B N ROSETO

NHNG K XUT CHNG

Cch nhn mi v ngun gc thnh cng
Diu Ngc dch

M ALCOLM G LADWELL
Tc gi cc cun bestseller im bng pht v Trong chp mt

NH XUT BN TH GII

B N ROSETO

Con ng dn n thnh cng?

Bn lun mong mun thnh cng? Bn m c tr thnh mt nhn vt xut chng? Nu bn lm trong lnh vc cng ngh thng tin, nhng yu t no gip bn c th tr thnh mt ngi nh Bill Gates? Nu hot ng trong lnh vc ngh thut, bn tng bao gi so snh mnh vi ban nhc The Beatles hay thin ti Mozart cha? Trong cun sch gin d ny c nhng ch dn, gi m con ng hng mi ngi ti thnh cng nh mong c. Malcolm Gladwell, tc gi cun sch Nhng k xut chng v hai tc phm ni ting khc l Trong chp mt v im bng pht, nm 2005 tng c Tp ch Times bu chn l mt trong 100 ngi nh hng nht th gii. V sao ng c tm nh hng ln nh vy, tht n gin, v ng c kh nng xut sc a ra nhng nhn nh v quy lut x hi tng chng nh rt bnh d m li rt su sc. Nhng nhn nh ca ng trong cun Nhng k xut chng gip cc bc lm cha m tin on kh nng: Con ci h c th tr thnh vn ng vin th thao ni ting? C th thnh cng rc r trong ngnh cng ngh thng tin? Hoc c th tr thnh lut s danh ting? T nhng l gii v thnh cng ca ban nhc lng danh The Beatles, t ph phn mm Bill Gates, cc lut s ni ting ph Wall, cng rt nhiu thin ti khc tc gi ch ra rng cuc i ca nhng ngi thnh cng tun th nhng im chung th v. ng thi ng cng a ra cch l gii y thuyt phc cho tht bi ng bun ca nhng thn
5

NHNG K XUT CHNG

ng c ch s IQ rt cao. Pht hin ny lm cun sch c sc v khc bit v quan im pht huy tim nng con ngi. Tc gi qu quyt rng cc v nhn khng t dng m c, cng khng c thc y bi ch c thin ti hay ti nng. Qu ng nh cha ng ta ni: C cng mi st c ngy nn kim, v nhn l ngi bit nm bt c hi t mi trng v hon cnh, v cng vi mit mi kh luyn m h vn ln nhng nh cao ngi khc khng th t ti. Mi chng ta, nu c kht vng lm c nhng iu ln lao, tr thnh ngi xut chng, th hy chm ch rn luyn k nng v nm bt c hi vn ti nh cao. Chng ta cng c th hng dn con ci mnh ngay t by gi gip chng c c nhng li th c bit mt ngy no chng ta c th t ho. Bit u bn s tr thnh b m ca nhng Bill Gates, hay ca nhm Beatles tng lai Vi cun sch nh ny, bn c th tm c nhng gi n gin nhng v cng hu hiu cho con ci hoc chnh bn thn bn. T cch nhn v nhng lp lun trong cun sch, suy ngh v Vit Nam, chng ta c th thy v sao c nhng th h vng trong tt c cc lnh vc t th thao n khoa hc hay trong x hi, ti sao thnh cng ca th h ny rt khc bit vi thnh cng ca th h khc cng nh c th d on v thnh cng ca chnh th h mnh Hin ti l nguyn kh ca quc gia. Hy vng cun sch nh ny gi m cho mi gia nh, mi c nhn cch thc hun c nguyn kh Vit Nam! Thng 7 2009

TRNG GIA BNH

Ch tch Tp on FPT
6

B N ROSETO

MC LC

LI GII THIU __________________ 9

B n Roseto
NHNG NGI NY QUA I V TUI CAO. C VY THI.

CHNG 1 _____________________ 21

Hiu ng Matthew
V PHM AI C, TH C CHO THM V S C D THA; CN AI KHNG C, TH NGAY CI ANG C, CNG S B LY I. Matthew 25:29

CHNG 2 ______________________ 46

Quy tc 10.000 gi
HAMBURG, CHNG TI PHI CHI TM TING NG H.

CHNG 3 ______________________ 85

Mi phin phc vi cc thin ti, Phn I

BIT V IQ CA MT CU B CNG CHNG GIP CH G MY NU BN PHI I MT VI C MT NHM NHNG CU B THNG MINH.

CHNG 4 _____________________ 112

Mi phin phc vi cc thin ti,Phn II

SAU NHNG CUC M PHN KO DI, NGI TA NG TNH RNG ROBERT S PHI CHU QUN CH.

NHNG K XUT CHNG

CHNG V ____________________ 141

Ba bi hc ca Joe Flom
CHNG VI ____________________ 195

Harlan, Kentucky
HY CHT NH MT THNG N NG, NH CCH ANH TRAI MY LM.

CHNG VII ___________________ 214

L thuyt chng tc ca cc v ri my bay

C TRNG, RADAR THI TIT GIP CHNG TA RT NHIU.

CHNG VIII __________________ 268

Nhng rung la v bi kim tra Ton

NGI C KH NNG THC DY TRC BNH MINH SUT BA TRM SU MI NGY MT NM CHC CHN C TH LM CHO GIA NH MNH TR NN SUNG TC.

CHNG IX ____________________ 298

Tha thun ca Marita

TT C CC BN B CA CHU BY GI U N T KIPP.

PHN KT _____________________ 322

Cu chuyn Jamaica
NU NHNG A TR DA MU C SINH RA, CHNG S C GII PHNG.

B N ROSETO

L I

G I I

T H I U

B n Roseto
"NHNG NGI NY U CHT V TUI CAO. C VY THI."

1.
Roseto Valfortore nm cch thnh Rome khong mt trm dm v pha ng nam di chn i Apennine, thuc tnh Foggia ca Italia. Cng ging nh nhng ngi lng mang phong cch trung c, th trn ny quy qun xung quanh mt qung trng trung tm rng ln. i din vi qung trng l Palazzo Marchesale - lu i ca dng h Saggese, tng c thi l lnh cha giu c vng ny. Mt li i c mi vm bt u t mt m hng thng ra nh th - Madonna del Carmine (Qu b Ni Carmine - ND). Nhng bc thang hp chy dc ln sn i, p lin hai bn l nhng cn nh xy bng lp ngi san st thnh cm vi nhau. Trong sut nhiu th k, nhng nng dn ca Roseto lm vic cc m hoa cng trong nhng qu i xung
9

NHNG K XUT CHNG

quanh, hay cy cy trng trt trn cc tha rung thung lng pha di, cuc b bn hay nm dm ng xung ni mi sm mai v ri li cn mn i ht qung ng di tr v khu i khi chiu mun. Cuc sng tht gieo neo. C dn th trn khng h bit ch, ngho t ti v chng c my hy vng c ci thin v mt kinh t cho n khi nhng tin tc v mnh t ca vn hi nm pha bn kia b i dng cht n vi Roseto hi cui th k XIX. Thng Ging nm 1882, mt nhm 11 ngi Roseto mi ngi n ng v mt cu trai - dong bum n New York. m u tin h ng ngay trn sn qun Little Italy ng Mulberry, khu Manhattan. Sau h liu th vn may i v pha ty, cui cng tm c vic lm trong mt m c-oa ( bng) cch mi chn dm v pha ty thnh ph New York, gn th trn Bangor, bang Pennsylvania. Trong nm tip sau , mi lm ngi Roseto ri Italia n vi nc M, mt vi ngi trong cng dng chn Bangor, st cnh vi nhng ngi ng hng trong m c-oa. Nhng ngi nhp c y bo tin cho qu hng Roseto v ha hn ca vng Tn Th Gii v rt nhanh chng ht nhm ngi Roseto ny theo chn nhm ngi khc gi ghm c ti dt thng tin ti Pennsylvania, cho ti khi lch ngun nhp c ban u tr thnh mt cn l cun. Ch tnh ring nm 1894, khong mt nghn hai trm ngi gc Roseto xin h chiu nhp cnh Hoa K, li tt c li ph ni lng qu c ca mnh hoang liu. Ngi Roseto bt u mua li t ai trn sn i ln nhn ni vi Bangor bng mt con ng xe sc vt
10

B N ROSETO

ko mn vt v dc thoai thoi. H xy dng nhng cn nh bng hai tng san st thnh cm vi mi lp coa trn nhng con ng hp chy ngon ngoo ln xung sn i. H dng ln mt nh th, gi n l Qu b Ni Carmel v t tn con ph chnh ni nh th ta lc l i l Garibaldi - tn mt v i anh hng thng nht nc . Thu ban u, h gi th trn ca mnh l Tn Italy. Nhng rt nhanh sau h i li thnh Roseto - ci tn dng nh l thch hp nht biu th rng hu ht h u n t cng mt ngi lng Italy. Vo nm 1896, mt mc s tr tui nng ng vi tn gi Cha Pasquale de Nisco tip qun cng vic ti nh th Qu b Ni Carmel. Cha De Nisco to dng nhng cng ng tn gio v t chc cc dp l lt. ng khuyn khch c dn th trn lm sch t ai, trng hnh ty, u a, khoai ty, da chut v cc cy hoa qu trong nhng mnh vn pha sau nh h. ng phn pht ht ging v hnh c. C th trn bng bng sinh kh. Ngi dn Roseto bt u nui ln sau vn v trng nho ru ti gia. Vi trng hc, mt cng vin, mt tu vin v mt ngha trang c xy dng. Cc ca tim v hng bnh ngt, nh hng v qun bar m ca dc theo i l Garibaldi. Hn mt t nh xng bung ra sn xut o chong cho ngnh may mc. Th trn Bangor lng ging a phn l ngi x Wales v Anh quc, th trn k bn ch yu l ngi gc c - da vo mi quan h cng thng gia ngi Anh vi ngi c cng nh ngi trong nhng nm thng y - r rng th trn Roseto ch gm ton c dn Roseto sinh sng m thi. Nu bn do
11

NHNG K XUT CHNG

bc ngc xui nhng con ph Roseto - bang Pennsylvania trong mt vi thp nin sau nm 1900, bn s ch nghe thy ting , m khng phi l th ting no khc ngoi loi phng ng min Nam Foggia chun xc vn c s dng Roseto. Roseto nm trong lng bang Pennsylvania l mt th gii nh b ring bit t cp t tc - tt c, nhng li khng h c nhng cng ng xung quanh bit ti - v c l mi vic s vn duy tr nh th nu khng xut hin mt ngi n ng c tn Stewart Wolf. Wolf vn l mt bc s. ng nghin cu v h tiu ha v d dy, dy hc ti trng Y thuc i hc Oklahoma. ng tri qua ma h ti mt nng tri Pennsylvania, khng xa Roseto l my d c th ng nhin iu chng c g gh gm, bi Roseto qu m ui trong th gii bit lp ca ring mnh n mc d ai sng ngay th trn k bn cng chng hay bit g nhiu v n. "Mt ln ti v ngh h - c l l hi cui nhng nm 1950 Ti c mi n ni chuyn ti mt hi Y t a phng," nhiu nm sau Wolf k li trong mt cuc phng vn. "Sau khi cuc ni chuyn kt thc, mt v bc s a phng mi ti i lm mt chu bia. Trong khi chng ti ung, anh ta ni, Anh bit y, ti hnh ngh c mi by nm. Bnh nhn ca ti n t khp mi ni, th m hu nh ti cha gp mt trng hp ngi Roseto no di su lm tui mc bnh tim." Wolf sng st thc s. l vo hi nhng nm 1950, nhiu nm trc khi xut hin cc loi bit dc lm gim cholesterol cng nh nhng bin php tch cc hng ngn
12

B N ROSETO

nga bnh tim mch. Nhng cn au tim l mt th bnh dch nc M. Chng l nguyn nhn hng u gy t vong i vi ngi tui di 65. Ni theo cch thng thng l, khng th c chuyn anh lm bc s m li cha gp ca bnh tim no ht. Wolf quyt nh iu tra. ng tranh th s tr gip t mt s sinh vin v ng nghip Oklahoma. H tp hp cc giy chng t ca c dn trong th trn, ln ngc tr li ti a s nm m h c th. H phn tch cc ghi chp y khoa. H xem xt lch s bnh l v xy dng cc ph h gia nh. "Chng ti bn ti bi," Wolf ni. "Chng ti quyt nh tin hnh nghin cu s b. Chng ti bt u vo nm 1961. V th trng ni, 'Tt c cc ch em gi ca ti s gip cc anh.' ng ta c bn ch em gi. ng tip, 'Cc anh c th s dng phng hp ca Hi ng th trn.' Ti hi li, 'Th cc ng s hp hi ng u?' ng p li, ' vng, chng ti s hon li mt cht.' Cc b cc c mang ba tra ti cho chng ti. Chng ti c nhng cn lu nh ly mu v lm in tm (EKGs). Sau ti tr chuyn vi nh chc trch. H cho chng ti s dng trng hc trong ma h. Chng ti mi ton b dn Roseto ti kim tra. Kt qu tht ng chong vng. Roseto, r rng khng c ai di tui 55 b cht do au tim hay c bt c du hiu no ca bnh tim. Vi nhng ngi trn 65 tui, t l t vong do bnh tim Roseto ch khong bng mt na so vi t l chung ca nc M. T l t vong do mi nguyn nhn Roseto, trn thc t cn thp hn 30 n 35% so vi d tnh.
13

NHNG K XUT CHNG

Wolf li mi ti mt ngi bn tn l John Bruhn mt nh x hi hc Oklahoma, gip ng. "Ti thu cc sinh vin chuyn ngnh y khoa v cc sinh vin x hi hc tt nghip n y tin hnh phng vn. Chng ti n tng nh, tr chuyn vi tt c cc c dn t 21 tui tr ln," Bruhn nh li. Vic y xy ra hn nm mi nm v trc, th m trong ging ni ca Bruhn vn m v kinh ngc khi ng miu t nhng g h pht hin c. "Khng h c t t, khng nghin ru, khng nghin ma ty v rt t ti phm. Khng c ai phi sng da vo phc li. Sau chng ti xem xt n cc vt lot trong h tiu ha. H cng chng h mc phi cht no. Nhng ngi ny nu cht u do tui cao. C vy thi." Nhng ngi trong gii y khoa ca Wolf c mt ci tn gi nhng ni nh Roseto - mt ni nm ngoi nhng tri nghim hng ngy, nm ngoi nhng quy lut thng thng. Roseto l mt K xut chng.

2.
Suy ngh u tin ca Wolf l ngi Roseto hn phi tun th nghim ngt nhng thi quen n king theo li Cu Th Gii khin h khe khon hn hn nhng ngi M khc. Nhng ng thy ngay rng iu khng c cn c. Ngi Roseto s dng m ln nu nng thay v dng loi du -liu lnh mnh hn nhiu m h vn vn s dng Italy. Pizza Italy l ci bnh mng vi mui,
14

B N ROSETO

du v c th thm cht c chua, c trng hay hnh ty. Pizza Pennsylvania l bnh bt m nho cng thm xc xch, ht tiu, xc xch , tht xng khi v i khi c trng na. Nhng loi ngt nh bnh biscotti v tarralli thng c dnh cho dp Ging sinh v l T n; nhng Roseto h dng chng quanh nm sut thng. Khi Wolf nh cc chuyn gia v dinh dng phn tch thi quen n ung in hnh ca ngi Roseto, h pht hin ra con s gh gm l 41% lng calori ca h c ngun gc t cht bo. y cng khng phi l mt th trn m ngi dn thc dy t tinh m tp yoga hay chy b qung ng su dm lin. Ngi Roseto Pennsylvania nghin thuc rt nng v nhiu ngi phi vt ln vi bnh bo ph. Nu ch n king v tp luyn khng gii thch c cho nhng pht hin v sc khe, vy ngun gc di truyn th sao? Ngi Roseto l mt nhm gn b khng kht n t cng mt vng t ca nc , v suy ngh tip theo ca Wolf l t hi xem liu nhng ngi ny c phi l thnh vin trong c mt dng tc khe mnh dn dy khc thng bo v h khi tt bnh hay khng. Ngh vy nn ng truy du h hng thn thch ca ngi Roseto sng ri rc nhng vng khc ca nc M xem liu h c cng chung hng th sc khe trng kin ng n nh nhng ngi anh em Pennsylvania hay khng. H khng h. Tip theo ng nhn vo khu vc m ngi Roseto sinh sng. Liu c kh nng no l sinh sng vng chn i pha ng Pennsylvania li c th g tt cho sc khe ca h khng? Hai th trn gn k Roseto nht l Bangor,
15

NHNG K XUT CHNG

ch xui pha di khu i v Nazareth, cch vi dm. C hai th trn u c quy m c nh Roseto v dn chng u l ngi chu u nhp c lm lng chm ch tng t nhau. Wolf sc so tt c ghi chp y khoa ca c hai th trn. la tui trn 65, t l t vong do bnh tim c Nazareth v Bangor u cao gp ba ln so vi Roseto. Li sa vo mt ng ct. iu Wolf bt u ng ra l b mt ca Roseto khng nm ch n king hay tp luyn hay di truyn hay a th. phi l chnh bn thn Roseto. Khi Bruhn v Wolf do b quanh th trn, h pht hin ra nguyn c ti sao. H chnh mt trng thy cch ngi Roseto thm hi nhau, dng li tr chuyn bng ting ngay trn ng ph, hay nu nng gip nhau ngay trong vn sau nh. H hiu v h thng i gia nh nng c cu trc x hi ca th trn. H chng kin cc gia nh vi ba th h cng chung sng di mt mi nh cng nh cc bc ng b c tn knh n th no. H n ch m ng t tp nh th Qu b ni Carmel v cm nhn c hiu ng ca s thng nht v bnh an ca nh th. H m c hai mi hai t chc dn s khc nhau tn ti trong mt th trn ch vn vn hai nghn dn. H mt ti c tnh bnh qun ch ngha ni bt ca cng ng, ngn cn nhng k giu c ph trng v gip cho nhng ngi km thnh cng che giu bt tht bi. Trong qu trnh di thc vn ha dn c vng nam Italy n khu i min ng Pennsylvania, ngi Roseto sng to nn c mt cu trc x hi vng chi v kin c kh nng c lp h khi nhng p lc n t th gii
16

B N ROSETO

hin i. Ngi Roseto khe khon bi chnh ni h xut thn, bi chnh th gii m h sng to nn cho mnh ngay trong khu th t nh b gia vng i ni. "Ti vn nh ln u tin t chn ti Roseto, bn s trng thy ngay nhng ba n ca cc gia nh ba th h chung sng, nhng tim bnh m, ngi dn do bc qua li trn ng ph, ngi hng hin tr chuyn vi nhau, nhng phn xng may mc ni ph n mit mi lm vic c ngy di, trong khi n ng lm vic trong nhng m c-oa," Bruhn ni. "Tht k diu." Khi Bruhn v Wolf ln u tin cng b nhng pht hin ca mnh trc gii y hc, bn c th tng tng ra ngay thi hoi nghi m hai ngi bn h phi i mt. H bc vo nhng phng hi tho ni cc ng s by sn hng dy dng dc s liu sp vo nhng bng biu phc tp lin quan n loi gene ny hay quy trnh sinh l hc khc, v chnh bn thn nhng ngi li pht ngn thay v c nghe ni v nhng tc dng k l v thn diu ca vic ngi ta dng bc tr chuyn vi nhau trn ng ph hay ba th h gia nh cng chung sng di mt mi nh. c mt cuc sng trng th, tr tu tp th khi khng nh rng, vic y xt trn phm vi rng ph thuc vo ci chng ta l ai ng th, chnh l m di truyn (gene). N ty thuc vo nhng quyt nh chng ta a ra - v vic chng ta la chn n thc g, chng ta la chn tp tnh bao nhiu, v c vic h thng y t iu tr hiu qu ti mc no. Khng mt ai quen vi vic suy ngh v sc khe trn kha cnh cng ng.
17

NHNG K XUT CHNG

Wolf v Bruhn phi thuyt phc gii y khoa suy ngh v sc khe v cc bnh tim mch theo mt phng cch hon ton mi m: hai ngi buc phi ch cho bn h thy rng s khng th hiu c ti sao mt ngi no li khe mnh nu tt c nhng g ngi lm ch l ngh v nhng la chn hay hnh ng ca mt c nhn ring r bit lp. H buc phi nhn rng hn, ra ngoi c th . H buc phi hiu v nn vn ha m anh ta/c ta l mt phn cu thnh trong , hiu xem b bn v gia nh ca ngi ra sao, xem ni chn m h xut thn th no. Ngi trong gii y hc s phi coi trng tng rng nhng gi tr ca th gii m chng ta ang sinh sng cng nh nhng ngi vy bc quanh ta c tc ng su sc n vic nh hnh nn mi chng ta. Trong cun sch Nhng k xut chng ny, ti mun l gii v thnh cng ging nh cch Stewart Wolf l gii cho chng ta v sc khe.

18

B N ROSETO

P H N

C HI

HIU NG MATTHEW

C H N G

Hiu ng Matthew
V PHM AI C, TH C CHO THM V S C D THA; CN AI KHNG C, TH NGAY CI ANG C, CNG S B LY I.

Matthew25:29

1.
Vo mt ngy ma xun m p thng Nm nm 2007, hai i Medicine Hat Tigers v Vancouver Giants chm trn nhau trong gii v ch khc cn cu Memorial Cup Vancouver, bang British Columbia, Canada. Tigers v Giants l hai i xut sc nht Gii ngoi hng khc cn cu Canada, cng chnh l gii v ch khc cn cu tr cht lng nht th gii. y u l nhng ngi sao tng lai ca mn th thao - nhng tuyn th mi by, mi tm v mi chn tui, nhng ngi trt bng v nh bng t hi h mi ch l cc cu b va chp chng bit i. Trn u c pht sng trn knh truyn hnh quc gia Canada. Ngc xui trn nhng con ng khu trung
21

NHNG K XUT CHNG

tm bun bn ca Vancouver, cc bng rn v Memorial Cup treo php phi cc tr n. Sn vn ng cht cng ngi. Mt di thm tri di trn mt bng v xng ngn vin gii thiu nhng v tai to mt ln d khn trn u. u tin l Th hin bang British Columbia - ngi Gordon Campbell. Tip , gia nhng trng pho tay no ng, Gordie Howe - mt trong nhng huyn thoi ca mn th thao ny bc ra. "Tha cc qu b v qu ng," xng ngn vin h ln. "y l Ngi Hookey!" Trong su mi pht tip sau, c hai i cng hin mt trn khc cn cu hng hc kh th v ging co quyt lit. Vancouver n bn trc, ngay u hip hai, trong mt c bt bng ca Mario Bliznak. n cui hip hai, ti lt Medicine Hat ghi im, khi tay sn bn hng u Darren Helm chm ngi mt c nh nhanh vt qua th thnh Vancouver - Tyson Sexsmith. Vancouver p tr vo hip ba, ghi c bn thng quyt nh ca trn u v ri, khi Medicine Hat mc th thnh ca mnh chng tuyt vng, Vancouver ghi bn ln th ba. Sau trn u, cc tuyn th v gia nh ca h cng nh phng vin th thao trn khp c nc len li chen chc vo phng thay ca i thng trn. Bu khng kh nng nc khi thuc l, hi sm-panh v trang phc u khc cn cu t m m hi. Trn tng treo mt di bng rn v tay: "Nm chc cuc chi." chnh gia cn phng, hun luyn vin ca Giants, ng Don Hay t ra y xc ng. "Ti qu t ho v nhng chng trai ny," ng ni. "C nhn quanh phng thay m xem. Tt c bn h u dc ton tm ton vo trn u."
22

HIU NG MATTHEW

Mn khc cn cu Canada ng l mt h thng tuyn la nhn ti. Hng nghn cu b Canada bt u chi mn th thao ny cp "hc ngh" thm ch cn trc khi chng i nh tr. T thi im tr i, c cc gii v ch cho mi la tui, v mi cp nh th, cc tuyn th li c sng lc, phn loi, nh gi v kt qu l nhng tay chi ti nng nht s c tch ring v chun b cho cp tip theo. Khi cc tuyn th ny bc vo tui t 13 n 19, nhng ngi xut sc nht trong s ny li c thi th trong mt gii u danh gi c tn l Major Junior A, chnh l nh ca kim t thp. V nu i bng Major Junior A ca bn c chi Memorial Cup, iu ng ngha vi vic bn ang nh chp ca kim t thp. y chnh l con ng chn la nhng ngi sao tng lai hu ht cc mn th thao. y l cch thc chn la ca mn bng chu u v Nam M, cng l cch cc vn ng vin Olympic c tuyn la. Cch thc ny, cng khng nhiu khc bit lm so vi cch m ngh thut m nhc c in la chn nhng ngh s bc thy trong tng lai, ngh thut v ba l tuyn chn nhng ngh s ma tng lai, hay cc h thng gio dc tinh hoa la chn ra cc nh khoa hc v tr thc k tip ca mnh. Bn khng th no mua c cnh ca vo gii khc cn cu Major Junior A. Bt k cha m bn l ai, ng bn gh gm ra sao, hay gia nh bn lm ngnh ngh g. Cng chng h hn g nu nh bn sng tn ng ngch ho lnh no ca mt tnh cc nam Canada. Nu bn c ti nng, mng li rng ln nhng ngi chiu m v pht
23

NHNG K XUT CHNG

hin ti nng khc cn cu cng s tm n bn, v nu bn t nguyn chp nhn pht trin nng lc y, h thng s tng thng cho bn. Thnh cng trong mn khc cn cu c da trn cng trng c nhn - v c hai t u quan trng nh nhau. Cc tuyn th c nh gi thng qua nhng mn trnh din ca ring h, khng phi ca ai khc, v da vo nn tng ti nng ca h, ch khng phi cn c vo nhng lp lun cng nhc no . Liu c phi nh vy?

2.
y l mt cun sch ni v nhng k xut chng, v nhng con ngi lm c nhng vic vt ra khi chun mc thng thng. Theo din tin ca nhng chng tip sau, ti s ln lt gii thiu n cc bn cc dng "ngoi hng": thin ti khoa hc, ti phit kinh doanh, ngi sao ca nhc, cc lp trnh vin phn mm. Chng ta s h l b mt ca nhng lut s danh ting, tm hiu xem iu g khc bit gia nhng phi cng c nht vi nhng ngi lm n my bay, v th pht hin xem ti sao ngi chu li gii Ton n vy. Trong khi kho st cuc sng ca nhng ngi ni bt ngay gia chng ta - nhng ngi ti kho, gii giang, tin phong - ti s khng nh rng c nhng sai lm su sc trong cch chng ta nhn nhn v thnh cng. Cu hi chng ta vn thng t ra khi ni v nhng ngi thnh cng l g? Chng ta mun xem h ra sao - h
24

HIU NG MATTHEW

s hu tnh cch nh th no, h thng minh n c no, phong cch ca h c g c bit, hay h vn sinh ra vi th ti nng thin bm no. V chng ta mt mc cho rng chnh nhng phm cht c nhn gii thch cch mt ngi t ti nh cao. Trong nhng cun t truyn c cc t ph, doanh nhn, ngi sao ca nhc hay nhng ngi ni ting xut bn nhan nhn hng nm, cu chuyn lc no cng y nguyn mt kiu: ngi hng ca chng ta c sinh ra trong nhng hon cnh gieo neo, nh nhng n lc bn b v ti nng m tm c con ng i n s v i. Trong Kinh thnh, Joseph vn b nhng ngi anh em ui i v bn lm n l, sau vn ln tr thnh cnh tay phi ca pharaoh l nh vo tr thng minh v t duy xut sc ca mnh. Trong nhng cun tiu thuyt ni ting hi th k XIX ca Horatio Alger1, nhng chng trai tr sinh ra trong cnh bn hn vn ln tr thnh nhng ngi giu c nh vo s kt hp gia lng gan d qu cm cng vi c sng to. "Ti ngh xt cho cng l iu bt li," Jeb Bush c ln by t v vic l con trai ca mt Tng thng M, em trai ca mt i Tng thng M khc ng thi l chu ca mt thng gia ngn hng Ph Wall kim ngh s Hoa K c nh hng ra sao ti s nghip ca ring ca ng. Khi ng tranh c chc thng c bang Florida, ng nhn i nhn li v bn thn mnh
1

Horatio Alger Jr (1832 - 1899) l nh vn ni ting ca M. Nhng cun sch ca ng thng cp n tr em ngho v gia c khu chut ca New York, xem chng nh nhng con ngi khng may mn trong x hi, ch cn cho chng mt c hi, chng s thot khi s ngho kh .

25

NHNG K XUT CHNG

nh mt "ngi t lp," v cng l mt thc o th hin rng chng ta gn cht thnh cng vi nhng n lc ca c nhn su sc ti mc chng my ngi cn mt ti li din t na. Nhiu nm v trc, trong bui ra mt tng i ngi anh hng v i ca nn c lp Hoa K - Benjamin Franklin2, Robert Winthrop ni vi m ng cng chng: "Hy ngng u, hng mt vo hnh nh ca mt ngi vn ln t tay trng, khng c tha hng cht no t dng di gia nh hay cc mi bo tr, ngi khng c hng th nhng li ch t gio dc ban u vn chng rng m - li hng trm ln rng m - vi tt c cc bn, ngi m nhn nhng cng vic con i ngi bc nht ti nhng ni ng lm vic, nhng sng mt cuc i vinh quang v cht i nhng danh ting ca ng c th gii s chng bao gi qun lng." Trong cun Nhng k xut chng, ti mun thuyt phc cc bn rng nhng kiu gii thch mang tnh c nhn v thnh cng nh th khng c tc dng g. Con ngi ta khng vn ln t ch hon ton trng trn. Chng ta vn tha hng t nhiu g t dng di gia nh hoc s bo tr. Nhng ngi thnh cng trng c v t thn lm lng mi iu. Nhng trn thc t, h lun vn l k th hng nhng li th n giu v nhng c
2 Benjamin Franklin (1706 -1790) l mt trong nhng lnh t Cch mng M, c cng rt ln xy dng nn nc M. ng l mt chnh tr gia, mt nh khoa hc, mt tc gi, mt th in, mt trit gia, mt nh pht minh, nh hot ng x hi, mt nh ngoi giao hng u. Hnh ca ng c in trn t 100 -la M.

26

HIU NG MATTHEW

may phi thng cng nh nhng di sn vn ha cho php h hc hnh, lm vic chm ch v nhn nhn v th gii bng nhng cch thc m k khc khng th. Vic chng ta sinh trng u v khi no r rng lm nn nhng iu khc bit. Nn vn ha m chng ta thuc v v nhng di sn do ng b t tin li nh hnh nhng khun mu thnh cng bng nhng cch thc m chng ta khng ti no tng tng ni. Ni cch khc, s khng y nu chng ta ch bit hi xem nhng ngi thnh cng c c im nh th no. Ch thng qua vic hi xem h xut thn t u chng ta mi c th lm sng t nhng lgic ng sau vic mt s ngi thnh cng cn ngi khc th khng. Cc nh sinh vt hc thng vn ni v "sinh thi hc" ca mt sinh th: cy si cao ln nht trong rng s d cao ln nht khng phi ch bi n ny ra t qu si cng cp nht; n l cy cao ln nht bi khng c cy ci no chn mt nh sng mt tri ca n, t ai xung quanh n va su va mu m, khng c con th no gm mt v cy khi n cn non t, v cng khng c tay th rng no n h khi n cha cng cp. Chng ta u bit nhng k thnh cng vn ln t nhng ht mm cng ci. Nhng liu chng ta c hiu bit nhiu v th nh sng mt tri si m cho nhng ht mm , v th th nhng m trong chng cm su b r, v c nhng con th hay tay th rng m chng may mn trnh thot khng? Nhng y khng phi cun sch ni v nhng cy i th. y l cun sch ni v nhng khu rng - v mn khc cn cu ng l mt xut pht im
27

NHNG K XUT CHNG

hp l bi cch gii thch xem ai chim lnh nh cao trong mn khc cn cu thc s th v v phc tp hn rt nhiu so vi v bn ngoi. Trn thc t, ng l khc bit r rng.

3.
Di y l danh sch tuyn th ca i Medicine Hat Tigers nm 2007. Hy c tht k v th xem liu bn c pht hin ra iu g l lng trong hay khng.
TT 9 11 12 14 15 16 17 19 20 21 Tn Brennan Bosch Scott Wasden Colton Grant Darren Helm Derek Dorsett Daine Todd Tyler Swystun Matt Lowry Kevin Undershute Jerrid Sauer V tr Trung tm Trung tm Cnh tri Cnh tri Cnh phi Trung tm Cnh phi Cnh phi Cnh tri Cnh phi P 510 196 12/09/1987 T 6 178 12/04/1987 P 6 186 02/03/1988 T P P 511 510 511 178 173 185 20/12/1986 10/01/1987 15/01/1988 T 6 182 21/01/1987 T 59 177 20/03/1989 P 61 188 04/01/1988 T/ P P Chiu cao
(feet)

Cn nng
(pound)

Ngy sinh 14/02/1988

Nguyn qun Martensville, SK Westbank, BC Standard, AB St. Andrews, MB Kindersley, SK Red Deer, AB Corchrane, AB Neepawa, MB Medicine Hat, AB Medicine Hat, AB

58

173

28

HIU NG MATTHEW

TT 22 23 25 28 36 3 4 5 10 18 24 27 29 31 33

Tn Tyler Ennis Jordan Hickmott Jakub Rumpel Bretton Cameron Chris Stevens Gord Baldwin David Schlemko Trever Glass Kris Russell Michael Sauer Mark Isherwood Shayne Brown Jordan Bendfeld Ryan Holfeld Matt Keetley

V tr Trung tm Trung tm Cnh phi Trung tm Cnh tri Phng th Phng th Phng th Phng th Phng th Phng th Phng th Phng th Th gn Th gn

T/ P T P P P T T T T T P P T P T P

Chiu cao
(feet)

Cn nng
(pound)

Ngy sinh 06/10/1989 11/04/1990 27/01/1987 26/01/1989 20/08/1986 01/03/1987 07/05/1987 22/01/1988 02/05/1987 07/08/1987 31/01/1989 20/02/1989 09/02/1988 29/06/1989 24/04/1986

Nguyn qun Edmonton, AB Mission, BC Hrnciarovce, SLO Didsbury, AB Dawson Creek, BC Winnipeg, MB Edmonton, AB Cochrane, AB Caroline, AB Sartell, MN Abbotsford, BC Stony Pain, AB Leduc, AB LeRoy, SK Medicine Hat, AB

59 6 58 511 510 65 61 6 510 63 6 61 63 511 62

160 183 166 168 197 205 195 190 177 205 183 198 230 166 189

Bn c nhn ra khng? ng vi chn nn nu bn khng thy g, bi bit bao nhiu nm trong gii khc cn cu chng ai pht hin ra c iu g c bit c. Tnh
29

NHNG K XUT CHNG

trng c duy tr cho ti tn gia thp nin 1980, khi mt nh tm l hc ngi Canada tn l Roger Barnsley ln u tin khin ngi ta ch n nhng hin tng tng ng vi la tui. Barnsley n xem mt trn u khc cn cu ca i Lethbridge Broncos nam Alberta - mt i bng cng chi gii Major Junior A, ht nh Vancouver Giants hay Medicine Hats Tigers. ng n cng v l Paula v hai cu con trai. Ngi v c k danh sch khi c i ngang qua bng nim yt tuyn th ht nh bng tn bn nhn thy trn. "Roger," c gi, "anh c bit nhng cu trai ny sinh vo khi no khng?" Barnsley ni c. "Chng u trong la t mi su n hai mi, th nn phi sinh vo khong cui nhng nm 1960." "Khng, khng phi th," Paula tip tc. "Thng no c?" "Ti ngh l c y ri vic qu," Barnsley nh li. "Nhng ti ng qua , v ti cht hiu iu m c y thc mc. Bi mt nguyn c no , xut hin mt s lng ng kinh ngc ngy sinh thng Mt, Hai v Ba." Barnsley tr v nh m y v kim tra ngy sinh thng ca tt c nhng vn ng vin khc cn cu chuyn nghip m ng c th tm ra. ng nhn ra mu hnh tng t. Barnsley, v ng v mt ng s - A. H. Thompson sau cng nhau thu thp s liu ca mi tuyn th trong gii v ch khc cn cu Ontario Junior. Cu chuyn vn nh vy. C nhiu cu th sinh vo thng Ging hn bt c thng no khc, v vi mc chnh lch
30

HIU NG MATTHEW

p o. Th cn thng sinh ph bin th hai th sao? Chnh l thng Hai. ng th ba? L thng Ba. Barnsley pht hin ra rng s tuyn th chi gii v ch Ontario Junior sinh vo thng Ging gp gn nm ln ri so vi s ngi sinh vo thng Mi Mt. ng xem xt cc i hnh ngi sao la tui mi mt v mi ba - gm cc tuyn th tr c la chn vo nhng i du u u t. Cu chuyn tng t. ng li xem tip n thnh phn cu thnh ca Gii v ch khc cn cu quc gia. Vn l nh vy. Cng xem xt, Barnsley cng tin chc rng nhng g ng thy khng phi l th trng hp ngu nhin, m l mt quy lut bt bin ca mn khc cn cu Canada: trong bt c nhm cu th khc cn cu u t no - xut sc nht trong nhng ngi xut sc - c n 40% tuyn th ra i trong khong t thng Ging n thng Ba, 30% trong khong thng T n thng Su, v 10% trong khong thng Mi n thng Mi Hai. "Bit bao nm thng trong ngh tm l hc, ti cha bao gi gp phi mt hiu ng rng ln n th ny," Barnsley ni. "Bn thm ch khng cn phi thc hin bt c phn tch s liu no. Ch cn nhn vo n." Hy quay tr li danh sch ca i Medicine Hat. Gi bn thy cha? Mi by trong tng s hai mi lm cu th ca i sinh vo thng Mt, Hai, Ba hoc Bn. Cn y l on tng thut ti ch hai bn thng trong trn chung kt Memorial Cup, by gi ti th thay th ngy sinh thng vo tn ca h. N khng cn v g ging vi gii v ch khc cn cu tr Canada na. Gi y n mang hi hng mt th l nghi th thao l i
31

NHNG K XUT CHNG

dnh cho nhng cu b tui teen sinh di cc cung hong o Ma Kt, Bo Bnh v Song Ng. 11 thng 11 bt u quanh qun mt bn li ca Tiger, chuyn bng cho ng i l mng 4 thng 1, cu ny y sang cho 22 thng 1, anh chng vt li cho 12 thng 3, cu th ny vt thng vo khung thnh ca Tiger, 27 thng 4. 27 thng 4 chn c c nh, nhng qu bng b bt li bi mng 6 thng 3 ca Vancouver. Cu ta vt bng! Cc hu v mng 9 thng 2 v 14 thng 2 ca Medicine Hat nhoi ngi chn bng trong khi mng 10 thng Ging ng nhn bt lc. Mng 6 thng 3 ghi bn! Gi hy chuyn sang hip hai.
n lt Medicine Hat. Tay ghi bn hng u ca Tigers - 21 thng Ging qun xuyn pha cnh phi sn u. Cu ta dng li v xoay ngi, lch qua hu v 15 thng 2 ca Vancouver. 21 thng Ging sau kho lo chuyn bng cho ng i 20 thng 12 - ! cu ta lm g vy?! anh chng thot c s truy cn ca hu v 17 thng 5 ang lao ti v chuyn mt c tt ngang cm a tr li cho 21 thng Ging. Cu ta vt bng! Hu v 12 thng 3 ca Vancouver nhoi ra, c gng chn c nh. Th thnh Vancouver, 19 thng 3 lao ln v vng. 21 thng Ging ghi bn! Cu gi cao tay mng chin thng. ng i mng 2 thng 5 nhy ln lng cu vui sng.

4.
Ct ngha cho vic ny cc n gin. Chng c g phi bn n chim tinh hc, v ba thng u nm cng khng
32

HIU NG MATTHEW

c g ng gi l thn diu c. Ch n gin l Canada, vic ngt on tuyn la cho khc cn cu theo la tui l ngy mng 1 thng Ging. Mt cu b ln 10 vo ngy 2 thng Ging, theo , s phi chi cng chiu vi nhng bn kp bc vo tui ln 10 cho n tn cui nm - v vo la tui y, giai on v thnh nin, khong cch mi hai thng tui biu hin s khc bit to ln v mc trng thnh th cht. Canada, t nc cung m mn khc cn cu bc nht hnh tinh, cc hun luyn vin bt u la chn tuyn th cho cc i hnh "tiu biu" du u - nhng i ton ngi sao - vo la tui chn hoc mi, v c nhiu kh nng h s coi nhng cu th ln hn, bit cch phi hp hn, vn c tha hng nhng ch li t vi thng di d then cht gi dn v th cht - l nhng tay chi ti nng. V iu g xy ra khi mt tuyn th c la chn vo i hnh tiu biu? Cu ta s c hun luyn tt hn, c nhng ng i tt hn, v cu chi nm mi hay by mi lm trn u trong mt ma bng thay v hai mi trn mt ma nh nhng bn ng la b rt li trong nhng gii u "cy nh l vn", v cu c luyn tp gp hai ln, thm ch l ba ln so vi vic nu khng bc chn c vo y. Lc khi u, u th ca cu khng phi ch cu vn gii giang hn m ch l ch cu ln hn cht nh. Nhng bc vo tui mi ba hay mi bn, vi li ch c c t qu trnh hun luyn tt hn v tt c nhng tp luyn ph tr khng my chnh ng khc, cu thc s xut sc hn, vy
33

NHNG K XUT CHNG

nn cu chnh l ngi c nhiu kh nng s thng tin ti gii v ch Major Junior A, v t tm ng n nhng gii u ln.3 Barnsley lp lun rng nhng kiu phn b la tui lch lc nh th ny s tn ti khi c ba iu xy ra: la chn, xp t cc nhm theo nng lc v kinh nghim khc bit. Nu bn phi a ra mt quyt nh xem ai gii v ai khng my gii la tui nh; bn tch ring "k ti nng" ra khi nhng k "km ti"; nu bn mang ti cho nhng k "ti nng" nhng tri nghim tt, kt qu l bn s em li li th to ln n cho mt nhm nh nhng ngi c ngy sinh st nht vi ngy "ngt ngn". M, cch la chn, phn nhm bng v bng r khng theo nng lc v khu bit ha khc nghit qu mc nh Canada. Kt qu l, mt a tr c th ui hn mt cht v mt th cht trong nhng mn th thao y vn c tham gia chi nhiu tng ng vi nhng bn ng trang
Cch thc ngi Canada tuyn la cu th khc cn cu l mt v d minh chng cho khi nim rt ni ting m nh x hi hc Robert Merton a ra: "s tin on t thc hin" (self-fulfilling prophecy) mt tnh hung ni "mt nh ngha sai, ngay t lc s khi gi nn mt hnh vi mi khin cho nhn thc sai lm ban u tr thnh hin thc." Ngi Canada bt u vi vic xc nh sai lm xem ai mi l nhng tuyn th la tui chn hay mi xut sc nht. H ch n thun la ra nhng tuyn th gi dn nht hng nm. Nhng cch m h i x vi nhng i hnh "ton sao" y rt cc li khin cho nhng nh gi sai lm ban u mang v ng n. Nh li Merton l: "Nhng hiu qu b ngoi ca hin tng tin on t thc hin ko di thm s thng tr ca sai lm. Bi nhng ngi ch trng theo cch ny s ch ra hng lot s kin thc t nh l chng c th hin rng anh ta ng ngay t lc ban u.
3

34

HIU NG MATTHEW

la gi dn hn.4 Nhng trong mn bng chy th li lm nh th. Ngy ngt ngn i vi hu ht cc gii v ch bng chy phi hc ng Hoa K l ngy 31 thng By, kt qu l s lng tuyn th chi trong nhng gii ch cht sinh vo thng 8 nhiu hn hn cc thng khc. (Nhng con s ny r nh ban ngy: nm 2005, trong s cc tuyn th M chi gii v ch bng chy th c ti 505 ngi sinh vo thng 8 so vi 313 ngi sinh vo thng 7.) Mn bng chu u, tng t nh th, li c t chc ging nh mn khc cn cu v bng chy - v phn b ngy sinh trong mn th thao cng lch nghim trng. Anh, mc ngy la chn l mng 1 thng Chn, v gii ngoi hng ca Lin on bng Anh tnh trong thi im nhng nm 1990, c ti 288 cu th sinh trong khong gia thng Chn v thng Mi Mt v ch c 136 cu th sinh gia thng Su v Tm. Tm hiu trong mn bng quc t, ngy "ngt ngn" thng ri vo mng 1 thng Tm, v trong mt gii v ch tr ton th gii din ra gn y, ti 135 cu th c ngy sinh ri vo ba thng ngay sau ngy 1 thng Tm, ch c 22 ngi sinh ra vo thng Nm, Su v By. n nay, ngy "ngt ngn" ca bng tr quc t l ngy mng 1 thng Ging. Hy th nhn vo bng phn cng ca i tr quc gia Czech tham d vng chung kt Cp bng tr th gii.
4

Chc chn s gi chi bng r ca nhng a tr M thuc hng ln nht th gii bi c qu nhiu sn bng r v cng c qu nhiu ngi mun chi. Khc vi mn khc cn cu trn bng, bn phi cn n mt sn bng. Mn bng r c cu vt chnh bi tnh cht d tip cn v c mt khp ni khp chn ca n.

