarn yapld yerde, Anakeion (yahut Dioskurlar) M u k a d d e s bir heroon, hakiki bir Theseion yaptrd. Burada her ayn 8'inde bir din merasim yaplyor ve Pyanepsion aynda bir b a y r a m halini alyordu. Plutarkhos (Kimon, V I I I ) , Theseus'a bulmasna hizmet eden balca olduunu sylemektedir. baarlarnn oalmaa antlar Pausanias'n biroklarn grd gibi balamtr. zaferi mnasebetiyle ait rliklerin getirilmesinin, K i m o n ' u n hret amillerden biri Theseus'un Akropol

zerinde

Bunlardan bilhassa, Theseus'un M a r a t h o n Boas ile mcadelesini gsteren bir bronz g u r u b u anlatmaktadr (I, 27, 9). Bu gurup, 490 b u n yerine, Salamis Zaferinden bolmutur, fakat Agora'da mmkndr. Pausanias'n bildirdii bir pellike ve Spina'dan baka bir g u r u p (I, 24, I ) , Theseus'un Minotauros zerindeki galibiyeti konusundadr. Bu da, T a r q u i n i a Mzesinde krmz figrl bir krater'e konu olmutur. M i n o t a u r o s ' u n bir kopyas terketmeden evvel Troizen'de R o m a ' d a Diokletian H a m a m l a r Mzesindedir. Pausanias bir de, babas Aegeus'un Aithra'y silahlar ile sandallarn altna saklad kayay kaldran gen Theseus figrnden bahsetmektedir. Gen prens bronz, kaya ise mermerdendi. Bundan hibir kopya ele gememitir, yalnz bu konu British M u s e u m ' d a C a m p a n a Kolleksiyonunda bir k a b a r t m a d a ilenmitir. Bu k o n u n u n seilmesine sebep olarak, 480 de Atina'y terkeden kadn ve ocuklarn Troizen'de iyi bir kabul grm olmalar ngrlebilir. ngilterede Broomhall Mzesinde m e r m e r bir t a h t dekorunun ve Eleusis'den bir vazonun konularn gurubu da muhtemelen tekil eden, Theseus ve a m a z o n Antiope mcadelesi bu senelerde ilenmi olmaldr. sonra yaplm M a r o t h o n ' l u l a r n hediye ettikleri ve 480 de tahrib olan ayn konudaki bir guruolmaldr. Bronz orijinali kayb u l u n a n krmz figrl bir kraterin paralarndan

ve R o m a ' d a Palazzo dei Conservatori Mzesindeki bir heykelden fikir edinmek

Theseus efsanesi devrin byk bir duvar resmine de ilham kayna olmutur; duvar resimcilii b t n inkiafn K i m o n ' u n kz kardeinin sevgilisi Thassos'lu Polygnotos'un d a h i ahsiyetinden alm grnmektedir. 463 de K i m o n tarafndan Thassos isyan bastrlnca Polygnotos mesleine o r a d a devam etmek zere Attika'ya geldi. D u v a r resimciliine getirdii yenilikler o kadar belirli ve katidir ki antik ada b a z a n bu resim kolunun yaratcs olarak kabul edilmitir. Polygnotos, Atinal Mikon ile beraber Theseion'un duvarlarna, k a h r a m a n n genliine ait nemli vakalar ilemitir: Amazonlarla mcadelesi; arkada Pirithus ve Lapithlerle beraber Kentauros'lara kar mcadelesi; Minos halkasn bulmak iin denize dal, ve nihayet, Skyros'da Diomedes tarafndan ldrl. Bundan baka, Peisistratos z a m a n n d a yaplm Dioskurlar tapnann

D.T.C.F. Ktphanesi
ARKEOLOJK E S E R L E R L E KMON D E V R N D E ATNA 317

duvarlarna, gene Mikon ile birlikte, Leukippid'lerin evlenme gnlerinde Kastor ve Polluks mitir. Phidias'n kardei Panaios'un da katlmas ile, Agora'nn kuzeyindeki Peisianakteion veya Poikiles Stoas'nn duvarlarna, M a r a t h o n zaferi ile Ispartaya kar yaplan son savalar, byk mitolojik mcadeleler srasna sokan yaptlar. Polygnotos, T r o i a ' n n yunanllar tarafndan alnn; Mikon, Theseus ve Atinallarn Amazonlara kar mcadelelerini yaptlar; ve eer Panaios'un elinden kmad ise M a r o t h o n sava da M i k o n ' a verilebilir. Son olarak, Atinallarn Ispartallara kar kazandklar Oinoe zaferini kimin boyadn bilemiyoruz. resimler tarafndan karlmas sahnesi ile Agronautlar hikyesini resmet-

