Ankara

Ecz.

Fak.

Der.

J . Fac. P h a r m . A n k a r a

14, 25 (1984)

14, 25 (1984)

Trkiye'de Yetien Helleborus L. Trleri zerinde Farmastik Botanik Ynnden Aratrmalar R e s e a r c h e s o n t h e T u r k i s h H e l l e b o r u s Species from t h e Aspect of Pharmaceutical Botany
Nevin TANKER* Funda BNGL**

ZET B u a l m a d a A n a d o l u ' n u n farkl Helleborus t r i n c e l e n m i t i r . blgelerinden toplanm iki

Helleborus orientalis L a m . (Bolu ve K a s t a m o n u ) ve Helleborus vesicarius A u c h e r . ( A d a n a ) morfolojik ve a n a t o m i k zelikleri y n n d e n i n c e l e n e r e k karlatrlmtr. B u iki t r d e g v d e y a p r a tayp t a m a m a l a r ; sepallerin r e n k v e ekli; folikllerin b y k l , birlem e mesafesi v e stilusun u z u n l u u ile t o h u m l a r n r e n k v e b y k l b a k m n d a n farkllk tesbit edilmitir. SUMMARY In this r e s e a r c h , t w o Helleborus species collected from r e n t regions of A n a t o l i a w e r e investigated. t h e diffe-

H. orientalis L a m . (from Bolu a n d K a s t a m o n u ) is c o m p a r e d w i t h H. vesicarius A u c h e r . ( A d a n a ) , from t h e p o i n t of m o r p h o l o g i c a l a n d a n a t o m i c a l p r o p e r t i e s . As a result of this s t u d y , we f o u n d o u t t h a t e a c h of these t w o species h a v e t h e i r o w n c h a r a c t e r i s t i c e l e m e n t s , s u c h a s ; c a r r y i n g leaves o n stems o r n o t ; t h e c o l o u r a n d t h e f o r m o f t h e s e pals ; t h e size of t h e follicules a n d t h e d i s t a n c e to w h i c h t h e y a r e coh e r e n t , t h e l e n g t h of t h e stylus; colour a n d size of t h e seeds. A n a h t a r K e l i m e l e r : Helleborus orientalis L a m . , Aucher. Helleborus vesi-

carius

R a n u n c u l a c e a e familyas b i t k i l e r i n d e n o l a n Helleborus cinsi o r t a , g n e y v e d o u A v r u p a ' d a n K a f k a s y a s n r l a r n a k a d a r u z a n a n geni bir y a y l m a a l a n n a s a h i p t i r (1,2,3).

* F a r m a k o g n o z i A n a b i l i m D a l , Eczaclk F a k l t e s i , A n k a r a niversitesi * * F a r m a k o g n o z i A n a b i l i m D a l , Eczaclk Fakltesi, G a z i niversitesi

26

Nevin T A N K E R

Funda BNGL

T r k i y e ' d e d o a l o l a r a k yetien iki t r v a r d r (4,5,6,7). H. orientalis, K u z e y A n a d o l u ' d a geni bir y a y l m a a l a n n a s a h i p t i r ; o r m a n aklkl a r n d a ve o r m a n a l t l a r n d a yetiir. H. vesicarius, G n e y A n a d o l u , A m a nos d a l a r , K a h r a m a n m a r a , G a z i a n t e p evresinde yetien e n d e m i k bir t r d r (8). D r o g o l a r a k k u l l a n l a n Rhizoma Hellebori nigri bir A v r u p a bitkisi o l a n Helleborus niger'in (pleme, Noel Gl) r i z o m ve k k l e r i n d e n oluur. D r o u n b i l e i m i n d e k a l p k u v v e t l e n d i r i c i etkiye s a h i p h e l l e b r i n isimli bir h e t e r o z i t v a r d r . K a l p h a s t a l k l a r n d a k a l b i k u v v e t l e n d i r m e k iin v e d i r e t i k o l a r a k kullanlr. H a l k h e k i m l i i n d e e m e t i k v e p u r g a tif o l a r a k ta kullanlmaktadr. D a n a k r a n gibi bir ok isim a l a n H. orientalis, H a l k a r a s n d a B o h a o t u , K a r a p l e m e , Siyah h a r b a k , B o y n u z otu, Danabartan, zehirli bir t r o l a r a k b i l i n m e k t e , kkleri K u z e y A n a d o l u k y l e r i n d e , b y k b a h a y v a n l a r n b r o n i t v e b e n z e r i gs h a s t a l k l a r n d a kullanlmaktadr H. (9,10,11). konu alan aratrmalar bulunmasna karn, H. orientalis'i