35

NHNG K XUT CHNG

Chng ta li tip tc:

STT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Cu th Marcel Gecov Ludek Frydrych Petr Janda Jakub Dohnalek Jakub Mares Michal Held Marek Strestik Jiri Valenta Jan Simunek Tomas Oklestek Lubos Kalouda Rades Petr Ondrej Mazuch Ondrej Kudela Marek Suchy Martin Fenin Tomas Pekhart Lukas Kuban Tomas Cihlar Tomas Frystak Tomas Micola Ngy sinh 01/01/1988 03/01/1987 05/01/1987 12/01/1988 26/01/1987 27/01/1987 01/02/1987 14/02/1988 20/02/1987 21/02/1987 21/02/1987 24/02/1987 15/03/1989 26/03/1987 29/03/1988 16/04/1987 26/05/1989 22/06/1987 24/06/1987 18/08/1987 26/09/1988 V tr Trung v Th mn Trung v Hu v Trung v Hu v Tin o Trung v Hu v Trung v Trung v Th mn Hu v Trung v Hu v Tin o Tin o Hu v Hu v Th mn Trung v

36

HIU NG MATTHEW

Trong nhng t kim tra thnh tch trong i tuyn quc gia, cc hun luyn vin bng ca Czech rt c th s bo tt c nhng ai sinh sau thi im gia h rng h nn gi ghm c ri v nh. Khc cn cu v bng ch l nhng tr chi, nn tt nhin, ch lin quan n mt s t ngi c la chn. Nhng nhng thin lch hon ton tng t cng th hin trong nhng lnh vc dn n nhiu h qu hn th, nh gio dc chng hn. Cc bc ph huynh c con ci sinh vo cui nm dng lch thng ngh tm cch cho con mnh i hc sm nh tr: v s tht kh khn cho mt a tr nm tui phi bt kp vi mt a tr sinh trc n nhiu thng. Hu ht cc bc cha m, d nhin cng c nhng ngi nghi ngi, li ngh rng bt li m mt a tr non tui hn phi i mt nh tr ri cng s qua. Tuy nhin, hon ton khng phi vy. Cng ging nh mn khc cn cu. Li th ban u nh b ca mt a tr sinh ra trong khong thi gian u nm vt tri so vi a tr sinh vo cui nm c th tip din. N kha cht tr em vo nhng khun mu thnh cng v khng thnh cng, khuyn khch v ngn tr c ko trin min ht t nm ny sang nm khc. Gn y, hai nh kinh t hc - Kelly Bedard v Elizabeth Dhuey - xem xt mi quan h gia thng sinh v im s trong chng trnh Nghin cu xu hng trong mn Ton v Khoa hc Quc t - vit tt l TIMSS (cc bi kim tra ton v khoa hc c t chc bn nm mt ln i vi tr em nhiu quc gia trn khp th gii). H pht hin ra rng gia cc hc sinh lp Bn,
37

NHNG K XUT CHNG

nhng em thng tui ln hn c im s cao hn khong 4-12% so vi nhng em nh hn. iu ny, nh li Dhuey gii thch, l mt "tc ng to ln". N c ngha l nu bn nht ra hai em hc sinh lp bn tng ng nhau v tr tu vi ngy sinh hai u ngc nhau ca ngy "ngt ngn", em ln hn c th t c thnh tch 8/10, trong khi em nh hn c th ch t c 6,8/10. chnh l s khc bit gia p ng tiu chun ca mt chng trnh ti nng v khng. "Ging ht trong cc mn th thao," Dhuey ni. "Chng ta thc hin vic phn nhm ti nng ngay trong thi th u. Chng ta c nhng nhm c nng cao v cc nhm ton nng cao. Vy nn, ngay t u, nu chng ta nhn vo cc em nh, nh tr v lp mt, cc gio vin thng ln ln gia s trng thnh vi nng lc. V h a nhng a tr ln hn vo cc nhm nng lc nng cao, ni chng c hc nhng k nng tt hn; v n nm tip theo, bi chng trong nhng nhm cao hn, chng cn lm mi th tt hn; v nm tip na, nhng iu tng t tip tc xy ra, v chng thm ch cn lm tt hn na. Quc gia duy nht khng thy tnh trng ny din ra l an Mch. H xy dng mt chnh sch quc gia m khng h c vic phn nhm ti nng cho n tui ln mi." an Mch ch i thi im a ra quyt nh tuyn la cho n khi nhng khc bit v trng thnh cn c theo la tui hu nh b san phng. Dhuey v Bedard sau tin hnh nhng phn tch tng t, c iu ln ny xem xt trng i hc. H tm thy c g? Ti cc trng i hc h bn nm
38

HIU NG MATTHEW

M - h cao nht ca gio dc cao ng v i hc - cc sinh vin thuc nhm c v tr nht trong lp chim khong 11,6%. Khc bit v li th trng thnh ban u khng mt i theo thi gian. N tip tc tn ti. V i vi hng nghn sinh vin, bt li ban u chnh l s khc bit gia vic vo i hc, - c hc qua bc trung cp - v khng." 5 " ti l, tht nc ci," Dhuey ni. "Tht k quc rng la chn ty tin cc ngy "ngt ngn" ca chng ta li gy ra nhng tc ng lu di nh th ny, m dng nh chng c ai tm v iu ."

5.
Hy th ngh mt cht xem cu chuyn v khc cn cu v ngy sinh sm hn ni g v thnh cng. N cho thy cch chng ta thng ngh rng nhng ngi gii giang v ni bt nht vn ln khng ngng ngh t ti nh cao tht qu u tr. ng, nhng cu th khc cn cu chuyn nghip chc chn phi ti nng hn bn hay ti. Nhng bn h cng c c s khi u thun li to ln m h khng xng v cng khng phi
Thm ch c nhiu hin tng x hi c mi lin h vi tui tc tng ng. Ly th d, Barnsley v hai ng nghip, c ln pht hin ra rng cc sinh vin th t st u c xu hng sinh vo na sau ca nm hc. Gii thch ca h l nhng thnh tch km ci hn trng hc c th dn ti s chn nn. Mi lin h gia la tui tng ng vi t t, du sao, cng khng mt thit nh khng nh v tng quan gia ngy sinh vi thnh tch th thao.
5

39

NHNG K XUT CHNG

ginh ly. V chnh c hi y li ng vai tr then cht trong thnh cng ca h. Nh x hi hc Robert Merton tng gi rt hay hin tng ny l "Hiu ng Matthew" da theo bi Tn c trong Li dy ca Matthew: "V phm ai c, th c cho thm v s c d tha; cn ai khng c, th ngay ci ang c, cng s b ly i". Chnh nhng ngi vn thnh cng, ni cch khc, nhng ngi c nhiu kh nng nht s nhn c nhng loi c may c bit nht dn ti thnh cng hn na. Chnh nhng ngi giu s nhn c nhng khon ct gim thu kch x nht. Chnh nhng sinh vin gii giang nht s c c s dy d tt nht v c ch nhiu nht. V chnh nhng em nh la tui chn hay mi c nht s c c s hun luyn, iu kin luyn tp tt nht. Thnh cng chnh l kt qu ca ci m cc nh x hi hc gi tn l "u th tch t." Mt tuyn th khc cn cu chuyn nghip khi u tt hn cht xu so vi nhng bn b ng la. V khc bit nh nhoi y dn ti mt c hi lm cho khc bit ln hn mt cht, v mi nhn y quay tr li dn ti c hi khc, th khin cho khc bit nh b ban u tip tc ln hn - v c th c th cho ti khi cu th khc cn cu y tr thnh mt k xut chng thc th. Nhng anh ta khng h khi u nh mt k xut chng. Anh ta khi u ch kh hn mt cht. n d th hai ca th d v khc cn cu l cc h thng m chng ta xc lp nn xc nh xem ai s tin ti c bit khng c hiu qu. Chng ta ngh rng bt u nhng gii u ton sao v cc chng trnh ti nng
40

HIU NG MATTHEW

cng sm cng tt l cch hay nht m bo rng khng c mt ti nng no b lt li. Nhng th nhn li i hnh i tuyn bng Cng ha Czech. Khng h c cu th no sinh vo thng By, Mi, Mi Mt hay Mi Hai, v ch c mt sinh vo thng Tm v mt vo thng Chn. Nhng ngi sinh vo na sau ca nm b tc mt c hi, b b qua hay b y ra khi mn th thao. Ti nng ca khong mt na s lng vn ng vin Czech b lng ph. Vy th bn s lm g nu bn l vn ng vin tr ngi Czech m li xui xo sinh vo na cui ca nm? Bn kh lng chi bng. Nhng dn xp nh mnh t trc c sp t chng li bn. Th nn c l bn c th chi mt mn th thao khc m ngi Czech cng b m nh khng km - mn khc cn cu. Nhng gm hng. (Ti ngh l bn bit iu g ang ti.) y l i hnh ca i tuyn khc cn cu tr Czech ginh c v tr th nm gii v ch th gii.
STT 1 2 3 4 5 6 7 Cu th David Kveton Jiri Suchy Michael Kolarz Jakub Vojta Jakub Kindl Michael Frolik Martin Hanzal Ngy sinh 03/01/1988 03/01/1988 12/01/1987 08/02/1987 10/02/1987 17/02/1989 20/02/1987 V tr Tin o Hu v Hu v Hu v Hu v Tin o Tin o

41

NHNG K XUT CHNG

STT 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

Cu th Tomas Svoboda Jakub Cerny Tomas Kudelka Jaroslav Barton H. O. Pozivil Daniel Rakos David Kuchejda Vladimir Sobotka Jakub Kovar Lukas Vantuch Jakub Voracek Tomas Pospisil Ondrej Pavelec Tomas Kana Michal Repik

Ngy sinh 24/02/1987 05/03/1987 10/03/1987 26/03/1987 22/04/1987 25/05/1987 12/06/1987 02/06/1987 19/06/1988 20/06/1987 15/08/1989 25/08/1987 31/08/1987 29/11/1987 31/12/1988

V tr Tin o Tin o Hu v Hu v Hu v Tin o Tin o Tin o Th gn Tin o Tin o Tin o Th gn Tin o Tin o

Nhng ngi sinh vo qu cui cng ca nm c l cng nn t b mn khc cn cu i thi. Bn thy nhng hu qu ca cch thc chng ta la chn ngh v thnh cng cha? Bi chng ta thng c nhn ha thnh cng, chng ta b l cc c hi nng nhng ngi khc ln nh cao. Chng ta nh ra nhng lut l chng li chnh thnh tu. Chng ta vi v xa s ngi ta nh nhng tht bi. Chng ta qu knh s ngi thnh cng v li qu th bo vi nhng ai sy bc.
42

HIU NG MATTHEW

V, trn ht, chng ta tr nn qu th . Chng ta coi thng vic chnh mnh ng vai tr ln n mc no qua t "chng ta" ti c ch c x hi - trong vic xc nh ai s lm nn chuyn v ai khng. Nu chng ta chn lm vic , chng ta c th nhn thc rng nhng ngy "ngt ngn" c vai tr quan trng. Chng ta c th xy dng hai hay thm ch l ba gii u khc cn cu, chia ra cn c vo thng sinh. cho cc tuyn th c pht trin trn nhng ng ua tch ring nhau v ri mi la ra cc i tuyn ton-sao. Nu tt c cc vn ng vin ngi Czech v Canada sinh vo cui nm c c hi cng bng, th cc i tuyn quc gia ca Czech v Canada hn nhin s c tuyn la t mt s lng ng o gp i. Cc trng hc cng c th lm vic tng t. Trng tiu hc v trung hc c th xp cc hc sinh sinh t thng Mt n thng T vo mt lp, t thng Nm n thng Tm vo mt lp, v nhng em sinh vo thng Chn cho n thng Mi Hai s xp vo lp th ba. Cch lm s cho php cc hc sinh c hc cng v cnh tranh vi nhng em khc cng mc trng thnh. N s c thm i cht phc tp v mt qun l. Nhng khng nht thit tiu tn thm nhiu tin bc n th, v n s san phng sn chi cho nhng ngi - vn khng phi do li lm ca chnh mnh - phi i ph vi mi bt li to ng n t pha h thng gio dc. Chng ta c th d dng iu khin c cng c t c thnh tu - khng ch trong cc mn th thao, m nh chng ta s thy, trong c nhng lnh vc sn sinh nhiu h qu na. Nhng chng
43

NHNG K XUT CHNG

ta khng lm vy. Ti sao? Bi chng ta c bm cht ly tng rng thnh cng ch n thun l cng trng c nhn, rng th gii trong tt thy chng ta ln ln v nhng lut l chng ta chn vit ra vi t cch mt x hi u chng c g quan trng.

6.
Trc trn chung kt Memorial Cup, Gord Wasden cha ca mt cu th i Medicine Hat Tigers - ng bn l sn bng, ni v cu con trai Scott ca ng. ng i mt chic m li trai bng chy v mc chic o T-shirt mu en ng phc ca i Medicine Hat. "Khi Scott mi bn hay nm tui," Wasden nh li, "cn cu em mi tp i, n lun gii vo tay cu em chic gy khc cn cu v chng s chi khc cn cu trn sn bp, t sng bnh ti ti khuya. Scott lun lun c sn am m dnh cho khc cn cu. N chi khc cn cu du u cc gii tr. N lun lun c tham gia cc i bng Triple A. Khi cn l mt ch nhc b ht tiu nm th nht, n lun lun chi trong i hng u". Nhn Wasden bn chn thy r: con trai ng sp chi trn bng quan trng nht cuc i. "N lun lm vic rt chm ch v bt c th g n t c. Ti rt t ho v n." l nhng nguyn liu ca thnh cng cp cao nht: am m, ti nng v lm vic cn c. Nhng cn c c yu t khc na. Wasden ln u tin c c cm gic rng con trai ng rt c bit l vo khi no? "Bn bit y,
44

HIU NG MATTHEW

n lun l mt a tr ln hn so vi la tui ca mnh. N khe mnh v c s trng ghi bn ngay t khi cn rt b. Scott lun c mt ci g xut sc hn so vi la tui, mt i trng thin bm trong i bng ca n..." a tr ln hn so vi la tui? Tt nhin l th. Scott Wasden sinh ra vo ngy 4 thng Ging, mt trong ba ngy thuc nhm ngy sinh tuyt i hon ho to nn mt cu th khc cn cu u t. Cu l mt trong nhng ngi may mn. Nu nh ngy tuyn chn mn khc cn cu Canada vo thi im no mun hn trong nm, cu c l theo di vng chung kt Memorial Cup t ngoi ng bin thay v chi trn mt bng.

NHNG K XUT CHNG

C H N G

Quy tc 10.000 gi
" HAMBURG, CHNG TI PHI CHI TM TING NG H."

1.
Nm 1971, trng i hc Michigan khai trng Trung tm My tnh mi trong mt ta nh mi xy dng ti Beal Avenue Ann Arbor, vi cc bc tng gch bn ngoi mu be v mt tin p knh ti mu. H thng my ch to ln ca trng ta lc gia cn phng mu trng rng ri. Mt thnh vin trong khoa nh li, "Nhn vo ht nh mt trong nhng cnh cui cng ca b phim 2001: A Space Odyssey (Tm dch: 2001: Cuc du hnh v tr)." Ngay m bn l hng t cc c my c phiu c l - th trong nhng thng ngy y lm nhim v nhp d liu cho nhng thit b u cui my tnh. Vo nm 1971, l thnh tu tin tin hng nht ca thi i. i hc Michigan nm trong tay mt trong nhng chng trnh
46

QUY TC 10.000 GI

khoa hc my tnh tin tin nht trn th gii v trong sut thi gian tn ti ca Trung tm My tnh, hng ngn sinh vin bc qua cn phng trng y, v ngi ni ting nht trong s l mt chng trai tr nht nht mang ci tn Bill Joy. Joy nhp hc trng Michigan ng vo nm Trung tm My tnh khai trng. Cu mi su tui, cao v rt gy, vi kiu u ng ngc. Trng cp III North Farmington, ngoi Detroit, ni cu hc, bu chn cu l "Hc sinh sing nng nht". M theo nh cu gii thch, c ngha cu chnh l mt "k nghin my tnh v thi hn." Cu tng ngh mnh s tr thnh mt nh sinh vt hc hoc nh ton hc. Nhng cui nm th nht, tnh c sa chn vo Trung tm My tnh - v cu b vng vo ngay. K t thi im tr i, Trung tm My tnh chnh l cuc sng ca Joy. Cu lp trnh bt c khi no c th. Kim c vic lm vi mt gio s khoa hc my tnh nn cu c th lp trnh sut ma h. Vo nm 1975, Joy theo hc khoa sau i hc ti trng i hc California Berkeley. Ti , cu thm ch cn dn su hn vo th gii phn mm my tnh. Trong bi kim tra vn p cho k thi Tin s ca mnh, cu xy dng mt thut ton c bit phc tp v chng bay n ni, nh mt trong nhng ngi i m cu tng vit, "lm kinh s cc v gim kho n mc mt trong s h sau v tri nghim nh l 'Jesus lm b mt cc bc tin bi.'" Cng tc vi mt nhm nh cc lp trnh vin, Joy m trch nhim v vit li UNIX, mt h thng phn mm
47

NHNG K XUT CHNG

c pht trin bi AT&T cho cc my trung tm. Phin bn ca Joy rt tt. N tt n mc, trn thc t, n tr thnh - v hin vn duy tr - vai tr h iu hnh m ng theo ngha en hng triu my tnh khp th gii vn hnh nh vo . "Nu m chic my Mac ca bn ch c th nhn thy phn m ngun," Joy ni, "Ti s nhn thy nhng th m ti nh mnh vit ra hai mi lm nm v trc." V, bn c bit ai vit ra hu ht phn mm cho php bn truy cp vo Internet khng? Bill Joy. Sau khi tt nghip Berkeley, Joy l ng sng lp hng Sun Microsystems Thung lng Silicon, mt trong nhng cng ty d phn then cht nht trong cuc cch mng my tnh. Ti anh vit li mt ngn ng my tnh khc Java - v huyn thoi v anh cng tr nn gh gm hn. Gia nhng ngi trong ngh Thung lng Silicon, Joy c nhc ti vi nhiu n trng kiu nh Bill Gates ca Microsoft vy. Anh i khi cn c goi l Edison ca Internet. Nh David Gelernter, nh khoa hc my tnh trng Yale, ni : "Bill Joy l mt trong nhng ngi c nh hng nht trong lch s hin i ngnh my tnh." Cu chuyn v ti nng thin bm ca Bill Joy c k bit bao nhiu ln, v bi hc lun l nh th. Lnh vc ny l mt th gii thun khit nht trong s cc ch hin ti. Lp trnh my tnh khng vn hnh nh mt th hi vui tui gi, ni bn thng tin nh vo tin bc hay cc mi quan h. N l mt sn chi rng m trong tt c nhng ngi tham d c nh gi ch da trn ti nng v thnh tch ca h. l mt th gii ni nhng
48

QUY TC 10.000 GI

ngi xut sc nht ginh thng li, v Joy r rng l mt trong nhng ngi nh th. Mc d vy, s d dng hn nhiu tip nhn phin bn y ca cc s kin, nu chng ta khng nhn vo cc cu th khc cn cu v bng . Lnh vc ca h cng tng c nhim v phi l mt ch ni ti nng l iu tin quyt. C iu n khng phi hon ton nh vy. l cu chuyn v Nhng k xut chng trong mt lnh vc ring bit no vn ti v th cao ngt ca h thng qua s kt hp gia nng lc, c hi v u th khng b rng buc ti a. Liu c kh nng mu hnh tng t ca nhng c hi c bit cng khai trin trong mt th gii thc hay khng? Hy cng quay tr li vi cu chuyn ca Bill Joy v th khm ph.

2.
Trong sut gn mt th h, cc nh tm l hc trn khp th gii tham gia v mt cuc tranh lun hng say xung quanh cu hi: phi chng hu ht chng ta c th coi l c nh hnh t xa xa. Cu hi l th ny: c tn ti th g kiu nh l ti nng bm sinh khng? Li p hin nhin l c. Khng phi tt c mi cu th khc cn cu sinh vo thng Ging rt cc u c th chi cp chuyn nghip. Ch mt vi trong s , nhng ngi c ti nng thin bm, lm c. Thnh cng chnh l ti nng cng vi s chun b. Vn vi loi quan
49

NHNG K XUT CHNG

im ny l cc nh tm l hc cng xem xt k lng hn s nghip ca cc nhn ti thin bm bao nhiu, th vai tr ca ti nng bm sinh dng nh cng nh b hn v vai tr ca s chun b dng nh to ln hn by nhiu. u nhng nm 1990, trong cuc tranh lun v ti nng, nh tm l hc K. Anders Ericsson v hai ng s ti Hc vin m nhc danh gi ca Berlin, tin hnh mt nghin cu mang tn Exhibit A. Vi s tr gip ca hai gio s Hc vin, h phn nhng ngi chi violin trong trng ra thnh ba nhm. Nhm u tin bao gm cc ngi sao, nhng sinh vin c tim nng tr thnh nhng ngh s solo ng cp th gii. Trong nhm th hai l cc sinh vin c nh gi thun ty l "tt." Trong nhm th ba l cc sinh vin c v s khng bao gi chi nhc chuyn nghip v nhng ngi c nh tr thnh gio vin m nhc trong h thng trng cng. Tt c nhng ngi chi violin sau u c hi mt cu ht nhau: xuyn sut qu trnh rn luyn trong ton b s nghip ca mnh, k t ln u tin cm ly cy v cm, bn luyn tp bao nhiu gi ng h? Tt c mi ngi thuc c ba nhm u bt u chi vo tui nh nhau, khong nm tui. Trong vi nm u tin, mi ngi luyn tp vi khi lng tng t nhau, khong hai hoc ba gi mt tun. Nhng khi cc hc sinh ln tm tui, nhng khc bit thc s bt u xut hin. Nhng hc sinh cui cng tr thnh xut sc nht trong lp bt u luyn tp nhiu hn cc bn khc: su gi mt tun vo chn tui, tm gi mt tun lc mi
50

QUY TC 10.000 GI

hai tui, mi su gi mt tun lc mi bn tui, v c nng cao nng cao thm. n khi bc vo tui hai mi th h luyn tp - chi th nhc c h yu thch theo cch c ch nh v y chuyn tm vi mc ch trau di cho mnh xut sc hn - mit mi hn ba mi gi mt tun. Trn thc t, bc vo la tui hai mi, mi ti nng u t c tng cng mi ngn gi luyn tp. Ngc li, nhng hc sinh chi tt thun ty ch c tng cng tm ngn gi, cn cc gio vin m nhc tng lai th ch c hn bn nghn gi. Ericsson v cc ng s ca ng sau so snh cc tay chi dng cm nghip d vi cc ngh s dng cm chuyn nghip. Hnh mu tng t li ni ln. Nhng ngi chi nghip d khng bao gi luyn tp nhiu hn ba gi mt tun trong sut thi th u, v cho n khi hai mi tui, h c tng cng hai nghn gi luyn tp. pha cn li, thi gian luyn tp ca nhng ngh s chuyn nghip tng rt nhiu, cho n tui hai mi, h, ging nh cc ngh s v cm, t ti mi nghn gi. iu ni bt trong nghin cu ca Ericsson l ng v cc ng s ca mnh khng th tm ra bt c "ngi c khiu t nhin," no, tc khng c ngh s no d dng vn ti nh cao m li luyn tp ch bng mt phn nh so vi thi gian cc bn ng trang la b ra. Hay h cng khng th tm ra bt c "k cn c," no - nhng ngi lm vic chm ch hn tt c k khc, m li khng hi t nhng g cn thit lt vo tp xut sc nht. Nghin cu kt lun rng mt ngh s m nhc no c
51

NHNG K XUT CHNG

nng lc bc vo mt trng m nhc nh cao, th th phn bit mt ngh s trnh din vi nhng ngi khc chnh l anh ta/c ta lm vic chm ch n u. L vy y. Hn th, nhng ngi ng trn nh cao khng ch lm vic chm ch hn hay chm ch hn nhiu so vi nhng ngi khc - H lm vic chm ch hn rt, rt nhiu, rt nhiu. tng rng: thc hin hon ho mt nhim v phc hp i hi mt mc luyn tp ti thiu mang tnh then cht xut hin tr i tr li trong cc nghin cu v nhng ti nng chuyn mn. Trn thc t, cc nh nghin cu c mt nim tin tuyt i v mc thi gian cn thit t n s tinh thng thc s, l con s k diu: mi nghn gi ng h. "Kt qu ca nhng nghin cu chng minh: mi nghn gi ng h luyn tp l i hi bt buc t c cp tinh thng v kh nng tr thnh mt chuyn gia ng cp th gii - trong bt c lnh vc no," bc s chuyn khoa thn kinh hc Daniel Levitin vit. "Trong nhng nghin cu khc nhau v cc nh son nhc, cu th bng r, cc cy bt sng tc tiu thuyt, vn ng vin trt bng, ngh s dng cm, tuyn th c vua, nhng tn ti phm lo luyn, hng s ny lun tr i tr li. Tt nhin, iu ny khng l gii ti sao mt s ngi li thu hoch c nhiu t nhng bui luyn tp hn ngi khc. Nhng cho ti nay cha ai tm thy mt trng hp no trong mt tay lo luyn tm c th gii li t c mc hon thin trong khong thi gian ngn
52

QUY TC 10.000 GI

hn. C v nh no b phi mt tng y thi gian hp thu tt c nhng g n cn t ti s tinh thng thc th." iu ny l tht ngay c vi nhng ngi chng ta thng ngh n nh nhng nhn vt phi thng. Th d nh Mozart, bt u vit nhc rt c t hi ln su. Nhng, nh tm l hc Michael Howe vit trong cun sch Genius Explained, (Tm dch: L gii thin ti) :
So vi cc tiu chun dnh cho nhng nh son nhc thun thc, nhng tc phm ban u ca Mozart khng h xut sc. Nhng tc phm s khi nht gn nh chc chn u do cha ng vit, v c l c sa i, nng cp... Rt nhiu trong s cc tc phm thi th u ca Wolfgang, nh by bn u tin trong s cc concerto dnh cho piano v dn nhc, phn ln u l son li t tc phm ca nhng nh son nhc khc. Cn trong s nhng bn concerto ch bao gm m nhc nguyn bn ca Mozart, tc phm sm nht gi y c coi l mt kit tc (No.9, K.271) c sng to nn khi ng hai mt tui: vo thi im Mozart sng tc concerto c mi nm ri.

Nh ph bnh m nhc Harold Schonberg cn i xa hn khi cho rng: Mozart, thc ra l "pht trin mun," v phi sau hn hai mi nm sng tc ng mi c c tc phm v i nht ca mnh . tr thnh mt kin tng c vua c v cng phi mt khong mi nm. (Ch c huyn thoi Bobby Fischer t ti ng cp tinh hoa trong khong thi gian ngn hn mt cht: ng mt chn nm.) Cn mi nm l th g vy? vng, i khi l chuyn mt bao nhiu lu
53

NHNG K XUT CHNG

thc hin c mi ngn gi luyn tp nghim chnh. Mi nghn gi l con s thn k ca s v i. y chnh l li gii thch cho tm l hoang mang m nhng bng phn cng i hnh ca cc i tuyn th dc th thao quc gia Czech hay Canada gy ra. Thc t l khng c ai trong nhng i tuyn y sinh sau ngy 1 thng Chn, th dng nh chng c ngha g. Bn s ngh rng c l tn ti mt con s ng k nhng tuyn th c khi mn khc cn cu hay tc cu Czech sinh vo khong cui nm, nhng ngi qu ti nng n ni h cui cng cng n c nh cao nh nhng ngi trng thnh tr tui, bt k ngy sinh ca h. Nhng i vi Ericsson v nhng ai lp lun phn li vai tr u vit ca ti nng, iu chng ng ngc nhin cht no. Rng tay c khi sinh sau mun khng c la chn vo i ton-sao nh mt a tr tm tui l bi v cu ta cn qu b. Vy nn cu khng c c phn luyn tp ph tri. V thiu mt phn luyn tp ph tri y, cu khng c c hi no t ti mc mi nghn gi vo thi im cc i khc cn cu chuyn nghip bt u tm kim tuyn th. V thiu mt mi nghn gi kinh nghim, chng c cch no cu ta c th vn dng thnh thc nhng k nng cn thit chi trnh nh cao. Thm ch c Mozart - thin ti m nhc v i nht mi thi i - cng khng th no t ti s tin b ca mnh cho ti khi ng nm trong tay mi nghn gi ng h rn ra. Luyn tp khng phi th bn lm khi bn gii giang. N l th bn lm khin mnh gii giang.
54

QUY TC 10.000 GI

Mt iu th v khc v mi ngn gi . ng nhin mi nghn gi l mt khi lng thi gian to ln. Nhng li bt kh thi t ti con s mt thn mt mnh cho ti tn khi bn l mt ngi trng thnh tr tui. Bn buc phi c b m khuyn khch v h tr bn. Bn khng th ngho tng, bi nu bn phi gi rt ly mt cng vic bn thi gian bn mnh kim k sinh nhai, s khng cn thi gian trong ngy luyn tp cho y . Trn thc t, hu ht mi ngi c th t ti con s ch khi h tham gia vo loi chng trnh c bit no - nh l mt i tuyn ton-sao mn khc cn cu - hoc gi nu h c c mt vn may phi thng no mang li cho h c hi t c tng ny ting ng h.

3.
Vy th, quay tr li vi Bill Joy. l vo nm 1971. Anh cao v ngng nghu v mi su tui. Anh l thn ng ton hc, nhng loi sinh vin th cc trng kiu nh MIT v Caltech v i hc Waterloo tuyn vo mi nm c l c trm. "Khi Bill cn l mt a tr, n mun bit mi iu v mi th trc c khi n bit l n mun bit," cha ca anh, William ni. "Chng ti tr li cho n khi no c th. V khi khng th, chng ti s a cho n mt cun sch." n lc tham d tuyn sinh vo i hc, Joy t c im s hon ho trong phn ton ca bi Kim tra Nng khiu ca trng Trung hc.
55

NHNG K XUT CHNG

"Cng chng kh khn gh gm g lm," anh ni thnh thc. "C c ng thi gian kim tra li ln na." Anh c ti nng to ln. Nhng khng phi nguyn c duy nht. Khng bao gi. Cha kha cho s pht trin ca anh chnh l anh sa bc vo ta nh kh t ta lc trn i l Beal . Hi u nhng nm 1970, khi Joy ang hc v lp trnh, cc c my tnh chim trn kch c nhng cn phng. Mt my ring l (c l cn c cng sut v b nh nh hn c l viba ca bn ngy nay) c th tr gi trn mt triu -la - tnh theo thi gi 1970. My tnh rt him hoi. Nu bn tm ra mt ci, rt kh c th tip cn c n; nu bn c c tip cn, thi gian v chi ph thu mn n cng tiu tn c gia ti. Hn na, bn thn mn lp trnh cng t nht v cng. y l thi i khi cc chng trnh my tnh c sng to s dng cc th dp l bng ba cng. Mi hng code (m) li c ng du ln chic th bng mt my t l. Mt chng trnh phc hp c th bao gm hng trm, nu khng phi l hng nghn nhng chic th xp thnh chng cao. Khi mt chng trnh sn sng, bn bc ti bt c my ch no bn c tip cn v a c chng th cho mt ngi iu khin my. Bi v cc my tnh ch c th x l mt nhim v trong mt thi im, ngi iu khin my phi c cuc hn cho chng trnh ca bn, v ty thuc vo vic c bao nhiu ngi ang xp hng trc bn, bn c l cha th ly li nhng chic th ca mnh trong vng vi gi hoc thm ch l c ngy. V
56

QUY TC 10.000 GI

nu bn nh mc mt li nh - thm ch l li in n trong chng trnh ca mnh, bn s phi ly li cc tm th, truy du sai st, v lm li c quy trnh t u. Di nhng iu kin nh vy, s l cc k kh khn cho bt k ai mun tr thnh mt chuyn gia lp trnh. ng nhin tr thnh mt chuyn gia vo la tui i mi mng t cng bt kh thi. Khi bn ch c th "lp trnh" vi pht ngn ngi trong mi gi bn b ra phng my tnh, lm cch no bn gom cho mi nghn gi luyn tp? "Lp trnh vi cc tm th dp l," mt nh khoa hc my tnh thi nh li, "khng dy cho bn cch lp trnh. N dy bn s kin nhn cng cch c v sa bn in th." Tnh hnh ko di nh th tn n gia thp nin 1960, khi mt gii php dnh cho vn lp trnh mi ni ln. Cc my tnh cui cng mnh ti mc chng c th x l hn mt "cuc hn" cng lc. Nu h iu hnh ca my tnh c vit li, cc nh khoa hc my tnh nhn ra, thi gian ca c my c th c chia s; my tnh c th c hun luyn x l hng trm nhim v trong cng mt khong thi gian. iu , ngc tr li, ngha l cc lp trnh vin khng cn phi thao tc tay chn a hng chng th my tnh dp l ca h cho ngi iu khin na. Hng t thit b u cui c th c xy dng, tt c kt ni vi mt my ch thng qua ng dy in thoi, v mi ngi c th lm vic - trc tuyn - cng mt lc. y l mt on s liu ng thi miu t v s xut hin ca vic lm vic - trc tuyn - cng mt lc:
57

NHNG K XUT CHNG

y khng ch l mt cuc cch mng. N l mt cuc khai sng. Hy qun i ngi iu khin my, nhng gi cha th, s ch i. Vi vic s dng ng thi, bn c th ngi ngay my in bo nh ch ca mnh, nhp vo mt vi lnh, v nhn cu tr li ngay sau v ti . S dng ng thi chnh l tng tc: Mt chng trnh c th i hi li hi p, ch i bn nh cu vo, x l n trong khi bn ch i, v ri hin th cho bn thy kt qu, tt c trong "thi gian thc."

y chnh l ni m Michigan gp mt, bi Michigan chnh l mt trong nhng trng i hc u tin trn th gii chuyn sang hnh thc s dng ng thi. Vo nm 1967, nguyn mu u tin ca h thng c lp t v vn hnh. n khong u thp nin 1970, Michigan c trong tay my tnh cng sut mt trm ngi c th lp trnh ng thi ti Trung tm My tnh. "Vo cui nhng nm 1960, u nhng nm 1970, ti khng ngh rng c ni no khc ging c nh Michigan," Mike Alexander, mt trong nhng nhn vt tin phong ca h thng my tnh trng Michigan ni. "C th l MIT. C th l Carnegie Mellon. C th l Darthmouth. Ti khng ngh li c ni no khc nh vy." y chnh l c hi cho n Bill Joy khi anh bc chn vo khun vin Ann Arbor vo ma thu nm 1971. Anh khng h la chn Michigan v cc c my tnh y. Anh cha tng lm vic g vi my tnh trng cp ba. Anh vn ch hng th vi ton hc v c kh. Nhng con su lp trnh va trng anh vo nm u tin, anh nhn thy mnh - bi mt tai nn tt lnh nht - ngay ti
58

QUY TC 10.000 GI

mt chn him hoi trn th gii, ni mt k mi mi by tui c th lp trnh tt c nhng g anh ta mun. "Bn c bit s khc bit gia nhng chic th my tnh v s dng ng thi l g khng?" Joy ni. "N l s khc bit gia chi c qua mail v c siu tc." Lp trnh khng cn l mt bi tp v tht vng v mng na. N l tr vui. "Ti sng khu khun vin pha bc, v Trung tm My tnh ta lc chnh ti khun vin pha bc," Joy tip tc. "Ti dnh bao nhiu thi gian ? , mt khi lng thi gian phi thng. Ni m ca 24/24. Ti l c m v ch tr v nh vo sng sm. Tnh trung bnh mt tun trong nhng nm thng y, ti dnh nhiu thi gi Trung tm My tnh hn c cho cc bui hc. Tt c chng ti u thng xuyn gp c mng v vic qun mt phi c mt lp hc, thm ch l khng nhn ra rng chng ti c tuyn vo trng." "Thch thc chnh l ch h cung cp cho tt c sinh vin mt ti khon vi s tin c nh, vy nn thi gian ca bn s cn sch. Khi bn ng nhp, bn s dn ht bao nhiu thi gian bn mun vo chic my tnh. H dnh cho bn, t d nh, mt gi ng h. l tt c nhng g bn c. Nhng c ai pht hin ra rng nu bn nhp vo 'time=" v ri n mt k t, v nh t=k, h s khng tnh tin bn," anh ni, bt ci v k nim . "C mt li k thut trong phn mm. Bn c th nhp vo t=k v ngi l mi lun." Hy nhn vo c dng chy c hi cun n vi Bill Joy. Nh vic n hc mt trng xa xi ho lnh nh i
59

NHNG K XUT CHNG

hc Michigan, anh c th luyn tp trn mt h thng s dng ng thi thay v vi nhng th t l; li na, h thng ca Michigan bng nhin tn ti mt li k thut anh c th lp trnh bt k th g anh mun; v trng ny t nguyn chi tr tin bc Trung tm My tnh m ca 24/24, nn anh c th thc trng m ; v v anh c th dc vo rt nhiu thi gi, nn n thi im anh t nhin c mi vit li UNIX, anh chc chn sn sng n nhn nhim v. Bill Joy tht thng minh. Anh mun hc. Nguyn c ny ng vai tr quan trng. Nhng trc khi Joy c th tr thnh mt chuyn gia thc th, ai phi em n cho anh mt c hi hc cch lm th no tr thnh mt chuyn gia. "Ti Michigan, ti lp trnh tm hoc mi gi mt ngy," anh ni tip. "n lc Berkeley ti lm vic c ngy ln m. Ti c mt b thit b u cui nh. Ti thc n tn hai hay ba gi sng, xem nhng b phim c k v lp trnh. i khi ti ng gc ngay trn bn phm" anh din t bng iu b u mnh gc trn bn phm "v bn c bit l mt phm s nhn i nhn li ra sao cho n cui cng, ri n bt u ku beep, beep, beep? Sau khi chuyn xy ra ba ln, n lc bn phi i ng ri. Ti vn tng i km ngay c khi ti n Berkeley. Ti bt u thnh tho vo nm th hai. y chnh l thi im ti vit ra nhng chng trnh vn c s dng n tn ngy nay, ba mi nm k t khi ." Anh tm dng i cht lm mt php tnh trong u - th i vi mt ngi nh Bill Joy khng mt my th gi. Michigan nm
60

QUY TC 10.000 GI

1971. Lp trnh hn hoi nghim chnh vo nm th hai. Thm c nhng dp h, v ri nhng bui ban ngy v ban m trong nm th nht Berkeley. "Th th, th th c l l... mi nghn gi?" anh ni, cui cng. "Khong chng nh vy y."

4.
Quy lut mi-nghn-gi chnh l quy lut chung ca thnh cng? Nu chng ta bi su xung pha di b ngoi ca tt c nhng ngi thnh cng v i, liu chng ta c lun tm thy nhng th tng t nh Trung tm My tnh Michigan hay i tuyn ton-sao mn khc cn cu tc mt kiu c hi luyn tp c bit no khng? Hy kim nghim tng ny vi hai v d, v n gin d hiu, ta s la chn v d cng quen thuc cng tt: Beatles, mt trong nhng ban nhc rock ni danh nht t trc ti nay; v Bill Gates, mt trong nhng ngi giu nht th gii. Beatles - vi bn thnh vin John Lennon, Paul McCartney, George Harrison, v Ringo Starr - t chn ti nc M vo thng Hai nm 1964, bt u ci gi l Cuc xm lng Anh quc vo sn khu m nhc Hoa K v cho ra i mt lot nhng bn thu m nh cao bin i c din mo ca nn m nhc i chng. iu quan st th v u tin v Beatles phc v cho nhng mc ch ca chng ta l h st cnh bn nhau
61

NHNG K XUT CHNG

c bao lu tnh n thi im h t chn n M. Lennon v McCartney trc ht bt u chi nhc vi nhau vo nm 1957, by nm trc khi b vo M. (Tht trng hp, khong thi gian gia thi im thnh lp ban nhc ca h cho ti nhng thnh tu ngh thut c th cho l v i nht ca h - album Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band v The Beates (White Album) l mi nm.) V nu bn quan st k hn nhng nm thng chun b dng dc y, bn s nhn thy mt th kinh nghim l, so snh trong bi cnh nhng tuyn th khc cn cu v Bill Joy hay c nhng ngh s v cm ng cp th gii, n c v gn gi khng khip. Vo nm 1960, trong khi h mi l mt ban nhc rock ca trng trung hc d dm tm ng, h c mi n chi nhc Hamburg, c. "Hamburg vo nhng thng ngy y khng h c cc cu lc b rock-and-roll. N ch c cc cu lc b thot y," Phillip Norman, ngi chp bt cun tiu s v Beatles c tn Shout! cho bit. "C mt ng ch cu lc b khc ngi tn l Bruno, vn xut thn l ng bu ch phin. ng ny c sng kin a cc nhm nhc rock vo chi cc cu lc b khc nhau. Cc cu lc b ng lm theo cch ny. Hnh dung, l mt bui biu din lin min khng ngng ngh, vi rt nhiu ngi long chong i vo v nhng k khc long chong i ra. Cc ban nhc s chi lin tc li ko s ch ca xe c ngang qua. Ti mt qun n ca nc M, h gi n l thot y v lin tc (nonstop teaser).
62

QUY TC 10.000 GI

"Rt nhiu ban nhc chi Hamburg u n t Liverpool," Norman ni tip. " l mt s trng hp ngu nhin. Bruno ti London tm kim cc ban nhc. ng ta tnh c gp Soho - mt thng gia t Liverpool ang xui xung London tm kim c hi. V ng dn xp chn a vi ban nhc ti Hamburg. l cch nhng mi lin kt c xc lp. V cui cng, The Beatles to nn mi lin h khng ch vi ring Bruno m vi c nhng ng ch cu lc b khc na. H tip tc quay tr li v y ry ung c cn v sex. C iu g c bit Hamburg ch? c phi l ni tr cng hu h. Khng h. Hay m thanh tht tuyt. Cng khng. Hay l khn thnh gi rt am hiu v n trng ban nhc? Chng mt nguyn nhn no trong s ng c. Ch l khi lng thi gian tuyt i m ban nhc b buc phi chi. Trong mt bui phng vn sau khi Beatles tan r, k v nhng bui biu din ca ban nhc ti mt cu lc b thot y Hamburg mang tn Indra, John Lennon ni:
Chng ti chi kh hn v thm t tin. iu l tt yu sau nhng tri nghim do vic chi nhc sut m di mang li. Thm ci li na h l ngi nc ngoi. Chng ti phi c gng thm ch nhiu hn na, trt tt c tri tim v tm hn vo , vt qua chnh mnh. Liverpool, chng ti mi ch chi trong nhng sut din di mt ting ng h, v chng ti thng chi i chi li mt s ca khc t ca mnh trong mi bui biu din. Hamburg, chng ti phi chi sut tm ting ng h, nn chng ti thc s phi tm kim mt cch chi mi. 63

NHNG K XUT CHNG

Tm ting ng h? Cn y l Pete Best, tay trng ca Beatles lc by gi: "Mi khi c tin tc lan ra v vic chng ti ang thc hin mt s din, cu lc b bt tay vo dp tt n ngay. Chng ti chi sut by ti mt tun. Mi u chng ti chi gn nh mt mch khng ngh ti khi cu lc b ng ca lc hai mi ba gi. Nhng khi chng ti chi kh hn m ng khn gi thng li ti tn hai gi sng." By ngy mt tun? Beatles rt cc ti Hamburg nm ln trong khong gia nm 1960 ti cui nm 1962. Trong chuyn i u tin, h chi 106 ti, nm hay su ting mt ti. Trong chuyn th hai, h chi 92 sut. Ti chuyn i th ba, h chi 48 ln, tng cng l 172 gi trn sn khu. Trong hai hp ng biu din cui cng Hamburg, vo thng 11 v 12 nm 1962, bao gm thm 90 gi ng h biu din na. Tng cng, h biu din tn 270 m ch trong vn vn mt nm ri. Tnh n thi im h c c t bng n thnh cng u tin vo nm 1964, th trn thc t, h biu din live c chng hng trm lt. Bn c bit iu phi thng ti c no khng? Hu ht cc ban nhc ngy nay khng biu din nhiu n mc hng trm sut tnh trong ton b s nghip. Th thch gt gao Hamburg l mt trong nhng iu khin Beatles khc bit hon ton. "H chng c g xut sc trn sn khu vo thi im h ti nhng lc quay tr v h rt c", Norman
64

QUY TC 10.000 GI

tip tc. "H khng ch hc c kh nng chu ng. H cn phi hc mt khi lng ln cc ca khc - phin bn bng m nhc ca tt c nhng g bn c th ngh ti, khng ch rock & roll, thm mt cht jazz na. Trc h khng h c k lut trn sn khu. Nhng khi quay tr li, h mang phong thi khng ging vi bt c ai. l iu lm nn chnh h."