Polygnotos, resimde yalnz moral ve psikolojik ifadeyi aram olduu iin deil, ayn z a m a n d a , planlar arka arkaya, ahslar muhtelif seviyelere dizerek perspektif almalar ile meknn analizini y a p m a a alm olduu iin antik ada byk itibar grmtr. Bu aratrmalarn tesirlerini Louvre Mzesindeki Orvieto' d a n gzel bir ve Artemis tarafndan Niobidtutmalar iin

krater zerinde gryoruz. Bir yznde Apollon

lerin ldrlmesi sahnesi vardr. Dier yzdeki konu zlememitir. Baz arkeologlar b u r a d a , Lemnos'lu kadnlar brakarak Kolkhis yolunu yunanllar iknaa alan Herakles ile Athena'y grmektedirler. Bakalar iin bu sahne, M a r a t h o n savann arifesinde Herakles'in Atinallar tevikidir. Buschor b u n u , O i n o e sava olarak grmtr. Gene bu sahne, Persephone'yi karmak iin arkada Pirithous'a yardm etmek hatasn ileyen Theseus'u k u r t a r m a k zere Herakles'in Hades'e inii olay eklinde de tasavvur edilmek istenmitir. Yakn z a m a n d a , Mille. Erika Simon (AJA, L X V I I / 1963, s. 43-62), b u n u n T h e seus'un kemiklerinin Atina'ya gtrln temsil eden Hades'ten ikinci defa kurtarl sahnesi olduu iddiasnda bulunmutur. K o n u ne olursa olsun, vazo ressamnn resmi idi. Bu genlik t e z a h r n devrin heykel sanatnda da aynen buluyoruz. Metinler, heykeltra Kalmis'in eseri olan bir Apollon heykelinin hatrasn muhafaza etmitir. B u n u n kopyalar iki ayr seride aranmtr; bir taraftan Atina omphalosundaki Apollon dier taraftan T i b e r Apollonu'nun temsilcisi olduu kel guruplardr. Duruta farkl, stilde yakn bu iki orijinalin mevcudiyeti bize devrin heysanatnda gen delikanl modellerinin ne kadar revata olduunu dndrmektedir. Bunlara, gen Phidias'n Apollon Parnopios'unun veya M a r i e m o n t Efebi'nin kopyas olmas m u h t e m e l olan Kassel Apollonu'nu da ilve etmek m m k n d r . Bylece karmza kan bu ekil, zek ve r u h skneti ile vcut kuvvetini birletiren gzellik idealinin rneidir. Bu ideal, hayatn srlarna nfuz etme ve topl u m hayatn dzenleme mantna dayanarak alan, gelime halindeki bir demokrasinin i d e a l i idi. ilham ald model herhalde b u g n kayp olan byk bir d u v a r

318

CHARLES DELVOYE

Bu derin Hmanizma, devrin en gzel tanr tasvirlerinden birini ilham eden ruhtur. Bu, Artemision Burnu aklarnda bulunan Poseidon veya Zeus heykelidir, ki onda devrin en yksek temayllerinden bazlar hayat bulmutur. Dnen Athena'y da hatrlamadan geemeyiz. Bunun, Akropol'n inaat masraflarnn hesap listesi karsnda dnen bir Athena m, yoksa harpte lm askerlerin isimlerini tayan bir stelin nnde dnen Athena m, veya sadece bir yar pistinde depar izgisine bakarak kazanacak gen atleti ve bu adan ona medyun olunacan dnen Athena m olduunu bilemiyoruz. Fakat bu belirsizlik bizi, yaratc bir iyimserlikten hayat bulan ve bu hayatndan bize byk tesirler veren bir devrin ifadesi olan, tanrlarla insanlarn ahenk ve beraberlii karsnda duygululuk iinde brakmaktadr. eviri: YENER BORAN