vesicarius t r z e r i n d e imdiye k a d a r a r a t r m a y a p l m a m olmas, bizi b u bitki z e r i n d e a l m a y a y n e l t m i t i r . H e r iki t r z e r i n d e a l m a l a r m z , b o t a n i k v e k i m y a s a l o l m a k z e r e iki b l m d e y r t meyi planladk. d a ise Botanik ksmda, etken b i t k i n i n morfolojik v e anatomik zelikleri ile t a n t c ve ayrc bitkilerin ierdii sahibi h a k k n d a fikir olmay k a r a k t e r l e r i s a p t a n d . K i m y a s a l ksmmaddeleri saptamay ve miktarlar amaladk*.

DENEL KISIM Materyal : Helleborus orientalis L a m . , Kastamonu; 1979 ylnn m a r t a y n d a B o l u ; A l a d a Ballda, S a n a t o r y u m u civar 1200 G l c k yolu z e r i n d e 900 - 1340 m ' d e n ve 1980 ylnn nisan a y n d a D a d a y - C i d e aras, m ' d e n , Helleborus vesicarius A u c h e r . , ise A d a n a ; O s m a n i y e - H a s a n b e y l i aras, A l m a n - P n a r R a d a r yolu z e r i n d e , orientalis r n e k l e r i n i n bir ksm vesicarius'un ise ounluu meyvalyd. 1220 m ' d e n t o p l a n d . H . H. iekli b i r ksm da m e y v a l y d . (AEF) 10171,

Bitki r n e k l e r i A n k a r a n i 10172,

versitesi Eczaclk F a k l t e s i H e r b a r y u m u ' n d a 10173 n u m a r a l a r ile kaytldr.

* Bitki z e r i n d e y a p l a n kimyasal alma ayrca y a y n l a n a c a k t r .

T r k i y e ' d e Yetien H e l l e b o r u s L . T r l e r i z e r i n d e .

27

T o p l a n a n bitkiler iek, b r a k t e , r o z e t y a p r a k , gvde, r i z o m olm a k z e r e k s m l a r n a a y r l a r a k , bir ksm glgede k u r u t u l u p deirm e n d e toz edildi, bir ksm da formol i i n d e s a k l a n d . a l m a mat e r y a l i n i n h e r b i r i n d e n , h e m formoldeki r n e k l e r d e n a l n a n kesilerden h e m d e toz edilmi n u m u n e l e r d e n p r e p a r a t l a r h a z r l a n d v e S a r t u r reaktifi ile karlatrmal o l a r a k i n c e l e n d i . Morfolojik Karakterler:

a l m a k o n u m u z u tekil e d e n h e r iki t r n d e r i z o m l a r t o p r a k a l t n d a y a t k d u r u m d a , koyu k a h v e r e n k l i v e 5-10 m m a p n d a d r . z e r i n d e silindir b i i m i n d e , 1-3 m m a p n d a kkler tar. G v d e 60 cm (H. orientalis) veya d a h a boylu olabilen (H. vesicarius), silindir eklinde, yeil renkli, zor k r l a n bir y a p gsterir. A r a t r m a k o n u m u z u o l u t u r a n iki Helleborus t r n d e de, r i z o m d a n k a n v e sap h e m e n h e m e n g v d e k a d a r u z u n o l a n p a r a l bir rozet yaprak bulunmaktadr. H. orientalis'de b a k a c a g v d e y a p r a b u l u n m a m a s n a karlk, H. vesicarius'da g v d e n i n t a b a n a y a k n k s m n d a n kan, sap s p a t u l a t bir y a p r a a n d r a n tek bir y a p r a k d a h a g r l m e k t e d i r . A y r c a h e r iki t r n g v d e s i n d e d e , b y k l k l e r i az ok farkl o l a n b r a k t e l e r bulunmaktadr. k i t r n r o z e t y a p r a k l a r v e b r a k t e l e r i morfolojik b a k m d a n b i r b i r i n d e n farkldr (ekil 1). H. vesicarius'da. g v d e n i n t a b a n n d a n ykselen y a p r a n (gvde y a p r a ) t r i p a r t i t l a m i n a s t a b a n d a genileyerek bir erit h a l i n d e u z a r . O k r e a y a n d r a n b u blge i n c e v e z a r m s bir y a p d a d r . Folioller b i r b i r i n e ok b e n z e r , ekilleri l a n s e o l a t t a n d a r eliptie k a d a r deiebilir. B r a k t e l e r d e r o z e t v e g v d e y a p r a n d a o l d u u gibi p e n n a t loblu t r i p a r t i t ekildedir (ekil 2 b ) . Y a p r a k l a r n hepsi t y s z d r . H. orientalis'de g v d e y a p r a k s z d r . R o z e t y a p r a k l a r tek, u z u n sapl, p e d a t , 7-10 d a r eliptik loblu, p a r a l a r geni dilidir (ekil 2 a ) . Y a p raklarn alt y z n d e tyler trnde bulunur. periantm d halkas doru (kaliks) eflatun renk, renkte