5.
Gi hy cng quay tr li vi lch s ca Bill Gates. Cu chuyn ca ng cng ni ting tng t nh ca Beatles. Mt thn ng ton hc thng minh, tr trung khm ph vic lp trnh my tnh. B hc d chng trng Harvard. Khi s mt cng ty my tnh c tn Microsoft vi bn b. Bng tr thng minh v tham vng cng nh lng qu cm tuyt i, ng xy dng n tr thnh ngi khng l ca th gii phn mm. ch l ng vin ngoi rng ln thi. Hy o vo su thm mt cht. Cha ca Gates l mt lut s giu c Seattle, v m ng l con gi mt ch nh bng pht t. T khi cn l mt a tr, Bill sm tinh khn v nhanh chng thy chn ngn vic hc hnh. Vy nn cha m chuyn ng ra khi trng cng v, vo u nm lp by, gi ng n Lakeside, mt trng t dnh ring cho cc gia nh danh gi Seattle. Vo khong nm hc th hai ca Gates ti Lakeside, nh trng bt u m mt cu lc b my tnh.
65

NHNG K XUT CHNG

"Cu lc b Cc b m ca trng t chc dp bn lc xoong hng nm, v lun l lng mt cu hi rng khon tin y s i v u," Gates nh li. "Mt t vo chng trnh ma h, ni nhng a tr ni thnh s t tu tham gia trong khun vin trng hc. Mt t s ri vo ti cc gio vin. Nm y, h chi ba nghn -la cho mt b thit b u cui my tnh cn phng nho nh vui v ny m sau chng ti c kim sot. tht l mt th hay ho." l mt "th hay ho," tt nhin ri, bi v hi y l nm 1968. Vo nhng nm 1960, hu ht cc trng i hc cn cha c c nhng cu lc b my tnh. iu ng ch hn na chnh l loi my tnh m Lakeside mua v. Trng ny khng hc sinh hc lp trnh bng h thng th my tnh nng n, nh hu ht mi ngi u lm hi nhng nm 1960. Thay vo , Lakeside ci t ci c gi l ASR-33 Teletype, mt b thit b u cui s dng ng thi, kt ni trc tip n mt my tnh trung tm khu trung tm mua sm Seattle. "Ton b tng v s dng ng thi ch c pht kin hi nm 1965," Gates tip tc. "Ai thc s bit nhn v tng lai." Bill Joy c c mt c hi phi thng, sm sa hc lp trnh trn h thng s dng ng thi khi cn l sinh vin nm nht trng i hc, nm 1971. Bill Gates li c lp trnh thi-gian-thc hi l mt cu hc sinh lp tm vo nm 1968. T giy pht y tr i, Gates sng trong phng my tnh. ng v nhng ngi khc bt u t dy cho mnh
66

QUY TC 10.000 GI

cch s dng thit b mi m l lng ny. Vic mua thi gian ca my tnh trung tm m ASR ang kt ni vo, ng nhin, l t - k c i vi mt c s gio dc giu c nh Lakeside - v chng c bao lu th s tin 3.000 -la c Cu lc b Cc b m ti tr sch nhn. Cc bc ph huynh li gy thm qu. Hc sinh li tiu i. V ri mt nhm lp trnh vin ti i hc Washington lp nn mt hng c tn gi Computer Center Corporation (C-Cubed) cho cc doanh nghip a phng thu thi gian s dng my tnh. Tnh c lm sao, mt trong nhng sng lp vin ca hng - Monique Rona li c mt cu con trai hc Lakeside, trc Gates mt nm. Liu cu lc b my tnh ca Lakeside, Rona t hi, c mun chy kim tra cc chng trnh phn mm ca cng ty vo dp cui tun i li bng thi gian lp trnh min ph khng? Chc chn ri! Sau gi hc, Gates nhy xe bus n vn phng ca C-Cubed v lp trnh n tn ti mt. C-Cubed cui cng b ph sn, nn Gates v cc bn bt u quanh qun trung tm my tnh ti trng i hc Washington. Trc , h theo ui mt hng c tn gi l ISI (Information Sciences Inc.), ni ng dnh cho h thi gian s dng my tnh min ph i li bng vic chy mt phn mm t ng ha h thng tr lng trong cng ty. Trong khong thi gian by thng hi nm 1971, Gates v nhm bn ca ng s dng my tnh sut 1.575 gi ng h trn my ch ca ISI, tnh trung bnh l tm ting mt ngy, by ngy mt tun.
67

NHNG K XUT CHNG

" l ni m nh vi ti," Gates ni v nhng nm u tin trung hc ca ng. "Ti b tit th dc. Ti n vo ban m. Chng ti lp trnh vo cui tun. Him hoi lm mi c mt tun m chng ti khng tiu tn vo hai mi hay ba mi ting ng h. C mt khong thi gian Paul Allen vi ti vng vo chuyn rc ri v n cp mt lot password v lm sp h thng. Chng ti b tng c. Ti khng c s dng my tnh trong sut ma h. Khi y ti mi mi lm, mi su tui. Sau , ti pht hin ra l Paul tm c mt my tnh trng i hc Washington. H t nhng chic my ny trung tm y t v khu iu tr. Nhng chic my ny c t k hoch lm vic 24/24, nhng c mt khong thi gian nhn ri, vy nn trong khong t ba gi n su gi sng h khng ln k hoch g c." Gates ci. "Ti ri khi nh vo bui m, sau gi i ng. Ti c th cuc b n i hc Washington t nh. Hoc ti s bt xe but. l l do ti sao gi y ti lun ho phng vi i hc Washington, bi h tng ti n cp qu nhiu thi gian s dng my tnh." (Nhiu nm sau , m Gates ni, "Chng ti c thc mc ti sao li thng b li kh s n th khi phi thc dy vo bui sng.") Mt trong nhng sng lp vin ca ISI, Bud Pembroke, sau nhn c mt c in thoi t cng ty cng ngh TRW, ni va k kt mt hp ng lp t mt h thng my tnh ti nh my in Bonneville rng ln pha nam bang Washington State. TRW khn thit cn n nhng lp trnh vin quen thuc vi loi phn mm c
68

QUY TC 10.000 GI

bit m nh my in s dng. Trong nhng ngy thng s khi ca cuc cch mng my tnh, nhng lp trnh vin vi kinh nghim chuyn mn kiu y rt kh tm. Nhng Pembroke bit chnh xc ngi ng phi gi: nhng cu chng trung hc n t Lakeside vn hnh my tnh hng ngn gi ng h trn my ch ISI. Gates lc y ang hc nm cui, v bng cch no cu gng thuyt phc cc gio vin cho php cu bng hc ti Bonneville di chiu bi mt d n nghin cu c lp. cu tri qua c ma xun vit code, di s hng dn ca mt ngi n ng c tn l John Norton, ngi sau ny Gates ni rng dy mnh v lp trnh nhiu hn bt c ngi no tng gp. Nm nm - t lp Tm ti cui trung hc, chnh l khong thi gian Hamburg ca Bill Gates, v xt theo kha cnh no , ng cng c ban tng mt lot c hi thm ch cn phi thng hn c Bill Joy. C hi th nht l vic Gates c chuyn n Lakeside. Liu c bao nhiu trng trung hc trn khp th gii c tip cn vi mt b thit b u cui hi nm 1968? C hi th hai l vic cc b m trng Lakeside c tin bc tr cc khon ph my tnh ca trng. Th ba l, khi s tin cn sch, mt trong s cc v ph huynh bng nhin li lm vic C-Cubed, ni bng nhin cn ai kim tra code vo dp cui tun, v iu cng ngu nhin xy ra l h chng thm bn tm vic nhng ngy cui tun li tr thnh nhng m cui tun. Th t l chuyn Gates bng nhin li pht hin ra
69

NHNG K XUT CHNG

ISI, v ISI li bng nhin cn n ai lm vic vi phn mm chm cng tr lng ca h. Th nm l Gates bt ng thay li sng mt khong cch gn c th i b ti i hc Washington. Th su l trng i hc ny bng nhin li c khong thi gian my tnh ri ri t ba n su gi sng. Th by l TRW bng nhin li gi Bud Pembroke. Th tm l nhng lp trnh vin m Pembroke bit l ph hp nht vi vn cn x l bng nhin li l hai cu choai trung hc. V th chn l vic trng Lakeside ng cho hai cu b vit code trong c ma xun mt ni cch nhiu dm. Vy hu ht tt c nhng c may c im g chung? Chng mang li cho Bill Gates khong thi gian ph tri luyn tp. n thi im Gates ra khi trng Harvard sau nm th hai th bt tay vo cng ty phn mm ring ca mnh, trn thc t cu lp trnh khng ngng ngh trong sut by nm lin tip. Cu Gates tr tui khi y c c con s ln hn mi nghn ting ng h rt nhiu. Liu c bao nhiu thanh thiu nin trn khp th gii c c th tri nghim ging nh Bill Gates? "Ti khng tin l c qu nm mi ngi trn ton th gii c th c nh vy", ng ni. "Nhng vic chng ti lm C-Cubed v h thng tnh lng, ri n TRW - tt c nhng vic gp li. Ti c t vo bi cnh ca ngnh pht trin phn mm la tui tr hn bt c ai thi by gi, v tt c l do c lot c hi may mn phi thng nh th.

70

QUY TC 10.000 GI

6.
Nu chng ta tp hp nhng cu chuyn ca cc tuyn th khc cn cu, ban nhc Beatles cng Bill Joy cng nh Bill Gates li vi nhau, ti ngh chng ta s c c bc tranh hon thin hn v con ng dn ti thnh cng. Joy v Gates v ban nhc Beatles u ti gii khng ci vo u c. Lennon v McCartney s hu ti nng m nhc c l ch xut hin c nht trong c mt th h, cn Bill Joy, chng ta ng qun, l ngi c tr no nhanh nhy n mc c th dng c mt thut ton phc tp v lch trnh bay khin cc v gio s phi kinh ngc. Nhiu nh th l r rng. Nhng iu thc s lm nn lch s khc bit ca h khng phi ti nng phi phm m l nhng c may phi thng ca h. Ban nhc Beatles, v nhng nguyn c ngu nhin nht, c mi ti Hamburg. Nu khng c khong thi gian Hamburg, Beatles rt c th i theo mt con ng khc hn. "Ti rt may mn." Bill Gates ni nh vy ngay t lc bt u cuc phng vn. iu khng c ngha l ng km xut sc hay khng phi l mt thng gia phi thng. N ch ni ln rng ng hiu vic chuyn n Lakeside hi nm 1968 l mt c may tt p ti chng no. Tt c nhng nhn vt xut chng m chng ta quan st cho n by gi u l nhng ngi hng li t mt vi c hi bt thng no . Nhng c duyn may mn dng nh khng phi l th g ngoi l i vi cc t ph
71

NHNG K XUT CHNG

phn mm v cc ban nhc rock hay cc vn ng vin ngi sao. Chng dng nh ging mt kiu quy lut. Hy ti mang ti cho bn thm mt v d cui cng na chng minh cho nhng c may ngm n m nhng Nhng k xut chng ca chng ta c hng li. Gi d chng ta thc hin mt phin bn khc ca vic phn tch nin lch m chng ta lm trong chng trc vi cc tuyn th khc cn cu, c iu ln ny l nhn vo nm sinh, ch khng phi thng sinh. bt u, hy quan st k bng danh sch by mi lm nhn vt giu c nht trong lch s nhn loi di y. Ti sn ca mi ngi trong s c tnh theo gi tr -la ngy nay. Nh bn c th thy, n bao gm cc v n hong, nh vua, pharaoh t nhiu th k trc v c nhng t ph ng thi nh l Warren Buffett v Carlos Slim.
STT H tn Ti sn tnh theo t (-la) 318,3 298,3 253,5 231,6 210,8 188,8 188,1 169,8 Quc tch Cng ty hoc ngun gc ti sn Tp on du m Standard Tp on thp Carnegie Triu i Romanov Tp on ng st Chicago, Burlington & Quincy Nh nc qun ch Tp on du m Gulf Tp on t Ford Nguyn lo La M

1 2 3 4 5 6 7 8

John D. Rockefeller Andrew Carnegie Nga hong Nicholas II William Henry Vanderbilt Vua Osman Ali Khan, Asaf Jah VII Andrew W. Mellon Henry Ford Marcus Licinius Crassus

M Scotland Nga M Hyderabad M M Cng ha La M

72

QUY TC 10.000 GI

STT

H tn

Ti sn tnh theo t (-la) 169,4 167,4 166,9 155,2 153,6 151,7 142,9 141,4 128,0 115,0 110,2 99,5 95,8 88,8 86,3 84,7 84,7 81,2 80,7 80,4

Quc tch

Cng ty hoc ngun gc ti sn Nh nc qun ch Tp on ng st New York & Harlem u t Pharaoh B tc x Surrey Nh nc qun ch Triu i Tudor Tp on du m Standard Tp on Wal-Mart Tp on lng th M Nh nc qun ch First Bank of the United States Tha k triu i Ptolemy a c Rensselaerswyck Tp on du m Gulf Tp on ng st Long Island Tha k M thic Huanuni Kral Tp on Weyerhaeuser

9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

Vua Basil II Cornelius Vanderbilt Alanus Rufus Amenophis III William de Warren, Vua William II, Anh N hong Elizabeth I John D. Rockefeller Jr. Sam Walton John Jacob Astor Odo x Bayeux Stephen Girard N hong Cleopatra Stephen Van Rensselaer III Richard B. Mellon Alexander Turney Stewart William Backhouse Astor Jr. Don Simon Iturbi Patio Quc vng Hassanal Bokiah Frederick Weyerhaeuser

ch Byzantine M Anh Ai Cp c i Anh Anh Anh M M c Anh Php Ai Cp c i M M Ireland M Bolivia Brunei c

73

NHNG K XUT CHNG

STT

H tn

Ti sn tnh theo t (-la) 79,3 73,9 72,4 67,8 67,1 66,3 63,6 58,8 58,0 58,0 56,2 55,8 52,4 51,0 50,1 47,2 46,1 45,1 45,1 45,0 44,9 43,4

Quc tch

Cng ty hoc ngun gc ti sn Tp on Citibank Tha k Tp on Telmex Ngn hng Trung ng Trung Quc Union Pacific Marshall Field & Company Tp on ng st trung tm New Jersey Ngn hng Duyn hi Quc gia Tp on Microsoft Tp on Oracle Nh my Derwent Valley Tp on Reliance Industries Tp on Berkshire Hathaway Tp on thp Mittal Tp on du m Getty Tp on m hp nht Virginia Merck & Company Western Union Union Pacific Tp on vin thng Reliance Tp on ng st Central Pacific Tp on cng c Hughes, Tp on my bay Hughes, Tp on Summa, Hng hng khng

29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

Moses Taylor Vincent Astor Carlos Slim Hel T. V. Soong Jay Gould Marshall Field George F. Baker Hetty Green Bill Gates Lawrence Joseph Ellison Richard Arkwright Mukesh Ambani Warren Buffett Lakshmi Mittal J. Paul Getty James G. Fair William Weightman Russell Sage John Blair Anil Ambani Leland Stanford Howard Hughes Jr.

M M Mexico Trung Quc M M M M M M Anh n M n M M M M M n M M

74

QUY TC 10.000 GI

STT

H tn

Ti sn tnh theo t (-la)

Quc tch

Cng ty hoc ngun gc ti sn TWA

51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

Cyrus Curtis John Insley Blair Edward Henry Harriman Henry H. Rogers Paul Allen John Kluge J. P. Morgan Oliver H. Payne Yoshiaki Tsutsumi Henry Clay Frick John Jacob Astor IV George Pullman Collis Potter Huntington Peter Arrell Brown Widener Philip Danforth William S. OBrien Ingvar Kamprad K. P. Singh James C. Flood Li Ka-shing

43,2 42,4 40,9 40,9 40,0 40,0 39,8 38,8 38,1 37,7 37,0 35,6 34,6 33,4 33,4 33,3 33,0 32,9 32,5 32,0

M M M M M c M M Nht Bn M M M M M M M Thy in n M Trung Quc

Tp on xut bn Curtis Tp on ng st Delaware, Lackawanna & Western Tp on ng st Union Pacific Tp on Du m Standard Tp on Microsoft, Cng ty Vulcan Tp on Pht thanh Metropolitan Tp on General Electric, Tp on Thp Hoa K Tp on du m Standard Tp on Seibu Tp on Thp Carnegie Tha k Tp on Pullman Tp on ng st Central Pacific Tp on Thuc l Hoa K Armour Refrigerator Line Tp on M Hp nht Virginia Tp on IKEA Tp on DLF Universal Tp on M Hp nht Virginia Tp on Hutchinson Whampoa

75

NHNG K XUT CHNG

STT

H tn

Ti sn tnh theo t (-la) 31,7 31,4 30,9 30,2 29,5

Quc tch

Cng ty hoc ngun gc ti sn Tp on Vn ti Siu tc Brooklyn Tu bin Tp on ng st Central Pacific Tp on My may Singer Cng ty C phn Kingdom

71 72 73 74 75

Anthony N. Brady Elias Hasket Derby Mark Hopkins Edward Clark Thi t Al-Waleed bin Talal

M M M M Rp Saudi

Bn bit iu g th v bng trn khng? Trong s by mi lm ci tn, c ti mi bn l ngi M sinh vo chn nm khong gia th k XIX. Th suy ngh v iu mt cht. Cc nh s hc bt u t Cleopatra v nhng v pharaoh ri lng sc vo mi ngc ngch ca th gii tm kim du tch nhng khi ca ci phi thng, v chim gn 20% tng s nhng ci tn h lc ra u xut pht t mt th h duy nht mt quc gia duy nht. Danh sch nhng ngi M v nm sinh ca h: 1. John D. Rockefeller, 1839 2. Andrew Carnegie, 1835 28. Frederick Weyerhaeuser, 1834 33. Jay Gould, 1836 34. Marshall Field, 1834 35. George F. Baker, 1840 36. Hetty Green, 1834 44. James G. Fair, 1831
76

QUY TC 10.000 GI

54. Henry H. Rogers, 1840 57. J. P. Morgan, 1837 58. Oliver H. Payne, 1839 62. George Pullman, 1831 64. Peter Arrell Brown Widener, 1834 65. Philip Danforth Armour, 1832 iu g ang xy ra y? Cu tr li tr nn hin nhin nu bn chu suy ngh v n. Vo nhng nm 1860 v 1870, nn kinh t M tri qua mt cuc chuyn i c l l v i nht trong lch s. y chnh l thi im cc tuyn ng st c xy dng v th trng Ph Wall ni ln. l thi im ngnh sn xut cng nghip khi u. l thi im tt c nhng quy lut chi phi nn kinh t truyn thng b ph v v c sng to li. iu m bn danh sch ny ni ln chnh l vic bn bao nhiu tui khi cuc chuyn i ny xy ra c ngha ht sc quan trng. Nu bn sinh ra vo cui thp nin 1840, bn l c may. Bn cn qu tr tn dng c khonh khc y. Nu bn sinh ra vo nhng nm 1820, bn li qu gi: u c ca bn b nh hnh bi m thc tin-Ni chin M. Nhng li c mt khung ca chn-nm c bit, nh hp va vn hon ho quan st thy nhng tim nng m tng lai mang ti. Tt c mi bn ngi n ng v n b trong danh sch k trn u c tm nhn v ti nng. Nhng h cng c trao tng mt c hi phi thng, vi cch thc ging ht nh chuyn cc tuyn th khc cn
77

NHNG K XUT CHNG

cu v tc cu sinh ra vo thng Ging, Hai, Ba c trao tng mt c hi phi thng vy.6 Gi hy th lm mt phn tch tng t vi nhng ngi nh Bill Joy v Bill Gates. Nu bn tr chuyn vi cc cu binh Thung lng Silicon, h s k bn nghe rng giai on quan trng nht trong lch s cuc cch mng my tnh c nhn l vo thng Ging nm 1975. l thi im tp ch Popular Electronics ng ti trn trang ba cu chuyn v mt loi my mc phi thng c tn l Altair 8800. My Altair 8800 c gi 397 -la. l mt c my t-thao-tc k cc m bn c th lp rp ti nh. Bi bo c git tt rt hp dn: T PH SNG TO! B ngh my tnh mini u tin trn th gii cnh tranh vi cc kiu mu trn th trng. i vi nhng c gi ca t Popular Electronics Thnh kinh ca th gii phn mm v my tnh non nt thi by gi, dng tiu y chnh l mt s ng tnh.
6 Nh x hi hc C. Wright Mills quan st v nhm ngi c bit trong nhng nm 1830 . ng nhn vo l lch c nhn nhng tinh hoa ca gii doanh nhn M t Thi k Thuc a ti tn th k XX. Trong hu ht trng hp, chng c g ng ngc nhin, ng nhn thy nhng v lnh o doanh nghip u c xu hng bc ra t cc hon cnh c u. Mt bit l? Chnh l nhm ca thp nin 1830. iu y th hin rng li th ca vic c sinh ra trong thp nin y to ln n chng no. l thi im duy nht trong lch s Hoa K nhng ngi vn sinh ra trong hon cnh gieo neo li c c th vn may thc t tr thnh nhng ngi giu c thc th. ng vit: "Khong thi gian tt nht trong lch s Hoa K nhng cu trai ngho nui dng tham vng vn ti thnh cng kinh doanh nh cao c sinh ra chnh l xung quanh nm 1835.

78

QUY TC 10.000 GI

Tnh n thi im my tnh vn ch l nhng cm my trung tm cng knh, t ging nh th my chm ch gia c ngi trng tot ca Trung tm My tnh Michigan. Sut bao nhiu nm rng, tt c mi tin tc cng nh nhng ti nng tr ca lnh vc in t u c ao n ngy no s xut hin mt chic my tnh nh gn v t t hn mt ngi bnh thng c th s hu v s dng. Ngy y cui cng n. Nu thng Ging nm 1975 chnh l bui bnh minh ca k nguyn my tnh c nhn, vy th ai vo tnh th tt nht c th tn dng c hi ny? Nhng quy lut tng t p dng y cng c vin ti trong k nguyn ca nhng John Rockefeller v Andrew Carnegie. "Nm 1975, bn l mt ngi ng tui, vy th chc chn bn c sn cng vic hng IBM sau khi ri trng i hc, v mt khi ngi ta khi s IBM, th thc s s phi tri qua mt khong thi gian cam go thc hin cuc qu sang mt th gii mi," Nathan Myhrvold nhiu nm m nhim v tr iu hnh ti Microsoft ni nh vy. "Tp on nhiu-t--la ny vn ch to ra cc my trung tm, v nu anh l mt phn trong , anh s ngh ti sao phi ph phm th gi vi nhng ci my tnh b t thm hi ny ch? i vi h mi l ngnh cng nghip my tnh, v h chng bn tm g n cuc cch mng mi m ny c. H b che mt bi cch nhn nhn mt chiu v ngnh my tnh. H kim sng tt. V chng c c hi no m ra khin h c th tr thnh mt k giu kch s v c nh hng ton th gii."
79

NHNG K XUT CHNG

Nu tnh n nm 1975 bn ra trng c vi nm, vy th bn thuc v th m thc c k. Bn mua c mt cn nh. Bn kt hn. Mt a con sp ra i. Bn khng c v g s t b cng vic v khon ph cp ngon lnh ch theo ui mt b lp rp my tnh tr gi 397 -la vin vng huyn tng. Vy hy loi tr tt c nhng ngi sinh trc nm 1952, v d th. Cng thi im , du sao, bn cng khng c tr qu. Bn mun tham gia vo vch xut pht ca cuc th vn may ri, ng vo nm 1975, bn s khng th lm vy nu vn cn ang hc cp III. Vy th loi tr tip bt c ai sinh khong sau nm 1958. Ni cch khc, la tui l tng c c hi c th thi vn nm 1975 l phi gi dn tr thnh mt phn ca cuc cch mng sp ti nhng li khng c cng tui ti mc b l cuc chi. L tng l, bn phi hai mi hoc hai mt tui, tc l sinh nm 1954 hoc 1955. C mt cch n gin kim nghim l thuyt ny. Bill Gates sinh nm no? Bill Gates: 28 thng Mi nm 1955. l mt ngy sinh hon ho! Gates chnh l kiu vn ng vin khc cn cu sinh ng vo mng 1 thng Ging. Bn thn nht ca Gates trng Lakeside l Paul Allen. Paul cng thng xuyn lui ti phng my tnh vi Gates v tri qua nhng bui ti ng ng cng Gates ti ISI v C-Cubed. Allen sau tip tc cng Bill Gates sng lp nn Microsoft. Vy Paul Allen sinh nm no?
80

QUY TC 10.000 GI

Paul Allen: 21 thng Ging nm 1953 Nhn vt giu c th ba Microsoft l ngi iu hnh mi hot ng ca cng ty k t nm 2000, mt trong nhng nh lnh o c knh n nht trong th gii phn mm - Steve Ballmer. Ngy sinh ca Ballmer th sao? Steve Ballmer: 24 thng Ba nm 1956 V cng ng qun mt ngi ni ting khng thua km cht no so vi Gates: Steve Jobs, ng sng lp hng My tnh Apple. Khng ging nh Gates, Jobs khng xut thn t mt gia nh giu c v ng cng khng t chn ti trng Michigan nh Joy. Nhng cng chng cn phi iu tra nhiu v qu trnh sinh trng ca Jobs nhn ra rng ng cng c mt qu trnh Hamburg ca ring mnh. Jobs ln ln vng Mountain View - v tr tuyt i trung tm ca Thung lng Silicon. Lng ging quanh ng ton l cc k s ca hng Hewlett-Packard, cho n ngy nay vn l mt trong nhng hng in t quan trng bc nht trn th gii. Khi cn l mt cu thiu nin, Jobs ln vng vng quanh cc khu ch tri Mountain View, ni nhng k yu thch v thnh tho thit b in t mua i bn li cc linh kin ri. Jobs khi y ln ht th bu khng kh ca chnh lnh vc lm n m sau ny ng s thng tr. on vn di y c trch t cun Accidental Millionaire (Tm dch: Nh triu ph tnh c), mt cun tiu s v Jobs, s khin c gi cm nhn c nhng tri nghim thi th u ca Jobs phi thng n c no.
81

NHNG K XUT CHNG

Tham d cc cuc ni chuyn bui ti ca nhng nh khoa hc hng Hewlett-Packard. Cc bui chuyn tr y ni v nhng thnh tu tin tin nht trong lnh vc in t cn Jobs th th hin mt kiu vn l c im khc bit trong tnh cch ca mnh, bm rit ly cc k s Hewlett-Packard v moi mc thng tin t h. C ln cu thm ch cn gi c Bill Hewlett mt trong nhng nh sng lp ca hng vi vnh linh kin. Jobs khng ch nhn c nhng linh kin cu cn m cn thnh cng trong vic xin c mt vic lm thm ma h. Jobs lm vic trn mt dy chuyn lp rp dng cc my tnh, cu ho hng ti mc cn c gng thit k kiu my tnh ca ring mnh...

Gm hng. Bill Hewlett a cho Jobs cc linh kin ri? iu c tm vc tng ng vi vic Bill Gates c tip cn v thi hn vo h thng u cui thao tc ng thi hi mi ba tui. N cng ging nh vic gi s bn yu thch thi trang m ngi lng ging trong nhng nm thng bn trng thnh tnh c lm sao li chnh l ng hong thi trang Giorgio Armani. M Jobs sinh vo thi gian no nh? Steve Jobs: 24 thng Hai nm 1955 Mt nhn vt tin phong khc trong cuc cch mng phn mm l Eric Schmidt. ng iu hnh Novell - mt trong nhng hng phn mm quan trng nht Thung lng Silicon, v vo nm 2001, ng tr thnh gim c iu hnh ca Google. Ngy sinh ca Eric?

82

QUY TC 10.000 GI

Eric Schmidt: 27 thng T nm 1955 D nhin, ti khng c gi ra rng mi ng trm phn mm Thung lng Silicon u sinh nm 1955. Vi ngi khng nh th, cng ging nh khng phi tt c nhng doanh nhn v i nc M u sinh ra vo gia thp nin 1830. Nhng c nhng hnh mu rt r rng y, v iu ng ch l vic dng nh chng ta t mun tha nhn chng. Chng ta v rng thnh cng ch ring r l chuyn ca cng trng c nhn. Nhng chng c g trong s nhng on tiu s chng ta theo di t u ti gi li ni ln rng mi th ch n gin c vy. Thay vo , u l cu chuyn v nhng con ngi c trao tng mt c hi vng lm vic chm ch thc s v nm cht ly n, v cng l nhng ngi tnh c trng thnh vo thi im m n lc phi thng y c ton b x hi tng thng. Thnh cng ca h khng ch l kt qu t vic t mnh gy dng. N l sn phm ca c th gii trong h sinh ra v ln ln. Tin y, cng ng qun mt Bill Joy. Nu nh ng cng tui hn mt cht v nu nh ng phi i mt vi s vt v cc nhc ca vic lp trnh vi nhng th my tnh, nh li ng ni, th ng chuyn sang nghin cu khoa hc. Bill Joy - huyn thoi my tnh c th tr thnh Bill Joy - nh sinh hc. V nu Bill Joy trng thnh mun mt vi nm, cnh ca nh hp vn mang li cho ng c hi vit m h tr cho Internet ng sp mt ri. Xin nhc li, huyn thoi my tnh Bill Joy c th phi l nh sinh hc Bill Joy. Vy Bill Joy ra i khi no?
83

NHNG K XUT CHNG

Bill Joy: 8 thng Mi Mt nm 1954 Sau cng vic Berkeley, Joy s tip tc tr thnh mt trong bn ngi sng lp hng Sun Microsystems, mt trong nhng tp on phn mm k cu v quan trng bc nht Thung lng Silicon. V nu bn vn khng khng ngh rng s tnh c v thi im, ni chn v nm sinh khng quan trng n th, th y l ngy sinh ca ba sng lp vin cn li hng Sun Microsystems: Scott McNealy: 13 thng Mi Mt nm 1954 Vinod Khosla: 28 thng Ging nm 1955 Andy Bechtolsheim: 30 thng Chn nm 1955

84

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

C H N G

Mi phin phc vi cc thin ti, Phn I

BIT V CH S IQ CA MT CU B CNG CHNG GIP CH G MY NU BN PHI I MT VI C MT NHM NHNG CU B THNG MINH.

1.
S th Nm ca lot chng trnh tr chi truyn hnh M mang tn u trng 100 (1 vs. 100) nm 2008 n cho v khch c bit ca mnh - mt ngi n ng c tn Christopher Langan. u trng 100 l mt trong rt nhiu chng trnh truyn hnh bung n theo gt thnh cng mang tnh hin tng ca game show Ai l triu ph (Who Wants to Be a Millionaire). Trong chng trnh c mt l c nh gm mt trm khn gi bnh thng ng vai "m ng" (mob). Mi tun, h tr thng minh vi mt khch mi c bit. Tin thng ln ti mt triu -la. Khch mi
85

NHNG K XUT CHNG

cn phi thng thi tr li chnh xc nhiu cu hi hn mt trm i th ca anh ta/c ta - v vi tiu chun y, c v chng my ngi c iu kin xut sc nh Christopher Langan. "m nay m ng khn gi s phi i mt vi cuc u cam go nht t trc ti nay," li ngi dn chng trnh bt u vang ln. "ng Chris Langan - c nhiu ngi mnh danh l nhn vt thng minh nht nc M." My quay qut chm qua mt ngi n ng b b, vm v la tui ng tun. "Mt ngi bnh thng c ch s IQ khong 100," ging thuyt minh tip tc. "Einstein l mt trm nm mi. Chris c ch s IQ mc mt trm chn mi lm. Hin gi anh ang tp trung b no c b ca mnh vo mt l thuyt v v tr. Nhng liu hp s ngoi c ca anh c h gc m ng khn gi ginh c mt triu -la hay khng? Hy tm cu tr li ngay by gi trong chng trnh u trng 100. Langan bc ln khn i trong ting v tay c v nng nhit. "Anh khng ngh l anh cn phi c trnh hc vn cao chi tt trong chng trnh u trng 100 sao?" ngi dn chng trnh Bob Saget hi Chris. Saget nhn vo Langan y t m, nh th Chris ging mt kiu vt mu trong phng th nghim vy. "Thc lng m ni, ti ngh c th l mt tr ngi," Langan p li. Anh c mt ging ni thm trm, thn nhin. "S hu ch s IQ cao, bn c xu hng chuyn bit ha, t duy su. Bn b qua nhng chi tit lt vt. Nhng gi y ti phi i mt vi nhng khn gi ny" - anh lic
86

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

nhn m ng, v hi hc le ln trong mt h l rng anh cm thy tt c nhng g ang din ra nc ci ti mc no - "Ti ngh l ti s chi tt." Sut trong thp k trc , Chris Langan gt hi c th danh ting k l. Anh tr thnh gng mt thin ti ca cng chng trong i sng M, mt trong Nhng k xut chng. Anh nhn c li mi t cc chng trnh tin tc v c a tiu s trn cc t tp ch, anh tr thnh ch trong mt phim ti liu thc hin bi nh lm phim Errol Morris, tt c ch bi mt no b bt ng thch thc mi m t thng thng. Chng trnh tin tc truyn hnh 20/20 c ln mi mt chuyn gia tm l hc thn kinh a ra cho Langan mt bi trc nhim IQ ring bit bi im s ca Langan thc s vt khi mi bng biu nh gi - qu cao c th o c chnh xc. Mt ln khc, Langan thc hin mt bi kim tra IQ c thit k ring cho nhng ngi qu thng minh trong nhng bi kim tra IQ thng thng. Anh tr li ng tt c ch tr mt cu hi.7 Bit ni hi mi su thng tui. Khi ln ba, Langan nghe radio vo cc ngy Ch nht khi pht thanh vin c to nhng cu chuyn r tin, th cu c th c theo mt mnh cho n lc t dy mnh bit c. Lc nm tui, Langan bt u hi ng mnh v s tn ti ca Cha tri - v rt tht vng vi nhng cu tr li nhn c.
7

Bi kim tra siu IQ c sng to bi Ronald K. Hoeflin - bn thn ng cng l mt ngi vi ch s IQ cao bt thng. Di y l mt cu hi mu, trch t phn T vng tng t . "Teeth is to Hen as Nest is to...?"

87

NHNG K XUT CHNG

trng, Langan c th bc vo mt gi kim tra ca lp ngoi ng m khng cn phi hc hnh g trc , v nu c c hai hay ba pht trc khi gio vin vo lp, anh c th lt qua sch gio khoa v hon thnh xut sc bi kim tra. Vo tui thiu nin, trong khi lm vic nh mt cng nhn nng trng, anh bt u m rng vic tm hiu cc khi nim ca lnh vc vt l l thuyt. n tui mi su, anh t mnh nghin ngm mt kit tc uyn thm ni ting ca Bertrand Russell v Alfred North Whitehead - Nguyn l Ton hc (Principia Mathematica). Anh t c kt qu hon ho trong k thi SAT8 d anh ng qun mt lc trong gi thi. "Chris lm ton sut mt ting ng h," cu em trai tn Mark ni v thi quen ma h ca Langan hi trung hc. "Ri anh y hc ting Php mt ting. Ri hc ting Nga mt ting. Ri anh y c trit hc. Chris c lm th u n, hng ngy." Mt ngi anh em khc ca Langan, Jeff th k "Bn bit khng, khi Christopher mi bn, mi lm tui, anh y v vi mi th cho vui, v tc phm th trng c nh mt bc nh vy. Mi lm tui, anh y c th khp vi ngi sao nhc Rock Jimi Hendrix tng nhp mt trn cy guitar. Boom. Boom. Boom. Mt na thi gian Christopher khng h n trng. Anh ch c mt vo cc gi kim tra v h chng th bt b g v vic c. i vi chng ti, iu tht vui nhn. Chris c th tm lc
8

SAT (Vit tt ca Scholastic Aptitute Test) l mt trong nhng k thi chun ha cho vic ng k vo mt s trng i hc ti Hoa K.

88

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

ng gio trnh ngang vi c mt hc k ch trong hai ngy, tp trung vo bt c th g anh y phi n, ri sau quay tr li vi nhng cng vic anh y ang lm d trc ."9 Trong cuc chi u trng 100, Langan tht nh c v t tin. Ging anh trm su. i mt nh v sng. Anh khng lng vng v cc ch , tm ra ngay cm t ng.
hiu r hn v qu trnh trng thnh ca Chris Langan, hy th xem xt miu t di y v mt a tr c tn l "L." ngi s hu IQ mc 200 ht nh Chris Langan vy. Thng tin c dn ra t mt cng trnh ca Leta Stetter Hollingworth - mt trong nhng nh tm l hc u tin nghin cu v nhng tr em ti nng xut chng. Nh miu t th hin rt r rng, mc IQ trn 200 l rt rt cao. "S uyn bc ca cu L. tr tui rt ng ngc nhin. am m ca em i vi tnh chnh xc hc thut v s trit nh ra mt tiu chun rt cao i vi vic hon thnh mt nhim v no . Cu b tng i cao ln, khe mnh v gy n tng, cu c t bit danh mt cch tru mn l "Gio s". Thi v nng lc ca cu b c tt c bn hc v gio vin trn trng. Cu thng c php ln ging bi (ko di khong mt ting ng h) v mt ch c bit no v nh lch s ca ng h, cc l thuyt c xa v cu trc ng c, ton hc v lch s. Cu lp dng nn t nhng mu u tha ui tho (v nh cc li cun ca my nh ch) mt thit b kiu con lc minh ha cho mt s nguyn l v php o thi gian, v chic ng h ny c lp rp ngay trc lp trong gi bi c thm v "Thi gian v lu gi thi gian" nhm gii thch mt s nguyn l v php o thi gian. Nhng cun v ghi ca cu b cha y nhng lun gii khoa hc tuyt diu.
9

"Bt bnh vi ci m cu coi l th i x khng thch ng vi ch di chuyn trn mt t trong mt bi hc trn lp mang tn 'Vn chuyn,' cu b ng rng thi gian qu eo hp c th miu t mi th mt cch thu o. Nhng cu khng khng rng 'ch t th h cng phi bn n c lch s c i na ch.' Nh mt bi tp b tr t nguyn, 'cu trng ra nhng bn v v c liu t m v nhng l thuyt c i xung quanh cc ng c, cc u my.v.v...' Cu lm tt c nhng vic khi mi mi tui."

89

NHNG K XUT CHNG

Tng t nh th, Langan khng ni m hay hay s dng bt c li xoa du i thoi no ht: cc cu ni ca anh c th tht ra, cu sau tip cu trc, lch s v qu quyt, ht nh cc anh lnh v tr duyt binh. Mi cu hi Saget t ra vi anh, Langan u dp sang mt bn, nh th n ch l th g vt vnh tm pho. Khi s tin thng cuc ln ti 250.000 -la, Langan t nhin thc hin mt tnh ton trong u rng mi nguy c thua trng thi im to ln hn nhng li ch tim nng ca vic li. Bt ng, Langan dng cuc chi. "Ti s ly tin," anh ni. Anh bt tay Saget tht cht v kt thc - ra khi sn khu khi nh cao ht nh cch cc thin ti lun vn lm - chng ta thng ngh vy.

2.
Sau Th Chin, Lewis Terman - mt ging vin tm l hc ti i hc Stanford gp c mt cu b rt ng ch c tn Henry Cowell. Cowell vn c nui dy trong cnh ngho kh v hn lon. Cu b khng theo kp nhng a tr khc, v nm ln by tui cu khng c n trng na. Cu nhn vic trng nh cho mt lp hc ring l khng xa khun vin trng Stanford, v sut c ngy, Cowell lun tm cch ln vo chi cy n dng cm ca trng. Nhng giai iu m cu chi tuyt p. Chuyn mn ca Terman vn l trc nghim tr thng minh. Bn kim tra IQ tiu chun m hng triu ngi trn khp th gii thc hin trong nm mi nm tip sau - c tn Stanford Binet - chnh l sng to ca Terman.
90

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

Vy nn ng quyt nh trc nghim IQ ca Cowell. ng suy lun: thng b t phi thng minh lm, v ng tin chc v iu . Cowell c ch s IQ trn 140. Terman b m hoc. ng t hi: Cn bao nhiu vin kim cng th cha c khm ph nh th na? ng bt u kim tm nhng ngi khc. ng tm thy mt c b thuc ch ci t hi chn thng tui, mt b khc c Dickens v Shakespeare lc mi ln bn. ng cn gp c mt chng trai b ui khi trng lut bi gio vin ca cu khng tin trn i c chuyn mt con ngi bng xng bng tht li sao chp chnh xc cc on di dng dc nhng phn quyt ca ta n ch da vo tr nh. n nm 1921, Terman quyt nh bin nghin cu v thin ti tr thnh s nghip c cuc i ng. c nhn mt khon tr cp ln t Qu Thnh vng chung (Commonwealth Foundation), ng tp hp mt i chuyn vin nghin cu in d v c h v cc trng tiu hc ti California. Gio vin ti cc trng c yu cu tin c nhng em hc sinh xut sc nht trong lp. Nhng hc sinh y nhn c mt bi kim tra tr tu. Cc em nm trong nhm 10% t im s cao nht s nhn c mt bi trc nghim IQ, ri nhng em t im s trn 130 trong bi kim tra y s li c mt bi trc nghim IQ th ba, t mt b kt qu y Terman chn ra nhng em xut sc v thng minh nht. n thi im Terman kt thc iu tra, ng xp loi khong 250.000 hc sinh tiu hc v trung hc, t nhn din c 1.470 tr em c IQ trung bnh hn 140 v cao dn ti mc
91

NHNG K XUT CHNG

200. Nhm thn ng y dn c bit ti vi tn gi "Nhm Mi" (Termites) v cc em chnh l i tng ca mt cng trnh v sau tr thnh nghin cu tm l hc quan trng bc nht trong lch s. Trong sut phn i cn li, Terman trng coi nhng ti nng ca mnh ht nh g m vy. Cc em c theo di v kim tra, o lng v phn tch. Cc thnh tch gio dc c ghi li, tnh hnh hn nhn c theo st, m bnh c lp bng k, sc khe tm l hc c dng biu v mi ng thi thng tin hay thay i cng n vic lm u c ghi chp li y cn trng. Terman vit cho h cc th tin c cng vic v n ng k chng trnh sau i hc. ng ho phng ban pht khng ngng ngh nhng khuyn rn, dy bo, lin tc ghi chp pht hin ca mnh vo nhng tp h s dy mu c ta Genetic Studies of Genius (Tm dch: Nghin cu di truyn v thin ti.) "Khng c iu g thuc v mt c nhn quan trng bng IQ ca anh ta, c l ch ngoi tr nhn cch ca anh ta m thi," Terman c ln ni vy. V i vi nhng ngi s hu mc IQ rt cao, Terman tin rng "Chng ta buc phi kim tm phng cch sn xut ra cc nhn vt lnh o thc y tin b khoa hc, ngh thut, nh nc, gio dc v phc li x hi ni chung." Khi nhng i tng nghin cu cng tui hn, Terman cng b nhng thng tin cp nht v qu trnh ca h, ghi chp nhng thnh cng phi thng. Terman vit y bng hong "Gn nh tt c cc bi bo tng thut bt k s kin thi u hoc hot ng no California c tr em
92

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

tham gia u xut hin cc thnh vin trong nhm ti nng ca chng ti trong danh sch cc qun qun...." ng ly cc mu bi vit ca mt vi i tng c u c ngh s nht v a cho cc nh ph bnh vn chng em ra so snh vi nhng chp bt u tin ca cc tc gia ni ting. H khng th tm ra iu g khc bit. ng ni: Tt c cc du hiu u ch ra mt nhm ngi vi tim nng tr thnh "tng i anh hng." Terman tin tng rng Nhm Mi ca ng c nh ot tr thnh tng lp tinh hoa tng lai ca nc M. Ngy nay, rt nhiu tng ca Terman vn duy tr vai tr trng tm trong cch chng ta suy ngh v thnh cng. Cc trng hc c ring chng trnh dnh cho "thn ng." Nhng trng i hc danh gi thng i hi sinh vin phi tri qua bi kim tra tr tu (v nh bi thi SAT) trong k tuyn sinh. Nhng tp on cng ngh cao nh Google hay Microsoft cn cn thn o lng cc nng lc c lin quan n nhn thc ca nhn vin tng lai xut pht t nim tin tng t: h b thuyt phc rng nhng ngi nh cao nht ca thang IQ s c tim nng ln nht. (Hng Microsoft vn nc ting vi truyn thng cc ng vin b hi mt l lc cu hi vn thit k ring nhm kim tra tr thng minh ca h, bao gm c nhng cu kinh in kiu nh: "Ti sao np cng li trn?" Nu bn khng bit cu tr li l g, bn khng thng minh lm vic Microsoft u.10
10

Cu tr li l np cng trn khng th ri vo ng cng c, bt k bn xoay ngang xoay dc ra sao. Mt np cng vung thnh sc cnh li c th ri: Tt c nhng g bn c th lm l nghing n sang mt bn.

93

NHNG K XUT CHNG

Nu ti c trong tay quyn nng thn diu v gi s tng IQ ca bn ln 30 im, bn s ni ng - phi khng no? Bn cho l iu s gip bn tin xa hn trong th gii ny. V khi chng ta nghe v ai nh Chris Langan, phn ng trong tim thc ca chng ta cng ging phn ng trong tim thc ca Terman khi ng gp Henry Cowell gn mt th k trc y. Chng ta thy knh s. Cc thin ti chnh l nhng Nhng k xut chng tt cng. t hn chng c th g c th km chn nhng ngi nh vy. Nhng c tht th khng? Tnh n lc ny trong cun Nhng k xut chng, chng ta thy rng thnh cng phi thng dnh dng n ti nng t hn l c hi. Trong chng ny, ti mun th o su hn vo gii thch ti sao li nh vy thng qua vic quan st mt mu hnh K xut chng trong dng hnh thun khit v tinh ty nht ca n thin ti. Bit bao lu nay, chng ta vn hnh x theo li nhng ngi nh Terman gi khi ng ti vn thu hiu v tm quan trng ca mc tr tu siu vit. Nhng nh chng ta s thy, Terman mc sai lm. ng sai lm v Nhm Mi ca mnh, v nu nh ng gp phi trng hp chng trai tr Chris Langan t tm hiu v Nguyn l Ton hc hi mi mi su tui, ng cng s sai lm v Langan vi nguyn do tng t. Terman khng hiu mt K xut chng thc s l nh th no, v cng l sai lm m chng ta vn tip tc mc phi ti tn ngy nay.

94

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

3.
Mt trong nhng bi trc nghim tr tu c s dng rng ri nht c tn l Raven's Progressive Matrices (Tm dch: Ma trn tng tin Raven). N khng i hi k nng ngn ng hoc dng c th no ca nhng kin thc tch ly c. N l mt th thc o cc k nng suy lun tru tng. Mt bi trc nghim Raven in hnh bao gm bn mi tm cu, mi cu li kh hn cu trc , v IQ c tnh ton da trn s cu tr li chnh xc. Di y l mt cu hi, in hnh cho loi c s dng trong bi trc nghim Raven.

95

NHNG K XUT CHNG

Bn nhn ra khng? Ti on l hu ht cc bn u lm c. Cu tr li ng l C. Nhng gi th hy th cu ny. N l mt dng cu hi thc s kh nhn xut hin phn cui bi trc nghim Raven. Cu tr li ng l A. Ti phi th thc l ti cng khng ti no pht hin ra, v ti on l hu ht cc bn cng khng lm c. D sao th, gn nh chc chn Chris Langan lm tt. Khi chng ta ni nhng ngi nh Langan tht l thng minh, chng ta c rng h s hu th tr no c th gii c nhng cu kiu nh cu hi cui cng va ri.

Bao nhiu nm qua, mt khi lng ln cc nghin cu c thc hin vi n lc xc nh lm th no s th hin ca ngi no trong mt trc nghim IQ kiu nh
96

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

bi test Raven li c th chuyn thnh thnh cng trong i thc. Nhng ngi nm mc y - vi IQ di 70 b coi l thiu nng tr tu. Mc im 100 l bnh thng; chc chn bn cn phi t trn mc c th x tr vi chng trnh i hc. lt vo v thnh cng vi chng trnh sau i hc vi mc cnh tranh va phi ng ngha vi vic bn chc chn cn phi t IQ 115 l t nht. Ni chung, cng t mc cao, bn s cng c th hng gio dc cao hn, bn c kh nng kim c nhiu tin hn, v - d tin hay khng - bn cng s trng th hn. Nhng c mt ci by y. Mi quan h gia thnh cng v IQ ch c tc dng n mt ngng no m thi. Khi ngi no t mc IQ vo khong 120 im, th c thm vi im IQ ph tri na dng nh cng chng chuyn ha thnh bt c u th no o m c trong cuc sng thc t.11
Arthur Jensen - mt "ngi theo tro lu chnh thng IQ" din t nh sau trang 113, cun sch Bias in Mental Testing (Tm dch: Khuynh hng trong kim tra tr no) hi nm 1980 ca mnh: "Bn khong ngng quan trng bc nht xt v mt x hi v c nhn trn thang bc IQ chnh l nhng ngng phn nh vi xc sut cao gia nhng ngi v mc nng lc tr no tng th ca mnh m c th hoc khng th hc ti mt trng bnh thng (IQ vo khong 50), c th hoc khng th nm vng nhng ch mn hc truyn thng trng tiu hc (IQ vo khong 75), c th hoc khng th thnh cng vi chng trnh d b i hc/cao ng sau trung hc (IQ vo khong 105), c th hoc khng th tt nghip t mt trng i hc vi chng trnh bn nm c cng nhn, nh tiu chun c tuyn la vo mt chuyn ngnh hoc mt chng trnh sau i hc (IQ mc 115). Qua khi ngng ny, mc IQ tr nn khng my quan trng na xt v kha cnh nguyn vng ngh nghip thng thng hay tiu ch nh gi thnh cng. Ni nh vy khng
11

97

NHNG K XUT CHNG

"Vic ai c ch s thng minh l 170 im c kh nng t duy tt hn ngi ch c IQ 70 c minh chng y ," nh tm l hc ngi Anh Liam Hudson vit, "v iu ny vn chnh xc khi mc so snh gn hn - gia hai mc IQ 100 v 130. Nhng mi lin quan ny dng nh gy khi ai so snh hai ngi u c mc IQ tng i cao... Mt nh khoa hc vi mc IQ 130 c nhiu kh nng ginh gii Nobel tng ng mt ngi c IQ l 180." iu Hudson ni chnh l IQ c rt nhiu im ging vi mn bng r. Liu mt ngi c chiu cao khong mt mt su tm c c hi no thc t chi bng r nh ngh khng? Khng chc. Bn cn phi cao t nht l mt tm hoc mt tm ba chi bng r trnh , v, tt c mi th u rt sng phng, chc chn l mt mt tm su hay hn l mt mt tm ba, v mt mt tm chn li tt hn mt mt tm su. Nhng vt qua mt im nht nh no , chiu cao khng cn ng vai tr quan trng n th. Mt tuyn th vi chiu cao hn hai mt li khng chc gii hn ai thp hn anh ta nm phn. (Michael Jordan - tuyn th bng r v i nht trong lch s cng ch cao c mt mt chn tm m thi.) Mt cu

h c rng khng tn ti khc bit thc s no gia nng lc tr no c th hin thng qua mc IQ 115 v 150, hay thm ch l gia mc 150 im vi 180 im. Nhng s khc bit v IQ phn cao hn trn thang bc ch s tr tu khng em li nhiu gi v c nhn nh nhng ngng miu t pha trn, v nhn chung, s khc bit (IQ) y ng vai tr t quan trng hn khi tin bo v thnh cng ca con ngi nu so vi cc nt c tnh v nhn phm."

98

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

th bng r ch cn cao - v iu cng chnh xc vi tr thng minh. Tr thng minh c mt ci ngng. Phn gii thiu ca chng trnh u trng 100 ch ra rng Einstein c IQ l 150 im cn Langan l 195. IQ ca Langan cao hn 30% so vi Einstein. Nhng iu khng c ngha l Langan thng minh hn Einstein 30%. Tht nc ci. Tt c nhng g chng ta c th ni l khi phi t duy v nhng lnh vc thc s phc tp nh mn vt l, th r rng c hai ngi u thng minh. Ti nhn ra l: tng cho rng IQ c mt ngng nht nh i ngc li trc gic ca chng ta. V nh, chng ta vn ngh l nhng ngi ginh gii Nobel trong cc mn khoa hc s phi s hu mc IQ cao nht c th; rng h t hn l kiu ngi t im s hon ho trong k thi tuyn sinh vo i hc, ginh c tt c cc loi hc bng sn c, v chc phi c bng thnh tch siu sao bc trung hc ti mc h c cc trng i hc hng u trong nc bng ln bng c. Nhng hy xem hai mi lm ngi M ginh c gii Nobel Y Dc gn y nht, bt u t nm 2007 tt nghip t nhng trng i hc no Trng Antioch i hc Brown Trng Berkeley i hc Washington i hc Columbia Hc vin Cng ngh Case
99

NHNG K XUT CHNG

Hc vin Cng ngh Massachusettes Caltech i hc Harvard Trng Hamilton i hc Columbia i hc Bc Carolina i hc DePauw i hc Pennsylvania i hc Minnesota i hc Notre Dame i hc Johns Hopkins i hc Yale Trng Union, Kentucky i hc Illinois i hc Texas Holy Cross Trng Amherst Trng Gettysburg Trng Hunter Khng ai ni rng bn danh sch ny tiu biu cho nhng la chn trng i hc, cao ng ca nhng hc sinh trung hc gii nht nc M. Yale, Columbia v MIT u c trong danh sch, nhng DePauw, Holy Cross v trng Gettysburg cng gp mt. y ch l danh sch nhng trng tt m thi.
100

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

Vn cng mch , di y l trng i hc ca hai mi lm ngi M ginh gii Nobel Ha hc gn y nht i hc New York i hc New York i hc Stanford i hc Dayton, Ohio i hc Rollins, Florida MIT i hc Grinnell MIT i hc McGill Hc vin cng ngh Georgia i hc Ohio Wesleyan i hc Rice Trng Hope i hc Brigham Young i hc Toronto i hc Nebraska Trng Dartmouth i hc Harvard i hc Berea i hc Augsburg i hc Masachusettes i hc Washington State
101

NHNG K XUT CHNG

i hc Florida i hc California, Riverside i hc Harvard tr thnh mt ngi ot gii Nobel, ng nhin, bn buc phi thng minh bc chn vo mt trng i hc ch t cng phi n nh Notre Dame hay i hc Illinois. Vy y.12 y phi chng l mt kin cc oan? Gi s a con gi b bng ca bn pht hin ra rng chu c nhn vo hai trng - i hc Harvard v i hc Georgetown, Washington DC. Bn mun con b vo u? Ti on l Harvard, bi Harvard l trng "tt hn". Hc sinh ca trng t im cao hn 10-15% trong k thi tuyn sinh. Nhng vi nhng g chng ta c bit v tr thng minh, tng rng cc trng cng c th c phn hng, nh cc tay ua trn ng chy - chng c ngha g ht. Sinh vin ca trng Georgetown c th khng thng minh mc p o nh sinh vin ca Harvard. Nhng r rng l tt c cc em u thng minh, v nhng ngi thng gii Nobel tng lai n t nhng trng nh Georgetown ht nh t trng Harvard thi.
lm r: Vn l chuyn Harvard sn sinh ra nhiu ngi ot gii Nobel hn bt c trng no khc. C nhn vo nhng danh sch trn. Harvard xut hin trong c hai bng, tng cng l ba ln. Mt trng nh Holy Cross ch xut hin c mt ln. Nhng chng phi bn mong i nhng trng nh Harvard ginh c nhiu gii Nobel hn nhng trng khc hay sao? Suy cho cng, Harvard vn l trng giu c, danh ting nht trong lch s v c trong tay nhng sinh vin xut sc nht xt trn ton th gii.
12

102

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

Nh tm l hc Barry Schwartz gn y xut rng nhng trng u t nn t b quy trnh tuyn sinh phc tp ca mnh i v ch n gin t chc mt cuc x s cho tt c nhng ai t trn mc ngng. "Sp xp mi ngi vo hai nhm," Schwartz ni. " gii v khng gii. Nhng ngi gii i chung mt m. Nhng ai khng gii th b t chi." Schwartz tha nhn rng tng ca ng chc chn khng c chp nhn. Nhng ng hon ton ng. Nh Hudson vit (hy nh rng Hudson thc hin nghin cu ca mnh nhng trng ni tr dnh cho nam sinh hng u ca Anh quc hi nhng nm 1950 v 1960), "Bit v IQ ca mt cu b cng chng gip ch g my nu bn phi i mt vi c mt nhm nhng cu b thng minh."13 ti a cho bn mt v d v hiu ng ca ngng i vi hnh ng. Trng lut thuc i hc Michigan - ging nh nhiu c s o to danh ting khc ca
cm nhn r xem quy trnh la chn ti nhng trng thuc nhm Ivy League danh gi (gm 8 c s gio dc bc cao u t nht vng ng nam Hoa K, trong c: i hc Brown, Columbia, Cornell, Yale, Harvard, Princeton, Pennsylvania, Dartmouth) nc ci n mc no, hy xem xt nhng s liu di y. Vo nm 2008, 27.462 hc sinh trung hc t thnh tch cao nht ton th gii ng tuyn vo i hc Harvard. Trong s nhng hc sinh ny, c 2.500 em t tuyt i 800 im phn c hiu v 3.300 em t im tuyt i phn thi ton ca bi kim tra SAT. Hn 3.300 em ng u lp cp trung hc. Bao nhiu trong s c Harvard nhn vo? Ch khong 1.600, ng ngha vi vic h t chi 93 trong s 100 em ng tuyn. Liu c th thc s ni rng mt sinh vin c t cht Harvard cn nhng ngi khc th khng, trong khi c hai c thnh tch hc tp hon ho y ht nhau? Tt nhin l khng? Harvard khng trung thc. Schwartz ng. Trng nn m mt cuc x s th hn.
13

103

NHNG K XUT CHNG

Hoa K, s dng chnh sch hnh ng tch cc14 i vi nhng th sinh xut thn t hon cnh thit thi. Khong 10% tng s sinh vin trng Michigan tuyn vo mi ma thu l thnh vin ca cc sc tc thiu s, v nu trng lut khng ni lng r rt nhng yu cu tuyn sinh i vi cc sinh vin y - chp nhn h vi thnh tch bc i hc cng nh im s ca cc bi kim tra tiu chun thp hn nhng ngi khc - th t l c tnh ch t di 3% m thi. Hn na, nu chng ta so snh thnh tch hc tp m cc sinh vin thuc nhm sc tc thiu s v nhm bnh thng t c trong trng lut, chng ta thy rng cc sinh vin da trng nhnh hn. Chng c g ngc nhin: nu mt nhm no c c thnh tch bc i hc v im s cc bi kim tra cao hn, gn nh chc chn cng s c c thnh tch tt hn trng lut. y l mt l do gii thch v sao chng trnh hnh ng tch cc li gy tranh ci n th. Thc ra, gn y mt co buc v chng trnh hnh ng tch cc ca i hc Michigan c chuyn ln Ta n ti cao Hoa K. Vi rt nhiu ngi, vic mt c s o to tinh hoa li n vo nhng sinh vin km tiu chun hn cc bn ng la tht ng phin lng.

14 Chnh sch hnh ng tch cc (Affirmative Action): l mt ch trng ca chnh quyn M, do Tng thng Kennedy khi xng nm 1961, c mc ch thng qua vic p dng nhng bin php u i hay dnh u tin trong vic tuyn dng v thng thng gip cho nhng nhm ngi thiu s, c bit ngi da mu, c c hi trn thc t t ti v th bnh ng vi nhng ngi da trng

104

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

Vi nm trc, i hc Michigan quyt nh quan st k cng xem cc sinh vin thuc nhm thiu s ca trng lut sinh sng ra sao sau khi tt nghip. H kim c bao nhiu tin? H tin xa n u trong cng vic? H hi lng ti mc no vi s nghip ca mnh? H c nhng ng gp g cho x hi v vi cng ng? H ginh c nhng thnh tu g? i hc Michigan xem xt tt c nhng g c th l tiu ch cho thnh cng trong cuc i thc. V nhng g pht hin ra khin h ngc nhin. "Chng ti tm hiu v ri bit rng cc sinh vin thiu s ca mnh, rt nhiu trong s , sng rt n," Richard Lempert, mt trong s cc tc gi tin hnh ti nghin cu ca trng Michigan ni. "D tnh ca chng ti ch l s tm ra mt na hoc hai phn ba cc nc y, v cho rng cc sinh vin thiu s hn s khng n bng nhng bn b da trng, th m rt nhiu ngi thc s thnh cng. Kt qu tht ng kinh ngc. Chng ti pht hin ra rng h chng km cnh g. Chng ti khng nhn ra bt k s tn ti khc bit gh gm no." iu Lempert ang ni chnh l ch qua mt thc o duy nht m trng lut thc s quan tm - cc sinh vin tt nghip ra sao trong cuc sng thc - th sinh vin thiu s khng h b thua km. H cng thnh cng ht nh nhng sinh vin da trng vy. V ti sao? Bi v cho d nhng chng ch hc tp ca cc sinh vin thiu s ti trng Michigan khng tt bng cc bn b da trng, cht lng ca sinh vin trng lut ni chung vn cao tt c h u ng mc trn ngng. H thng minh. Bit
105

NHNG K XUT CHNG

v im s kim tra ca mt sinh vin lut chng c my tc dng nu bn ang i mt vi c mt lp hc gm ton nhng sinh vin lut thng minh.

4.
Hy cng y tng v ngng xa thm mt bc na. Nu tr thng minh ch gi vai tr quan trng n mt im nt no , vy th vt qua im nt y, nhng th khc - nhng th khng lin quan g n tr thng minh s phi bt u th hin vai tr nhiu hn. Li ging nh mn bng r: mt khi ai cao, th tip theo chng ta s bt u quan tm n tc v cm gic trn u, s lanh l, k nng cm bng v nhy cm ghi bn. Vy th, nhng yu t khc y c th l g y? Th ny nh, gi s thay bng vic o ch s IQ ca bn, ti s a cho bn mt loi bi trc nghim hon ton khc. Hy vit ra tt c cc cng dng m bn c th ngh ti cho nhng vt th di y:
1. Mt vin gch 2. Mt ci chn

y l mt v d cho ci gi l "trc nghim phn k" ( i lp vi mt bi trc nghim kiu Raven, i hi bn la chn qua mt danh sch cc kh nng v ng quy v ng cu tr li chnh xc). N i hi bn phi s dng tr tng tng ca mnh v a tr c mnh i theo cng nhiu phng hng cng tt. Vi mt bi trc nghim
106

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

phn k, hin nhin l khng ch c mt cu tr li chnh xc duy nht. iu m ngi ra tm kim chnh l s lng v tnh c o trong cc cu hi p ca bn. V th m bi trc nghim ny o lng khng phi l tr thng minh phn tch, phi l iu g khc bit su sc - iu g gn gi hn vi sc sng to. Cc bi kim tra phn k cng thch thc chng km g so vi trc nghim ng quy, v nu bn khng tin nh vy, ti khuyn khch bn nn dng li th cu hi gch-v-chn ngay by gi. Di y l nhng cu tr li cho trc nghim "cng dng ca cc vt th" c Liam Hudson thu thp c t sinh vin tn Poole ti mt trng trung hc hng u Anh quc". Theo Poole:
(Gch). Dng cp ph ca hiu. Gip c cn nh khng b p. S dng trong mt tr chi c quay ca Nga nu bn mun c c sc mnh ngay lp tc (gch i mi bc, quay li v nm - khng hnh ng ln trnh no c php). c nh mt ci chn lng v trn ging bng cch t mi gc mt cc gch. p v nhng ci chai Coca-Cola ht sch. (Chn). s dng trn ging. che y cuc my ma ln lt trong rng. Nh mt ci lu. to ra m hiu bng khi. Lm thnh bum cho mt con tu, xe y hai bnh hoc xe trt tuyt. Nh mt cch thay th cho khn bng. Nh mt ci bia tp nm cho ngi cn th. Nh mt th ngi nhy ra t nhng ta nh chc tri ang chy.

Khng kh c nhng cu tr li ca Poole v cm nhn xem tr no ca cu hot ng ra sao. Cu vui nhn. Cu hi ni lon v dm ng. cu c s thnh nhy vi
107

NHNG K XUT CHNG

nhng th kch thch cm gic mnh m. Tr c ca cu nhy t hnh nh bo lc sang tnh dc, t nhng ngi nhy ra t cc ta nh chc tri ang chy sang nhng vn rt thc t, v nh lm th no gi cht mt ci chn lng v trn ging. Cu mang li cho chng ta n tng rng nu cho cu thm mi pht na, cu s a ra thm hai chc cng dng khc na.15 By gi, nhm mc ch so snh, hy xem xt cc cu tr li t mt sinh vin khc trong mu ca Hudson. Tn ca cu l Florence. Hudson cho bit Florence l mt nhn vt phi thng vi mc IQ vo loi cao nht trng.
(Gch). Xy dng cc th, nm. (Chn). Gi m, dp la, buc vo cy v ng trong (nh mt ci vng), cng dng tm.

c tng tng ca Florence u? Cu ch nhn din nhng cng dng thng thng v ph bin nht ca gch v chn ri n gin l dng li. IQ ca Florence cao hn Poole. Nhng iu chng c ngha g nhiu, bi c hai hc sinh u mc trn ngng. iu th v hn l tr c ca Poole c th nhy t hnh nh bo lc sang tnh dc

y l cc cu tr li ca mt hc sinh khc. Phn tr li ny c l cn tt hn c ca Poole: "(Gch). Ph ca s trm , xc nh su ca ging khi, s dng nh v kh, nh con lc, thc hnh o gt, xy tng, chng minh nh lut Archimedes, mt phn ca cng trnh iu khc tru tng, dn trn tu b, buc nng nm xung sng, v.v... nh mt ci ba, dng gi ca m rng, c chn, s dng gch vn tn ng, vt chm, qu cn, chng bn cp knh, chn giy, si, bt hang th.
15

108

MI PHIN PHC VI CC THIN TI, PHN I

ti nhng ngi nhy ra t cc ta nh chc tri ang chy m khng h vp vp g, nhng tr c ca Florence khng th lm th. Gi th bn ngh ai trong s hai sinh vin ny ph hp hn thc hin loi cng vic thng minh, giu c tng tng ot gii thng Nobel? l nguyn do th hai gii thch vic nhng ngi ot gii thng Nobel cng n t trng Holy Cross nh Harvard vy, bi Harvard khng tuyn la sinh vin ca mnh da trn nn tng h thc hin bi kim tra "cc cng dng ca vin gch" tt n mc no - v c l trc nghim "cc cng dng ca vin gch" li l th tin bo hay hn cho kh nng ot gii Nobel. cng l l do th hai m Trng Lut Michigan khng th tm ra s khc bit gia cc em trong chng trnh hnh ng tch cc vi nhng cu sinh vin khc ca trng. Tr thnh mt lut s thnh t ph thuc vo nhiu iu hn l IQ n thun. N i hi phi c tr no phong ph nh Poole vy. V cc sinh vin thiu s ca trng Michigan t thnh tch thp hn trong cc bi trc nghim ng quy khng c ngha l h khng di do nhng c im then cht khc.

5.
y l sai lm ca Terman. ng qu yu chung mt thc t rng Nhm Mi ca mnh chim lnh nhng nh cao tuyt i trn thang bc hc thc - nh ca nh (99% ca 99%) - m khng h nhn ra rng s thc dng
109

NHNG K XUT CHNG

nh phi thng y li chng c ngha g my. Khi Nhm Mi n tui trng thnh, sai lm ca Terman s l ra r rng. Mt vi thn ng ca ng ln ln v xut bn sch, cng b cc bi vit mang tnh hc thut hay pht t trong cng vic kinh doanh. Mt s th iu hnh cc cng s, c hai ngi tr thnh thm phn ta n ti cao bang, mt thm phn ta n thnh ph, hai ngh s bang California, mt quan chc lin bang c trng vng. Nhng chng my trong s cc thin ti ca Terman tr thnh cc nhn vt nc ting ton quc. H c xu hng kim sng tt - nhng khng c bit tt. Phn ln s hu mt s nghip ch c th coi l bnh thng, v mt phn ng ngc nhin trong cui cng ch t c th s nghip m Terman coi l tht bi. Cng khng c bt c ai ot gii Nobel trong nhm thin ti m Terman tuyn la thu o y. Nhng chuyn vin nghin cu in d ca Terman thc ra tng kim tra hai hc sinh s hc m sau ny ginh c gii Nobel William Shockley v Luis Alvarez - v loi b c hai ngi ny. Ch bi IQ ca h khng cao. Trong mt bi bo vi ging iu ch trch gay gt, nh x hi hc Pitirim Sorokin ch ra rng nu Terman ch n gin gom vo mt nhm tr em c la chn ngu nhin t nhng hon cnh gia nh tng t nh Nhm Mi - v b qua chuyn kim tra ch s IQ - chc ng rt cc cng s c trong tay mt nhm lm c hu ht nhng vic n tng nh nhm thin ti m ng dng cng chn la. "Khng suy rng nhng tng tng hay cc tiu chun v thin ti," Sorokin kt lun, "th y n
110

I PHI

N P H C I V CC THIN TI, PH

N I

thun l nhm ti nng gm ton nhng ngi ti nng, vy thi. Cho n lc Terman cng b tp th t ca Nghin cu di truyn v thin ti, t "thin ti" hon ton bin mt. "Chng ti nhn thy," Terman kt lun, vi thi cn hn c tht vng, "rng tr tu v thnh cng khng h tng ng vi nhau." Ni cch khc, iu ti ni vi bn ngay t u chng ny v tr thng minh siu phm ca Chris Langan chng c my tc dng nu chng ta mun hiu v nhng c hi thnh cng trong cuc i thc. ng th, Chris Langan l mt ngi vi tr no c mt khng hai cng kh nng t tm hiu v Nguyn l Ton hc hi mi mi su tui. V cng ng, cc cu tr li ca anh c th tht ra, cu sau tip cu trc, lch s v qu quyt, ht nh cc anh lnh v tr duyt binh. Nh th th sao ch? Nu chng ta mun hiu v kh nng tr thnh mt K xut chng thc s ca Chris Langan, chng ta phi bit nhiu hn th v anh.

111

NHNG K XUT CHNG

C H N G

Mi phin phc vi cc thin ti, Phn II

"SAU NHNG CUC M PHN KO DI, NGI TA NG TNH RNG ROBERT S PHI CHU QUN CH."

1.
M ca Chris Langan xut thn t San Francisco v vn b gia nh gh lnh. B sinh ra bn a con, mi a c mt ng b khc nhau. Chris l con c. Cha anh mt tch trc khi Chris cho i v c tin n rng ng cht Mexico. Ngi chng th hai ca b b st hi. Ngi chng th ba t vn. Ngi chng th t l mt anh k gi tht th tn Jack Langan. "Ti tn gi ti cng cha tng gp mt ai m hi th u gia nh li ngho kh ti ni nh nh chng ti," Chris Langan ni. "Chng ti khng c ni hai ci tt lnh cng mt i. Giy nham nh. Qun o thng l ch. Chng ti ch c c mt b qun o. Ti vn nh ti vi
112

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

cc em vo nh tm git b qun o duy nht. Lc y bn ti trn nng nng bi chng c ci g khc mc." Jack Langan sau trin min kht kh ru ch v ri mt tch. ng ta vn thng kha cht t chn my a b khng th ly trm thc n. ng ta dng roi da trn p v sai khin l tr. ng ta kim c vic ri li tht nghip, ri chuyn c nh n th trn khc. C ma h c nh trong mt cn lu rch ti vng dnh ring cho ngi Da , gng gng qua ngy bng b lc vi bt ng chnh ph tr cp. C thi gian, h sng th trn Virginia, bang Nevada. "Ch c mi mt tay cnh st trong c th trn, v khi bn u trm ui cp trn n, ng ta trn bit pha sau vn phng," Mark Langan nh li. "Ti vn nh c mt qun bar tn l Bucket of Blood Saloon." Khi bn tr ang tui i hc, c nh li chuyn ti Bozeman, bang Montana. Mt cu em ca Chris li gia nh u cn nhng a tr khc n trng gio dng. "Ti khng ngh l trng hc c lc no bit c Christopher c ti nng thin bm," cu em Jeff ni. "Chc nh inh ng ct l anh y khng th hin ra cht g. y l Bozeman. N chng ging by gi cht no ht. Khi chng ti ln ln , n vn ch l mt th trn b xu v qu ma. chng ti khng c i x t t my. H coi c nh ti ch l mt l n bm." bo v bn thn mnh v cc em, Chris bt u tp nng t. Mt hm, lc y Chris 14 tui, Jack Langan li gy g v nh p bn nh. ng ta vn thng nh th. Chris h gc ng ta ngay lp tc. Jack b i v khng bao gi tr li
113

NHNG K XUT CHNG

na. Sau khi tt nghip trung hc, Chris nhn c hai hc bng ton phn, ca i hc Reed Oregon v ca i hc Chicago. Anh chn Reed. " l mt sai lm ln," Chris nh li. "Ti ri vo tnh trng sc vn ha thc s. Ti ch l mt thng b u hi cua vn lm vic chn nui gia sc trong ma h Montana, th m ti li , gia c mt m tr thnh ph tc di v hu ht chng n t New York. L tr ny c phong cch khc hn vi li ti vn quen. Ti khng th xen vo li no trong gi hc. Chng n rt tc mch. Lc no cng hi han lia la. Ti b nhi vo mt phng ng tp th. C bn a tt c, ba a kia li sng hon ton khc vi ti. Chng n ht canabis (mt lot thuc phin-ND). Chng n cn dn c bn gi v phng. Ti cha tng ht canabis bao gi c. Nn v c bn, ti bt u trn bit trong th vin." Anh k tip: "Th ri ti l mt hc bng... ng ra m ti phi in vo bn khai tnh trng ti chnh xin gia hn hc bng nhng b li l l vic y. M ti rt lng tng vi cc yu cu kiu nh vy. n khi pht hin ra hc bng khng c gia hn, ti n vn phng trng hi l do. H ni vi ti l, , chng c ai gi cho h bn khai tnh trng ti chnh ht nn h cp pht xong tin hc bng ri, ht sch ri, ti khng cn hc bng y na. Ci kiu l vy. n gin l h khng thm . H khng thm m xa g n sinh vin ca h c. Khng c khuyn rn, khng c t vn, chng g ht." Chris ri khi Reed trc t thi cui k, mang theo mnh mt bng ton im ch F (im km). Trong hc
114

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

k u tin, cu t ton im A. Cu tr li Bozeman v lm vic trong ngnh xy dng, ri lm vic nh mt lnh cu ha bo v rng trong sut mt nm ri. Tip cu vo hc trng ca bang Montana. "Ti theo hc lp ton v trit hc," anh nhc chuyn c. "V ri trong k hc ma ng, khi ti li xe cch th trn ti mi ba dm, trn ng Beach Hill, hp truyn ng ca xe b long ra. Lc ti i vng hi ma h, my a em s dng xe. Chng n lm vic cng ty ng st v li xe trn ng ray. Ti khng c tin sa xe. Ti tm n gio vin hng dn v c ch nhim khoa na trnh by v vic rc ri mnh ang vng phi. Em c tit hc vo by ri sng v tm ri sng, nhng hp truyn ng ca chic xe b long ra. V th, nu thy c th lm n chuyn em xung bui hc chiu ca cc lp y, em s rt cm kch. C mt ngi hng xm l ch tri gia sc s gh qua n em vo mi mt gi hng ngy. Thy gio hng dn ca ti l ngi n ng ngoi hnh cao bi vi b ru gng, vn chic o vt vi tut trong nh ny y. ng ta ni, "Ny con trai, sau khi xem bng im ca cu Trng Reed, ti cho rng gi hn cu ng ra vic mi ngi buc phi chp nhn hi sinh c c t nhiu kin thc. ngh ca cu khng th chp nhn c.' Ti n gp ch nhim khoa. Kt qu vn vy." Ging anh anh li. Anh ang k li nhng chuyn xy ra hn ba mi nm trc, nhng k c vn khin anh gin d. "Lc y ti nhn ra rng, ti y, gia ma ng Montana, qung mnh bn chi kim tin hng tm
115

NHNG K XUT CHNG

mi cch quay li trng. Ti tnh nguyn i nh xe vo th trn hng ngy, lm bt c th g c th, ch n c trng. Vy m h chng bng lng lm iu g v ti ht. Tht in tit. n lc y ti quyt nh rng ti c th xoay xa m khng cn n h thng gio dc bc cao. Thm ch nu ti khng th lm g c, th c ci h thng tn t qu sc vi ti n mc ti s khng gng gng thm cht no na. Th l ti b hc, n gin vy thi." Nhng tri nghim ca Langan i hc Reed v Montana ng vai tr bc ngot trong cuc i anh. Khi cn l mt a tr, anh lun c m tr thnh mt vin s. ng l ra anh c c hc v Tin s; cc trng i hc chnh l nhng c s gio dc ch yu c xy dng nn dnh cho nhng ngi c nim hng th v lng ham hiu bit su sc vi tri thc nh anh vy. "Khi anh y vo c i hc, ti ngh ri anh y s thnh cng, ti thc lng ngh th," cu em Mark ni. "Ti ngh bng cch no y anh y s tm ra c mt ngch hp. V th, lc anh y ri khi trng ti hon ton khng hiu ni." Khng mt mnh bng trong tay, Langan khng bit nn lm g. Anh lm vic cng trng xy dng. Mt ma ng gi lnh anh lm vic trn con thuyn m trai s Long Island. Anh nhn vic vt trong nh my ri lm nhn vin qun trong ngnh dn chnh, cui cng cn tr thnh mt tay bo k mt qun bar Long Island. l cng vic ch yu trong hu ht nhng nm thng trng thnh ca anh. D vy, anh vn tip tc c su v
116

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

trit hc, ton hc v anh mit mi vit mt chuyn lun m anh gi l CTMU - Cognitive Theoretic Model of the Universe. (Tm dch: M hnh l thuyt lin quan n nhn thc v v tr). Nhng do khng c bng cp chng ch i hc, anh khng c cht hi vng g cng b cng trnh ca mnh trn mt tp ch chuyn ngnh. "Ti ch l mt g tay m mi tri qua mt nm ri trng i hc," anh ni, vi mt ci nhn vai. "V lc no khi chuyn lun ny lt vo tm ch ca tng bin tp, khi ng ta ly bi vit v gi cho nhng ngi thm nh, h s c gng tm kim v tra cu v ti nhng chc chn s chng tm thy ti u. Ri h s ni rng, tay ny ch c nm ri hc i hc. Lm sao anh ta bit anh ta ang vit v ci g ch?" l mt cu chuyn au lng. Ti hi Langan, gi nh i hc Harvard a ra ngh mt cng vic vi anh, liu rng anh c nhn. ", mt cu hi kh y," anh tr li. "ng nhin, l mt ging vin Harvard th ti s c gi tr. Nhng kin ca ti s c trng lng, ti c th s dng v th v t cch ca mnh Harvard truyn b tng. Mt c s o to nh th chnh l mt ngun nng lng tri thc di do, v nu ti mt ni nh vy, ti c th hp th mi rung ng tinh t nht ca bu khng kh hc thut ." Ti bng nhin cm nhn r rt rng Chris c c bit bao. Anh y, mt con ngi vi kht khao hc hnh v tn, th m trong hu ht phn i trng thnh li b p buc sng trong cnh c lp v tri thc. "Trong mt nm ri hc i hc, ti thm ch cn cm nhn c th nng lng tri thc y," anh ni,
117

NHNG K XUT CHNG

gn nh l tic nui bun b. "Nhng tng c sn trong bu khng kh. l mt ni chn y kch thch." "Nhng mt khc," anh tip tc, "Harvard v c bn l mt th tp on c t son trt phn, vn hnh vi ng c li nhun. l th thc y n. Trng c cp vn hng t la. Nhng ngi iu hnh ngi trng khng nht thit phi kim tm chn l v tri thc. H ch mun tr thnh nhng nhn vt nh m, v khi bn n nhn mt chi phiu lng t tay nhng ngi ny, mi s s l ging co gia iu bn mun lm, iu bn cm thy ng nhng mu thun vi nhng ci h bo bn c th lm ri nhn c mt chi phiu lng khc. Khi bn , h s c quyn khng ch bn. H gng sc m bo rng bn khng bc ra khi vng."

2.
Cu chuyn ca Chris Langan ni ln iu g vi chng ta? Nhng li gii thch au lng ca anh, ging nh chnh cu chuyn, cng c i phn l lng. M anh qun in vo n xin tr cp ti chnh - v nh th - khng c hc bng. Anh gng sc chuyn gi hc bui sng sang bui chiu, mt vic m mi sinh vin vn lm hng ngy, nhng b t chi. V ti sao cc gio vin ca Langan Reed v Montana li c x kht khe nh th vi cnh ng khn kh ca anh? Gio vin thng thng rt hng th vi nhng b no thng minh xut sc nh anh. Langan ni v vic phi i mt vi trng Reed v Montana nh th cc trng l kiu b my quan liu chnh ph cng
118

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

knh v cng nhc. Nhng cc trng cao ng, c bit l trng cao ng ngh thut c lp nh Reed, th thng khng c khuynh hng tr thnh nhng b my quan liu cng nhc. Thm ch cc gio vin cn thng gy dng cc khon tr cp di danh ngha gip ai li trng hc. Ngay trong cch lun bn v Harvard, dng nh Langan cng khng h c khi nim g v vn ha v nhng nt ring bit ca c s gio dc m anh ang ni n. Khi bn n nhn mt chi phiu lng t tay nhng ngi ny, mi s s l ging co gia iu bn mun lm, iu bn cm thy ng nhng mu thun vi nhng ci h bo bn c th lm ri nhn c mt chi phiu lng khc. G th ny? Mt trong nhng l do chnh m cc ging vin i hc chp nhn mc lng thp hn mc h c th nhn c t cc trng t l bi mi trng i hc em li cho h s t do lm bt c iu g h mun v h cm thy ng n. Langan hiu lm v Harvard. Khi Langan k ti nghe cu chuyn cuc i anh, ti khng th trnh khi vic ngh v cuc i ca Robert Oppenheimer16, nh vt l tr danh i u trong n lc ca nc M nhm pht trin bom ht nhn thi k Th chin th hai. Theo nhng thng tin thu thp c, Oppenheimer vn l mt a tr c tr no rt ging vi Chris Langan. Cha m ng coi cu con trai l thin ti.
16 J.

Robert Oppenheimer (1904 1967): nh vt l l thuyt ngi M, c bit n nh l "cha ca bom ht nhn bom A".

119

NHNG K XUT CHNG

Mt gio vin ca ng nh li "Cu b n nhn tt c mi tng mi theo cch p v hon ho." Robert lm cc th nghim khoa hc t hi lp ba, hc vt l v ha hc hi lp nm. Lc ln chn, c ln cu yu cu my ngi anh em h: Hi em mt cu bng ting Latinh i ri em s tr li bng ting Hy Lp. Oppenheimer vo hc Harvard v tip n l i hc Cambridge theo ui hc v tin s ngnh vt l. , Oppenheimer - vn phi tranh u vi ni tuyt vng m nh sut c cuc i, ngy cng nn ch. Ti nng ca ng vn dnh cho vt l l thuyt, v ngi hng dn ca ng - gio s Patrick Blackett (ngi sau ny ginh c gii Nobel vo nm 1948), p Robert phi lm nhng cng vic vt l thc nghim vn vt, th Robert rt cm ght. Robert ngy cng tr nn bt n nh v cm xc, v sau , trong mt ng thi k quc n mc ti tn ngy nay cng cha c ai hiu thu o, Oppenheimer ly mt t ha cht phng th nghim ri tm cch u c thy gio hng dn. Rt may mn l Blankett pht hin ra iu g bt thng nn thng bo cho trng. Oppenheimer b gi ln qu trch. V iu xy ra sau cng hoang ng chng km g so vi bn thn m mu ti c. Di y l nhng tnh tit lin quan c miu t trong cun sch American Prometheus (tm dch: Prmt ca nc M) cun tiu s Oppenheimer ca hai tc gi Kai Bird v Martin Sherwin: Sau nhng cuc m phn ko di, ngi ta ng tnh rng Robert s phi chu qun ch v c nhng cuc tip xc thng xuyn vi theo mt liu trnh
120

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

iu tr tm l vi mt chuyn gia tm thn hc tr danh Ph Harley London. B qun ch? y chng ta c hai sinh vin tr tui cc k thng minh, mi ngi u vng vo mt rc ri no khin cho s nghip hc hnh ca h gin on. M ca Langan th qun np n xin h tr ti chnh cho anh. Cn Oppenheimer th tm cch u c thy gio hng dn. c th hc tip, h b yu cu phi gii thch trc nhng ngi c thm quyn. Nhng iu g xy ra? Langan b tc mt hc bng, cn Oppenheimer b gi n bc s tm l. Oppenheimer v Langan c th u l thin ti, nhng xt v nhng kha cnh cn li, h khc xa nhau. Cu chuyn Oppenheimer c b nhim lm gim c khoa hc ca D n Manhattan hai mi nm sau c l l mt th d tt p nht cho nhng khc bit ny. V tng ph trch D n Manhattan l Leslie Groves lng sc khp nc M, c gng tm cho ra mt ngi ph hp ch o n lc ch to bom nguyn t. Thng thn m ni, Oppenheimer chng c my c may. Khi y ng mi ba mi tm tui, ch l n em so vi rt nhiu ngi m ng s phi lnh o. Robert ch l mt nh l thuyt, m y li l cng vic i hi nhng nh thc nghim v k s. Lai lch chnh tr y vt en: tng thn thit vi loi bn b. Nhng iu ng k nht l ng cha tng c cht kinh nghim iu hnh d n no c. "Anh ta l mt g thiu thc tin lm," mt trong s nhng ngi bn ca Oppenheimer v sau ni vy.
121

NHNG K XUT CHNG

"Anh ta c i long qung vi i giy mn qut v ci m nc ci, v, quan trng hn, anh ta chng bit g v my mc thit b c." Nh li mt nh khoa hc Berkeley tm li rt sc tch ngn gn l: "Anh ta cn chng iu hnh ni mt quy bn do hamburger." , m trong lc ang hc tin s, ng cn c gng kh gio vin hng dn ca mnh. y chnh l bn l lch ca ngi n ng ang c nm bt mt cng vic - c th ni khng cht khoa trng l - mt trong nhng cng vic quan trng bc nht ca th k XX. V iu g xy ra? Mt th tng t vi iu tng xy ra trng Cambridge hai mi nm v trc: Robert Oppenheimer bt phn cn li ca th gii phi nhn nhn mi th theo cch ca ring ng. Li dn li ca Bird v Sherwin: "Oppenheimer hiu rng Groves canh gi cnh ca dn vo D n Manhattan, v bi th anh vn dng mi ti php v tr thng minh ca mnh. l mt mn biu din khng th chi t." Groves chong vng. Sau ny Groves tm s vi mt k gi. "'Anh ta l mt thin ti. Mt thin ti thc s.'" Groves l mt k s qua o to bi bn vi mt tm bng cao hc ti MIT v Oppenheimer suy ngh cc k khn ngoan khi quyt nh phi li cun phn con ngi ca Groves. Bird v Sherwin tip tc: "Oppenheimer chnh l nh khoa hc u tin m Groves gp mt trong s nhng ng vin tim nng s nm trong tay vic nghin cu ch to qu bom ht nhn, mt cng vic i hi tm kim nhng gii php thc tin cho mt lot nhng vn phc tp chng cho... Groves nhn ra mnh gt u ng
122

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

khi Oppenheimer say sa quan st phng th nghim trung tm c dnh cho mc ch ny, ni m sau ng nhn xt l, 'chng ta c th bt u n lc nghin cu cc vn ha cht, luyn kim, c kh v qun nhu nhng th cho ti lc vn khng c coi trng my." Liu Oppenheimer c nh mt hc bng ca mnh Reed khng? Liu ng c ri vo cnh lc bt tng tm khi mun thuyt phc gio vin cho chuyn xung lp hc bui chiu khng? ng nhin l khng v khng phi bi Robert Oppenheimer thng minh hn Chris Langan. Ch bi Robert nm trong tay mt th hiu bit cho php c c iu ng mun t cuc sng. "H bt tt c mi ngi phi hc nhp mn tch phn," Langan ni v qung thi gian ngn ngi Montana State. V ti tnh c gp phi mt ng thy dy rt kh khan, vn vt. Ti chng hiu ti sao ng y li dy nh vy. Th nn ti t cu hi ngc cho ng y. Thc ra ti phi chy theo ti tn vn phng ca ng y. Ti hi, 'Ti sao thy li dy nh th? Ti sao thy li ngh l phng php ny ph hp vi mn tch phn c ch?' V ngi gio vin ny, mt ngi cao lu u, lng bn tay lun rn m hi, quay li nhn ti v ni, 'Cu bit y, c mt s iu cu chc chn phi thng thn i mt rng: Mt s ngi khng c c th n by tr thnh cc nh ton hc.'" H , mt gio vin v mt thin ti, v iu thin ti mong mi r rng l c gn b, sau bit bao sng gi tr ngi, vi mt u c yu chung ton hc nhiu nh
123

NHNG K XUT CHNG

mnh vy. Nhng Langan tht bi. Thc t - v y cng l kha cnh au lng nht - Chris c gng c mt cuc i thoi trn vn vi gio vin mn tch phn nhng li khng h ng n mt yu t no c nhiu kh nng thu ht nht vi mt gio vin tch phn. Ngi gio vin y khng bao gi nhn ra c rng Chris Langan gii mn tch phn.

3.
Th k nng chuyn bit cho php bn c th bin h cho mnh thot khi ti st nhn, hoc thuyt phc gio vin chuyn bn t lp hc bui sng xung bui chiu chnh l th m nh tm l hc Robert Sternberg17 gi l "tr thng minh thc tin" (practical intelligence). i vi Sternberg, tr thng minh thc tin bao gm cc th nh "bit ni iu g vi ai, bit khi no th ni, v ni ra sao t c hiu qu ti a." N mang tnh quy trnh: t bit lm mt iu g nh th no m khng cn thit phi hiu xem ti sao bn li bit hoc kh nng gii thch iu . khng phi l s hiu bit v mc ch kin thc m l nm c bn cht s vic. S hiu bit khin bn c th nm bt c chnh xc yu cu tnh hung v cch thc t c th mnh mun. Tm li l th tr thng minh tch ri khi nng lc phn tch
Robert Jeffrey Sternberg (sinh thng 8/1949): nh tm l hc ni ting ca M, tng l gio s tm l gio dc ca i hc Yale, nguyn ch tch Hip hi tm l hc Hoa K.
17

124

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

c o lng bng ch s IQ. Ni theo thut ng k thut th, tr thng minh ni chung v tr thng minh thc tin "trc giao" vi nhau: s tn ti ca ci ny khng bao gm ci cn li. Bn c th s hu tr thng minh phn tch di do nhng li c rt t tr thng minh thc tin, hoc rt nhiu tr thng minh thc tin nhng li chng c my tr thng minh phn tch - hoc, trong nhng trng hp may mn nh ai kiu Robert Oppenheimer - bn tha thi c hai loi tr thng minh. Vy nhng th kiu nh tr thng minh thc tin c ngun gc t u? Chng ta bit tr thng minh phn tch c t ni no. Ch t th phn no n cng bt ngun t m di truyn (gene). Chris Langan bt u bit ni t khi mi su thng tui. Langan t dy mnh c khi ln ba. Anh l ngi thng minh bm sinh. mc no , IQ chnh l th thc o nng lc thin ph.18 Nhng thi khn ngoan trong ng x vi x hi li l mt loi kin thc. l mt b k nng buc ngi ta phi hc. N phi bt ngun t u , v gia nh dng nh l ni chng ta hc c nhng thi v k nng nh th. C l cch gii thch tt nht m chng ta c c v qu trnh ny n t nh x hi hc Annette Lareau, gio s x hi hc trng Temple, bang Pennsylvania, ngi vi nm trc c nghin cu th v v mt nhm hc sinh lp 3. C la ra nhm tr em da trng, da en, nhm t cc gia nh giu c v c ngho kh, tp trung nghin
18

Hu ht cc s liu c tnh mc tha hng di truyn IQ l vo khong 50%. (TG)

125

NHNG K XUT CHNG

cu vo khong hai mi gia nh. Lareau v cng s n thm mi gia nh t nht hai mi lt, mi ln ko di hng ting ng h trong sut mt thi gian tin hnh nghin cu. Lareau v cc tr t ca mnh yu cu cc i tng nghin cu khng phi quan tm n h, ch cn coi h nh "ch nui ca gia nh". C nhm theo chn cc thnh vin gia nh n nh th, n cc trn bng v cc cuc hn vi bc s, mt tay th sn my ghi m v tay kia cm s ghi chp. C th bn s mong ch rng b ra c mt khong thi gian di nh th vo hai mi gia nh, th bn thu lm li c s phi l hai mi kin khc nhau v cch nui dy con ci: s c nhng bc cha m nghim khc v nhng ngi d di, nhng bc ph huynh can thip thi qu v nhng ngi du dng mm mng, vn vn v vn vn. Vy m, iu Lareau pht hin ra li rt khc bit. Ch c ng hai "trit l" lm cha m, v chng phn tch gn nh hon ton theo ng giai tng x hi. Cc bc cha m giu c nui dy con mt kiu, v nhng ngi ngho tng dy con theo mt cch khc. Nhng v ph huynh giu c can thip mnh m vo thi gian rnh ri ca con tr, h a con mnh qua li nh thoi t hot ng ny sang hot ng khc, cn vn con v gio vin, cc hun luyn vin v bn b ng i. Mt trong nhng a tr nh giu m Lareau theo di chi trong mt i bng chy, hai i bng , mt i bi v c mt i bng r vo ma h, cng thm c chi trong mt dn nhc v d lp dng cm.

126

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

Kiu sp xp lch trnh cht ch nh th hu nh vng bng hon ton trong i sng nhng a tr nh ngho. Vui chi vi cc em ny khng phi l tp bng hai ln mt tun. ch l by tr chi bn ngoi vi cc anh ch em cng m tr con lng ging. Nhng th bn tr lm b cha m chng coi l iu g v vn v chng c my gi tr. Mt em gi xut thn t gia nh lao ng - Katie Brindle c ht trong dn ng ca sau gi hc trng. Nhng em t mnh n ng k v cng t i n ch luyn tp ng ca. Lareau vit:
iu m b Brindle khng lm - mt chuyn vn thng tnh vi cc b m tng lp trung lu, - l coi s thch ht h ca con gi nh mt du hiu tm kim nhng cch thc khc gip em pht trin th vui y tr thnh ti nng chnh thc. Tng t nh th, b Brindle cng khng bn lun v s thch din kch ca Katie hay by t nui tic rng b khng c iu kin chm bm cho ti nng ca c con gi. Thay vo , b chp ni nhng k nng v s thch ca Katie nh th nhng nt c trng ca mt nhn vt - ht h v din kch l mt phn khin Katie "ng l Katie." B ch thy nhng v din m con gi sm vai l "d thng" v nh mt cch Katie "thu ht s ch ."