Bu iki Helleborus H. vesicarius'da

ekil v e b y k l k b a k m n d a n farkl s e p a l l e r d e n m e y d a n a gelmitir. sepaller yeilimsi-sar tepeye 16-18 mm u z u n l u k t a f l a b e l l i f o r m d u r ; H. orientalis'de ise yeilimsi-be-

28

Nevin T A N K E R

Funda B N G L

b
1/5). a) H. orientalis, b) H. vesicarius

ekil 1: R o z e t y a p r a k (x

ekil2: Y a p r a k tipleri (x 1 / 4 ) : a) H. orientalis 1,2,3,4,5 ok p a r a l y a p r a k t a n basit y a p r a a k a d a r b r a k t e tipleri; b) H. vesicarius 1. g v d e y a p r a , 2,3,4,5 b r a k t e tipleri.

yaz r e n k t e r o m b i k , hafif t r n a k l 2 0 - 3 5 m m u z u n l u k t a d r . H e r ikisinde de iekler a k t i n o m o r f t u r . iek h a l k a l a r s a r m a l dizilite iekler h i p o g i n d i r (ekil 3).

Trkiye'de Yetien Helkborus L. Trleri zerinde,

k
r

a. K 5 C 1 6 _ 2 0 A G4

a. K

C 16 _ 20 A G6

ekil 3: iekten boyuna kesi (a- H. orientalis, b- H. veskarius) ve diyagram (c- H. orientalis, d- H.vesicarius) k- sepal, n- nektaryum, p- pistil, r- reseptakulum, s-stamen P e r i a n t n i h a l k a s n o l u t u r a n ok s a y d a (16-20) n e k t a r y u m k k , t u b u l a r ( h u n i eklinde), iki d u d a k l v e p a r a l d r . D i p t e k o y u r e n k l i n e k t a r bezi tar. S t a m e n l e r s p i r a l dizilili v e ok s a y d a d r . i e k e k s e n i n e g r e da d o r u y n e l m i t i r , ekstrors a n t e r tar. M e y v a bir k a t o h u m l u folikl t o p l u l u u d u r , tek karpelli ( a p o karp) o l u p k a r p e l i n dikii b o y u n c a alr.

Nevin T A N K E R

Funda BNGL

P l a s e n t a l a n m a m a r g i n a l d i r , y a n i ovller k a r p e l l e r i n k e n a r n a baldr. H. vesicarius'da folikller o r t a y a y a k n bir y e r e k a d a r bitiik, bask, 5 0 - 7 0 x 2 5 - 3 2 m m , t o h u m l a r 3-6 a d e t ve 5-6 mm dir. H. orientalis'de ise folikller s a d e c e t a b a n d a bitiik, d a h a k k , bask deil, 2 0 - 2 5 x 8-12 m m , gagal, t o h u m l a r genellikle 6 d a n fazla ve 2 - 3 mm dir. H e r iki t r n m e y v a s n d a d a stilus kalcdr fakat u z u n l u k l a r farkldr. H. orientalis'de 10-13 m m , H. vesicarius''da 5-8 mm k a d a r d r . Anatomik Karakterler: H. vesicarius ve H. orientalis t r l e r i iek, b r a k t e , rozet y a p r a k , gvde ve rizom olmak zere ksmlarna ayrlarak anatomik karakterleri i n c e l e n m i t i r . H e m r n e k l e r d e n a l n a n kesilerden h e m d e toz edilmi n u m u n e l e r d e n S a r t u r reaktifi ile p r e p a r a t l a r h a z r l a n m v e m i k r o s k o b i k analizleri yaplmtr. R i z o m d a n e n i n e kesi a l n d n d a ok geni bir m a n t a r t a b a k a s ile evrelendii g r l r . K a b u k p a r a n k i m a s , a t nal eklinde h i l u m lar o l a n niasta t a n e l e r i ve y a d a m l a c k l a r ierir (ekil 4 ) . l e t i m d e m e t l e r i n i s k l e r a n k i m a bir k e p gibi evreler. Birbirini izleyen o d u n b o r u l a r v e s k l e r a n k i m a d e m e t l e r i n i n t a b a k a t a b a k a dizili oluu, r i z o m u n ok yllk o l d u u n a iarettir. O d u n b o r u l a r n n eperleri h e l e z o n l u ve skalariform-retikulat k a l n l a m a gsterir (ekil 4 ) .