Cc bc cha m trung lu tr chuyn n ni n chn vi con ci, lp lun v phn tch vi chng. H khng n thun ra mnh lnh. H mong i con ci tr chuyn vi h, m phn, t cu hi vi nhng ngi ln vai tr ca ngi c thm quyn. Nu bn tr t kt qu km ci trng, cc bc cha m giu c s cht vn
127

NHNG K XUT CHNG

gio vin. H thay mt con ci can thip vo mi chuyn. Mt a tr m Lareau theo di va b loi khi mt chng trnh thi hc sinh gii th m ca em ny dn xp em c thi li ring, kin ngh vi nh trng v lm cho con gi mnh trng tuyn. Cn cc bc cha m ngho th ngc li. B quyn hnh da dm v s hi nh trng, h phn ng th ng v ch rt r ng np pha sau. Lareau vit v mt bc ph huynh c thu nhp thp:
Ly th d, trong mt cuc hp ca ph huynh v gio vin, b McAllister (mt ngi tt nghip cp ba) t v th . Bn tnh ham thch giao du v thn mt sung s m b th hin nh c giu kn trong khung cnh ny. B ngi thu ngi trn gh v ko kha o khoc ln kn c, ngi rt lng l. Khi gio vin thng bo Harold - cu con trai b - khng np bi tp, b McAllister lng i v kinh ngc, nhng tt c nhng g b ni ch l "Thng b lm bi nh ri m." B khng h theo st gio vin hay th thay mt Harold xem li iu gio vin ni. Trong suy ngh ca b, qun l vic hc hnh ca con trai hon ton ty thuc vo cc gio vin. l vic ca h, khng phi ca b.

Lareau gi phong cch nui nng con ci ca tng lp trung lu l "nui dy c tnh ton." (converted cultivation). l n lc ch ng "bi dng v c nh ti nng, quan im v k nng ca mt a tr". Cc bc cha m tng bn th ngc li - c xu hng thun theo mt chin lc "thc hin trng thnh t nhin." H ngh mnh c trch nhim quan tm n con ci nhng chng t trng thnh v pht trin.
128

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

Lareau nhn mnh rng phong cch ny khng h u vit hn v o c so vi phong cch khc. Trong suy ngh ca b, nhng a tr ngho thng c x tt hn, t nhng nho, sng to hn trong vic s dng thi gian rt hiu qu, v s hu mt thc c lp c pht trin lnh mnh. Nhng xt v kha cnh thc t, vic nui dy c tnh ton li c nhng u th rt ln. Mt a tr trung lu vi lch trnh c sp xp cht ch c t vo mt lot nhng tri nghim bin i lin tc. a tr s hc c cch lm vic theo nhm, hc cch ha nhp trong nhng hon cnh c b tr cht ch. N c dy cch giao tip mm mng vi ngi ln, v c cch ln ting khi cn. Trong ngn ng ca Lareau, tr em tng lp trung lu hc c th thc v "quyn c lm." (entitlement) D nhin, t y cng c ngha tiu cc xt trong bi cnh ngy nay. Nhng Lereau mun cp n nhng ngha tt p nht ca thut ng ny: "Cc em c x nh th chng c quyn theo ui s thch c nhn v ch ng kim sot nhng mi tng tc trong cc bi cnh trng s ; chng sn sng chia s thng tin v i hi s ch ... Mt k nng thng thng cc tr em tng lp trung lu l bin i cc mi tng tc sao cho ph hp vi s thch ca chng." Chng bit r quy lut. "Thm ch ngay c lp 4, cc em nh trung lu c v hnh ng trn danh ngha ca chnh mnh ginh u th. Chng a ra nhng yu cu c bit cc gio vin v bc s iu chnh th tc sao cho ph hp vi nhng mong mun ca mnh."
129

NHNG K XUT CHNG

Ngc li, nhng tr em thuc tng lp lao ng hoc nh ngho li c m t c im l "mt cm gic xa cch, ng vc v b kim thc cht." Cc em khng bit phi lm th no theo mnh, hoc lm th no "ty bin" (customize) - ni theo mt thut ng tuyt ho m Lareau sng to ra - t c nhng mc ch ca mnh, bt k cc em ang trong mi trng no. Lareau miu t chuyn i khm bc s c bit n tng ca Alex Williams, mt cu b chn tui cng vi m em, Christina. Gia nh Williams l mt nh giu c. Trn ng n phng khm bc s, Christina ni vi con: "Alex, con phi ngh xem con mun hi bc s vn g. Con c th hi bc s bt c th g con mun. Con c th hi bt c iu g." Alex suy ngh mt pht, ri ni, "Con c my ch ni cc di cnh tay v ci ln kh mi." Christina: "Tht ? con l ti ci ln kh mi mi h?" Alex: "Vng." Christina: ", th th con nn hi bc s." Lareau vit, m ca Alex "dy cu b rng cu c quyn ln ting" - rng cho d cu sp c mt trong mt cn phng vi mt ngi ln tui hn v l mt nhn vt c quyn nng, th vn hon ton n tha nu cu b mun i hi quyn li cho mnh. H gp bc s, mt ngi n ng trc t tun hin hu. ng bo Alex rng cu b nm trong nhm 95% v chiu cao. Alex lin ngt li:
Alex: Chu thuc nhm g c? Bc s: Th ngha l trong s mt trm cu b mi tui th chu cao hn chn mi lm a. 130

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

Alex: Chu khng phi mi tui. Bc s: , h minh ha chu tui ln mi. Chu chn tui v mi thng. H thng ly nm gn st nht a vo th.

Hy xem Alex ngt li bc s d dng ra sao - Chu khng phi mi tui. chnh l quyn c lm: m cu b cho php thi bt knh bnh thng nh th bi c mun con trai mnh hc cch i hi quyn li cho bn thn n trc nhng ngi v th c thm quyn.
Bc s quay v pha Alex: No, gi s n cu hi quan trng nht. Chu c iu g mun hi trc khi bc khm cho chu khng? Alex: m... ch mt thi . Chu b ni cc my ch di cnh tay, ngay ch ny (ch phn di cnh tay). Bc s: Pha di phi khng? Alex: Vng . Bc s: c ri. Bc s th xem ch trc khi khm k hn kt lun. Bc s xem vt th no v c th lm g. C au hay nga khng chu? Alex: Khng, ch th thi . Bc s: , bc s xem my vt y cho chu.

Vi nhng a tr tng lp di, kiu tng tc ny n gin l khng xy ra, Lareau ni. Chng s lng im, ngi ngoan ngon, mt hng ra ch khc. Alex kim sot c thi im y. "Bng cch nh vic a ra cu hi chun b t trc, cu b thu ht c s ch ca bc s v xoy vo mt vn m n la chn," Lareau vit.
131

NHNG K XUT CHNG

Bng cch , cu b chuyn dch thnh cng cn cn quyn lc xa khi nhng ngi ln v hng v pha mnh. S chuyn i y din ra m ru. Alex quen vi vic c i x vi thi tn trng. Cu c coi l c bit v xng ng nhn c s ch v nim vui thch t pha ngi ln. y chnh l nhng c im mu cht ca chin lc nui nng c tnh ton. Alex khng h khoe m trong bui khm. Cu b c x ging nh i vi cha m - cu lp lun, m phn v c tru a vi s thoi mi tng t. Vic hiu xem kh nng kim sot tnh hung c bit y c ngun gc t u l rt quan trng. khng phi l di truyn. Alex Williams khng h c di truyn nhng k nng giao tip vi cc nhn vt uy quyn t cha m v ng b ging nh cch cu tha hng mu mt. Cng khng phi vn chng tc: y khng phi l phng php ring bit ca ngi da en hay da trng. Thc t, Alex Williams l ngi da en cn Katie Brindle da trng. y chnh l li th vn ha. Alex c c nhng k nng y bi trong sut qung thi gian th u ca cu, cha m cu - vi n np ca nhng gia nh c gio dc - dy bo cu b cn thn, thc y, khch l v ch cho cu thy nhng quy tc ca tr chi, n c l cuc tp dt ngay trong xe hi trn ng n phng khm bc s. Khi ni v u th thuc v tng lp x hi, Lareau lp lun, chng ta ch yu m ch iu ni trn. Alex Williams tri hn Katie Brindle bi cu b giu c hn v bi cu c hc trng tt hn, nhng cng v mt l do - c l cn ng vai tr then cht hn - thc v quyn c lm
132

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

m cu b c dy d chnh l th thi ph hp hon ho cho vic ginh c thnh cng trong th gii hin i.

4.
y chnh l li th m Oppenheimer s hu cn Chris li thiu ht. Oppenheimer c nui nng mt trong nhng khu vc ngoi giu c nht ca Manhattan, l con trai ca mt ha s thit k v nh sn xut may mc thnh cng. Tui th ca Oppenheimer chnh l hin thn ca phng php dy c tnh ton. Vo dp cui tun, c gia nh Oppenheimer s do quanh vng nng thn trn mt chic xe Packard c ti x li. n ma h, cu b Oppenheimer c a n chu u thm ng ni. Cu hc ti trng Vn ha Lun l Central Park West, c l l mt trong nhng c s gio dc tin tin nht c nc, m theo li nhng ngi chp bt tiu s cho Oppenheimer th l ni cc hc sinh "thm nhun nim rng h c chun b ci cch c x hi." Khi gio vin mn ton ca Robert nhn thy cu t ra bun chn, c chuyn cu hc tr sang lm bi tp c lp. Khi cn l mt a tr, Oppenheimer am m su tp cc loi . Ln mi hai tui, cu bt u trao i th t vi cc nh a cht hc a phng v cc h m cu nhn thy Central Park, v cu gy n tng mnh ti mc h mi cu n din thuyt ti Cu lc b Khong vt hc New York. Nh li Sherwin v Bird vit, cha m Oppenheimer phn ng vi s thch ca cu con trai bng
133

NHNG K XUT CHNG

mt cch thc gn nh l v d chun mc cho sch gio khoa v chin lc nui dy c tnh ton:
Khip m vi suy ngh phi ni chuyn trc thnh gi ngi ln, Robert van ni cha cu gii thch gip Cu lc b hiu rng h mi mt cu b mi mi hai tui. V cng thch th, Julius khch l con trai mnh n nhn vinh d ny. Vo bui ti c hn, Robert xut hin ti cu lc b vi cha m mnh, nhng ngi t ho gii thiu con trai mnh l J. Robert Oppenheimer. Thnh gi gm cc nh a cht hc v nhng ngi su tp nghip d git mnh ngc nhin v ln ci khi Robert bc ln khn i: ngi ta phi tm mt chic thng g cho cu ng ln, nh th m thnh gi c th trng thy nhiu hn m tc th xon b x nhoi ln pha trn bc din thuyt. Ngng ngng v lng tng, nhng Robert cui cng vn c ht nhng ghi chp chun b v c tng cho c trng pho tay nng nhit.

Liu c phi l k tch khi Oppenheimer xut sc vt qua nhng th thch trong cuc i mnh? Nu bn c sn mt ngi cha thnh cng trong th gii kinh doanh, n lt bn s bit phi m phn th no thot ra khi mt tnh hung kh khn. Nu bn c gi n hc ti Trng Vn ha Lun l, vy th bn s khng s hi trc mt dy cc v tai to mt ln trng Cambridge dn hng cht vn bn. Nu bn hc vt l ti i hc Harvard, vy th bn s bit phi lm th no tr chuyn vi mt v tng tng hc ngnh c kh ngay ti trng MIT. Chris Langan th hon ton tri ngc, ch bit ti s m m Bozeman, mt mi nh c on v gia trng di
134

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

tay mt ngi cha dng gin d v say kht. "(Jack) Langan c on v hnh h tt c chng ti," Mark ni. "Mi chng ti u nui lng on gin s c on ." chnh l bi hc m Langan c c t tui th: nghi ng quyn lc v t ra c lp. Langan chng bao gi c c ngi cha ngi m dy anh trn ng ti phng mch bc s xem phi t ln ting ra sao hay lp lun th no, m phn vi nhng ngi c chc, c quyn. Langan khng h c c hi hc v quyn c lm. Anh ch hc c s kim thc. c v l mt iu nh nht, nhng li l mt bt li mo m cn tr vic xc nh phng hng gia mt th gii rng ln bn ngoi Bozeman. "Ti cng khng th tm c bt c khon tr cp ti chnh no," Mark ni tip. "Chng ti khng c cht kin thc no, thm ch m tt v quy trnh. Lm th no np n, cc biu mu giy t... u phi mi trng ca chng ti." "Nu Christopher c sinh ra trong mt gia nh giu c, nu anh l con trai ca mt bc s uy tn v c v tr ch cht, ti m bo vi bn rng anh tr thnh mt trong s nhng nhn vt m bn vn c thy - mt ngi nhn tm bng Tin s tui mi by," cu em tn Jeff ca Chris ni. "Chnh mi trng m bn nhn thy mnh tn ti trong quyt nh iu y. Kh khn vi Chris l anh lun cm thy qu bun chn khi phi ngi yn v lng nghe gio vin ging dy. Nu ai nhn ra tr thng minh ca anh v nu anh xut thn t mt gia nh coi trng gio dc, h t s gip anh khng thy chn ngn."

135

NHNG K XUT CHNG

5.
Khi Nhm Mi bc vo tui trng thnh, Terman xem xt cc ghi chp v 730 ngi v chia h thnh ba nhm. Trong 150 ngi - chim 20% ri vo mt nhm m Terman gi l Nhm A. H u l nhng ngi thnh cng thc s - lut gia, nh vt l, k s v vin s. 90% nhm A tt nghip i hc v h ginh c 98 tm bng bc sau i hc. 60% gia thuc vo Nhm B, nhng ngi t mc "hi lng." 150 ngi di cng l Nhm C, nhng ngi Terman nh gi l pht huy c t nht nng lc tr tu siu vit ca mnh. H ch l cc cng nhn bc vc hoc nhng nhn vin k ton lng nhng v c nhng ngi nm cho queo trn gh bnh ti nh m chng c ngh ngng g. Mt phn ba ca Nhm C b d i hc hay cao ng. Mt phn t ch c bng trung hc, v tt c 150 ngi Nhm C - nhng ngi tng c lc c gn cho ci mc thin ti - tng cng li ch c tm tm bng bc sau i hc. Vy im khc bit gia nhng ngi Nhm A v Nhm C l g? Terman phn tch tt c nhng cch l gii c th hiu c. ng xem xt sc khe th cht v tinh thn, "cc ch s nam tnh/n tnh" v c nhng s thch cng nh hng th ngh nghip ca h. ng so snh tui h bt u tp i v tp ni cng nh mc IQ chnh xc h t c tiu hc v trung hc. Cui cng, ni ln mt th ng vai tr quan trng: hon cnh gia nh.
136

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

a s p o ca Nhm A xut thn t tng lp trung v thng lu. Nh ca h y cht sch v. Mt na s ngi cha ca Nhm A c trong tay tm bng i hc hoc trn i hc v iu xy ra vo thi im m gio dc i hc vn l him hoi. pha bn kia, Nhm C li xut thn t mt hon cnh khc hn. Gn mt phn ba nhm ny c cha hoc m b hc trc lp tm. n mt thi im, Terman cho cc chuyn vin ca mnh n thm tt c cc em trong nhm A v C, xp loi tnh cch v hnh vi ca chng. iu h pht hin ra cng chnh l tt c nhng g bn c th mong i nu em so snh con tr c nui dng trong bu khng kh nui dy c tnh ton vi tr em nui dy theo cch cho pht trin t nhin. Cc em nhm A c nh gi l hot bt, t ch, li cun v c n mc p hn. S thc l im s trn c bn chiu kch ny cch bit n ni khin bn ngh l bn ang nhn vo hai loi ngi khc hn nhau. Tt nhin l khng phi th. n gin l bn ang nhn thy s khc bit gia nhng em c gia nh gio dc th hin mt tt p nht trc cuc i v mt bn l nhng em b chi t tri nghim y. Nhng kt qu nghin cu ca Terman tht ng au bun. ng qun rng cc i tng nhm C tng ti nng gh gm n mc no. Nu bn gp cc em tui ln nm hay su, bn t b p o bi s hiu k, u c lanh li v v lp lnh tr thng minh ca chng. Cc em l nhng k xut chng thc th. S tht hin hin trong nghin cu ca Terman l, hu nh khng c thn ng no xut thn t tng lp di li t c thnh cng to ln trong cuc i sau ny.
137

NHNG K XUT CHNG

Vy th cc i tng nhm C thiu ht iu g? Chng phi th g t hoc v phng tm kim; khng phi th g c m ha trong DNA hoc ni cng vo cc vi mch ca no b. Cc em thiu i mt th m nu bit chng cn, ta hon ton c th mang ti cho chng: mt cng ng xung quanh gip chng chun b tht thch hp vi th gii. Nhm C b lng ph ti nng. iu m chng khng khng ng b nh th.

6.
By gi, Chris Langan sng trong mt nng tri nui nga vng nng thn Missouri. Anh chuyn v y vi nm trc, sau khi kt hn. Anh gi vo tui ng tun, nhng trng tr hn rt nhiu so vi tui thc. Anh c tm vc to khe, ngc vng n nang vi bp tay to b, tc chi ngc t trn ra pha sau. Anh c mt b ria gn gng mu xm v eo knh kiu phi cng. Nu nhn vo mt anh, bn c th thy v thng minh rng rc trong . "Mt ngy in hnh ca ti l th ny: thc dy v pha c ph, ri i vo phng, ngi trc my tnh v bt u vi bt c th g ti ang lm d hi m trc," anh k ti nghe khng lu trc y. "Ti nghim ra l nu ti i ng vi mt cu hi treo sn trong u, th tt c nhng g ti phi lm l tp trung vo cu hi trc khi ln ging v chc chn l ti lun c c cu tr li vo bui sng. i khi ti tm ra cu tr li bi ti m thy v ti c th nh c n. Nhng ln khc th ti ch cn
138

MI PHIN PHC VI THIN TI, PHN II

cm gic c cu tr li, ti bt u g bn phm v cu tr li hin ln trn mt giy." Anh bt u c cc tc phm ca gio s ngn ng hc Noam Chomsky. C hng chng sch cht ngt trong phng lm vic ca anh. Anh lin tc mn sch th vin. "Ti lun cm thy l cng tip cn gn hn vi nhng ngun thng tin ln, bn s cng c iu kin tt hn," anh ni. Langan c v mn nguyn. Anh c trong tay l nga trong trang tri chm nom, nhng cun sch c v c ngi v m anh yu thng. l mt cuc sng tt p hn nhiu so vi vic lm mt anh bo k. "Ti khng ngh l ngoi kia c ai thng minh hn ti," anh tip tc. "Ti cha tng gp mt ai nh ti hay cha tng nhn ra mt du hiu no cho thy c ai thc s s hu nng lc nhn thc cao siu hn. Cha bao gi gp v ti khng ngh ti s gp c. Ti c th - u c ti hon ton ci m trc mi kh nng. Nu ai thch thc ti - 'Ny, ti ngh rng ti thng minh hn anh y' - ti ngh l ti c th nh bi ngi ." Nhng g anh ni c v khoe m, nhng khng hn vy. M l iu ngc li - mt cht tm thi phng ng. Sut my chc nm nay anh thc hin mt d n vi mc tinh vi gh gm - nhng hu nh cha c phn no trong cng trnh nghin cu ca anh tng c cng b, cc nh vt l, cc nh trit hc v ton hc - nhng ngi c kh nng kim nh gi tr ca nhng nghin cu cng cha bao gi c. Langan y, mt ngi s hu tr no c mt khng hai, nhng n gi vn cha h c bt
139

NHNG K XUT CHNG

c nh hng no ln th gii. Anh cha tng din thuyt mt bui hi tho chuyn ngnh, cha tng ch tr mt bui bo co tt nghip ti mt trng i hc danh ting no. Anh vn sng trong mt trang tri nui nga kh ti tn pha bc Missouri, mc qun jeans v o ba l ngi trong chic gh ta. Hn ai ht anh hiu r: y chnh l tnh cnh tr tru gh gm ca thin ti Chris Langan. "Ti cha tng eo ui mt nh xut bn dang ting no, iu m ng ra ti nn lm," anh tha nhn. "Vo ve xung quanh, t vn vi cc nh xut bn, c gng tm ra mt i din gip ti xut bn. Ti cha tng lm th, v ti cng chng hng th g vi vic ." l mt li th nhn v tht bi. Mi tri nghim anh tng c bn ngoi tr c ca mnh rt cc u nhum v bun thm. Anh hiu mnh cn phi ho nhp vi th gii tt hn na, nhng anh khng bit phi lm th no. Anh thm ch chng thit lp ni mt cuc tr chuyn vi gio vin dy mn tch phn. C nhng iu m ngi khc - vi tr tu km hn li gii quyt d dng. Nhng l bi h nhn c s gip trong sut qu trnh, cn Langan th cha bao gi. khng phi mt ci c, m l hin thc. Anh phi t xoay xa mt mnh. V khng ai - khng mt ngi sao ca nhc, khng mt vn ng vin chuyn nghip, khng mt t ph phn mm, thm ch khng c thin ti no - n thng c m li c th thnh cng.

140

BA BI HC CA HOE FLOM

C H N G

Ba bi hc ca Joe Flom

1.
Joe Flom chnh l sng lp vin cn sng cui cng "gp tn" trong hng lut Skadden, Arps, Slate, Meagher v Flom19 . ng c mt gc lm vic trn tng chp ca ta nh Cond Nast Manhattan. ng thp v hi g. u to, tai ln vi di tai di, i mt nh mu xanh n sau mt knh kiu phi cng to qu kh. Gi th ng kh gy, nhng trong nhng thng ngy huy hong, ng rt b v. ng lt tt khi bc i. ng ng sng khi suy ngh. ng lm bm khi tr chuyn, v khi ng bc xung khu snh ca Skadden, Arps, nhng cuc i thoi ch cn l lo pho im lng.

Skadden, Arps, Slate, Meagher & Flom LLP and Affiliates l mt hng lut danh ting New York, thnh lp nm 1948. Vi trn 2.000 lut s, y l mt trong nhng hng lut ln nht v pht trin nhanh nht th gii. Tp ch Forbes gi Skadden l hng lut hng mnh nht ph Wall.
19

141

NHNG K XUT CHNG

Flom sinh trng ti vng ph cn Borough Park ca Brooklyn, ng trong thi k i khng hong20 . Cha m ng l dn nhp c Do Thi n t ng u. Cha ng Isadore vn l ngi t chc nghip on trong ngnh may mc, sau chuyn sang cng vic may m vai cho trang phc n. M ng th nhn trang tr th cng v lm thm ti nh. H ngho tng thm thng. Khi Joe ln, hu nh nm no gia nh ng cng chuyn nh, v thi by gi, theo thng l ch nh s cho ngi thu mi min ph mt thng tin nh, iu rt quan trng i vi gia nh Flom. Ln ln, Flom d tuyn vo trng trung hc cng lp Townsend Harris danh gi, mt trng m trong bn mi nm tn ti sn sinh ra ba ngi ginh gii Nobel, su ngi ot gii Pulitzer, mt thm phn Ta n Ti cao Hoa K, cha k n George Gershwin21 v c Jonas Salk, nh sng ch vaccine bi lit. Flom c tuyn vo trng. M Flom cho cu mi xu n im tm mi sng - ba chic bnh rn, nc cam v c ph ti ca hiu Nedick's. Sau gi hc, Flom lm thm vic y xe ct kt ti khu may mc. ng tri qua hai nm hc ca m ti Trng City khu thng Manhattan, lm vic qun qut c ngy
20

Ch thi k khng hong kinh t bt u t nm 1929 v kt thc cui thp nin 1930. Cc s gia thng ly mc nh du khi u giai on ny vo ngy 29/10/1929 - ngy th trng chng khon sp .

George Gershwin (1898-1937) - nhc s v ngh s piano v i ngi M. Gershwin sng tc nhc cho c sn khu kch Broadway v cc dn giao hng c in cng nh ca khc Pop. V s ngh s danh ting tng ghi m cc tc phm ca Gershwin. Mt s tc phm ph bin: v opera Porgy and Bess, giao hng Rhapsody in Blue...
21

142

BA BI HC CA HOE FLOM

trang tri cuc sng, ng k gia nhp qun i, hon thnh ngha v ri ng tuyn vo Trng Lut Harvard. "Ti c m c vo ngnh lut t hi mi su tui," Flom ni. Cha c mt tm bng no trong bng thnh tch nhng trng Harvard vn ng nhn ng. "Ti sao ? Ti vit cho h mt bc th thuyt phc h rng ti chnh l cu tr li tuyt ho22". Cch Flom gii thch s vic, vi li ni vn tt c trng thuyt phc c Harvard nhn ng vo hc, l thi im cui nhng nm 1940. Hc ti trng, ng chng bao gi ghi chp. "Nm th nht, chng ti thng p dng mt phng php hc bng cch ghi chp cn thn v tnh hung trn lp, tm tt li, ri ghi ln na vo mu giy, dn ln trn u mi h s ", Charles Harr - mt bn cng lp vi Flom nh li. " l cch chng ti hc v cc v x n. Nhng Joe th khng. Anh y chng lm g c. anh y c mt phm cht m chng ti lun ngh v xp vo nhm "t duy nh lut s.' Anh y c nng lc phn x tuyt vi." Flom c vinh danh trong tp ch Law Review - mt vinh d dnh cho sinh vin ng u lp. Trong dp ngh l Ging sinh hi nm th hai, sut "ma tuyn dng", , Flom n New York d phng vn vi nhng hng lut ln thi . "Ti l mt thng b bo bu lng ngng, vng v. Ti khng thy thoi mi lm," Flom nh li.
22 Cu ni nguyn bn ca Flom l "I wrote them a letter on why I was the answer to sliced bread." y Flom c s dng mt thnh ng rt ph bin "The best/great things since sliced bread" - mang ngha l "tuyt vi, hon ho".

143

NHNG K XUT CHNG

"n cui ma tuyn dng, ti l mt trong hai a cn li ca lp khng kim ni mt cng vic. Th ri mt ngy kia, mt trong s cc ging vin ni rng c my ngi ang khi s mt hng lut. Ti gp h v trong sut bui gp, h ni cho ti nghe v nhng mo him ca vic chung tay gp sc vi mt hng lut v danh, cha c ly ni mt khch hng. H cng ni, ti cng thch h hn. Th nn ti bo ngay: th sao ch, ti mun nhn c hi ny. Tt c gom gp li vi nhau c ba nghn su trm -la mt nm, cng l mc lng khi im." Ban u, ch c Marshall Skadden v Leslie Arps - c hai u b mt hng lut quan trng ti Ph Wall t chi v John Slate, vn lm vic hng hng khng Pan Am. Flom l cng s ca h. H c mt vn phng nh xu trn tng chp ca ta nh Lehman Brothers Ph Wall. "Chng ta chuyn v lnh vc lut no?" Flom ni ri ci vang. "Bt c v no n tay! n nm 1954, Flom m nhn v tr qun l cho Skadden, v hng lut ca h bt u pht trin mnh. Rt nhanh chng, cng ty c mt trm lut s. Ri hai trm. Khi t ti con s ba trm, mt trong s cc cng s ca Flom - Morris Kramer n gp Flom v by t rng ng cm thy rt ti li v tuyn vo nhng ngi tr tui mi tt nghip t trng lut. Hng Skadden pht trin qu mnh, Kramer ni, n mc kh lng tng tng ni cng ty s pht trin hn nh th c th bt bt c ai trong s nhng nhn vin y. Flom ni vi Kramer, "C sao u, chng ta s tng ln thnh mt nghn nhn vin." Flom chng bao gi thi tham vng.
144

BA BI HC CA HOE FLOM

Ngy nay hng Skadden, Arps tr thnh mt trong nhng hng lut ln v quyn lc nht th gii, c gn hai nghn lut s ti hai mi ba vn phng trn khp th gii, v thu v hn 1 t la mi nm. Trong vn phng ca mnh, Flom trng nh ng chp vi tng thng George Bush (cha) v Bill Clinton. ng sng trong cn h rng thnh thang thuc mt ta nh xa hoa khu thng Manhattan. Trong sut gn ba mi nm, nu mt cng ty no nm trong danh sch Fortune 500 sp b thn tnh hay ang nh thn tnh ai , hoc n gin l mt nhn vt tai to mt ln trong lnh vc no gp rc ri, Joseph Flom t hn phi l lut s cn Skadden, Arps l hng lut i din cho h - nu khng phi th, cng ty chc hn phi c gi m c Skadden, Arps bo v.

2.
Ti hi vng by gi bn ang hoi nghi v kiu cu chuyn th ny. Mt a tr ngun gc nhp c thng minh vt qua i ngho v i khng hong, khng th tm ni mt cng vic ti nhng hng lut c h hp hi ni thnh th, t lm nn nghip ln da vo cnh tranh v nng lc thc s. l mt cu chuyn t khn kh i ln giu sang, v tt c nhng g chng ta hc c cho n lc ny t cc tuyn th khc cn cu, cc t ph phn mm cho ti Nhm Mi u gi ra mt iu: thnh cng khng din ra theo cch . Nhng ngi thnh t khng lm nn mi th mt mnh. Vic h xut thn t
145

NHNG K XUT CHNG

u l rt quan trng. H khng phi l sn phm ca nhng ni chn v mi trng ring bit no . Cng ging nh cch chng ta tm hiu v Bill Joy v Chris Langan, hy bt u vi Joseph Flom, ln ny vn dng tt c nhng g chng ta thu nhn c t bn chng u tin ca cun sch ny. Khng ni thm g na v tr thng minh, tnh cch hay tham vng ca Joe Flom, mc d hin nhin l ng c tha ba yu t ny. Khng cn thm bt c li khen ngi no t cc khch hng v ti nng thin bm ca Flom. Khng thm bt c cu chuyn mu m no v ci s ni nh cn ca hng Skadden, Arps, Slate, Meagher & Flom. Thay vo , ti s k mt lot cu chuyn gp nht t th gii dn nhp c New York - ni Joe Flom ln ln theo li ca mt bn hc trng lut, mt cp cha con tn gi Maurice v Mort Janklow, cp v chng c bit Louis v Regina Borgenicht - vi hi vng gii p c mt cu hi then cht: Nhng c hi ca Joe Flom l g? Bi chng ta bit rng Nhng k xut chng lun nhn c s gip trn con ng lp thn lp nghip, liu chng ta c th r sot trong h sinh thi bao quanh Joe Flom v nhn din nhng iu kin gp phn nh hnh nn chnh anh? Chng ta c k nhng cu chuyn t khn kh tr thnh giu c bi chng ta cm thy iu g tht cun ht trong tng v mt ngi anh hng n thng c m chin u ngoan cng trc nghch cnh p o. Nhng cu chuyn tht v cuc i Joe Flom ha ra li hp dn hn nhiu so vi phin bn m tnh thn thoi
146

BA BI HC CA HOE FLOM

bi tt c nhng iu c v l bt li trong cuc i - rng ng l a tr ngho kh sinh trng trong gii cng nhn may; rng ng l ngi Do Thi gia thi bui dn Do Thi b phn bit i x nng n; rng ng ln ln trong giai on i khng hong - th tri vi d tnh, li tr thnh nhng li th ca ng. Joe Flom l mt k xut chng. Nhng ng khng phi mt k xut chng bi nhng l do nh bn thng ngh, v cu chuyn v s qut khi ca Joe l mt hnh mu thu hiu s thnh cng trong ngnh lut. Thc ra, n cui chng ny, chng ta s thy rng hon ton c th ly bi hc ca Joe Flom p dng cho th gii lut gia New York, v d on hon cnh gia nh, tui tc v ngun gc ca nhng lut s quyn lc nht trong thnh ph, m khng cn bit n bt c mt chi tit ph tr no v h. Nhng trc ht chng ta i tip . Bi hc s Mt: Tm quan trng ca vic l mt ngi Do Thi Alexander Bickel l mt trong nhng bn hc ca Joe Flom ti Trng Lut Harvard. Cng nh Flom, Bickel l con trai mt gia nh Do Thi nhp c t ng u v sng Brooklyn. Ging nh Flom, Bickel tng hc ti trng cng New York v tip n l Trng City (CCNY mt trong nhng c s ging dy sau i hc thuc i hc New York). Ging nh Flom, Bickel cng l ngi sao sng trong lp hc trng lut. Thc ra, nu s nghip khng b ct ngang bi cn bnh ung th, Bickel c l tr thnh
147

NHNG K XUT CHNG

chuyn gia v hin php xut sc nht trong th h ca ng. Cng ging nh Flom v cc bn hc cng lp cn li trng lut, Bickel n Manhattan trong sut "ma tuyn dng" dp l Ging sinh hi nm 1947 tm vic. im dng chn u tin ca Bickel l hng lut Mudge Rose ca Ph Wall, mt ni cng truyn thng v c k nh bt c hng lut no thi by gi. Mudge Rose c thnh lp t nm 1869. chnh l ni Richard Nixon hnh ngh nhiu nm trc khi c c tng thng M vo nm 1968. "Chng ti ging nh mt qu b ch mun tn mnh xut hin trn mt bo hai ln - khi ra i v lc cht i," mt trong nhng thnh vin ch cht ca Mudge Rose v von y chun xc v phng chm hot ng ca hng. Bickel c dn i vng quanh cng ty v b ht ngi ny n ngi kia phng vn, cho n khi ng c a n th vin trnh din trc mt trong nhng lut s ch cht ca hng. Bn c th tng tng ra khung cnh : mt cn phng tng p ti mu, tm thm Ba T tinh xo sn, nhng tuyn tp lut ba da cht chng lp lp, nhng bc tranh mu du ha chn dung qu ng Mudge v qu ng Rose trn tng (tc l hai ngi sng lp nn hng lut ny - ND). Nhiu nm sau Bickel k li, "Sau khi h dn ti qua c bui phng vn v mi th khc, ti c a n (ch lut s thnh vin chnh), ngi lnh trch nhim ni vi ti rng vi mt ngi c lai lch nh ti", - bn c th tng tng c Bickel t hn phi ngng li trc khi nhc li cm uyn ng ch thn phn nhp c ca ng, "ng nhin s tin xa. Nhng ti buc phi hiu rng
148

BA BI HC CA HOE FLOM

kh nng tuyn dng mt k c lai lch nh ti vo mt hng lut nh th l t i ti c no. V trong khi ng ta chc mng nhng tin b ca ti, ti nn hiu l ng nhin ng ta khng th nhn ti vo lm. Tt c bn h u rt vui mng c gp ti v ch th m thi." C th thy r rng t bn sao nhng hi tng qu kh ca Bickel rng ngi phng vn ng thc s chng bit phi x tr ra sao vi thng tin y. Tnh n thi im bui phng vn, Bickel nh cao thanh danh. ng tham gia tranh tng cho v n ti Ta n Ti cao. ng chp bt cho nhng cun sch ni ting nht. Vic Mudge Rose ni khng vi Bickel bi "lai lch" ca ng ging ht vic Chicago Bulls t chi Michael Jordan bi h chng ly lm thch th vi nhng anh chng da en n t khu Bc Carolina. iu tht v ngha. "Nhng vi nhng siu sao th th no?" ngi phng vn hi li, rng: Liu h c dnh ngoi l no cho anh khng? Bickel: "Siu sao, nhng vn l ngi nhp c thi ..." Vo thp k 1940 v 1950, nhng hng lut lu i ca New York hot ng nh mt cu lc b t vy. H u t tr s ti nhng ta nh sang trng, mt tin p granite trung tm Manhattan, ngay Ph Wall. Cc thnh vin nhng hng lut hng u u tt nghip t nhng trng thuc nhm Ivy League, lui ti nhng nh th ging nhau, v cng ngh h ti nhng th trn ven bin Long Island. H vn nhng b vest xm mu th cu. Mi hip ng cng tc gia h c bit ti nh l nhng
149

NHNG K XUT CHNG

hng "giy trng"23 - r rng l m ch nhng k vn trng bnh tn cc cu lc b in d hoc tic coctail, v h rt kht khe vi nhng ngi h tuyn vo. Nh trong nghin cu v gii lm cng vic php l thi by gi, Erwin Smigel vit trong tc phm The Wall Street Lawyer (tm dch: Lut gia Ph Wall): Bn h tm kim:
nhng lut s gc Bc u, c tnh tnh d chu v v b ngoi "sch s a nhn", l sinh vin tt nghip t "nhng trng tt," c lai lch x hi v nhng kinh nghim trong cc s v ca th gii thng lu, v c ph cho sc chu ng to ln. Mt v cu trng khoa trng lut trong khi tho lun v nhng phm cht m cc sinh vin cn c ginh c mt cng vic, a ra mt bc tranh c l cn thc t hn: " c c mt cng vic (cc sinh vin) cn phi c nhng quan h gia nh ng k, c nng lc ng k v c nhn cch ng k, hoc l s kt hp ca nhng yu t ny. Ci gi l kh nng c tip nhn c to ra t tng ho cc yu t ny. Nu mt ngi c bt c yu t no trong s nhng iu ny, anh ta c th kim c mt cng vic. Nu anh ta c c hai, anh ta c la chn cng vic; nu anh ta c c ba, anh ta c th i bt c u."

Tc Bickel khng chi bng mt. Mt anh cng khng c mu xanh dng. Anh ni ting Anh vi mt ging kh
23 Trong nguyn tc, Mancolm Gladwell s dng cm white-shoe firms, y l t lng ch nhng cng ty mi gii kinh doanh cc lc phn i nhng phng thc mua li, st nhp th bo. T white-shoe (giy-trng) trong cm ny bt ngun t thc t trong nhng nm 1950, i giy trng l mt trong nhng tiu ch bt buc v trang phc i vi nhng ngi thuc gii tinh hoa x hi. m bo tnh hnh tng v v chm bim ca thut ng ny, chng ti dch l cc hng giy-trng, ND.

150

BA BI HC CA HOE FLOM

cng, cc mi quan h gia nh th ch yu ch l con trai ca ng b Solomon v Yetta Bickel Bucharest, Romania, v gn y nht, th mt khu ho lnh Brooklyn. Thn th ca Flom cng chng kh khm g hn. ng ni rng cm thy "khng thoi mi" khi n phng vn khu trung tm, v ng nhin l th tht: Flom ln, lng ngng, l ngi Do Thi v tr chuyn vi cht ging mi u u mang gc gc Brooklyn, v bn c th tng tng ra Flom b nh gi ra sao qua con mt ca mt k tc bch kim vn con nh trm anh th phit. Nu bn khng c c gc gc, tn gio v tng lp x hi tt v bn li tt nghip t trng lut vo thi by gi, bn s phi xin vo mt hng lut nh hn, mt hng hng hai, kiu mi pht ln cn xa mi snh kp nhng tn tui gh gm khu trung tm, hoc n gin l bn phi t gy dng vic lm n cho mnh v nhn "bt c v no n tay" - bt c s v dnh dng n php l no m nhng hng nh m khu trung tm khng thm m xa n. iu c v bt cng khng khip. Nhng ging nh trng hp rt hay xy ra vi nhng k xut chng, vic nm bt ly mt khong li tm thi nh th chnh l mt c hi bng vng.

4.
Nhng cng ty lut k cu Ph Wall c nim rt r rng v vai tr ca h. H l cc lut s hp thnh lin on. H i din cho nhng tp on ln v danh ting
151

NHNG K XUT CHNG

nht nc M, v "i din" ng ngha vi vic h gii quyt cc cng vic lin quan n thu m v php l ng sau vic pht hnh c phiu v tri phiu, m bo rng cc khch hng ca mnh khng m b vo cc c quan lin bang. H khng tin hnh cc v kin tng, tranh chp; ng th, rt t hng lut c ring mt b phn chuyn trch tranh tng v trnh cc v kin co, t tng. Nh li ca Paul Cravanth - mt trong nhng sng lp vin ca hng Cravath, Swaine & Moore - hng lut thun kiu "giy-trng" - c ln din t nh th ny, cng vic ca lut s l dn xp cc tranh chp trong phng hi ngh ch khng phi phng x n. "Trong s cc bn hc ca ti Harvard, cng vic m nhng ngi tr trung sng sa nht lm l lin quan n chng khon hoc thu ," mt hi vin thuc mt hng giy-trng khc nh li. " l nhng lnh vc sang trng, danh gi nht. Kin tng ch l th dnh cho hng vai u tht bp, khng dnh cho nhng ngi nghim tc. Thi by gi cc tp on khng kin co ln nhau." Lnh vc m cc hng lut k cu cng khng ng n chnh l vic tham gia vo nhng v thn tnh cng ty th bo. Vic tht kh m tng tng trong thi bui ngy nay, khi m nhng k sn tm cng ty v nhng doanh nghip c phn t nhn mi mit nut chng ht cng ty ny n cng ty khc. Nhng cho ti trc thp nin 1970, s l tri o l nu mt tp on mua li mt tp on khc trong khi i tng khng mong mun. Nhng ni nh Mudge Rose hay cc cng ty lut khc Ph Wall s khng nhn nhng v lm n kiu vy.
152

BA BI HC CA HOE FLOM

"Vn vi cc v thn tnh th bo chnh l ch chng th bo," Steven Brill - ngi sng lp ra t tp ch thng mi American Lawyer ni. "Nh th l khng nam nhi i trng phu. Nu ngi bn thn nht trng Princeton ca bn ang l CEO ca Cng ty X, anh ta b tut dc sut mt thi gian di, mt k sn cng ty no xut hin v ni rng cng ty ny chn qu, n lm anh thy thp thm khng vui. Bn s ngh l, nu anh y ra i, th th c l ti cng ra i. chnh l ton b nim v vic khng lm xo trn s yn tnh c bn v trt t n nh ca mi th."24 Th cng vic "n tay" i vi th h lut s ngi Do
s v tiu thuyt gia Louis Auchincloss - mt ngi thuc v gii lut s giy-trng dng di Anglo-Saxon da trng theo o Tin Lnh New York, trong cun sch The Scarlet Letters ca mnh c mt cnh nm bt trn vn mi c cm m cc hng lut trung tm New York dnh cho cc v thn tnh cng ty. "Hy i mt vi chuyn i, bn thn mn, ti v chng ch ang iu hnh mt cng ty gm ton nhng k v lng tm," mt lut s chuyn trch cc v mua li gii thch vi hn th ca ngi cng s.
24 Lut

ng ni tip: "Ngy nay khi mt ai c mun chim ly mt cng ty khng h t nguyn b mua li, nh t vn ca ngi s by ra hnh thc kin tng phin nhiu xui khin cng ty kia phi thay i quyt nh. Chng ti tha kin v vic iu hnh km ca ban gim c, v cc khon li c tc cha c thanh ton, v vic vi phm ni quy, v pht hnh c phiu sai lm. Chng ti ly dn chng l vic qun l km gy hu qu; chng ti go ln v chng c quyn; chng ti t co nhng khon n lu cu v khng minh bch. V nh t vn ca i th chng ti s p li bng nhng yu cu qu qut i vi nhng trnh t pha chng ti, tm kim nhng cht vn lin min khng dt nhm y khch hng ca ti vo ci by giy t quan liu ri bng bong tuyt vng... n thun l cuc chin, v bn bit c trng ca n ra sao v yu qu n.

153

NHNG K XUT CHNG

Thi n t Bronx v Brooklyn hi nhng nm 1950 v 1960, chnh l nhng s v m cc hng lut giy-trng coi r: cc v kin tng tranh chp v quan trng hn, l "nhng cuc tranh u bng y quyn" (proxy fights) nhng th on php l trung tm ca cc cuc u thu mua li th bo. Mt nh u t c hng th vi mt cng ty no ; anh ta s t co ban qun l l bt ti v dng v gi th n cc c ng, c gng li ko h trao cho anh ta "s y quyn" anh ta c th b phiu nh bt ban lnh o cng ty. V thc hin cuc tranh u bng y quyn nh th, lut s duy nht m nh u t c th trng cy c l mt nhn vt kiu nh Joe Flom. Trong cun Skadden, nh s hc php l Lincoln Caplan miu t th gii nhng cuc thao tng cng ty thu s khi:
Ngi chin thng trong mt cuc tranh u bng y quyn c quyt nh ti hang rn (Cch gi chnh thc phi l phng ti v.) Lut s ca mi bn gp g cc thanh tra vin, cng vic chnh l chp nhn hoc bc b nhng y nhim c vn . S v ny thng din ra kh sung s, d sinh s v rt si ni. Cc i th i khi vn T-shirt, n da hu hoc chia s vi nhau mt chai ru scotch. C nhng v him hoi, kt qu ca vng u hang rn li thay i c kt cc cui cng ca phi v v dn ti phi phn x bng mt l thm duy nht. Cc lut s thng c gng nh ot mt bui tranh u nh th bng cch sp xp triu tp nhng thanh tra vin vn chu n h; cc thanh tra vin thng thng ht nhng iu x g m hai bn mi. Lut s ca ban qun tr cng ty phn i vic y quyn ca pha i th (Ti thch thc vic ny!) v ngc 154

BA BI HC CA HOE FLOM

li Cc lut s ginh th thng phong trong vng hang rn ny thng vt qua c li phn i . C nhng lut s nm r cc quy tc ca cuc tranh u y quyn, nhng khng ai c th c khi hn Joe Flom trong mi cuc chin Flom bo (pht ph ti hn mt trm cn Anh, mt lut s tng k li), dng v km hp dn (trong mt mt cng s, Flom ging nh con ch vy) v bng quan vi li ng x x hi t nh (ng ta s trung tin ngay chn cng cng hoc ph khi x g vo mt ngi i thoi m khng thm xin li). Nhng theo nh gi ca cc bn hc v mt vi i th, ch chin thng ca Flom l khng th vt qua v ng lun rt xut sc.

Cc hng lut giy-trng cng s vi n Flom bt c khi no c mt k sn tm cng ty tin hnh tn cng mt trong nhng khch hng ca h. H s khng ng chm g vo s v ht. Nhng h rt vui lng c chuyn v vic sang cho hng Skadden, Arps. "Chuyn mn ban u ca Flom chnh l cc v tranh u bng y quyn, v khng phi th chng ti lm, cng ging nh l chng ti khng tip nhn nhng s v lin quan n hn nhn vy," Robert Rifkind, mt lut s thnh vin lu nm ca hng Cravath, Swaine & Moore ni. "V th l chng ti khng c mong mun bit thm g v vic . Ti vn nh mt ln chng ti gp s v lin quan n tranh chp bng y quyn, mt trong nhng cng s cao cp ca hng ti ni rng, c ri, li Joe vo. Anh ta bc vo mt phng hi ngh, chng ti ngi xung quanh trnh by vn , anh ta by cho chng ti cch phi lm g v bc ra. Ti ni, 'Chng ta cng c th lm nh th m, anh bit ch.' V ngi cng s ca chng ti ni ngay, 'Khng, khng,
155

NHNG K XUT CHNG

khng, khng c. Chng ta khng lm vic u.' Ch n gin bi chng ti khng lm nhng vic ." V ri n thp nin 1970. Mi c cm dai dng i vi cc v kin tng phi chp nhn tht bi. Vic vay mn tin bc d dng hn, lut l lin bang c ni lng, th trng tr nn quc t ha. Cc nh u t quyt lit hn v kt qu l mt t bng n c v s lng v quy m cc cuc thn tnh cng ty. "Nhng nm 1980, nu anh n d Bn trn Doanh nghip (hip hi cc lnh o tp on chnh yu ca Hoa K) v ly kin thm d xem liu cc cuc thn tnh th bo c nn c cho php hay khng, hai phn ba s ni Khng," Flom k. "Gi y, cuc b phiu s gn nh ng lng nht tr rng C." Cc cng ty cn phi c bo v trong cc cuc kin tng chng li ch th ca mnh. Nhng k kin tng th bo cn phi b tr n. Nhng nh u t mun n ti nut sng nhng i th t khng va lng cng cn n s gip cho chin lc php l ca mnh, v cc c ng th cn n ngi i din chnh thc. S tin tr cho cc s v ny ngy cng ln. T gia thp nin 1970 cho n cui nhng nm 1980, khon tin vo cc v sp nhp v mua li cng ty hng nm Ph Wall tng ln 2.000%, t nh im l xp x mt phn t nghn t -la. Vy l nhng s v m cc hng lut k cu khng mun ng tay vo - nhng v thn tnh cng ty v kin tng th bo - gi y tr thnh cng vic m mi hng lut u mun lm. V chuyn gia trong hai lnh vc php l tr nn cm cn nh vy l ai? Chnh l nhng cng ty lut c thi ch chu ra v xp v tr th cp, c khi
156

BA BI HC CA HOE FLOM

dng bi nhng ngi khng th kim c cng vic no ti cc hng lut khu trung tm thnh ph hi mi hay mi lm nm trc . "(Cc hng giy-trng) vn khng quan tm ti cc v thn tnh, sp nhp khi cuc chi vo hi kh rm r. Ti lc h quyt nh rng c l nn tham gia vo vic lm n , th chng ti tung honh lu lu ri," Flom ni. "V mt khi bn gy dng c ting tm trong vic thc hin nhng s v kiu y, cng vic s tm n bn u tin." Th ngh xem iu ny gn gi ra sao vi nhng cu chuyn ca Bill Joy v Bill Gates. C hai ngi bn h u lm vic cc nhc trong mt lnh vc kh v danh tiu tt m chng my hi vng to tt t c thnh cng thc t. Nhng ri - BM! - cuc cch mng my tnh c nhn n ra, v hai ngi h c sn mi nghn gi tch ly trong tay. H sn sng. Flom cng c tri nghim tng t. Sut hai mi nm ng mi gia hon thin ngh nghip ca mnh ti Skadden, Arps. Ri th cuc i thay v ng sn sng. ng khng h chin thng nghch cnh. Thay vo , th ban u vn l nghch cnh cui cng li tr thnh mt c may. "Khng phi my ngi l nhng lut s thng minh xut chng g," Rifkind ni. "Ch l bi h c mt k nng vn c trui rn sut bao nhiu nm - t nhin li tr nn rt c gi tr."25
25

Eli Wald, mt nh lut hc, thc hin mt phn tch hiu r cch thc no khin mt vn ri li tr thnh c may cho cc lut s ngi Do

157

NHNG K XUT CHNG

Bi hc th Hai: May mn v mt nhn khu hc

5.
Maurice Janklow trng tuyn vo Trng Lut Brooklyn nm 1919. ng l con trai c trong mt gia nh Do Thi nhp c t Romania. ng c tt c by anh ch em. Ngi em t kinh doanh mt tim bch ha nh Brooklyn. Hai ngi khc lm n trong lnh vc may mc dnh cho nam gii, mt ngi c studio thit k ha, mt ngi khc lm m lng, v mt ngi na lm trong lnh vc ti chnh tp on xy dng Tishman Realty. Mc d vy, Maurice l ngi duy nht hc i hc, hc cao hiu rng nht trong gia nh. ng nhn c bng lut v gy dng ngh nghip ti Ph Court khu trung tm Brooklyn. Maurice l mt ngi n ng dng

Thi. Wald rt cn nhc i n kt lun, rng bt k hon cnh th no, Flom v nhng ngi cng cnh ng nh ng khng ch may mn mt cch thun ty. Kiu nh l may mn trng s c c. H c trao vo tay mt c hi v h nm bt n. Nh Wald ni: "Cc lut s ngi Do Thi may mn v h t nng bn thn, l cch ng nht ct ngha vic ny. H tn dng c nhng hon cnh xy n vi mnh. Phn may mn chnh l thi nguy nguy khc t ca cc cng ty lut ngi Anglo-Saxon da trng sng o Tin Lnh (WASP) i vi vic tham gia vo cc s v thn tnh doanh nghip. T "may mn" khng din t ht c kh nng nm bt cng vic, nhng n lc c nhn, tr tng tng v cch x tr trc nhng c hi - nhng iu c l n i khng l ra r rt lm.

158

BA BI HC CA HOE FLOM

v lch lm vn hiu Brooks Brothers v m mm. Ma h, ng i mt chic m rm ca ngi cho thuyn. ng kt hn vi Lilian Levantin - c con gi xinh p ca mt nhn vt c thanh th ng h truyn thng v gio l Do Thi. ng i trn mt chic xe hi ln. ng cng gia nh chuyn n sng Queens, mt trong nhng khu ng c sm ut nht thnh ph New York. V sau ng cng mt cng s na tip qun mt doanh nghip sn xut giy vit c nhng du hiu ha hn s to nn c to ln. Tt c nhng du hiu , xt trn bt c kha cnh no cng ch ra rng ng l kiu ngi s c th pht t vai tr mt lut s ca New York. ng thng minh v c hc hnh cn thn. ng xut thn t mt gia nh c nui dy t t ph hp vi nhng quy tc ca h thng ng thi. ng sng ti mt khu vc kinh t pht t. Nhng c mt iu k l: thnh cng khng bao gi xy n. S nghip ca Maurice Janklow khng h ct cnh nh ng hi vng. Lun lun trong suy ngh ca mnh, ng thc s cha bao gi vt ln khi Ph Court Brooklyn. ng cht vt v long chong c tin ln. Tuy vy, Maurice Janklow c mt ngi con trai tn Mort v sau cng tr thnh mt lut s, v cu chuyn ca cu con trai th khc nhiu so vi ngi cha. Mort Janklow gy dng mt cng ty lut t ng nt hi nhng nm 1960, sau kin to nn mt trong nhng h thng nhng quyn thng hiu truyn hnh cp sm nht ri bn li vi ci gi cao ngt ngng cho Cox Broadcasting. Mort khi s mt i din xut bn hi
159

NHNG K XUT CHNG

nhng nm 1970 v gi y l mt trong nhng i din xut bn c uy tn nht th gii. Mort s hu mt chic phi c. Tt c nhng gic m tng chi b ngi cha gi y c ngi con thc hin trn vn. V u Mort Janklow thnh cng trong khi Maurice Janklow th khng? D nhin c hng trm li p tim nng cho cu hi y. Nhng hy cng gi li trang sch c phn tch v cc nh ti phit kinh doanh sinh hi nhng nm 1830 v cc lp trnh vin phn mm sinh vo nm 1955 v nhn vo s khc bit v th h gia hai cha con nh Janklow. C tn ti mt thi im hon ho cho cc lut s gc Do Thi New York ra i khng? Ho ra l c, v y cng l mt thc t tng t gip gii thch mt iu: thnh cng ca Mort Janklow chnh l chic cha kha th hai lm nn thnh cng ca Joe Flom.

6.
Nghin cu ca Lewis Terman v thin ti - c gi hn vn nh trong chng vit v Chris Langan - l cng trnh iu tra xem mt s tr em sinh trong khong 1904 n 1917 vi mc IQ cao s th hin ra sao khi trng thnh. V nghin cu ny pht hin ra rng c mt nhm gm nhng ngi thnh cng thc th v cng c mt nhm gm ton nhng ngi tht bi, v rng nhng ngi thnh cng c nhiu kh nng xut thn t cc gia nh giu c. Xt v kha cnh y, nghin cu Terman cng nhn mnh thm lp lun m Annette Lareau a ra, rng
160

BA BI HC CA HOE FLOM

nhng g cha m bn lm duy tr cuc sng, nhng c im i km vi giai tng m cha m bn vn thuc v gi vai tr quan trng. C mt cch khc ph b nhng kt qu ca Terman, l thi im cc i tng trong Nhm Mi ra i. Nu bn chia Nhm Mi ra thnh hai cm, nhng ngi sinh trong khong 1903 n 1911 sang mt bn, nhng ngi sinh t 1912 n 1917 sang mt bn, kt qu l nhng k tht bi trong Nhm Mi ch yu sinh ra trong cm u tin. Li gii thch c lin quan n hai bin ng to ln ca th k XX: Cuc i khng hong kinh t v Th chin th hai. Nu bn sinh vo nm 1912 n khong nm 1915 - bn tt nghip i hc sau khi thi im ti t nht ca Khng hong qua, v khi y bn li b gi vo qun dch vo tui tr trung va vn n mc vic xa nh chinh chin ba hoc bn nm l mt c hi ng thi cng chnh l mt s gin on (tt nhin l phi gi thit l bn khng b cht trong chin cuc.) Nhm Mi sinh vo trc nm 1911, tt nghip i hc chnh vo thi k cao im ca Khng hong, khi c hi vic lm tht khan him, v h bc vo na cui la tui ba mi khi Th chin th hai n ra, ng ngha vi vic b bt vo qun dch h buc phi b ngang s nghip, gia nh, cuc sng ca mt ngi trng thnh vn u vo y. Sinh ra trc nm 1911 chnh l gp bt hnh v mt nhn khu hc. Nhng s kin khc lit nht ca th k XX va trng bn ng vo thi im khng thch hp.
161

NHNG K XUT CHNG

Logic nhn khu hc tng t cng p dng vi cc lut s ngi Do Thi New York nh Maurice Janklow. Cnh ca vo cc hng lut nh m khu trung tm ng sp trc mt h. Vy nn h ch yu l nhng ngi hnh ngh ring l, gii quyt cc vn lin quan n di chc, ly hn, son tho hp ng v nhng tranh chp nh l khc. n thi k Khng hong cng vic dnh cho ngi hnh ngh t do bin mt. "Gn mt na s thnh vin ca gii lut s thnh th ch kim c di mc sng ti thiu ca cc gia nh M," Jerold Auerbach vit v nhng nm thng Khng hong New York. "Mt nm sau 1.500 lut s phi a ra li tuyn th xc nhn mnh l ngi ngho theo lut nh tiu chun nhn tr cp vic lm. Cc lut s Do Thi (c tnh chim mt na gii lut s thnh th) pht hin ra rng vic hnh ngh ca h tr thnh "con ng ng hong dn n cht i.'" Bt k h bn chi hnh ngh bao nhiu nm i na, thu nhp ca h "thp hn r rt" so vi cc ng nghip Thin cha gio. Maurice Janklow sinh nm 1902. Khi thi k Khng hong bt u, ng mi ci v, mi mua chic xe hi b, mi chuyn n khu Queens v nh mt canh bc ln vi vic kinh doanh giy vit. S sp t thi gian ca ng khng th t hi hn. "ng sp gy dng nn c mt gia sn," Mort Janklow ni v cha mnh. "Nhng cuc i Khng hong bp cht ng v mt kinh t. ng khng c bt c khon d tr no, cng khng h da dm c g vo gia nh. V t v sau, ng tr thnh mt lut s kiu cng chng
162

BA BI HC CA HOE FLOM

vin. ng khng cn cht qu cm no chp nhn ri ro na. qu vi ng. Cha ti thng m nhn cc loi th tc mua bn bt ng sn vi gi hai mi lm -la. ng c mt ngi bn lm Ngn hng Tit kim Jamaica, ngi vn qung cho ng t cng vic. i ly hai mi lm -la, ng sn sng lm tt c cc khu th tc mua bn bt ng sn. Ch hai mi lm -la! "Ti vn nh cnh b m ti mi bui sng," Janklow ni tip. "B s ni vi m, 'Anh c mt -la by mi lm xu. Anh cn mi xu i xe bus, mi xu i tu in ngm, hai mi lm xu mua mt ci sandwich,' v b s a cho m ch cn li. H lao ao khn kh n vy y."

7.
Gi hy i lp tri nghim y vi tri nghim ca mt ngi khc - v nh Mort Janklow, cho i hi nhng nm 1930. Hy th quan st bng di y, trong th hin t l sinh ca nc M t nm 1910 n nm 1950. Vo nm 1915, c xp x ba triu b s sinh ra i. n nm 1935, con s gim bt khong su trm nghn, v trong vng mt thp nin ri tip theo, con s li tr v trn mc ba triu. Th hin n bng con s chnh xc hn, th c mt nghn ngi M, c 29,5 tr sinh ra vo nm 1915; 18,7 tr sinh vo nm 1935; 24,1 tr sinh vo nm 1950. Thp nin 1930 c gi l "vng trng nhn khu hc." i ph vi tnh hnh kinh t kh khn ca cuc Khng hong, cc
163

NHNG K XUT CHNG

gia nh thng ngng vic sinh con, v kt qu l, th h ra i trong thp nin t ng k so vi th h trc cng nh th h tip ngay sau.
N m 1910 1915 1920 1925 1930 1935 1940 1945 1950 Tng s ca sinh 2.777.000 2.965.000 2.950.000 2.909.000 2.618.000 2.377.000 2.559.000 2.858.000 3.632.000 S ca sinh / 1000 ngi 30,1 29,5 27,7 25,1 21,3 18,7 19,4 20,4 24,1

Di y l ghi chp ca nh kinh t hc H. Scott Gordon v nhng li ch ring c ca vic l mt trong s nhng ngi ra i gia mt th h t i:
Khi anh m mt cho i, l mt bnh vin rng thnh thang, trang thit b y sn sng phc v c mt ln sng (sinh ) trc anh. i ng y bc s ho phng rng ri vi th gi ca mnh, bi h chng c my vic phi lm trong khi tri qua mt khong thi gian yn n tm thi cho ti khi ln sng (sinh ) tip theo trn ti. Khi anh n tui ti trng, nhng ta nh b th sn sng n nhn; i ng gio vin ng o cho anh vi cnh tay dang rng. trng trung hc, i bng r khng c c nh trc y nhng 164

BA BI HC CA HOE FLOM

mun s dng sn tp phng th cht bao lu cng chng vn g. Trng i hc l mt ni chn th v, c bit bao nhiu phng hc v phng , khng cnh chen chc cht chi tim cafe, cc ging vin quan tm tn tnh. Ri n lc anh bc chn vo th trng vic lm. Ngun cung lao ng mi th thp trong khi mc cu li cao, bi c mt t sng rng ln cun ti ngay sau lng anh, mang ti mc cu mnh m i vi hng ha v dch v t pha nhng ngi s dng lao ng tim nng ca anh.

Ti New York, th h sinh vo u thp nin 1930 t i ti mc quy m lp hc chc ch bng mt na so vi hai mi lm nm trc . Cc trng svn c xy dng dnh cho c mt th h ng c trc , vn cn mi, v ngh gio vin hi thi k i Khng hong c coi l mt ngh danh gi. "Cc trng cng thnh ph New York hi nhng nm 1940 c nh gi l nhng trng tt nht c nc," Diane Ravitch, mt ging vin ca i hc New York - mt ngi vit rt nhiu v lch s gio dc ca thnh ph, ni. "C mt la cc nh s phm tui ba mi v bn mi, nhng ngi nu vo thi bui khc ng l phi l ging vin i hc. H rt xut sc, nhng h khng th c c cng vic mnh mong mun, nn vic ging dy ti trng cng chnh l vic h lm, bi cng vic an ton, c tin tr cp hu tr v chng bao gi b sa thi c." Th ng lc tng t cng mang li li ch cho nhng thnh vin thuc th h khi h bc ra khi trng i hc. Di y l cu chuyn ca Ted Friedman - mt
165

NHNG K XUT CHNG

trong nhng lut s tranh tng hng u New York hi nhng nm 1970 v 1980. Cng ging nh Flom, Friedman ln ln trong cnh i ngho, con ca mt gia nh Do Thi nhp c gieo neo cht vt. "Nguyn vng ca ti l Trng City v i hc Michigan," Friedman ni. Trng City th min ph cn Michigan - hi , cng nh by gi, l mt trong nhng i hc hng u M, phi ng 450 -la mt nm. "Ci hay l sau nm u tin, bn c th ginh c hc bng nu im s cao," Friedman ni. "Vy nn ch c nm u tin l ti phi ng tin thi, nu ti hc n ni n chn." Friedman lc u ng v kh nng li New York. "Vng, ti n hc trng City ng mt ngy, ti khng thch ch y. Ti ngh bng, li thm bn nm na kiu trng Khoa hc Bronx (trng trung hc m Friedman va tri qua), th l ti v nh gi ghm t trang, vy xe i nh n Ann Arbor." ng k tip:
Ti c my trm -la dn ti t hi ma h. Ti lm vic Catskills26 kim tin tr bn trm nm mi hc ph m vn cn mt t dn ti. Th ri ti kim c chn chy bn ti mt nh hng sang trng Ann Arbor. Ti cn lm thm ban m River Rouge, nh my rt ln ca Ford. y l tin thc th. Ti chng kh khn my kim c vic lm. Cc nh my tm kim nhn cng. Ti cn c mt vic khc na, vic ny em li thu nhp tt nht m ti tng c trc khi tr thnh lut
Catskills: Mt khu vc ni non - phong cnh t nhin pha Ty Bc thnh ph New York. Ni y c rt nhiu khu ngh dng, nh hng khch sn c xy dng phc v khch du lch. C l Ted Friedman lm mt trong s cc loi cng vic phc v khu vc ny.
26

166

BA BI HC CA HOE FLOM

s, l lm cng trng. Sut c ma h Ann Arbor, chng ti xy dng bi th nghim Chrysler. Ti lm my ma h trong sut thi gian hc trng lut. My vic c tr hu h lm, t hn bi v bn lm thm gi qu nhiu.

Hy ngh v cu chuyn ny mt lt. Nguyn nhn th nht chnh l Friedman t nguyn lm vic chm ch, t chu trch nhim v bn thn, t nui mnh n hc. Nhng nguyn c th hai, c l mi l bi hc quan trng hn - ng tnh c xut hin vo mt thi im nc M m nu bn t nguyn lm vic chm ch, bn c th chu trch nhim v bn thn v t nui mnh n hc. Friedman khi - nh cch chng ta gi by gi, l "gp bt li v kinh t." Friedman vn l mt a tr ni thnh khu Bronx, c b ln m ng u cha tng qua i hc. Nhng c th nhn xem ng c c vic hc hnh t t d dng n th no. Friedman tt nghip t trng trung hc cng New York vo thi im m cc trng cng ca thnh ph New York chnh l ni ghen t ca ton th gii. Nguyn vng u tin ca ng - Trng City, li min ph, cn nguyn vng th hai - i hc Michigan li ch i hi c 450 -la - nhn bn ngoi th quy trnh tuyn sinh tht thng thong, d di, th nn anh chng Friedman khi mi c th hm nay chn trng ny ngy mai trng khc. V lm cch no Friedman n ni? Vi s tin kim hi ma h trong ti, ng bt xe i nh. Khi n ni, Friedman lp tc c c mt lot cng vic n chi tr cho cuc sng, v cc nh my ang "tm ngi." V ng nhin l h phi lm vy: h buc phi tha mn
167

NHNG K XUT CHNG

nhu cu ca c mt th h ngay trc nhng ngi sinh ra vo "vng trng nhn khu hc" ca thp nin 1930 v c cn bng n dn s s trn ti ngay sau . Tnh kh thi cn thit c c thnh cng khng ch n t bn trong mi ngi hay t cha m chng ta. N cn c ngun gc t thi i ca chng ta: t nhng c may c bit m mt ni chn c bit no trong lch s trao tng cho chng ta. Vi mt chng trai tr s tr thnh lut gia tng lai, ra i hi u nhng nm 1930 chnh l thi im thn diu, cng ht nh vic ra i vo nm 1955 l mn qu dnh cho mt lp trnh vin phn mm, hoc ra i vo nm 1835 l c hi cho mt nh thu khon. Ngy nay, Mort Janklow c mt vn phng vng thng Park Avenue cht y nhng tc phm ngh thut hin i lng ly - ca Dubuffet, ca Anselm Kiefer. Anh k nhng cu chuyn vui nhn. ("M ti c hai ngi ch em gi. Mt ngi sng ti 99 tui cn ngi kia th qua i tui 90. B d 99 tui l mt ngi ph n khn ngoan. B kt hn vi ng ch Al ca ti, ngi tng l gim c bn hng ca hng ni y ph n Maidenform. Mt ln ti ni vi ng, "Phn cn li ca t nc ra sao h ch Al?" V ng tr li, "Nhc con. Khi chu ra khi New York, mi ni u l Bridgeport27 '"). Janklow mang

27 Bridgeport: Thnh ph ng dn nht ca bang Connecticut, c coi l mt phn th trng lao ng ca thnh ph New York. Hi nhng nm 1930, Bridgeport l mt trung tm cng nghip thnh vng vi hn 500 nh my. T hi cui th k XIX, cc cng vic trong ngnh cng nghip ca thnh ph thu ht rt nhiu ngi lao ng nhp c: t Ireland, Italy v ng u.

168

BA BI HC CA HOE FLOM

li cm gic rng c th gii u c sng to ra dnh ring cho ng. "Ti lun l mt ngi dn thn mo him," Mort ni. "Thu s khi, khi ti gy dng cng ty sn xut cp, ti k kt cc thng v m nu khng c gng thc hin thnh cng, ti c th ph sn. Ti lun tm nim rng mnh c th khin n tin trin c. Mort Janklow i hc khi cc trng cng thnh ph New York ang vo thi k phong nh cao. Thi Maurice Janklow i hc nhng trng ny vo giai on ng c qu mc. Mort Janklow n hc ti Trng Lut - i hc Columbia, bi nhng a tr sinh vo thi im "vng trng nhn khu hc" c quyn kn chn trng lp cn thn. Maurice Janklow n hc Trng Lut Brooklyn ging nh nhng g mt a tr ngun gc nhp c c th lm hi nm 1919. Mort Janklow nhng li c ngi sn xut cp ca mnh ly hng chc triu -la. Maurice Janklow x l cc loi th tc giy t mua bn bt ng sn ly hai mi lm -la tin cng. Cu chuyn ca nh Janklow ni vi chng ta rng thnh cng nhanh chng ca Joe Flom khng phi chuyn thi no cng c. K c nhng lut s ti nng nht, c trang b y nhng bi gio dc lun l ca gia nh cng khng th no thot ly khi nhng hn ch ca th h anh ta. "M ti vn minh mn cho n tn nm, su thng cui i," Mort Janklow k. "V trong giai on m sng b ni v nhng iu b cha tng k bao gi. B ri nc mt trc ci cht ca bn b hi dch cm nm 1918. Th h y - th h ca ba m ti - tri qua qu nhiu bin c. H sng qua trn dch y, trn dch cp i mt phn
169

NHNG K XUT CHNG

mi dn s ton th gii. Khip s lan trn cc ng ph. Chng kin bn b cht. V ri n Th chin th Nht, ri i khng hong, tip n Th chin th Hai. H chng c my c hi. l mt giai on tht khc nghit. B ti ng l ra thnh cng hn rt nhiu nu vo mt thi i khc." Bi hc s Ba: Ngnh cng nghip may mc v nhng cng vic c ngha

8.
Nm 1889, Louis v Regina Borgenicht ln tu thy Hamburg khi hnh n M. Louis xut thn t Galacia, ni sau ny thuc v Ba Lan. Regina n t mt th trn nh b Hungary. H kt hn c my nm, c mt a con nh v ang sp c a th hai. Trong sut chuyn i ko di mi ba ngy, h ng trn nhng m rm t di mt sn ngay trn khoang my, bm cht vo bt c th g mi khi tu tri ln hp xung. H c mt ngi thn New York: ngi ch em ca Borgenicht - Sallie - nhp c vo M c mi nm. H ch c tin cm c gii lm l vi tun. Cng ging nh rt nhiu ngi nhp c vo M khc thi by gi, chuyn i ca nh Borgenicht ng l mt bc bin i v lng tin. Louis v Regina tm thu c mt cn h b xu ti ng Eldridg, vng h khu ng Manhattan vi gi 8
170

BA BI HC CA HOE FLOM

-la mt thng. Sau Louis bt u ln ph kim vic lm. ng nhn thy l ng ken cht cc xe bn do, hng rong v nhng ngi bn hoa qu. Ting n, hot ng v sc sng ni y khin nhng g ng tng bit Cu Th gii tr nn b nh thm hi. Cm gic u tin l chong ngp, sau li thy dng nh c tip thm sinh lc. ng n ca hng c ca ngi ch em trn ng Ludlow v thuyt phc b cho ly c trch bn tr chm. ng dng quy hng ngay trn l ng vi hai thng c, do qua do li gia hai thng v rao bng ting c:
Dng rn Dng lm bnh Dng nu nng n vo u ngon C trch lm ra mi ba n V dnh cho mi tng lp

n cui tun, ng li c 8 -la. n tun th hai l 13 -la. l nhng mn ng k. Nhng Louis v Regina khng bit c phi lm th no vic bn c trch trn ng ph tr thnh vic lm n c t chc. Sau Louis quyt nh th lm mt anh y xe bn do. ng bn khn tm, khn tri bn m chng gp nhiu may mn lm. ng chuyn sang s sch, ri chui, ri tt di tt ngn. Liu c tng lai thc s no vi xe y khng? Regina sinh a th hai, mt c con gi v s thc p dn ln Louis cng tng ln. Gi y ng phi lo cho bn ming n.
171

NHNG K XUT CHNG

Cu tr li n vi ng sau nm ngy ng ng do ln do xung nhng con ph ca vng h khu ng, ngay vo thi khc ng sp t b mi hi vng. ng ngi trn mt ci thng p ngc, tru tro ba tra mun l my ci bnh sandwich m Regina lm cho ng. Cu tr li l qun o. Mi ni xung quanh ng cc ca hng m rng - b , vy vc, qun ym, o s mi, vy ngn, o chong, qun, tt c may hon chnh v sn sng mc. Vn n t mt th gii m qun o c may v bng tay ti nh hoc t may theo s o, y ng l mt s gic ng. Nhiu nm v sau, khi tr thnh mt ng ch sn xut y phc ph n v tr em pht t, Borgenicht vit: "i vi ti iu ngc nhin ln nht khng n thun l s lng phong ph cc loi may mc sn, - mc d bn thn iu thi cng l mt php nhim mu ri, -, m thc t rng ti nc M thm ch nhng ngi ngho kh cng c th tit kim cng sc lao ng, thi gian b vo vic may v qun o bun t ch bng mt vic n gin l i vo mt ca hng v ri bc ra vi mn h cn. C mt lnh vc anh dn thn vo, mt lnh vc khin anh phi thy rng mnh xc ng." Borgenicht li cun s ghi chp nh ra. i ti ni no, ng cng u ghi li xem ngi ta mc g v c th g by bn - qun o nam gii, qun o ph n, qun o tr em. ng mun tm ra mt mn g "mi l", th g m ngi ta mc nhng li cha c by bn trong cc ca hng. ng do bc khp no ph phng hn bn ngy na. Cui cng, vo mt bui ti khi trn ng v nh,
172

BA BI HC CA HOE FLOM

ng trng thy na t cc b gi ang chi nhy l c. Mt em trong s mc mt chic tp d b xinh bn ngoi vy, ct thp ng trc vi mt nt buc pha lng, n khin ng bt thn kinh ngc, bi trong nhng ngy xem xt khng ngng ngh cc ca hng may mc vng h khu ng trc , ng cha tng trng thy ca hng no by bn tp d c. ng v nh v k vi Regina. B c mt chic my khu c k m h mua hi mi n nc M. Sng hm sau, ng n tim vi v ph tng qun o mua mt trm thc vi bng k v nm mi thc vi sc trng. ng quay tr v cn h nh b ca h v by ng ra bn n. Regina bt tay vo ct vi bng - c nh cho tr chp chng bit i, ln hn cho bn tr nh nh - cho n khi c bn mi chic tp d. B bt u may. n na m, b i ng v Louis tip tc cng vic b lm d. Sm tinh m, b tr dy tha khuyt v m khuy. Mi gi sng, ch tp d hon tt. Louis gom chng ln tay v thng tin n ng Hester th vn may. "Tp d tr em! Tp d b gi y! Tp d mu mi xu! Tp d trng, mi lm xu! Tp d b gi y!" n mt gi chiu, c bn mi chic tp d ht veo. "Mnh i, chng ta c vic lm n ri y," ng ht ln vi Regina sau khi chy mt mch t ng Hester v nh. ng m ly eo b v bt u xoay vng vng. "Em phi gip anh mi c," ng tht ln. "Chng ta s lm vic cng nhau! Mnh i, y l cng chuyn lm n ca chng ta!"
173

NHNG K XUT CHNG

9.
Ngi Do Thi nhp c nh nh Floms v Borgenicht hay Janklow khng ging nh nhng nhm ngi nhp c t chn ti nc M hi th k XIX v u th k XX khc. Ngi Ireland v Italy vn l dn ngho, t in lm thu t nhng vng nng thn cng kh ca chu u. Ngi Do Thi th khng th. Trong sut nhiu th k chu u, ngi Do Thi b cm s hu t ai, vy nn h t hp thnh cc nhm thnh ph v th trn, bt tay vo bun bn v lm ngh th cng. By mi phn trm dn Do Thi ng u x n Ellis Island trong sut ba mi nm hoc tng t nh th hi trc Th chin th Nht c sn trong tay t nhiu k nng ngh nghip no . H s hu nhng ca hng tp ha hoc tim trang sc nho nh. H vn l th ng sch hoc th lm ng h. Chim phn p o trong , kinh nghim ca h ch yu t vo ngh kinh doanh may mc. H vn l th may, th lm qun o cho ph n, th lm m, ngi bun bn da lng th v th thuc da. in hnh nh Louis Bogenicht ri b gia nh ngho kh ca cha m t hi mi mi hai tui lm vic v tr thu ngn cho mt ca hng tp ha trong th trn Brzesko ca Ba Lan. Khi c c hi lm vic trong ngh Schnittwaren Handlung (ngha en: cng vic mua bn cc loi vi vc hoc "tm hng dt", nh h vn c bit n), ng khng b l. "Thi , nhng anh hng xn chnh l ngi mang may mc n vi ton th gii," ng vit, "v trong ba yu t cn ct thit yu vi i sng trong x hi gin n , n thc ung v ni tr ng
174

BA BI HC CA HOE FLOM

ch l chuyn xong xnh tm thng. Vic n vn mi l qu tc. Nhng ngi lm ngh may mc, nhng ngi bun bn cc loi vi vc tuyt vi t mi ng ngch chu u, nhng thng gia thm th cc khu trung tm ngnh trong cc chuyn tun du mi nm - tt c u l nhng ng hong li bun thi tui tr ca ti. Li ni ca h c lng nghe, sc nng ca h c th cm nhn c. Borgenicht lm trong ngh li vi ny cho mt ngi n ng tn Epstein, sau chuyn n mt ca hng mang tn Brandstatter khu Jaslow ln cn. Chnh ni Borgenicht hc c nhng c tnh phc tp ca hng t cht liu vi vc khc nhau, n mc m ng c th vut tay ln mt tm vi v ni cho bn bit mt si vi, tn nh sn xut cng nh ngun gc xut x ca vi. Vi nm sau , Borgenicht chuyn n Hungary v gp Regina. C Regina vn kinh doanh tim may o qun o ph n t hi mi su tui. H cng nhau m ra mt lot ca hiu dt may, cn thn hc hi tng chi tit ca thut kinh doanh doanh nghip nh. tng bt ng v i ca Borgenicht vo ngy y, khi ang ngi trn chic thng p ngc ng Hester cng khng phi th t trn tri ri xung. ng vn l mt cu binh ca Schnittwaren Handlung, v ng l mt th may qun o n theo ma. y chnh l s trng ca h. Vo thi im gia nh Borgenicht gy dng ca tim nh ngay trong cn h b xu ca mnh, hng ngn ngi nhp c Do Thi khc cng ang lm cng vic tng t, pht huy ht nhng k nng khu v, may ra s dng, n khong nm 1900, quyn kim sot ngnh may mc chuyn giao hu nh ton b vo tay nhng ngi mi
175

NHNG K XUT CHNG

n t khu vc ng u. Nh li Borgenicht din gii, "m su bm r vo mnh t mi ang mi gi v gng sc nh nhng k mt tr lm mi th mnh bit." Ngy nay, vo thi bui m New York tr thnh trung tm ca mt khu vc thnh th rng ln mun mu mun v, s d dng qun bng mt tm quan trng ca mt lot k nng m nhng ngi nhp c nh gia nh Borgenicht mang n Tn Th Gii. T cui th k XIX cho ti th k XX, may mc chnh l ngnh ngh kinh t si ni nht trong thnh ph. C nhiu ngi may qun o hn bt c cng vic no khc, v c nhiu sn phm may mc c sn xut New York hn bt c thnh ph no khc trn th gii. Nhng to nh chuyn bit n gi vn ta lc vng h khu Broadway ca Manhattan - t nhng dy nh kho s ti hai mi phn khu xui di qung trng Thi i cho n nhng cm gc xp kin c ca SoHo v Tribeca - hu nh tt c u c xy dng quy kn cc th may o chong, th lm m v nhng ngi may lt n, nhng cn phng rng ln ken cht n ng v n b g lng bn nhng chic my khu. Bc chn n thnh ph New York hi nhng nm 1890, c kinh nghim may qun o n, thu tha hay Schnittwaren Handlung chnh l mt bc i dn ti c c nghip tt lnh phi thng. N cng ging nh vic trnh din Thung lng Silicon vo nm 1986 khi trong tay c sn mi nghn gi ng h kinh nghim lp trnh. Khng c g nghi ng rng nhng ngi nhp c Do Thi y n New York vo mt thi im hon ho,
176

BA BI HC CA HOE FLOM

vi nhng k nng hon ho, nh x hi hc Stephen Steinberg ni. tn dng ti a c hi, anh phi c nhng c tnh nht nh, v nhng ngi nhp c y lm vic tht cn mn. H hi sinh. H cht bp, tit kim v u t khn ngoan. Nhng bn cng phi nh rng ngnh may mc thi by gi pht trin tht nhanh tht mnh. C nn kinh t khao kht c c nhng k nng m h s hu. Louis v Regina Borgenicht, cng nh hng nghn ngi t chn n vng t ny trn nhng con tu ging nh h, c trao tng mt c hi bng vng. Con ci v chu cht h cng vy, bi nhng bi hc m cc cng nhn may mc y mang theo mnh v nh vo mi bui ti li tr thnh iu ct yu c th tin ti nhng bc tng mi trong x hi.

10.
Mt ngy sau hm v chng Louis v Regina Borgenicht bn ht lot bn mi chic tp d u tin, Louis thn chinh n Cng ty H. B. Claflin, ging ht nh Brandstatter Ba Lan vy. n , Borgenicht yu cu tm mt i din bn hng ni ting c, bi ting Anh ca Louis gn nh bng khng. ng cm trong tay ton b s tin tit kim c i ca c hai v chng - 125 -la, v vi khon tin y, ng mua vi lm tip mt chc t tp d na. Sut ngy m, ng v Regina ct v may. ng bn ht sch c mi t trong hai ngy. Quay v ng li n Claflin lm lt na. H cng bn cho ng. Rt nhanh sau , v
177

NHNG K XUT CHNG

chng Borgenicht thu mt ngi nhp c cng mi va xung tu, gip h coi sc bn tr Regina c th dnh ton b thi gian may v, tip n l mt ngi na lm th hc vic. Louis th vn may khu ni xa xa nh Harlem, bn cho cc b ni tr trong khu chung c. ng thu mt tin ca hng Ph Sheriff vi mt khu sinh hot pha sau. ng mn thm ba c gi na, v trang b my khu cho tt c h. ng bt u c bit n nh mt "ngi bn tp d." ng v Regina bn tp d cng chng vnh nh tc h lm ra vy. Khng lu sau, gia nh Borgenicht quyt nh vn rng ra. H bt u may c tp d cho ngi ln, vy lt di, ri n trang phc ph n. n thng Ging nm 1892, nh Borgenicht c tt thy hai mi ngi lm cng, hu ht l ngi nhp c Do Thi ging nh h. H c xng sn xut ring vng h ca ng Manhattan cng mt danh sch khch hng ngy cng di ra, bao gm c mt ca hiu khu ni thuc s hu ca mt gia nh ngi nhp c Do Thi khc - anh em nh Bloomingdale. Hy nh rng v chng con ci nh Borgenicht tnh n thi im mi t chn n t M c c ba nm. H him khi ni ting Anh. H chng d dt giu c g d bn c tng tng phong ph ra sao. Bt k khon li no kim c h cng ti u t vo cng vic lm n ht v Borgenicht ni rng ng ch c vn vn 200 -la trong ti khon ngn hng. Nhng ng t nh ot c s mnh ca mnh. y chnh l li th to ln th hai ca ngnh may mc. Khng ch bi n pht trin nhanh thn tc, n cn l mt
178

BA BI HC CA HOE FLOM

ngnh kinh doanh r rng. Qun o khng c sn xut ra t mt nh my c quy m ln duy nht. Thay vo , mt lot nhng doanh nghip c thnh lp tham gia vo thit k mu m v chun b vi vc, tip n cng on thu, bm, nh khuy phc tp u c chuyn sang cc nh thu nh l. V nu mt nh thu no phnh ra ln, hoc tham vng, anh ta s bt u thit k mu m ca ring mnh v chun b cht liu vi vc ring. n nm 1913, ng chng c khong mi su nghn cng ty ring l trong ngnh may mc ca thnh ph New York, rt nhiu trong s ging ht nh ca tim nh Borgenicht trn Ph Sheriff. "Mc ban u bc vo vic lm n l rt thp. V c bn ch l mt doanh nghip gy dng nn t my ci my khu, m my khu th chng tn km lm," Daniel Soyer, mt s gia vit rt nhiu v ngnh dt may ni. "Th nn anh chng cn ln lng nhiu vn lm. Giai on chuyn sang th k XX, chc ch mt nm mi -la sm mt hay hai ci my khu. Tt c nhng g bn cn lm tr thnh mt nh thu l c trong tay my ci my khu, my ci bn l, vi ba cng nhn. Chnh lch li nhun rt thp nhng bn c th kim c cht nh." Hy nghe xem Borgenicht miu t ra sao v quyt nh vn rng ra ngoi mt hng tp d ca ng:
T nhng nghin cu v th trng, ti bit l ch c ba nh sn xut may mc tr em vo nm 1890. Mt l tay th may ngay gn ti, vn ch may theo s o t hng, trong khi hai ngi kia th lm ra th sn phm t tin m ti chng ham h cnh tranh lm g. Ti mun lm ra nhng th gi c bnh 179

NHNG K XUT CHNG

dn - trang phc, t tm, len d. Mc tiu ca ti l sn xut ra may mc qung i qun chng c th chp nhn c, nhng th qun o - t gc kinh doanh m ni - c th tiu th ngang nhau cc ca hng ln nh, c thnh ph v vng nng thn. Vi s gip ca Regina - c y lun c khiu thm m v kh nng thm nh tuyt ho - ti to ra mt lot sn phm mu. Trng chng ra cho cc khch hng thn thit cng bn b, ti nh trng nhu cu cc gia nh xt v mi kha cnh - may mc ca ti s tit kim cng vic cho cc b ni tr, cht liu v ng kim mi ch tt ngang nga, thm ch chc chn tt hn bt c th g c lm th cng ti nh, gi c cng rt thch hp mua may bn t.

n mt dp, Borgenicht nhn ra rng c hi duy nht bn hng gi r hn cc hng sn xut ln khc chnh l b i khu trung gian, thuyt phc cc nh bun bn vi trc tip cho ng. Louis n gp ng Bingham no Cng ty Lawrence, mt "ngi n ng Yankee cao, v d tn, ru trng vi i mt mu lam nh thp." Hai ngi bn h - mt ngi nhp c n t vng nng thn Ba Lan vi th ting Anh ngc ng i mt vi mt g Yankee hng hch. Borgenicht ni rng ng mun mua bn mi kin vi cashmere. Bingham cha bao gi bn hng cho mt cng ty ring l, ng ni l mt ca hng lo to vn nh trn Ph Sheriff. "Anh mt dy my dn m n y v hi xin ti lm n lm phc!" u tin Bingham ln ting nt n. Nhng cui cng ng ta ni ng . iu Borgenicht gt hi c trong nhng ngy di bn ba mi tm ting ng h chnh l mt bi hc v
180

BA BI HC CA HOE FLOM

nn kinh t hin i. ng hc c cch nghin cu th trng. ng hc c v t chc sn xut. ng hc c cch lm th no m phn vi mt ngi Yankee knh kiu. ng hc c cch lm th no ho mnh su vo nn vn ha i chng nm bt c nhng xu hng thi trang mi. Nhng ngi nhp c Ireland v Italy n New York vo cng thi im y khng c c li th . H khng c ni mt k nng c bit ph hp vi nn kinh t thnh th. H lm lao ng cng nht, ngi gip vic v cng nhn xy dng - nhng cng vic m h c lm trong sut ba mi nm tri m khng bao gi hc c cht no v nghin cu th trng, sn xut hay cch no iu hng cho nn vn ha i chng, cch no m phn vi nhng ngi Yankee vn ang thng tr th trng. Hay th nhn vo s phn ca nhng ngi Mexico nhp c vo California t nm 1900 n cui thp nin 1920 lm vic nhng va rau qu ln. n gin ch l h chuyn t kip sng bn nng phong kin Mexico sang i dn ngho California. "Nhng iu kin trong ngh may mc cng ti t chng khc cht no," Soyer ni tip. "Nhng l mt cng nhn dt may, bn s gn vi trung tm cng nghip hn. Nu bn lm vic trn mt cnh ng California, bn chng c cht manh mi no xem iu g xy ra vi sn phm khi n b chuyn ln xe ti. Nu bn lm vic trong mt tim may mc nh, lng lu th thp cn cc iu kin th khng khip, thi gian lm ng ng, nhng bn c th quan st chnh xc xem
181

NHNG K XUT CHNG

nhng ngi thnh cng ang lm g, v bn c th nhn xem cch gy dng cng vic ca ring mnh ra sao."28 Khi Borgenicht tr v nh vo bui m vi cc con, c th ng mt mi, ngho nn v ngp ln v cng vic, nhng ng vn sng. ng l ngi ch ca chnh mnh. ng chu trch nhim v nhng quyt nh v phng hng ca chnh mnh. Cng vic ca ng phc tp: n li cun c tm c v tr tng tng ca ng. V trong cng vic ca ng, c tn ti mt mi lin h gia n lc v tng thng: Louis v Regina cng thc may tp d mun bao nhiu, ngy hm sau h cng kim c nhiu tin hn by nhiu. Ba yu t - s c lp, phc tp v mi lin h gia n lc v tng thng - nh nhiu ngi ng tnh, chnh l ba phm cht phi hi mt cng vic tr nn ng hi lng. Khng phi n gin l chuyn lm ra bao nhiu tin trong khong t chn gi sng n nm gi chiu khin chng ta hon ton hnh phc.
Ti nhn ra rng c v k l khi ni nhng ngi nhp c Do Thi vo M l may mn khi gia nh v h hng rut tht m h b li chu u phi cn k vi nguy c b tiu dit trong tay c quc x. Trn thc t, Borgenicht khng c th hin ni thng tm ny trong cun hi k xut bn nm 1942 ca mnh. ng t tn n l The Happiest Man (Tm dch: Ngi n ng hnh phc nht.) Sau hng lot chng sch ngp trn nim lc quan hng khi, cun sch kt li bng vic khc than hin thc chu u di ch thng tr ca c quc x. Nu nh cun The Happiest Man c xut bn vo nm 1945, khi ton b cu chuyn v v thm st Holocaust (c quc x - di s ch o ca Adolf Hitler, tin hnh st hi su triu ngi Do Thi chu u hi Th chin th hai) c bit ti, ta c th tng tng c cun sch s phi c mt ta rt khc.
28

182

BA BI HC CA HOE FLOM

l chuyn liu cng vic c tha mn chng ta hay khng. Nu ti ngh bn la chn gia mt bn l cng vic kin trc s vi mc lng 75 nghn -la mt nm v mt bn l lm vic ti nh giam hng ngy trong sut phn i cn li ca bn vi th lao 100 nghn -la mt nm, bn s chn ci no? Ti on l la chn u tin, bi c c phc tp, s c lp v mi lin h gia n lc v tng thng trong vic thc hin nhng cng vic mang tnh sng to, v l iu ng gi hn c tin bc i vi hu ht chng ta. Cng vic tha mn c c ba tiu ch ni trn c coi l c ngha. Lm mt gio vin c ngha. Lm mt nh vt l hc c ngha. Lm mt nh kinh doanh cng vy, v s nhim mu ca ngnh dt may - vi bi cnh tn khc v u m - ng thi cng l th cho php nhng ngi nh gia nh Borgenicht, va mi bc chn xung tu, tm c th g c ngha lm.29 Khi Louis

Hy xc nh r: ni rng cng vic dt may c ngha khng h c lng mn ha n ln. l loi lao ng cc nhc v cng v thng rt ti tn khn kh. Cc iu kin th rt phi nhn o. Mt cuc kho st hi nhng nm 1890 kt lun thi gian lm vic hng tun l tm mi t gi ng h, tc l mi hai ting mt ngy. C nhiu khi cn cao hn. David Von Drehle vit trong cun Triangle: The Fire That Changed America (Tm dch: Hnh tam gic: Ngn la bin i nc M), "Trong nhng ma hng bn rn, chng h bt thng khi bt gp cnh cc cng nhn ngi trn gh u hay chic gh hng hc no , rp mnh trn my khu hay bn l nng bng, t nm gi sng n chn gi m, sut mt trm ting ng h hoc hn th na. Hn na, ngi ta ni rng trong sut nhng ma hng bn rn, ting my khu xonh xoch ro ro khng bao gi hon ton tt lng vng h khu ng, d ngy hay m.
29

183

NHNG K XUT CHNG

Borgenicht tr v nh sau khi nhn thy chic tp d tr em ln u tin, ng nhy chn so. ng cha h bn c th g. ng vn khn cng, khng mt xu dnh ti v ng bit rng lm ra th g t tng ca mnh s i hi hng nm tri lao ng ct lc. Nhng ng ngy ngt phn chn, bi vin cnh nhng nm thng lao ng cc nhc lin min khng c v g l gnh nng vi ng. Bill Gates cng c cm gic tng t khi anh ngi vo g bn phm my tnh ln u tin Lakeside. V nhm Beatles khng chn bc trong khip hi khi h c thng bo rng h phi chi tm ting mt m, by ngy mt tun. H chp ly c hi. Lm vic vt v s l li tuyn n ch khi n chng c cht ngha g. Mt khi mang ngha, n tr thnh mt th khin bn m gh ly eo v mnh v vui phi phi. Kt qu quan trng bc nht t php l ca ngnh dt may chnh l iu xy n vi nhng a tr trng thnh trong nhng gia nh ni cc cng vic c ngha c thc hin. Th tng tng xem mi th ra sao khi chng kin thnh cng nhanh chng ca Regina v Louis Borgenicht qua i mt con ci ca h. Chng s c c bi hc m cu nh Alex Williams nhn c gn mt th k sau - bi hc ng vai tr then cht vi nhng ai mun ng u vi nhng tm cao ngh nghip nh lut hay y dc: nu bn lm vic chm ch v bit i hi cho bn thn mnh, bit vn dng u c v tr tng tng ca mnh, bn c th nh hnh th gii theo nhng ham mun ca ring mnh.