n y

ekil 4: H. vesicarius R i z o m , toz n u m u n e (x 600) a) p a r a n k i m a t i k d o k u b) I. helezonlu, I I . skalariform-retikulat o d u n b o r u l a r , n- niasta, y- ya.

G v d e d e n a l n a n e n i n e kesilerde bir d a i r e z e r i n e dizilmi, irili ufakl k m e l e r h a l i n d e ak kollateral iletim d o k u d e m e t l e r i g r l r (ekil 5).

Ik

kb

ah ka
ks

ksp

0.1 mm

ekil 5:

vesicarius, g v d e d e n e n i n e keide ak kollateral iletim d e m e t i k- k u t i k u l a , e- epika- k a m b i y u m , ks- ksilem, s- sklerenkima, ksp- ksilem p a r e n k i m a s .

d e r m a , lk- levha kollenkimas, p - p a r e n k i m a , kb- k a l b u r l u b o r u l a r , a h - a r k a d a h c r e l e r i

32
Yapraklar

Nevin T A N K E R

Funda BNGL

anatomik

olarak

incelendiinde

alt

epidermada

Helleborus (Ranunculaceae) tipi stomalar grlr. tletim demetlerini s k l e r e n k i m a h c r e l e r i evreler (ekil 6).

Pl.p s.p s ks

0-1 m m

sb

st

ae
kimas, s-p-

f
ks- ksilem, ae- alt e p i d e r m a , f- floem,

ekil 6: H, vesicarius y a p r a k t a n e n i n e k e s i k - k u t i k u l a , e- st e p i d e r m a , pl-p- p a l i z a t p a r e n s n g e r p a r e n k i m a s , s- sklerenkima, sb- s o l u n u m boluu, st- s t o m a .

H.

orientalis

yapraklarnn

alt

yznde

H.

vesicarius'dan

farkl

o l a r a k bacilliform t y l e r b u l u n u r (ekil 7). K o r o l l a d a n yzeysel kesi a l n d n d a y u v a r l a k h c r e aras bol u k l a r t a y a n mezofil d o k u , toz n u m u n e d e ise p o l e n t a n e l e r i k a r a k teristiktir (ekil 8). Meyvadan hazrlanan preparatlarda ekzokarp, mezokarp ve

e n d o k a r p a ait p a r a l a r grlr.

Ta hcreleri yoktur.

S e m e n d e n h a z r l a n a n toz n u m u n e d e ise testa e p i d e r m a s , y a d a m l a l a r t a y a n besi d o k u v e e n d o s p e r m a g r l r (ekil 9 ) .

Trkiye'de Yetien Helleborus L. Trleri zerinde.

33

0 , 1 mm

ekil 7: H. orientalis bacilliform ty

0 , 1 mm

ekil 8: H. vesicarius (korolla), toz n u m u n e d e p o l e n SONU VE TARTIMA

H. orientalis ile

H. vesicarius morfolojik zelikleri ile b i r b i r i n d e n

k o l a y c a ayrlabilir. A n c a k a n a t o m i k zelikleri ile a y r m a k k a b i l deild i r . H e r iki b i t k i n i n t m ksmlar d o k u l a r n eidi ve dizilileri yn n d e n b i r b i r i n e ok b e n z e m e k t e d i r . Yalnz m i k r o s k o b i k i n c e l e m e l e r i m i z e g r e bacilliform tyler, H. orientalis y a p r a k l a r n n alt y z n d e b u l u n m u fakat H. vesicarius'da grlmemitir.