184

BA BI HC CA HOE FLOM

11.
Vo nm 1982, mt sinh vin chuyn ngnh x hi hc tn l Louise Farkas n ving thm mt lot nh iu dng v khu cn h thnh ph New York v Miami Beach. C tm kim nhng ngi nh gia nh Borgenicht hay chnh xc hn l nhng a tr ca cc gia nh nh nh Borgenicht, nhng ngi ti New York trong ln sng t ngi nhp c Do Thi thi k chuyn ngot th k trc. V vi mi ngi phng vn, c u xy dng cy ph h gia nh th hin xem mt dng di gm cha m, con ci, chu v, trong mt s trng hp l c cht na - lm g kim sng. y l phn miu t ca "i tng s 18":
Mt th may ngi Nga t chn n M, bc vo ngh kim ch, lm vic trong mt tim len vi ng lng t i. Sau nhn may mc lm nh vi s gip ca v v a con ln. gia tng thu nhp, ng lm vic thu m sut sng. Sau ng sng to ra mt mn v bn trn ng ph New York. ng tch ly c cht vn ling v bc vo mt v u t lm n vi my a con trai. H m mt ca tim may y phc nam. Bc th may ngi Nga v cc cu con trai tr thnh nh sn xut qun o nam cung cp cho vi hiu nam... Cc con trai v ngi cha tr nn giu c pht t... Con ca my cu con trai tr thnh nhng chuyn gia c gio dc cn thn:

185

NHNG K XUT CHNG

Th may / Ngi ch y phc

Ngi ch y phc...............Ngi ch y phc Lut s Lut s

Di y l mt v d na. l mt th thuc da di c t Ba Lan hi cui th k XIX: Th thuc da

Nh sn xut ti xch Bc s Bc s

Nh sn xut ti xch Lut s Lut s

Cc cy ph h ca nhng gia nh Do Thi m Farkas dng ln ko di sut nhiu trang, mi trang li ng nht r rt vi trang trc , cho ti khi kt lun tr nn khng th no chi b: cc bc s v lut s ngi Do Thi khng tr thnh nhng ngi chuyn nghip bt chp xut thn thp hn. H tr thnh nhng ngi chuyn nghip chnh nh xut thn hn km y. Ted Friedman - v lut s tranh tng li lc hi nhng nm 1970 v 1980, vn nh hi cn l mt a tr i xem ha nhc vi m Nh ht Carnegie. H ngho rt v sng nhng x xnh khut no nht ca khu Bronx. Lm
186

BA BI HC CA HOE FLOM

th no h lo c v? "Mary ly gi 25 xu," Friedman ni. "C mt c Mary vn l ngi sot v, v nu bn a cho Mary hai mi lm xu, c y s cho bn ng ban cng tng hai m khng cn v. Nh ht Carnegie chng bit g v vic . Ch l b mt gia bn v Mary thi. Cng phi i c mt qung ng y, nhng chng ti lun quay li mt hai ln mi thng."30 M ca Friedman vn l mt ngi Nga nhp c. B khng ni c my ting Anh. Nhng b i lm th may t hi mi lm tui v tr thnh mt ngi t chc nghip on dt may xut sc, v iu bn hc c t cng vic l thng qua sc mnh thuyt phc v khuyn khch, bn c th a cc con mnh ti Nh ht Carnegie. Khng c bi hc no dnh cho mt lut s ang tim tng ny n tt hn th. Ngnh dt may chnh l doanh tri hun luyn tn binh cho cc ngnh ngh. Vy cha ca Joe Flom lm g? ng may mt m vai cho y phc n. Cha ca Robert Oppenheimer lm g? ng l mt nh sn xut dt may, ging nh Louis Borgenicht. T gc lm vic ca Flom ti hng Skadden, Arps xui xung mt t cu thang chnh l vn phng
gii thch thng dng cho thnh cng ca nhng ngi Do Thi, d nhin, rng ngi Do Thi bc ra t mt nn vn ha tri thc, y tr tu. H vn ni danh l "nhng ngi ca sch v." Chc chn c nhng yu t xut pht t . Nhng khng ch nhng a con nh gio s Do Thi mi n hc trng lut. Cn c nhng a tr con nh cng nhn dt may na. V li th then cht ca chng trong vic leo ln nhng nc thang ngh nghip khng phi l s nghim cn tri thc m bn thu c t vic nghin cu gio l Do Thi. phi l tr thng minh thc t v s khn ngoan m bn hc c t vic quan st cha mnh bn tp d trn Ph Hester.
30 Cch

187

NHNG K XUT CHNG

ca Barry Garfinkel - ngi c mt Skadden, Arps lu xp x Flom, ngi sut nhiu nm ng u b phn tranh tng ca hng. M ca Garfinkel lm g? B l th lm m. B khu m ti nh. Hai cu con trai ca Louis v Regina lm g? H i hc trng lut v c chnh nhng a chu ca h - khng km ly mt ngi - cui cng u tr thnh bc s v lut s. Di y l cy ph h gia nh ng ch nht ca Farkas. N thuc v mt gia nh ngi Do Thi xut thn t Romania, vn s hu mt tim tp ha nh c quc v ri n New York m mt ca hng khc, ngay vng h khu ng Manhattan. y chnh l cu tr li tinh t nht cho cu hi xem tt c nhng Joe Flom c ngun gc t u?
CH TIM TP HO NH

Ch ST

Ch ST

Ch ST

Ch ST

Ch ST

BS BS BS

BS Nh tm l hc BS BS LS

LS

LS

BS

12.
Cch tr s Skadden, Arps mi dy nh v pha bc, vng trung Manhattan chnh l vn phng ch th ng gm ca Joe Flom, mt hng lut ni chung c coi l tt nht th gii.
188

BA BI HC CA HOE FLOM

Hng ny t tr s bn trong mt ta cao c vn phng danh gi c bit vi ci tn Black Rock. Vic c tuyn dng vo y i hi mt cht php thn. Khng ging nh nhng hng lut chnh yu khc New York, nhng hng c trong tay hng trm lut s ri rc khp cc th quan trng trn th gii, cng ty ny ch trin khai hot ng ra bn ngoi ta cao c Manhattan n nht thi. N khc t cc thng v nhiu hn so vi tip nhn. Khng ging nh tt c cc i th, n khng tnh ph theo gi. N ch n thun t ra mt ci gi. C ln, khi bo v hng Kmart khi mt v thn tnh, cng ty a gi 20 triu -la cho hai tun lm vic. Kmart tr tin - rt vui v. Nu cc lut s ca hng ny khng khn ngoan hn bn, h s gii quyt cng vic gii hn bn, v nu h khng th lm vic c hn bn, h s chin thng hon ton thng qua da dm. Trong sut hai thp k va qua, khng mt hng lut no trn th gii lm ra nhiu tin hn th, ht la lut s ny n la khc. Trn tng vn phng Joe Flom, ngay k bc nh ca Flom cng George Bush Sr. v Bill Clinton, c mt bc ng chp chung vi lut s thnh vin hng i th. Khng c ai vn n nh cao ca ngh lut New York tr phi anh ta hay c ta thng minh, tham vng v lm vic cn mn, r rng l bn ngi n ng sng lp ra hng Black Rock ph hp vi miu t y. Nhng chng ta bit hn th rt nhiu, phi vy ch? Thnh cng khng phi th hnh ng ngu nhin. N ny sinh t mt lot hon cnh v c hi c th d on v y quyn nng, v tnh n thi im ny, sau khi xem xt cuc i ca Bill
189

NHNG K XUT CHNG

Joy v Bill Gates, nhng tuyn th khc cn cu nh ngh v nhng thin ti, Joe Flom, gia nh Janklows, gia nh Borgenicht, s chng kh khn g pht hin ra xem mt lut s hon ho c gc gc t u. Ngi ny s phi ra i chnh vo vng trng nhn khu hc, nh vy m c hng nhng iu tt p nht cc trng cng thnh ph New York v c thi k d dng nht ti th trng vic lm. Anh ta s phi l ngi Do Thi, ng nhin, v v th, b chn chn ngoi ca nhng hng lut k cu khu trung tm bi nguyn do "lai lch" ca anh ta. Cha m ca ngi ny t hn cng lm mt cng vic no c ngha trong ngnh dt may, truyn li cho con ci mnh tinh thn t gic, tnh kin tr v mi lin h gia n lc v tng thng. V mt trng hc tt - mc d n khng nht thit phi l mt trng gh gm - s l ni l tr ca gia nh n hc. Cu chng cng khng nht thit phi l ngi thng minh nht lp, ch cn thng minh l c. Thc ra, chng ta cn c th chi li chnh xc hn th. Cng ht nh vic c mt ngy sinh hon ho cho mt v ti phit kinh doanh th k XIX, mt ngy sinh hon ho cho mt ng trm phn mm, cng s c ngy sinh hon ho cho mt lut s Do Thi New York na. l vo nm 1930, bi iu s em li cho v lut s li th ca mt th h t i may mn. N cng khin anh ta c thm 40 tui i tnh n nm 1970, khi cuc cch mng trong ngnh lut bt u, khong thi gian y s chuyn thnh giai on Hamburg gm mi lm nm y lnh mnh trong nghip v st nhp, mua li trong khi nhng
190

BA BI HC CA HOE FLOM

lut s giy-trng b chm tr v m tt v nhng ba tra thn mt kiu lai rai i m. Nu bn mun tr thnh mt lut s New York v i, lm k chu ra li l mt li th, v cha m bn lm nhng cng vic c ngha li l mt li th na, v, cn na, s l li th nu c ra i vo nhng nm u thp nin 1930. Nhng nu bn hi c ba li th ny - bao trm ln trn mt liu lng va ca ti nng v n lc - th chnh l mt s kt hp khng g ngn chn ni. iu ging ht vic l mt tuyn th khc cn cu sinh vo ng mng 1 thng Ging. Hng lut Black Rock chnh l Wachtell, Lipton, Rosen & Katz. Lut s thnh vin u tin ca hng l Herbert Wachtell. ng sinh nm 1931. ng ln ln trong khu nh nghip on Cng nhn May Hp nht ngang qua Cng vin Van Corlandt Bronx. Cha m ng l ngi Do Thi nhp c t Ukraine. Cha ca ng lm trong mt doanh nghip sn xut lt n cng vi cc anh em, trn tng su ca mt ta nh gi y l mt l sang trng ng Broadway & Spring, khu SoHo. ng i hc trng cng thnh ph New York hi nhng nm 1940, sau l Trng City khu thng Manhattan, ri n Trng Lut thuc i hc New York. Lut s thnh vin th hai l Martin Lipton. ng sinh nm 1931. Cha ng l gim c mt nh my. ng l hu du ca gia nh Do Thi nhp c. ng hc ti trng cng thnh ph Jersey, tip n l i hc Pennsylvania, sau l Trng Lut thuc i hc New York.

191

NHNG K XUT CHNG

Thnh vin th ba l Leonard Rosen. ng sinh nm 1930. ng ln ln trong cnh ngho kh khu Bronx, gn sn vn ng Yankee. Cha m ng l ngi Do Thi nhp c t Ukraine. Cha ng lm cng vic mt th t dp ti khu dt may Manhattan. ng vo hc trng cng thnh ph New York hi nhng nm 1940, sau l Trng City khu thng Manhattan, tip n l Trng Lut thuc i hc New York. Thnh vin th t l George Katz. ng sinh nm 1931. ng ln ln trong mt cn h tng trt mt phng ng khu Bronx. B m ng l con ci ca nhng ngi Do Thi nhp c t ng u. Cha ng bn bo him. Cn ngi ng - sng cch vi dy nh, l mt th may trong mt doanh nghip may mc, lm vic khon ngay ti nh mnh. George Kratz i hc trng cng thnh ph New York hi nhng nm 1940, sau l Trng City khu thng Manhattan, tip n l Trng Lut thuc i hc New York. Th tng tng rng chng ta gp ai trong s bn thanh nin mi tt nghip t trng lut ny, ngi trong phng ch thanh nh ti hng Mudge & Rose ngay k bn mt ngi Bc u mt xanh xut thn t mt "hon cnh" thch hp. Chng ta chc s t cc cho ngi Bc u kia. V c th chng ta sai, bi nhng ngi nh Katz, nh Rosen, nh Lipton v nh Wachtell s hu mt s th m mu ngi Bc u kia khng c c. Th gii ca h - nn vn ha, th h v lch s gia nh h em li cho h nhng c hi to ln nht.

192

BA BI HC CA HOE FLOM

P H N

H A I

DI SN

193

HARLAN, KENTUCKY

C H N G

V I

Harlan, Kentucky
"HY CHT NH MT THNG N NG, NH CCH ANH TRAI MY LM."

1.
mm ng nam ca Kentucky, phn ko di ca dy ni Appalachia, vn c bit ti vi ci tn cao nguyn Cumberland - ta lc th trn Harlan nh b. Cao nguyn Cumberland l mt vng hoang d, trp trng vi khu nh phng, nhng vch ni cao t nm trm n mt nghn b, cc thung lng hp, c ni ch rng cho con ng mt ln men theo mt nhnh sng. Khi vng ny c khai ph ln u tin, cao nguyn vn cn c bao ph bng c mt khu rng nguyn sinh rm rp. Nhng cy bch dng tulip vn cao nhng ni kn o v pha chn i, mt s thn cy c ng knh rng ti by hay tm b. K bn chng l nhng cy si trng, cy d, cy phong, cy c ch, cy tiu huyn, cy bul, liu, tuyt tng, thng v c c cn, tt c mc cun
195

NHNG K XUT CHNG

vo mt tm li dt nn bi nhng thn nho di, cha ng mt trong nhng qun th thc vt to ln nht trn khp bn cu Bc. Trn mt t l gu, s t ni v rn chung; trn ngn cy, c mt by sc dn hng ngang tht l lng; di lng t, nhng va than dy xp lp lp ln nhau. Ht Harlan c thnh lp nm 1819 nh tm gia nh nhp c t vng pha Bc nc Anh. H n Virginia th k XVIII v ri chuyn v pha ty ti dy Appalachia tm kim t ai. Ht ny cha bao gi giu c. Trong sut mt trm nm u tin, dn c y rt t i, chng my khi vt qua con s mi nghn ngi. Nhng ngi nh c u tin y nui ln v chn th cu cc vng i, kim k sinh nhai trn nhng trang tri nh b gia vng thung lng. H v chng ct ru whiskey vn sau nh, n h cy, th chng xui theo dng sng Cumberland vo ma xun, khi con nc ln cao. Cho ti tn th k XX, i n trm xe la gn nht cng phi mt hai ngy xe sc vt ko. Li duy nht ra khi th trn l i ngc ln ni Pine, vn l sn dc di ti chn dm trn mt con ng thi thong vn ly li v lng chng . Harlan l mt ni khut no v l lng, chng h c cng ng rng ln xung quanh n bit ti, v c l n vn s tip tc nh vy nu khng tn ti mt thc t l hai trong s cc gia nh sng lp th trn - nh Howard v nh Turner cm chng lnh, canh chng ngt vi nhau. V trng tc ca dng h Howard l Samuel Howard. ng xy dng ta n v nh t ca th trn. Ngi
196

HARLAN, KENTUCKY

ng nhim vi ng l William Turner, vn s hu mt qun tr v hai ca hng tp ha. Mt ln trn bo ko sp hng ro bao quanh t ai nh Turner, mt con b nh hng xm long qung trn t ca h. Chu trai ca William Turner c tn l Jim Qu s (Devil Jim) bn cht con b. Nh hng xm qu khip hi khiu ni v b trn khi ht. Ln khc, c ngi th m mt ca hng cnh tranh vi tim nh Turner. Gia nh Turner ln ting nt n ti ni ng ny phi ng ca hng v chuyn n Indiana. Nhng ngi ny tht chng d chu g. Mt m Wix Howard v "Little Bob" Turner - chu trai ca Samuel v William, ginh nhau phn thng lc chi bi x ph. Ngi n t co k kia gian ln. H nh ln. Ngy hm sau h ng trn ng v sau mt cn ma sng n, Little Bob Turner gc ng vi mt pht n xuyn vo ngc. Mt tp ngi nh Turner ko n ca hng nh Howard lng m b Howard. B s nhc, b lin k li cho con trai Wilse Howard, tun sau anh ta u sng vi mt chu trai khc nh Turner - Will Turner tr tui - ngay trn ng dn ti Hagan, Virginia. m , mt ngi nh Turner cng a bn tn cng nh Howard. Hai gia nh sau ng ngay bn ngoi ta n Harlan. Trong trn u sng, Will Turner b bn cht. Rt ng ngi gia nh Howard sau n gp b Turner - m ca Will Turner v Little Bob ngh ngng bn. B c tuyt: "Chng my khng th no ra sch ch mu c," b ni, ch ngay ra ch vt mu ni con trai cht.
197

NHNG K XUT CHNG

Mi th nhanh chng chuyn t ti t sang kinh hong. Wilse Howard lao n ch "Little George" Turner v bn cht anh ta gn th trn Sulphur Springs. Ngi nh Howard phc kch ba ngi bn nh Turner - thuc gia nh Cawood v git sch c ba. Mt i v trang c c n kim tm ngi h Howard. Trong trn u sng chung cuc, thm su ngi na b git hoc b thng. Wilse Howard bit tin nh Turner ang truy ui anh ta, anh ta cng mt ngi bn dong n Harlan v tn cng nh Turner. Quay tr li, ngi nh Howard li b phc kch. Trong trn chin, li thm mt ngi na b cht. Wilse Howard chy n nh "Little George" Turner v bn anh ta nhng trt, li git cht mt ngi khc. Mt i cnh st bao vy nh Howard. Li mt trn u sng na. Li thm ngi cht. C ht ri vo mt cn no ng. Ti ngh l bn nhn thy bc tranh. Th k XIX, trn t Hoa K, c nhng ni chn con ngi sng ha thun. Nhng Harlan, Kentucky khng phi l mt ni nh th. "Thi i!" b m ca Will Turner ngt li ngay khi anh ta lt v nh, r ln au n sau khi b bn trng trong cuc u sng ta n vi nh Howard. "Hy cht nh mt thng n ng, nh cch anh trai my lm!" B thuc v mt th gii vn qu quen thuc vi sng n tn khc n mc b c sn d tnh v vic phi chu ng ra sao vi nhng s tnh kiu . Will bn vo ming mnh, v anh ta cht.

198

HARLAN, KENTUCKY

2.
Gi s bn c c ti Harlan hi cui th k XIX iu tra nguyn nhn ca mi cu hn Howard-Turner. Bn tra hi tt c nhng ngi d phn cn sng st cn thn ht mc c th. Bn i cung cp mi t liu, ly li khai v nghin ngm cc bin bn phin ta cho ti khi thu c nhng gii thch cn k v chnh xc nht v tng giai on trong cuc tranh chp y cht chc ny. Bn s bit c bao nhiu y? Cu tr li l, chng c my. Bn s ch bit rng c hai gia nh Harlan khng a g nhau lm, bn s xc nhn rng Wilse Howard - k phi chu trch nhim cho bit bao nhiu hnh ng bo lc, chc chn phi ng sau vnh mng nga. Nhng vic xy ra Harlan s vn cha tr nn r rng cho ti khi bn quan st tnh trng bo lc y mt phm vi rng ln hn. Mt hin thc ng vai tr then cht trc ht Harlan l cng thi gian hai nh Howard v Turner nh git ln nhau, th nhng cuc ng gn nh vy cng xy ra nhng th t nh b ri rc trn di dy Appalachia. Mi hn th kht ting gia hai nh Hatfield McCoy vng gip ranh gia Ty Virginia, Kentucky khng xa Harlan khin hng chc ngi b git hi trong c mt chui hnh ng bo lc ko di sut hai mi nm tri. Cn mi cu hn French - Eversole ht Perry, Kentucky th khin hai mi ngi cht, su trong s b git hi di tay "Bad Tom" Smith (Tom Xu xa trong cun Days of Darkness - Nhng ngy en ti, John
199

HARLAN, KENTUCKY

2.
Gi s bn c c ti Harlan hi cui th k XIX iu tra nguyn nhn ca mi cu hn Howard-Turner. Bn tra hi tt c nhng ngi d phn cn sng st cn thn ht mc c th. Bn i cung cp mi t liu, ly li khai v nghin ngm cc bin bn phin ta cho ti khi thu c nhng gii thch cn k v chnh xc nht v tng giai on trong cuc tranh chp y cht chc ny. Bn s bit c bao nhiu y? Cu tr li l, chng c my. Bn s ch bit rng c hai gia nh Harlan khng a g nhau lm, bn s xc nhn rng Wilse Howard - k phi chu trch nhim cho bit bao nhiu hnh ng bo lc, chc chn phi ng sau vnh mng nga. Nhng vic xy ra Harlan s vn cha tr nn r rng cho ti khi bn quan st tnh trng bo lc y mt phm vi rng ln hn. Mt hin thc ng vai tr then cht trc ht Harlan l cng thi gian hai nh Howard v Turner nh git ln nhau, th nhng cuc ng gn nh vy cng xy ra nhng th t nh b ri rc trn di dy Appalachia. Mi hn th kht ting gia hai nh Hatfield McCoy vng gip ranh gia Ty Virginia, Kentucky khng xa Harlan khin hng chc ngi b git hi trong c mt chui hnh ng bo lc ko di sut hai mi nm tri. Cn mi cu hn French - Eversole ht Perry, Kentucky th khin hai mi ngi cht, su trong s b git hi di tay "Bad Tom" Smith (Tom Xu xa trong cun Days of Darkness - Nhng ngy en ti, John
199

NHNG K XUT CHNG

Ed Pearce vit l mt g, " ngu n khng bit s l g, thng minh tr nn nguy him v l mt tay thin x c khi"). Mi cu hn Martin - Tolliver ht Rowan, Kentucky hi gia thp nin 1880 dn ti ba cuc u sng, ba cuc phc kch, hai ln tn cng vo nh v kt thc vi mt cuc u sng sut hai ting ng h c s tham gia ca mt trm ngi n ng c v trang. Mi th Baker - Howard ht Clay, Kentucky bt u t nm 1806, vi vic mt cuc sn nai sng tm t nhin tr nn ti t, v khng chm dt cho ti tn nhng nm 1930, khi vi ngi nh Howard git cht ba ngi Baker trong mt cuc t kch. V y ch mi l nhng mi hn th c bit ti nhiu. Ngh s bang Kentucky l Harry Caudill c ln xem xt phng lm vic ca mt th k phin ta lu ng ti mt th trn vng cao nguyn Cumberland, ng tm ra n mt nghn co trng st nhn tri di t hi cui Ni Chin, thp nin 1860 cho ti tn u th k XX - v y ch l i vi mt khu vc cha bao gi t ti con s hn mi lm nghn dn, ni rt nhiu hnh vi bo lc thm ch cha cu thnh ti st nhn. Caudill vit v mt phin ta xt x ti git ngi ht Breathitt - hay "Breathitt m mu," ci tn n dn c bit ti - cui cng kt thc t ngt khi ngi cha ca b co, "mt ngi n ng vi ln ru gng to b v hai khu sng lc t chng," bc ln ch quan ta v chp ly cy ba.
Con ngi thu hiu thi th g vo bn quan ta v tuyn b, Phin ta kt thc v mi ngi c th v. Chng ta s 200

HARLAN, KENTUCKY

khng c bt c phin ta no y ht, b con . V quan ta mt ta tai vi vng ng thun li tuyn b phi thng y v ngay lp tc ri khi th trn. Khi phin ta c triu tp ln sau , bi thm on v cnh st trng c bo v bi su mi lnh, nhng b co khng th c mt ti bui xt x. Hn b git trong mt cuc tp kch.

Khi gia nh ny gy ln vi gia nh khc, l mt mi th hn. Khi nhiu gia nh nhng th t nh b nh nhau trn cng mt rng ni gy chin ln nhau, th l mt hnh mu. Vy u l nguyn c sn sinh ra hnh mu Appalachia? Trong sut nhiu nm tri, nhiu cch l gii tim nng c kim nghim v tranh ci, ri s ng thun l din rng khu vc ny b gy phin nhiu bi mt khuynh hng c bit c hi m cc nh x hi hc gi tn l "nn vn ha danh d" (Culture of Honor). Nn vn ha danh d c xu hng n su bt r cao nguyn cng nh cc vng t mu m kh trng trt khc, nh Sicily hay x Basque trp trng i ni Ty Ban Nha. Nu bn sinh sng trn mt khu i ni ln nhn si no , th t hn, bn khng th trng trt. Bn chc phi nui d hoc cu, v th vn ha ny n khi bn l mt anh chn cu s rt khc vi th vn ha ny sinh xung quanh vic cy cy trng trt. S sng cn ca mt ngi nng dn ty thuc vo s cng tc ca nhng ngi khc nhau trong cng mt cng ng. Nhng mt ngi chn gia sc th t mnh xoay xa. Ngi nng dn cng khng phi lo lng rng sinh k ca mnh s b n cp vo bui m, bi v cy trng khng th d dng b
201

NHNG K XUT CHNG

cum mt, tr phi, ng nhin - c chuyn mt tn trm mun chuc phin phc vo thn bng vic t mnh gt sch c tha rung. Nhng mt ngi chn gia sc th c nhiu iu phi lo lng. Anh lun b t di mi e da tn gia bi sn trin min do mt mt gia sc. Vy nn anh ta phi quyt lit: anh ta phi t ra rnh mch, thng qua li ni v hnh ng - rng anh ta khng yu t. Anh s phi bng lng chin u p tr vi thch thc d l nh nht i vi thanh danh ca mnh - v "nn vn ha danh d" mang ngha . l mt th gii ni danh d mt ngi n ng v tr trng tm gia k sinh nhai v lng t trng ca anh ta. "Thi im then cht i vi s pht trin ca thanh danh ngi chn gia sc tr tui chnh l cuc gy hn u tin ca anh ta," nh dn tc hc J. K. Campbell vit v mt nn vn ha mc sc Hy Lp. "Cc cuc ci c tt yu xy ra ni cng cng. N c th din ra ti qun c ph, qung trng lng hay thng xuyn nht l vng vnh ai chn th ni mt cu chi th hoc hn m mt mc ng khc nm vo con cu l ng i lc ca anh chnh l mt s s nhc nht thit i hi cch p tr bng v lc. Vy ti sao Appalachia li nh th? l bi ni chn m nhng c dn ban u ca khu vc ny vn xut thn. Nhng ni c gi l cc bang nng nghip tha ngi ca nc M - min nam v ty bin gii Pennsylvania cho ti Virginia v Ty Virginia, Kentucky v Tennesse, Bc Carolina v Nam Carolina, v vng cc bc ca Alabama v Georgia - c nh c a phn bi nhng
202

HARLAN, KENTUCKY

ngi nhp c n t mt trong nhng nn vn ha danh d d di nht th gii. H l nhng ngi "ScotlandIreland" - xut thn t nhng vng t thp x Scotland, cc ht pha bc nc Anh v tnh Ulster Bc Ireland. Nhng vng bin gii - nh cch ngi ta vn gi nhng khu vc ny - l nhng lnh a xa xi v v trt t vn giao chin lin min hng trm nm rng. Ngi dn ca khu vc ny m chm trong bo lc. H l nhng ngi chn gia sc, kim k sinh nhai trn t ai si v t mu. H nng tnh th tc, p tr vi s khc nghit v tnh trng ln xn ca mi trng mnh sinh sng bng cch xy dng nhng mi c kt gia nh bn cht v t s trung thnh huyt thng ln v tr thng tn. V khi h nhp c vo Bc M, h di chuyn vo su trong ni a M, n nhng vng ho lnh, khng lut php, si ln nhn v t mu m nh Harlan cho php h c ti sn sinh ngay ti Tn Th Gii mt nn vn ha danh d m h gy dng nn Cu Th Gii. "i vi nhng ngi nh c trc nht, vng nng thn tha ngi ca nc M l mt mi trng nguy him, ging ht vng bin nc Anh," nh s hc David Hackett Fischer vit trong cun Albion's Seed (Tm dch: Ht mm thi ca).
Phn ln vng cao nguyn pha nam u l t ai c th tranh chp v kha cnh ng bin ca nhng lnh a trong tnh trng tranh ot m khng h c s can thip ca chnh quyn chnh thc hay bt c quy nh php lut no. Nhng ngi dn vng bin quen thuc hn hn nhng k 203

NHNG K XUT CHNG

khc vi mi trng hn lon ni y, vn rt ph hp vi h thng gia nh ca h, tinh thn chin binh ca h, nn kinh t trng trt v chn th ca h, thi ca h i vi t ai v ca ci cng nh tng v cng vic v quyn lc. Nn vn ha vng bin thch nghi vi mi trng ny n mc nhng tc ngi khc c khuynh hng sao chp li n. Nhng c tnh ca vng bin gii nam Anh dn dn thng tr mnh t tm ti v mu me ny, mt phn bi sc mnh to ra t s lng ng c, nhng ch yu bi n l mt cch thc sinh tn gia th gii nguyn s v nguy him ny.31

Chin thng ca nn vn ha danh d gip gii thch ti sao kiu phm ti min nam nc M li lun khc bit n th. T l st nhn cao hn so vi ton b phn cn li ca t nc. Nhng trm cp ti sn v kiu ti

Cun sch ca David Hackett Fischer Albion's Seed: Four British Folkways (Tm dch: Ht mm thi ca: Bn li sng theo tp tc truyn thng Anh nc M) chnh l cch l gii dt khot v thuyt phc nht v tng rng nhng di sn vn ha ph mt chic bng lch s di lu. (Nu bn c c cun sch u tin ca ti The Tipping Point (im bng pht Alpha Books xut bn nm 2007), bn s nh ra rng nhng tho lun v Paul Revere c rt ra t cun Paul Revere's Ride.) Trong cun Albion's Seed, Fischer lp lun rng c bn on ngi di tr khc nhau t Anh ti M trong vng 150 nm u tin: trc nht l nhng ngi Thanh gio hi nhng nm 1630, di c t ng nc Anh sang Massachusettes; tip theo l cc K s v k hu ngi h c k giao ko, t min nam nc Anh sang Virginia hi gia th k XVII; sau n cc tn phi gio hu t vng trung du pha Bc ti thung lng Delaware trong khong cui th k XVII n u th k XVIII; v cui cng, nhng ngi vng bin gii chuyn vo su ni a Appalachia hi th k XVIII. Fischer lp lun y thng minh rng bn nn vn ha y - khc nhau v cn bn - nh r c im bn khu vc y ca nc M thm ch cho ti tn ngy nay.
31

204

HARLAN, KENTUCKY

phm "ngi l" - v nh bp c t ng sau cp ca li thp hn. Nh nh x hi hc John Shelton Reed tng vit, "Min Nam nc M c v chuyn vi kiu hnh ng git ngi m trong mt k xu s b git bi tay mt ngi no m anh ta (hoc thng l c ta) bit, v nhng nguyn c m c k git ngi v nn nhn u hiu." Reed ni thm: "S liu cho thy rng nhng ngi min Nam no c th n khi nhng v tranh ci hoc ti ngoi tnh th cng an ton nh mi ngi dn M khc, thm ch hu nh chc chn l an ton hn th." nhng vng nng thn tha ngi, bo lc khng phi nhm kim chc v kinh t. N l chuyn c nhn. Anh chin u v danh d ca mnh. Nhiu nm v trc, mt ch bt t bo min nam Hodding Carter k cu chuyn v vic mt anh chng tr tui c i x ra sao trc ban bi thm. Nh Reed miu t th:
V x n t trc mt bi thm on c lin quan n mt tay nng ny sng ngay cnh mt trm bm. Trong sut vi thng tri anh ta l ci bia cho bit bao tr tru ct by v bi nhng ngi phc v cng nh thnh phn v cng ri ngh tp nham ln l quanh trm bm, bt chp nhng li cnh bo v c nhng cn gin thong qua nhng r rt ca anh ta. Mt bui sng, anh ta x sch n ca khu sng ngn hai nng vo nhng k chm chc phin nhiu, git cht mt, gy thng tt vnh vin cho mt k khc v lm b thng k th ba... Khi ban bi thm c trng cu kin do yu cu ca v quan ta vn cn hoi nghi, Carter l bi thm vin duy nht b phiu kt ti. Nh li ca mt trong s nhng ngi cn li kt lun, 205

NHNG K XUT CHNG

Anh ta s chng phi thng n ng cho lm nu khng x sng vo my anh chng kia.

Ch c trong mt nn vn ha danh d th mi khin mt anh chng nng tnh chc mm trong u rng bn vo ai l cch p tr tng xng vi mt tr xc phm c nhn. V cng ch c trong mt nn vn ha danh d th mi khin bi thm on ngh rng mt tn st nhn - trong nhng iu kin hon cnh - khng phi l ti phm. Ti nhn ra rng chng ta thng vn cnh gic vi vic a ra nhng khi qut ha rng ri nh th v nhng nhm vn ha khc nhau - v vi nguyn do hp l. y l l li m cc khun mu sc tc, chng tc la chn. Chng ta mun tin rng chng ta khng phi l nhng k b cm t bi lch s chng tc mnh. Nhng s thc gin n l nu bn mun hiu xem iu g xy ra nhng th trn nh b bang Kentucky hi th k XIX, bn buc phi ngc tr li qu kh - v khng ch l mt hay hai th h. Bn phi quay tr li hai, ba hay bn trm nm, ti mt t nc bn kia b i dng, quan st tht gn xem chnh xc l nhng c dn mt khu vc a l c th y kim k sinh nhai ra sao. Gi thuyt v "nn vn ha danh d" ni rng vic bn n t u rt quan trng, khng ch lin quan n vic bn sinh trng u hay cha m bn sinh trng u, m cn lin quan n vic c, k bn sinh trng u, thm ch l c t tm i dng tc bn sinh trng u na. l mt thc t k l v y sc mnh. Du vy, cng ch mi l khi u, bi v qua nhng kim nghim
206

HARLAN, KENTUCKY

st sao hn, nhng di sn vn ha cn l lng v quyn nng hn th.

3.
Hi u nhng nm 1990, hai nh tm l hc i hc Michigan - Dov Cohen v Richard Nisbett - quyt nh ch tr mt cuc thc nghim v vn ha danh d. H bit rng nhng g xy ra cc ni nh Harlan hi th k XIX, xt trn mi kh nng, u l sn phm ca nhng hnh mu vn ngm n nhng vng bin vin nc Anh hng nhiu th k v trc. Nhng mi quan tm ca h li l thi hin ti. Liu c kh nng tm ra nhng tn d ca nn vn ha danh d trong thi hin i? Vy nn h quyt nh tp trung mt nhm nhng ngi tr tui v s nhc h. "Chng ti ngi xung v c tm ra xem tr xc xim no s i thng vo tim c mt ngi mi-tmn-hai-mi-tui," Cohen ni. "Chng mt thi gian lm a ra c t ' khn.'" Cuc thc nghim din tin nh th ny. Khu ging ng ngnh khoa hc x hi ca i hc Michigan c mt hnh lang di, hp di tng hm vi nhng t ng ti liu sp hng la lit. Nhng sinh vin tr c gi vo mt phng hc, tng ngi tng ngi mt, v c yu cu in vo mt bng hi. Sau h b bt phi t bn cu hi cui hnh lang v quay tr li phng hc mt bi tp gin n v dng nh trong sng. i vi mt na s sinh vin tr tui th ng l vy. H l nhm c khng ch. i vi na cn li, c mt
207

NHNG K XUT CHNG

ci by. Khi h bc dc xung hnh lang vi bng hi, mt ngi n ng - k ng mu vi nhng ngi thc hin thc nghim - bc vt ln h v li mt ngn ko trong t ti liu ra. Hnh lang vn cht hp gi cng tr nn cht hp hn. Khi nhng ngi tr tui gng sc chen qua, ngi ng mu kia nhn mt ln, chc tc. ng ta y ci ngn ko t ti liu vo, dng vai x nhng ngi kia, v, bng mt ging h thp nhng nghe r, vng ra t kha: " khn." Cohen v Nisbett mun o lng, cng chnh xc cng tt xem b gi bng t " khn" l nh th no. H quan st khun mt ca cc i tng v c tnh xem h thy cn gin n c no. H bt tay nhng sinh vin kia xem liu ci xit tay c cht hn bnh thng khng. H ly cc mu nc bt t sinh vin, c trc v sau khi b xc phm, xem vic b gi l " khn" c khin cho mc testosterone v cortisol - nhng hormone quyt nh s tnh thc v hung hng gy hn - tng ln khng Cui cng h yu cu cc sinh vin c cu chuyn di y v a ra kt lun:
Lc Jill ko Steve ra ngoi, h mi c mt ti ba tic c khong hai mi pht, r rng l c b phin phc v mt vic g . "Sao th em?" Steve hi. "L Larry. em l, anh ta bit mnh nh hn, nhng anh ta c c tnh st qua em hai ln bui ti nay y." Jill bc tr li vo m ng, cn Steve quyt nh s mt n Larry. Tt nhin, ch trong vng nm pht, anh thy Larry sp li v c hn Jill. 208

HARLAN, KENTUCKY

Nu bn b s nhc, liu bn c xu hng tng tng Steve s ra hnh ng v lc no vi Larry khng? Kt qu khng c g phi bn ci. C nhng khc bit r rng trong cch thc nhng sinh vin tr p tr li vic b h nhc bng mt t xu. i vi mt vi ngi, cu s nhc thay i hnh vi ca h. i vi mt s ngi th khng. Nhn t quyt nh trong cch h phn ng khng phi l ch h vng vng v cm xc ra sao, h l ngi lm vic tr c hay vn ng vin th thao, hoc chuyn v th cht h c cao to ng b hay khng. Th ng vai tr quan trng - v ti ngh l bn c th on c th ny bt ngun t u - chnh l vic h xut thn t ni no. Hu ht nhng ngi tr tui n t min bc nc M u ng x trc tai nn y bng thi vui v. H ci ph ln. Ci xit tay ca h khng thay i. Mc cortisol thc s gim xung, c nh th l h v thc gng sc lm du cn gin d ca mnh. Ch mt vi trong s h cho Steve gy hn bo lc vi Larry. Nhng cn nhng ngi min nam? i, tri. H gin d. Mc cortisol v testosterone tng vt. Ci xit tay ca h cht li. Steve s x p Larry. "Chng ti cn by tr chi k nht gan (game of chicken)," Cohen ni. "Chng ti bo cc sinh vin quay xung hnh lang v u kia c mt k ng mu khc bc ti. Hnh lang b kha cht, vy nn ch ch trng cho mt ngi i qua. Ngi n ng m chng ti s dng cao mt mt tm chn, nng trn 100 kg. Anh ta tng chi trong i tuyn bng ca trng i hc. Gi
209

NHNG K XUT CHNG

y anh ta l nhn vin bo v ca qun bar trong trng. Anh ta bc dc hnh lang vi dng iu ang thc thi nhim v - kiu si bc khi anh c gng dp tan mt cuc nh ln trong qun bar. Cu hi l: h s ti gn tay bo v kia ti mc no trc khi trnh ng? V hy tin ti, h s lun lun nhng ng." i vi nhng ngi min bc, hu nh chng c tc ng g ht. H trnh ng trc nm hay su b, bt k h c b xc xim hay khng. Nhng ngi min nam th ngc li, th hin s tn trng r rt trong nhng tnh hung thng thng, bc sang mt bn trong khong hn chn b. Nhng nu h va mi b xc phm xong? Di hai b. C th gi mt ngi min nam l " khn" m xem, chc chn anh ta s nga ngy nh ln ngay. iu m Cohen v Nisbett quan st thy trong hnh lang di y chnh l nn vn ha danh d th hin ra bng hnh ng: nhng ngi min nam phn ng ht nh cch Wix Howard hnh x khi Little Bob Turner buc ti anh ta gian di trong tr x ph.

4.
Nghin cu y tht k l, phi khng no? D dng kt lun rng nhng nhm ngi sng trong cc hon cnh ging vi t tin mnh cng hnh x rt ging t tin h. Nhng nhng sinh vin min nam trong nghin cu thc hin ti dy hnh lang khng h sng trong cc iu kin tng t nh t tin ngi Anh ca h. Thm
210

HARLAN, KENTUCKY

ch khng chc rng h c t tin l ngi Anh. H ch tnh c sinh trng min Nam. Khng c ai trong s h tng lm ngh chn gia sc. Cha m ca h cng chng phi ngi chn gia sc. H sng vo cui th k XX ch khng phi cui th k XIX. H l sinh vin ca i hc Michigan, ta lc mt trong nhng bang vng cc bc nc M, iu ng ngha vi vic xut pht t min nam h lang bt vt qua hng trm dm ng ti trng i hc. Khng iu no trong s ng vai tr quan trng. H vn c hnh x ging nh h sng ti Harlan, Kentucky hi th k XIX vy. "Sinh vin trong nhng nghin cu ca bn xut thn t mt gia nh kim c mt trm ngn -la mi nm, m l thu nhp vo nm 1999," Cohen ni. "Nhng chng sinh vin min nam m chng ti thy xut hin hiu ng ny khng phi nhng a tr n t vng i ni Appalachia. H c nhiu kh nng l con ci ca nhng lnh o iu hnh trung-cao cp ca hng CocaCola ti Atlanta. V l mt cu hi ln. Ti sao chng ta li thy nhng hiu ng h? Ti sao mt ngi no li c nhng hiu ng kiu vy sau hng trm nm? Ti sao nhng a tr vng ngoi Atlanta li biu hin ra li hnh x vn thuc v vng bin gii?32
Cohen tin hnh mt thc nghim khc tm kim li mt ln na vt tch ca "v min nam," v mi ln nh th ng li tm ra iu tng t. "Mt ln, chng ti gy mi phin phc trin min vi cc sinh vin," ng k. "H i vo xng v ca trng v sp v cc bc tranh v tui th ca mnh. H lm vic y bn cnh mt k ng mu ca chng ti, v anh ta ng vai mt g ng ngn. Anh ta lm mi th quy ph lin min cc i tng. Anh ta v bn v ca mnh, qung vo st rc v
32

211

NHNG K XUT CHNG

*** Cc di sn vn ha l nhng ngun lc y quyn nng. Chng n su bm r v trng tn. Chng tn ti, t th h ny qua th h khc, c th thy chng suy suyn g my, thm ch ngay c khi cc iu kin kinh t, x hi v nhn khu hc vn sinh ra chng bin mt, v chng ng vai tr ng k trong nh hng thi v hnh vi n mc con ngi s khng th no hiu c th gii ca mnh nu thiu vng chng.33

nm trng i tng. Anh ta ly bt mu ca i tng v khng thm tr li. Anh ta lin tc gi i tng l 'Bng ln' v anh ta ni, 'Ti s vit tn cu ln ci tranh,' ri vit l 'bng ln.' iu bn pht hin ra chnh l nhng ngi min bc c xu hng pht ra nhng biu hin tc gin, tng ti mt mc nht nh, ti im h s bnh n tr li. Nhng ngi min nam li khng c v g tc gin lc ban u. Nhng n mt im no h bt kp nhng ngi min bc v vt qua h lun. H c nhiu kh nng s bng n, h km n nh v d bng n. cch no nhng kiu thi ny li truyn i t th h ny sang th h khc? Thng qua di sn x hi. Hy th ngh v cch cc trng m tn ti qua thi gian. David Hackett Fischer ch ra rng nhng ngi nh c u tin ca Appalachia ni "whar thay cho where, thar thay cho there, hard thay cho hired, criter thay cho creature, sartin thay cho certain, a-goin thay cho going, hit thay cho it, he-it thay cho hit, far thay cho fire, deef thay cho deaf, pizen thay cho poison, nekkid thay cho naked, eetch thay cho itch, boosh thay cho bush, wrassle thay cho wrestle, chaw thay cho chew, poosh thay cho push, shet thay cho shut, ba-it thay cho bat, be-it thay cho be, narrer thay cho narrow, winder thay cho window, widder thay cho widow, cn young-uns thay cho young one." Bn nhn ra ch? cng l cch m rt nhiu ngi dn vng nng thn Appalachia ni ngy nay. Bt c c ch no truyn i qua li ni nng th hu nh chc chn cng truyn i thng qua li hnh x v tnh cm.
33 Lm

212

HARLAN, KENTUCKY

Tnh n gi, trong cun Nhng k xut chng ny, chng ta thy thnh cng ny sinh t s tch ly vng chc cc u th: thi im v ni chn bn ra i, th cng vic cha m bn lm kim sng, nhng hon cnh trong qu trnh nui nng trng thnh ca bn l tt c nhng g to nn s khc bit r rt xem bn s sng n ti mc no trong x hi. Cu hi dnh cho phn th hai ca cun Nhng k xut chng l liu cc truyn thng v thi m chng ta tha hng t cc bc t tin tin bi c ng vai tr tng t khng. Liu chng ta c th, thng qua vic nhn nhn cc di sn vn ha tht s nghim tc, hiu thm c ti sao mt ngi li thnh cng v cch thc no khin ngi t c kt qu tt hn trong nhng vic h lm? Ti ngh l chng ta c th.