34

Nevin T A N K E R

Funda BNGL

c 0.1 m m

a
ekil 9: H. veskaris S e m e n t o z u a) testa e p i d e r m a s b) besi d o k u c) e n d o s p e r m a k-kalnlama, y-ya d a m l a s

Morfolojik zelikleri H. orientalis'de:

ynnden

s a p t a n a n farklar

unlardr:

Yaprak b t n yapraklar rozet yaprak p e d a t (paral) p e d a t i s e k t ince, uzun bacilliform tyler var

iek S e p a l r o m b o i d a l , yeil-sar, 2 0 - 3 5 m m Folikller y a n l a r d a n bask deil, 2 0 - 2 5 x 8 - 1 2 m m sadece t a b a n d a 10-13 m m bitiik, stilus kalc,

T o h u m 2-3 m m , kahverengi, H. vesicarius'da:

6 t a n e d e n fazla

Y a p r a k h e m r o z e t h e m de g v d e n i n alt ksmnda gvde yapraklar var rozet yapraklar tripartitus t y yok

iek S e p a l flabelliform, yeil-sar, t e p e d e efl a t u n - k a h v e r e n g i , 16-18 m m Folikller y a n l a r d a n bask, stilus kalc, 50-70x25-32 mm o r t a y a k a d a r birleik 5-8 mm

T o h u m 5-6 m m , sar, 3-6 t a n e

TABLO-1Rozet yaprak
Gvde

yapra

Brakte Brakteol

Ty

S e p a l

Folikller

Tohum

H.orientalis

Trkiye'de Yetien Helleborus L. Trleri zerinde...

20-25x8-12 Padat
y e i l - s a r 2 0 - 3 5 mm tabanda s t i l u s 1 0 - 1 3

mm

b i t i i k k a l c mm

dan

f a z l a mm

2-3

H.vesicarius

y e i l - s a r u l a r 1 6 - 1 8 e f l a t u n mm 3 - 6 5 0 - 7 0 x 2 5 - 3 2 mm a d e t ma

5-6

Tripartit

o r t a y a s t i l u s

kadar k a l c mm

35

b i t i i k

5-8

36

Nevin T A N K E R

Funda BNGL

LTERATR 1 - M a r t i n i s , Z., " F o r m a n d D e v e l o p m e n t o f T r i c h o m e s a n d T r i c h o m o i d F o r m a t i o n s n t h e Leaves of Several H e l l e b o r u s species a n d their Significance for t h e T a x o n o m y of t h e G e n u s " , Acta. Bot. Croat. (33) 93-110 (1974). 2- T r e a s e , E. G., E v a n s , W. C, Pharmacognosy, 11 th E d i t i o n , (1972). 3 - T u t i n , T . G., H e y w o o d d o n (1976). 4- B a y t o p , A., Farmastik Botanik, . . E c z . F a k . Y a y n l a r ( N o : 25) B a h a M a t b a a s , stanbul (1972). T . G., B u r g e s , N . A., M o o r e , D . M . , V a l e n t i n e , D . H., Bailliere Tindall, London

W a l t e r s , S. M., W e e b , D. A., Flora Europea, 4, (1), C a m b r i d g e U n i v e r s i t y Press, L o n -

5 - B a y t o p , T., Farmakognozi, II, . . Y a y n l a r ( N o : 1685) E c z . F a k . ( N o : 12) B a h a M a t baas, s t a n b u l 1971.

6- K a r a m a n o l u K., Farmastik Botanik, A. . E c z . F a k . Y a y n l a r ( N o : 24) A. . Basmevi 7- T a n k e r , Ankara M., (1973). Tanker, N., Farmakognozi, I, zk M a t b a a s stanbul (1973).

8- D a v i s , P . H . , Flora of Turkey and the East Aegean Islands, I, U n i v . Press. E d i n b u r g h , (1965). 9 - G l e y , M., " S a m s u n v e T r a b z o n Blgesi T b b i v e Z e h i r l i Bitkilerden Balcalarnn F a r m a k o d i n a m i k Etkileri ve T e d a v i d e k i n e m l e r i " , A. U. Vet. Fak. 23-6 (1956). orientalis Bitkisiyle Mukayeseli AratrmaYaynlar ( N o : 49)

1 0 - K a n t e m i r , ., T e m e l l i , E., " H e l l e b o r u s l a r " , A. . Tp Fak. Mec. X V I , (No:

1) A n k a r a niversitesi Basmevi (1963).

1 1 - B a y t o p , T., M a l k o , G., " H e l l e b o r u s orientalis L a m . v a r . hirsutus (Schiffn) H a y . K k leri z e r i n d e A r a t r m a l a r " , stanbul Ecz. Fak. Mec. I, 18 (1965).