213

NHNG K XUT CHNG

C H N G

V I I

L thuyt chng tc ca cc v ri my bay

"C TRNG, RADAR THI TIT GIP CHNG TA RT NHIU."

1.
Bui sng ngy 5 thng Tm nm 1997, c trng chuyn bay mang s hiu 801 ca hng Hng khng Hn Quc (Korean Air) thc dy lc su gi. Sau ny, gia nh ca anh k li vi cc nhn vin iu tra rng anh n phng tp th hnh khong mt ting, sau tr v nh v c bn k hoch cho chuyn bay ti Guam ngay bui ti hm . Anh chp mt v dng ba tra. n ba gi chiu, anh ri nh ti Seoul, khi hnh va sm, v anh ni, tip tc chun b ti Cng hng khng Quc t Kimpo. Anh l phi cng cho Korean Air c gn bn nm k t khi chuyn sang t Khng lc Hn Quc. Anh
214

L THUYT CHNG TC...

c tm nghn chn trm gi bay, trong c ba nghn hai trm gi ng h kinh nghim vi my bay chuyn ch hnh khch. Vi thng trc , anh c tng gii thng an ton chuyn bay ca hng do x tr thnh cng mt v hng hc ng c my bay ch khch tm thp. Anh bn mi hai tui v c sc khe hon ho, ngoi tr mt cn bnh vim ph qun c chn on mi ngy trc. By gi ti, c trng, c ph v hoa tiu gp nhau v tp hp cc giy t v chuyn bay. H s bay trn mt chic Boeing 747 loi my bay vn c cho l "kinh in" trong gii hng khng. My bay vo tnh trng vn hnh hon ho. N tng c thi l chuyn c ca tng thng Hn Quc. Chuyn bay 801 ri ng bng vo mi gi ba mi ti v ct cnh hai mi pht sau . Vic ct cnh khng h c trc trc. Gn mt gi ba mi pht sng, my bay xuyn qua mn my v phi hnh on thp thong thy c nh sng pha xa xa. "L Guam phi khng?" hoa tiu hi. Ri, sau mt cht ngng, anh ni, "L Guam, Guam y." C trng phn chn. "Tt!" C ph bo co vi Trm Kim sot Khng lu (ATC) rng my bay "khng vng phi Charlie Bravo (my tch ma)" v yu cu "cho php h cnh xung ng bng s su." My bay bt u h thp cao hng v sn bay Guam. H s thc hin tip t trc quan, v c trng ni. Anh bay n Guam t sn bay Kimpo tm ln
215

NHNG K XUT CHNG

trc , gn nht l cch y mt thng, anh thng thuc sn bay v a hnh xung quanh . Cng my bay th xung. Cnh t sau m rng mi . Vo lc 1h41 v 18 giy, c trng ni, "M cn gt," hoa tiu m chng ln. Tri ang ma. C ph sau ni, "Khng nhn thy?" Anh ang tm kim ng bng. Anh khng h nhn thy. Mt giy sau, H thng Cnh bo Mt t (Ground Proximity Warning System GPWS) thng bo qua ging in t: "Nm trm (b)." My bay cch mt t nm trm b. Nhng lm sao nh th c khi m h khng th trng thy ng bng? Hai giy tri qua. Hoa tiu tht ln: "?" vi mt tng ging kinh ngc. Vo 1:42 pht 19 giy, c ph ni, "Tip t bt thnh (missed approach)," ngha l, hy nng cao v bay mt vng rng, c gng h cnh li. Mt giy sau, hoa tiu ni, "Khng nhn thy." C ph ni thm, "Khng nhn thy, tip t bt thnh." Vo lc 1:42 pht 22 giy, hoa tiu nhc li, "Ln vng." Vo 1:42 pht 23 giy, c trng nhc li, "Ln vng," nhng anh chm a my bay ln khi nhp h thp cao. Vo 1:42 pht 26 giy, my bay m vo m i Nimitz, mt khu i ni cy ci rm rp cch ba dm v pha ty nam sn bay - 60 triu -la v 212 nghn kilogam thp trt di trn nn ln nhn vi vn tc 100 dm/gi. My bay trt mt qung hai trm b, nghin t mt ng ng dn du v n gy nhng cy thng trc khi ri xung mt hm ni v chy bng ln. n thi im
216

L THUYT CHNG TC...

cc nhn vin cu h n c khu vc chy n, 228 trong tng s 254 ngi trn my bay t nn.

2.
Hai mi nm trc v n my bay KAL 801, mt phi c Boeing 707 ca hng Hng khng Hn Quc i lc vo khng phn Nga v b my bay qun s X Vit bn h trn vng bin Barents. l mt tai nn, ngha l mt s v him hoi v mang tnh thm ha nh th, di bn tay sp t ca Cha, c th xy n vi bt c hng hng khng no. V tai nn c iu tra v phn tch. Nhng bi hc c rt ra. Cc bo co c trnh. V ri, hai nm sau , mt chic Boeing 747 ca Korean Air li n tung Seoul. Hai v tai nn trong vng hai nm khng phi du hiu tt p g. Ba nm sau , hng ny li tn tht mt chic 747 na ngay gn o Sakhalin ca Nga, tip sau l mt chic Boeing 707 b ri trn bin Andaman vo nm 1987, hai v n khc vo nm 1989 Tripoli v Seoul v ri mt v na vo nm 1994 o Cheju, Hn Quc.34 hiu c r hn, c th so snh t l "tn tht" ca mt hng hng khng nh hng hng khng Hoa K United Airlines trong giai on 1988 n 1998 l 0,27/1 triu ln ct cnh, iu c ngha l h b tn tht my
34

Korean Air vn c tn gi l Korean Airlines, sau v tai nn Guam hng i thnh tn mi ny. V v tai nn trn bin Barents thc ra l tip ni hai v n trc , vo nm 1971 v 1976.

217

NHNG K XUT CHNG

bay do tai nn khong 1 ln trong s bn triu chuyn bay. T l tn tht ca Korean Air trong cng giai on l 4,79/1 triu ln ct cnh - cao gp mi by ln. My bay ca Korean Air b ri nhiu ti mc U ban Quc gia v An ton Giao thng (NTSB) - mt c quan ca M chuyn trch iu tra cc v n my bay trong phm vi lin quan ti Hoa K - thc hin bn bo co v v n Guam, c quan ny cn b buc phi thm vo mt bn ph lc lit k tt c cc tai nn ca hng Korean Air mi xy ra t khi cuc iu tra bt u: my bay Korean Air 747 n khi h cnh sn bay Kimpo ti Seoul, ch gn mt nm sau s kin Guam; mt chic my bay chy chch khi ng bng ti phi thng Ulsan Hn Quc tm tun sau ; chic McDonnell Douglas 83 ca Korean Air hc vo nn tng ti sn bay Pohang vo thng Ba tip; v mt thng sau, mt chic my bay ch khch ca Korean Air b n ti mt khu dn sinh ca Thng Hi. Nu NTSB ch thm vi thng na, n c th b sung thm vo danh sch ca mnh: my bay ch hng Korean Air b n ngay sau khi ct cnh t sn bay Stansted London, bt chp vic chung cnh bo vang ln trong bung li khng di mi bn ln. Vo thng T nm 1999, Delta Air Lines v Air France tm ngng vic hp tc chuyn bay vi Korean Air. Bng mt mnh lnh ngn gn, Qun i Hoa K, vn duy tr qun i ti Hn Quc, cm nhn vin ca mnh bay bng hng hng khng ny. Xp hng an ton ca Hn Quc b C quan Hng khng Lin bang Hoa K (US Federal Aviation Authority) h cp cn cc quan chc
218

L THUYT CHNG TC...

Canada th thng bo vi ban lnh o Korean Air rng h ang cn nhc vic thu hi cc c quyn bay vo v h cnh trong khng phn Canada. Ngay gia cao tro cuc tranh ci, mt bn nh gi t bn ngoi v hot ng ca Korean Air b r r ra cng chng. Bn bo co di bn mi trang nhanh chng b cc quan chc Korean Air ch trch l d kch ng v khng mang tnh i din, nhng n thi im , l qu mun cu vn danh d ca cng ty. Bn nh gi miu t t m cc v d v vic phi hnh on ht thuc trn mt ng bng trong qu trnh tip nhin liu v trong khoang hng ha; c khi my bay ang trn khng trung; "Thnh vin phi hnh on c bo trong chuyn bay," bn bo co ch r, "thng xuyn vi t bo dng ln theo cch m nu nh n cnh bo sng ln, s khng th nhn thy." Bo co cng miu t chi tit biu hin tinh thn b rc, hng lot sai phm quy trnh v c kt lun bo ng rng cht lng hun luyn phi cng li chic 747 "c in" qu yu n ni "quan ngi rng cc C ph trn phi c Kinh in ny liu c kh nng h cnh c khng nu C trng hon ton mt kh nng iu khin." n thi im xy ra v n Thng Hi, Kim Daejung - Tng thng ng nhim ca Hn Quc buc phi ln ting. "Vn ca Korean Air khng cn l chuyn ca mt cng ty ring l na m l vn ca c t nc Hn Quc," ng ni. "Uy tn ca t nc chng ta ang b e da." Dea-jung sau i chuyn c tng thng t my bay ca Korean Air sang i th mi ca hng, Asiana.
219

NHNG K XUT CHNG

Nhng sau xy ra mt s thay i thn k. Korean Air nhanh chng t nng cp bn thn. Ngy nay, hng ny l thnh vin cao cp ca lin minh SkyTeam danh gi. H s an ton ca hng t nm 1999 lun sch s tinh tm. Vo nm 2006, Korean Air c tng Gii thng Phoenix ca Air Transport World trong vic ghi nhn s bin chuyn ca hng. Cc chuyn gia hng khng s ni vi bn rng Korean Air gi y cng an ton nh bt c hng hng khng no trn th gii. Trong chng ny, chng ta s ch tr mt cuc iu tra cc v ri my bay: lng nghe "hp en" - my ghi m trong khoang li, kim tra cc bin bn chuyn bay; nhn vo thi tit, a hnh v cc iu kin phi trng; v so snh v n Guam vi nhng v n my bay rt tng ng khc, tt c vi mt n lc nhm hiu chnh xc xem lm th no cng ty bin i chnh bn thn mnh t mt hng vi an ton thp nht tr thnh mt trong nhng hng hng khng hng u th gii. l mt cu chuyn phc tp v i lc l thng. Nhng n ty thuc vo mt thc t tng t xuyn sut lch s ln xn ca Harlan v cc sinh vin trng Michigan. Korean Air khng thnh cng - n khng tin hnh chnh n bn thn - cho n khi nhn thc r v tm quan trng ca nn tng vn ha.

3.
Cc v ri my bay trong thc t khng ging nh trn phim nh. ng c khng n tung gia bng bng tia la. Cnh ui li khng t ngt gy tch do phn lc ca c
220

L THUYT CHNG TC...

ct cnh. C trng khng h hc ming kinh ngc "i Cha lng lnh," lc ng vt lng ra gh ngi. Mt my bay thng mi in hnh - trnh pht trin nh hin nay - ng tin cy gn nh mt chic my nng bnh vy. Phn ln cc v n my bay xy ra l kt qu ca s tch t nhng tr ngi nho nh v nhng s c c v lt vt35
ny khng ch ng vi cc v n my bay. N cn chnh xc i vi hu nh tt c cc v tai nn cng nghip. Ly th d, mt trong nhng v tai nn ni ting nht trong lch s l s kin li l phn ng ht nhn gn nh tan chy ti nh my ht nhn Three Miles Island bang Pennsylvania vo nm 1979. Three Miles Island lm tn thng cng chng M ti mc n y nn cng nghip nng lng ht nhn ca nc M vo vng xoy trn c m t tr i v th ca ngnh ny cha khi no phc hi hon ton c. Nhng iu thc s xy ra l phn ng ht nhn li bt u bng nhng s kin cn xa mi l thm ha. Nh nh x hi hc Charles Perrow ch ra trong cun sch kinh in Normal Accidents (Tm dch: Nhng tai nn bnh thng), c mt v tr tc nghn tng i thng xuyn ch c gi l "my nh bng" ca nh my kiu thit b lc nc khng l. im tc nghn ny khin cho cht lng trn vo h thng iu ha khng kh ca nh my, v tnh lm sp hai van v ng dng cp nc lnh dn vo l sinh hi nc ca nh my. Cng ging nh mi l phn ng ht nhn khc, Three Miles Island c mt h thng lm mt d phng s dng chnh xc trong tnh cnh ny. Nhng trong ngy c bit y, bi nhng nguyn do m khng ai thc s hiu ni, cc van ca h thng d phng khng m ra. Ai ng chng li, v thit b cnh bo trong phng iu khin vn th hin rng cc van ny ng, li b chn mt bi mt th ghi sa cha treo lng lng t mt cng tc pha trn n. iu khin cho l phn ng phi ph thuc vo mt h thng d phng khc, mt loi van x c bit. Nhng, tht ngu nhin lm sao, chnh xc vo ngy hm , chic van x ny cng ngng vn hnh. N b kt v m toang hoc trong khi ng ra phi ng li, v, cho mi s thm ti t, mt my o trong phng iu khin ng l phi thng bo rng van x khng hot ng th chnh n cng hng. n lc cc k s ca Three Mile Island nhn thc c iu g ang din ra, l phn ng ri vo tnh trng nguy him cn k im tan chy.
35 iu

221

NHNG K XUT CHNG

Ly th d, trong mt v ri my bay in hnh, thi tit t - khng nht thit phi khng khip lm, nhng ti lm cho phi cng cm thy hi cng thng hn bnh thng. Trong a s cc v tai nn, my bay b chm so vi lch trnh, nn cc phi cng vi v. Trong 52% tng s v ri my bay, tnh n thi im xy ra tai nn, phi cng thc sut mi hai ting ng h hoc hn th, ngha l anh ta mt mi v khng cn suy ngh tnh to na. Trong 44% s v, hai vin phi cng cha tng bay cng nhau bao gi, th nn h chng ly g lm thoi mi bn nhau. Th ri khi nhng trc trc bt u - m khng ch vi mt sai lm. Mt v tai nn in hnh c lin quan ti by sai lm lin tip do con ngi to ra. Mt trong s cc phi cng lm vic g sai th bn thn n cha phi l vn nghim trng. Thm mt sai lm khc, kt hp vi sai lm u tin th vn cha gy ra tai ng. Nhng ri h gy ra sai lm th ba chng ln nhng sai lm c, ri thm mt sai lm, thm mt ln na v thm sai lm khc, chnh s kt hp ca tt c nhng sai lm ni trn dn ti thm ha. Hn na, nhng sai lm ny him khi ny sinh t kin thc hay k nng bay. khng phi l vic cc phi cng khng tm c ting ni chung khi thao tc k thut then cht no . Nhng loi sai lm gy ra cc v ri my bay
Khng c mt sai lm trm trng no trong thm ho Three Miles Island. ng hn l, nm s kin hon ton khng lin quan xy ra cng lc, mi s c trong s nu ch xy ra ring r th s ch gy ra mt trc trc no i vi qu trnh vn hnh thng thng ca nh my - ch khng th gy ra mt tan nn nghim trng.

222

L THUYT CHNG TC...

lun vn l vng mc trong lm vic nhm v i thoi. Mt phi cng bit c iu g quan trng v v c g khng ni vi phi cng kia. Mt phi cng lm vic g sai lm, v ngi cn li khng nhn ra li. Mt tnh th rc ri i hi c gii quyt thng qua mt lot cc bc phc tp - v v l do no cc phi cng khng th phi hp vi nhau, v th h b qua mt trong s cc bc y. "Thit k ca ton b khoang iu khin vn nhm mc ch cho hai ngi cng iu khin my bay, v vic vn hnh t hiu qu tt nht khi bn c mt ngi kim tra ngi kia, hay c hai ngi t nguyn tham gia," Earl Weener, mt ngi tng v tr k s trng v an ton ca hng Boeing ni. "Khng c c hi sa li nu bn khng lm mi vic ng n. V tri qua thi gian di, r rng l nu hai ngi cng hp tc vn hnh my bay, s c c qu trnh hot ng an ton hn l ch c mt phi cng n c li my bay cn ngi kia n gin l c mt tip qun trong trng hp vin phi cng kia mt kh nng li." Hy th xem xt th d, v ri my bay mang s hiu 052 - Hng khng Avianca, Colombia vo thng Ging nm 1990 ni ting trong gii hng khng. V tai nn ca Avianca minh ha hon ho cho nhng du hiu in hnh ca mt tnh hung ri my bay "hin i" vn c hc trong cc trng dy bay. Trn thc t, nhng g xy ra vi chuyn bay y tng t iu s xy ti vo by nm sau Guam n ni n l mt im thch hp bt u cuc iu tra ca chng ta v nhng v ri my bay y b him ca hng Korean Air.
223

NHNG K XUT CHNG

C trng ca my bay l Laureano Caviedes, c ph l Mauricio Klotz. H ang trn ng t Medellin, Colombia ti phi trng Kennedy, thnh ph New York. Thi tit m rt xu. Gi ng bc thi mnh vng b bin pha ng, mang theo sng m dy c. Hai trm linh ba chuyn bay b hon phi trng Newark. Hai trm chuyn bay khc b hon phi trng LaGuardia, 161 chuyn Philadelphia, 53 chuyn phi trng Logan - thnh ph Boston v 99 chuyn sn bay Kennedy. V l do thi tit, Avianca b Trm Kim sot Khng lu cnh bo ti ba ln trn ng bay ti New York. Chic my bay ln vng trn bu tri Norfolk, Virginia trong mi chn pht ng h, trn bu tri thnh ph Atlanta trong hai mi chn pht v thm hai mi chn pht na khu vc cch phi trng Kennedy bn mi dm v pha nam. Sau mt ting mi lm pht tr hon, Avianca c php h cnh. Khi my bay chun b tip t, cc phi cng thnh lnh ng phi cn gi nghch chiu khc lit. C lc h bay vo vng gi ngc mnh, buc phi gia tng tc duy tr ln xung. Ngay sau , khng h bo trc, cn gi nghch gim t ngt, trong khi my bay vn ang bay vi vn tc qu ln. Trong tnh hung c th ny, my bay s c chuyn sang trng thi li t ng, i ph ngay lp tc v tng ng vi trn gi nghch hng. Nhng ch li t ng trn my bay trc trc v b tt i. Vo khonh khc cui cng, vin phi cng nng cao v thc hin c "ln-vng." My bay ln mt vng rng bn trn Long Island v tip t
224

L THUYT CHNG TC...

ln na xung phi trng Kennedy. t nhin, mt trong s cc ng c ca my bay b hng. Vi giy sau, ng c th hai hng tip. "Ch cho ti ng bng vi!" vin phi cng go ln, mong ngng tuyt vng rng anh tip cn gn vi sn bay Kennedy bng cch no ln chic my bay qu qut xung cho mt c h cnh an ton. Nhng phi trng Kennedy cch tn mi su dm. Chic 707 trt xung c ngi thuc s hu ca ngi cha mt nh v ch tennis - John McEnroe, ti th trn Long Island sang trng bn vnh Oyster. By mi ba ngi trong tng s 158 hnh khch trn my bay t nn. Khng cn mt n mt ngy xc nh nguyn nhn v n: "cn kit nhin liu." My bay khng hng hc. Sn bay khng mc sai lm g trong vic iu hnh bay. Cc phi cng khng say xn. Ch v ht sch xng.

4.
" l mt ca kinh in," Suren Ratwatte, mt phi cng k cu, ni. ng tham gia nhiu nm vo chng trnh nghin cu "cc nhn t con ngi" - chnh l vic phn tch v cch con ngi tng tc vi nhng h thng phc hp nh nh my nng lng nguyn t v my bay. Ratwatte l mt ngi Sri Lanka hot bt t tun, li my bay thng mi trong sut qung i trng thnh ca mnh. Chng ti cng ngi snh khch sn Sheraton, Manhattan. Chic my bay ch khch Ratwatte li va h cnh xung phi trng Kennedy sau mt chuyn bay di t Dubai. Ratwatte bit r v v tai nn
225

NHNG K XUT CHNG

Avianca. ng bt u tch ra nhng iu kin c trc in hnh ca v n. Gi ng bc. Chuyn bay b tr hon. Trc trc k thut nh vi thit b li t ng. Ba qung bay di ch h cnh - ng ngha vi vic khng ch ba mi pht thi gian bay ph tri m cn l bay ph tri tm thp, s tiu tn nhin liu hn nhiu so vi khi bay trong vng khng kh long pha trn cc m my. "H bay trn mt chic By-Khng-By, mt chic my bay c hn v rt kh khn vn hnh," Ratwatte ni. "Ci i hi nhiu vic lm. H thng iu khin bay khng c cp nng lng bng hi nc. Chng c kt ni bi hng lot puli truyn ng v thanh ni vi b mt kim loi bn ngoi ca my bay. Anh phi thc s khe khon thao tc c vi chic my bay . Anh nhc bng n quanh bu tri. Vic cng l n lc th cht ngang vi cho mt ci thuyn. Vi chic my bay hin ti th ti ch vn hnh bng cc ngn tay thi. Ti dng mt cn iu khin. Cc thit b ca ti to ng. Thit b ca h ch to c my ci cc c ph. Thit b li t ng li hng ri. Vy nn c trng buc phi lin tc quan st c chn thit b ny, mi th ch bng ci cc ung c ph, trong khi tay phi ang khng ch tc , tay tri ang li. Anh ta b y n cc im. Anh ta khng cn phng cch lm bt c th g khc. iu xy ra khi bn mt mi l nhng k nng ra quyt nh ca bn b chui i. Bn bt u qun n st kia - nhng th m ngy hm trc bn thuc vanh vch. Trong hp en c tm thy ti khu vc my bay ri, ngi ta nghe thy C trng Caviedes trong sut gi
226

L THUYT CHNG TC...

ng h cui cng ca chuyn bay hi i hi li vic dch sang ting Ty Ban Nha nhng ch dn phng hng t ATC, c nh th rng ng khng cn sc dng ting Anh ca mnh na. Chn ln, ng yu cu nhc li ch dn phng hng. "Ch dn cho ti to hn na," ng ni ngay gn thi im cui cng. "Ti khng nghe thy g." Khi chic my bay ln vng c bn mi pht ng h ngay pha ng nam phi trng Kennedy - lc mi ngi trong khoang li u bit r rng h ang cn kit nhin liu - vin phi cng ng l c th d dng yu cu c h cnh Philadelphia, cch vn vn su mi lm dm. Nhng ng khng lm th: c nh th rng ng b kha cng vi New York. Trong ln tip t bt thnh, H thng Cnh bo Mt t ca my bay thng bo khng di mi lm ln cho c trng rng ng ta h my bay xung qu thp. ng dng nh qu m qung. Khi h cnh tht bi, ng ra ng phi ln vng ln ngay lp tc, vy m ng khng h lm vy. ng kit sc. Trong sut qu trnh , khoang li trn ngp s im lng nng n. Ngi ngay cnh c trng Caviedes l c ph ca ng - Mauricio Klotz, v trong bng ghi m chuyn bay, c nhng qung ko di ca m thanh rt rt v ting n ng c. Chnh l trch nhim ca Klotz trong vic ch tr mi lin lc vi ATC, c ngha rng vai tr ca anh ta m hm l tuyt i then cht. Nhng cch hnh x ca anh ta th ng mt cch k quc. Phi n ln ln vng th ba pha ty nam phi trng Kennedy th Klotz mi thng bo vi ATC rng anh ta khng ngh rng my bay c
227

NHNG K XUT CHNG

nhin liu n c sn bay khc. Ch dn m phi hnh on nghe thy t ATC l "Ch " v, tip theo l, "c php h cnh xung sn bay Kennedy." Cc nhn vin iu tra sau ny phng on rng cc phi cng ca Avianca t hn lm tng ATC c cch cho h ln xp u hng, u tin trc hng t my bay khc ang ln vng pha trn Kennedy. Thc t, khng h c chuyn . Avianca ch c thm vo cui hng. l mt hiu lm nghim trng, m vn mnh ca chic my bay li hon ton ty thuc vo iu . Nhng cc phi cng c nhc li vn , tm kim s cho php khng? Khng h. H cng chng h cp thm mt ln no na n vn nhin liu cho ba mi tm pht tip sau .

5.
i vi Ratwatte, s im lng trong khoang li l khng th hiu ni. V nh mt cch gii thch nguyn do ti sao, Ratwatte bt u k v vic xy ra vi ng vo bui sng trn ng bay xut pht t Dubai. "Chng ti c mt hnh khch n," ng ni. "Chng ti cho rng b ta b t qu. Co git. Nn ma. vo tnh trng ht sc ti t. B ta l mt ph n n c con gi sng M. Chng b khng ni c ting Anh, ting Hindi, m ch dng phng ng Punjab. Khng ai c th i thoi vi ng ta. Nhn dng v nh th ng ta va bc ra khi mt khu lng vng Punjab v h tuyt nhin khng c tin. Thc ra khi s vic xy ra ti ang trn ng ti Moscow, nhng ti bit l chng ti khng th ti Moscow c. Ti
228

L THUYT CHNG TC...

khng bit l iu g s xy n vi nhng con ngi ny nu chng ti bay n . Ti ni vi c ph, "Anh cm li i. Chng ta phi n Helsinki." Vn st sn m Ratwatte phi i mt ngay lp tc l h mi i cha c na qung ng ca c mt chuyn bay di, iu ngh l h cn d qu nhiu nhin liu trong cc thng cha so vi bnh thng khi n thi im phi h cnh. "Chng ti b vt qu su mi tn so vi khi lng h cnh ti a." ng ni. "Vy nn gi ti phi a ra la chn. Ti c th tho bt nhin liu. Nhng cc nc rt ght vic my bay tho nhin liu trn khng v vn mi trng. V th, h s nh v cho ti bay ra mt ni no trn vng bin Baltic, v vic s tiu tn ca ti bn mi pht ng h cn ngi ph na kia hu nh chc chn s cht. Th nn ti quyt nh s h cnh d th no i chng na. l la chn ca ti." iu c ngha l chic my bay "h cnh nng." H khng th s dng h thng h cnh t ng c bi n khng c b tr vn hnh mt chic my bay nng n mc . "Trong tnh cnh y, ti phi tip qun vic iu khin," ng ni tip. "Ti phi chc chn rng my bay tip t an ton; nu khng, s c nguy c h hi v kt cu. N c th tr thnh mt ng nt thc s. Cng c c nhng vn v c im bay vi mt chic my bay nng. Nu bn ri khi ng bay v phi ln vng, c th bn s khng lc y ln cao li na.

229

NHNG K XUT CHNG

"Nhiu vic lm. Bn ang tung hng vi bao nhiu l bng. Bn phi lm cho ng. Bi v l mt chuyn bay ng trng, c hai phi cng na. Nn ti nh thc h dy, v h cng tham gia vo lm mi vic. Chng ti c bn ngi , iu y thc s c tc dng trong iu phi mi vic. Ti cha tng bao gi ti Helsinki. Ti khng h bit phi trng ra sao, khng bit liu cc ng bng c di khng. Ti buc phi tm mt phng cch cn tin, tm ra xem liu chng ti c th h cnh khng, tm ra cc tham s chuyn bay v thng bo vi cng ty xem chng ti ang lm g. Cng mt thi im ti ni chuyn vi ba ni khc nhau - ni chuyn vi Dubai, ni chuyn vi Medlink, mt trm dch v Arizona ni ngi ta sp xp mt bc s nghe my v ti cn ni chuyn vi hai bc s ang chm sc ngi ph n khoang sau. C lin tc khng ngng ngh sut bn mi pht ng h. "Chng ti gp may l thi tit Helsinki rt tt," ng ni. "Gng sc thc hin mt c tip t trong thi tit xu, cng thm mt ci my bay nng n, cng thm mt phi trng chng quen thuc, khng tt cht no. Bi v l Phn Lan, mt quc gia hng u th gii, mi vic u c b tr tt, rt linh hot. Ti ni vi h, 'My bay ca ti ang qu ti. Ti mun h cnh ngc chiu gi.' Anh mun lm mnh chm li trong tnh hung . H ni, khng vn g. H cho php chng ti h cnh theo hng ngc li so vi cch thng thng. Chng ti bay vo khu vc thnh ph, ni h lun trnh bi l do ting n."
230

L THUYT CHNG TC...

Th ngh v nhng g i hi phi c Ratwatte. ng buc phi l mt phi cng c. iu ny cng khng phi bn ci nhiu: ng phi c k nng thc hin k thut h cnh nng. Nhng hu nh tt c nhng vic khc m Ratwatte lm khin cho c h cnh khn cp thnh cng vt ra ngoi mi nh ngha kht khe ca k nng li my bay. ng buc phi t ln bn cn mt bn l nguy c gy h hi cho my bay ca mnh vi mt bn l ri ro cho mng sng ca ngi ph n, v ri, mt khi la chn c xc nh, ng li phi thng sut v mi quan h mt thit gia Helsinki vi Moscow v hng khch au m gh sau. ng phi t trang b cho mnh, tht nhanh chng, cc tham s ca mt phi trng m ng cha tng dng chn trc : liu n c th tip nhn mt trong nhng my bay ln nht trn bu tri, vi tn su mi tn vt qu khi lng h cnh thng thng? Nhng trn ht, ng phi tr chuyn - vi cc hnh khch, vi cc bc s, vi ngi li ph, vi hai thnh vin m ng nh thc khi h ang chp mt, vi thng cp tng hnh dinh Dubai, vi ATC ti Helsinki. C th chc chn khng nh rng trong bn mi pht t lc cn t qu ca hnh khch bt u cho n khi h cnh Helsinki, khoang li ch im lng trong t giy ng h. iu i hi Ratwatte chnh l i thoi, v i thoi khng ch vi mc ch a ra mnh lnh m cn vi ngha khuyn khch, d dnh, trn an, m phn v chia s thng tin bng cch thc r rng v minh bch nht c th.

231

NHNG K XUT CHNG

6.
Cn y, ngc li, l bn ghi t my bay Avianca 052, khi chic my bay ang bc vo c tip t bt thnh ca mnh. Vn l thi tit. Mn sng qu dy n ni Klotz v Caviedes khng th nhn ra h ang u. Hy k, khng phi vo ni dung, m l hnh thc cuc i thoi gia h. Hy lu n di ca khong im lng gia li ni tht ra vi tng ging trong li bnh lun ca Klotz:
CAVIEDES: ng bng, u ri? Ti khng thy n, ti khng trng thy n. H thu cng h cnh ln. C trng bo Klotz yu cu mt ch dn khng lu khc. Mi giy tri qua. CAVIEDES (dng nh ni vi chnh mnh): Chng ta khng c nhin liu... Mi by giy tri qua khi cc phi cng trao i cc ch dn k thut vi nhau. CAVIEDES: Ti khng bit chuyn g xy ra vi ng bng. Ti khng h nhn thy n. KLOTZ: Ti khng trng thy n. Trm Kim sot Khng lu xen vo v bo h r tri. CAVIEDES: Ni vi h l chng ta ang nguy cp! KLOTZ (ni vi ATC): ang ch hng 180 v pha tay phi, , chng ti s th li ln na. Chng ti sp ht nhin liu.

Hy th tng tng khung cnh trong khoang li. My bay ang b cn dn nhin liu rt nguy him. H va mi b l c hi h cnh u tin. H khng bit chic
232

L THUYT CHNG TC...

phi c cn c th bay c bao lu na. C trng tuyt vng: "Ni vi h l chng ta ang trong tnh trng khn cp!" V Klotz th ni g ch? ang ch hng 180 v pha tay phi, , chng ti s th li ln na. Chng ti sp ht nhin liu. bt u, cm t "ht nhin liu" khng c ngha g trong h thng thut ng ca Trm Kim sot Khng lu. V c bn, tt c my bay khi tip t ti a im h cnh, u cn nhin liu. Hay Klotz l chic 052 khng cn nhin liu bay tip n mt ni khc, mt phi trng thay th? Hay ca anh ta l h bt u lo ngi v nhin liu ca mnh? Tip theo, hy xem xt cu trc ca cu ni then cht. Klotz bt u vi mt bo nhn thng thng i vi ch dn t ATC v khng h cp n ni quan ngi v nhin liu tn n na sau ca cu. C nh th l anh ta n ni trong mt nh hng vy, "Vng, ti dng thm t c ph na, v, , ti ang b hc mt ci xng g." Ngi phc v s coi li ni ca anh ta nghim tc n mc no? Nhn vin kim sot khng lu m Klotz i thoi cng v sau xc nhn rng anh ta "ch coi l mt li bnh lun thong qua m thi." Trong nhng m ma bo, cc nhn vin kim sot khng lu lc no chng nghe thy cc phi cng ni v chuyn cn nhin liu. T "" m Klotz chm vo gia hai na cu ng l thch hp vi vic gim bt tm quan trng ca nhng g anh ta ang ni. Theo nh mt nhn vin kim sot khc cng ch dn chic 052 vo m th, Klotz ni "vi thi rt th lnh m... Khng h c cht cp bch no trong ging ni."
233

NHNG K XUT CHNG

7.
Thut ng c cc nh ngn ng hc s dng miu t cch m Klotz thc hin trong thi khc l "li ni gim nh," m ch n bt c n lc no nhm gim nh hoc "bc ng" cho thc s c ni ti. Chng ta gim nh khi chng ta t ra lch s, hoc khi chng ta xu h hay ngi ngn, hoc khi chng ta t ra tn knh trc uy quyn. Nu bn mun ng sp ca mnh gip mt iu g , bn s khng ni "Ti s cn ci ny vo th Hai." M bn s ni gim. Bn bo, "Khng cn tm nu th ny phin phc qu, nhng nu ng bt cht thi gian ng qua n vo t cui tun th tht tuyt vi!" Trong mt tnh hung nh th, li ni gim hon ton ph hp. Tuy nhin, trong nhng hon cnh khc - v nh gia khoang li trong mt m ma bo - th l c vn . Cc nh ngn ng hc Ute Fischer v Judith Orasanu c ln a ra mt kch bn gi nh nh th ny vi mt nhm cc c trng v c ph, hi xem h s phn ng ra sao:
Anh thy trn radar thi tit mt vng ma nng ht cch 25 dm v pha trc. (Phi cng) ang duy tr tc Mach .73, cho d cn ma ging c thng bo trong phm vi ca anh v radar bt u gp nhng nhiu lon va phi. Anh mun chc chn rng my bay ca mnh s khng b lt vo khu vc ma ging . Cu hi: Anh s ni g vi phi cng?

234

L THUYT CHNG TC...

Theo tng tng ca Fischer v Orasanu, c t nht su cch th thuyt phc vin phi cng thay i hng i v trnh thi tit xu, mi phng n vi mt mc gim nh khc nhau.
1. Mnh lnh: Sang phi ba mi . l cch trc tip v dt khot nht khin cho vn tr nn d tng tng. Mc gim nh bng Khng (0). 2. Tuyn b chc trch nhm cng tc: Ti ngh chng ta phi chuyn hng sang phi ngay by gi. Hy lu v vic s dng t chng ta v thc t l li ngh gi y bt c th. N mm mng i mt cht. 3. Gi nhm cng tc: Hy trnh khu vc thi tit ra. ngm n trong li ni ny l chng ta chung vai st cnh trong s v ny. 4. Cht vn: Anh mun chuyn sang hng no vy? Cch ny thm ch cn mm mng hn li gi nhm cng tc, bi v ngi pht ngn tha nhn rng anh ta khng phi l trng nhm. 5. u tin: Ti ngh s l khn ngoan nu r tri hoc phi. 6. Bng gi m ch: Tn hiu phn hi cch y hai mi lm dm c v ti t.

y chnh l li ni gim nh nht trong tt c. Fischer v Orasanu pht hin ra l cc c trng phn ln u ni rng h s ban hnh mnh lnh trong tnh hung . "Sang phi ba mi ." H ang ni vi ngi di quyn. H chng c g phi ngi t ra thng thng.
235

NHNG K XUT CHNG

pha kia, cc c ph li ang ni chuyn vi sp ca mnh, vy nn h ch yu chn cch thay th mm mng nht. H bng gi m ch. Tht kh c bn nghin cu ca Fischer v Orasanu m khng cm thy mt cht bo ng, bi mt li bng gi l cch ngh kh nht gii m m li d nht t chi. Trong v my bay Air Florida n ngay bn ngoi Washington, DC, nm 1982 c ph c ni vi c trng ti ba ln rng c mt ng bng tuyt rt nguy him trn mt cnh my bay. Nhng th nghe xem anh ta ni vic nh th no. u ch l bng gi:
C PH: Nhn xem bng tuyt mc trn n, , ngay ng sau, ch kia ka, thy khng?

Tip :
C PH: Trng thy nhng ct bng ngay pha sau kia v cc th ch?

V ri:
C PH: Tri, y l mt trn chc chn tht bi vi vic lm tan chy my th bng tuyt , n (mang li) cho anh mt cm gic an ton t hi, tt c ch th thi. Cui cng, khi h nhn c lnh ct cnh, c ph nng ln hai mc a ra li gi nhm cng tc: C PH: Hy kim tra mt trn (cnh) ln na, bi v chng ta dng li y mt cht. C TRNG: Ti ngh l chng ta s phi ri khi y trong vng mt pht na. 236

L THUYT CHNG TC...

iu cui cng m c ph ni vi c trng, ngay trc khi chic my bay lao xung sng Potomac khng cn l mt li m ch bng gi na, m l mt li xut, hoc mt mnh lnh. l mt li nhn nh hin thc n gin - v ln ny th c trng ng vi anh ta.
C PH: Larry, chng ta ang lao xung, Larry. C TRNG: Ti bit ri.

Li ni gim ni trnh gii thch mt trong nhng iu bt thng to ln trong cc v n my bay. Trong cc hng hng khng thng mi, c trng v c ph phn chia nhim v li ngang bng nhau. Nhng trong lch s, cc v ri my bay c nhiu kh nng xy ra hn khi c trng ang ngi "gh li." Thot tin iu l khng th l gii, bi c trng hu nh lun l phi cng giu kinh nghim nht. Nhng hy th ngh v v tai nn ca Air Florida. Nu c ph vo vai tr c trng, liu anh ta c m ch n ba ln khng? Khng, anh ta s ra lnh v my bay hn khng b ri. My bay an ton hn khi phi cng t kinh nghim nht cm li, bi iu ng ngha vi vic phi cng th hai s khng e ngi g khi phi ln ting. Tranh u chng li li ni gim ni trnh tr thnh mt trong nhng cuc thnh chin v i nht trong ngnh hng khng thng mi sut mi lm nm va qua. Mi hng hng khng ln gi y u c phn o to gi l "Crew Resource Management," (Tm dch: Qun l phi hnh on) c thit k dy cho cc
237

NHNG K XUT CHNG

thnh vin phi hnh on cp di cch i thoi r rng v cng quyt. Ly v d, nhiu hng hng khng ging dy mt quy trnh tiu chun ha dnh cho phi cng cng li (co-pilot) yu cu c trng trong trng hp anh ta/c ta ngh rng c vic g ri vo tnh trng ti t. ("C trng, ti lo ngi v..." Sau , "C trng, ti khng thoi mi vi..." V nu c trng vn khng phn ng, "C trng, ti tin l tnh th khng an ton." V nu vn tht bi, c ph c i hi s phi tip qun my bay.) Cc chuyn gia hng khng s ni vi bn rng thnh cng ca cuc chin chng li li ni gim ni trnh cng ng vai tr to ln nh bt c yu t no khc gii thch cho s gim st phi thng cc v tai nn my bay trong nhng nm gn y. " mt mc rt gin n, mt trong nhng iu chng ti nhn mnh hng hng khng ny l c ph v c trng gi nhau bng tn," Ratwatte ni. "Chng ti ngh iu c tc dng. S kh khn hn nu phi ni, 'C trng, anh ang lm vic g sai y,' so vi vic dng thng tn. Ratwatte coi vn ni gim ni trnh rt nghim trng. Bn khng th no l mt ngi nghin cu v v n Avianca m li khng cm thy nh th. ng ni tip: "Mt th m ring bn thn ti c gng lm l, ti c h mnh xung thp cht. Ti ni vi phi cng cng li, 'Ti khng bay thng xuyn lm. Ba hay bn ln mt thng. Anh bay hn th nhiu. Nu anh thy ti lm ci g y ngu ngc, l bi ti khng bay thng xuyn lm. Th nn ni vi ti nh. Hy gip ti." Hi vng l, iu s gip h ln ting."
238

L THUYT CHNG TC...

8.
Tr li vi khoang li ca Avianca 052. Chic my bay gi y ang quay ngc li t pha phi trng Kennedy, sau n lc h cnh tht bi u tin. Klotz va mi lin lc trn sng radio vi ATC, c gng tm ra xem h c th th h cnh ln na u. Caviedes quay v pha anh ta.
CAVIEDES: Anh ta ni g? KLOTZ: Ti thng bo cho anh ta bit l chng ta sp th ln na bi v va ri chng ta khng th... Bn giy im lng tri qua. CAVIEDES: Ni cho anh ta bit l chng ta ang trong tnh trng khn cp. Bn giy im lng na tri qua. Vin c trng th ln na. CAVIEDES: Anh bo anh ta cha? KLOTZ: , tha sp. Ti ni vi anh ta. Klotz bt u ni chuyn vi ATC - nhc li cc chi tit thng thng. KLOTZ: Mt-nm-khng duy tr hai nghn, Avianca khngnm-hai. C trng r rng ang hong lon cc . CAVIEDES: Ni vi anh ta l chng ta khng cn nhin liu. Klotz tr li m thoi radio vi ATC. KLOTZ: Nng cao v duy tr ba nghn v, , chng ti ang ht nhin liu, tha ngi.

239

NHNG K XUT CHNG

Li th na ri. Khng h cp n t ng thn k "khn cp," th m cc nhn vin kim sot khng lu vn c hun luyn nghe. on cui cu, c mo trc bng t gim nh "" ch l "ht nhin liu, tha ngi." Nu bn ang m cc sai lm, th phi hnh on ca Avianca t n mc hai con s.
CAVIEDES: Anh bo l chng ta ht nhin liu cha? KLOTZ: , tha ngi. Ti bo cho anh ta... CAVIEDES: Bueno (Ting Ty Ban Nha: Tt!)

Nu khng phi l khc do u ca c mt bi kch th cch ti lui lui ti ca h s ging vi mt mn trnh din hi kch ca Abbott v Costello.36 Mt pht hn cht xu tri qua.
ATC: Avianca khng-nm-hai, , ti s chuyn cc anh sang khong mi lm dm v pha ng bc v ri a anh tr li cn tin. Nh th c n vi cc anh v nhin liu khng? KLOTZ: Chc l th. Cm n rt nhiu.

Chc l th. Cm n rt nhiu. H sp ri bm xung! Mt trong nhng thnh vin phi hnh on bc vo khoang li xem tnh hnh nghim trng n mc no. Vin hoa tiu ch vo ng h nhin liu cn sch v lm ng tc a bn tay ct ngang c.37 Nhng anh ta khng
William (Bud) Abbott v Lou Costello: Cp i din vin hi ngi M thc hin chung cc chng trnh trn i pht thanh, truyn hnh v phim. L cp din vin hi c yuthch nht hi nhng nm 1940-1950.
36:

Chng ta bit iu ny bi thnh vin phi hnh on sng st sau v n v xc nhn trong cuc iu tra.
37

240

L THUYT CHNG TC...

ni g. Cng khng ai ni g trong nm pht tip sau . Ch c ting trao i lin tc v cc cng vic thng thng trn radio, v ri hoa tiu tht ln, "Bt la ng c s bn!" Caviedes ni, "Ch cho ti ng bng," nhng ng bng cch ti mi su dm. Hai mi su giy im lng tri qua. Nhn vin iu khin khng lu gi mt ln cui cng.
ATC: Cc anh, , cc anh c nhin liu n c sn bay khng? Bn ghi chm ht.

9.
"Bn buc phi hiu mt iu v v n," Ratwatte ni, " l cc nhn vin kim sot khng lu New York vn ni ting bi thi cc cn, quyt lit v hay bt nt. Nhng h cng rt c. H iu khin lu lng giao thng phi thng trong mi trng b g p. C mt cu chuyn ni ting k v mt vin phi cng b lc khi di chuyn trong JFK. Bn s khng tng tng c nguy c d dng b lc n th no nu cha t mnh t chn n JFK. l mt m cung. V th, mt n nhn vin kim sot khng lu ni a ln vi anh ta, v ni 'Thi ngay. ng c lm g ht. ng m ming ni vi ti cho n khi ti ni vi anh.' V c mc anh ta y. Cui cng vin phi cng nhc b m ln v ni, 'Qu c. C phi l ti tng ly c lm v hi kip trc khng y?'
241

NHNG K XUT CHNG

"Bn h l khng ti no tng tng ni tnh hung . Cch m h nhn nhn mi vic l th ny 'Ti ang nm quyn iu khin. Cm ngay v lm theo iu ti ni.' H s ngt li anh. V nu anh khng thch nhng g h bo anh lm, anh buc phi ngt li li. Khi h s ni, 'Thi c ri.' Nhng nu anh khng lm th, h s bt p anh. Ti vn nh mt chuyn bay ca British Airways n New York. H b nhi y tai mnh lnh ca Trm Kim sot Khng lu New York. My vin phi cng ngi Anh ni, 'Cc ngi nn n sn bay Heathrow (London) m hc xem phi iu khin mt chic my bay ra sao.' y u l vn v tinh thn c. Nu anh khng quen vi kiu n ming tr ming nh th, ATC New York c th rt, rt hm da. V my ngi Avianca ch l b hm da v c tng tng qu mau l ca chnh mnh. Chng th no tng tng l Ratwatte li khng bo v mnh thnh cng trc Kennedy ATC - khng phi bi ng kh chu, hunh hoang t cao hay c ci ti ln, m v ng nhn nhn th gii khc hn. Nu ng cn n s gip trong khoang li, ng s nh thc li ph dy. Nu ng ngh rng Moscow khng n, th c ri, ng s n Helsinki, v nu Helsinki thng iu khin cho my bay xui chiu gi, th, ng s bo vi h cho ng p xung ngc chiu. Sng hm , khi h ri khi Helsinki, ng a my bay vo nhm ng bng - v li ph ca ng nhanh chng ch ra li. K nim y khin ng bt ci. "Masa l ngi Thy S. Anh ta rt ly lm vui lng c chnh n ti. Anh ta mt n ti sut c qung ng v."
242

L THUYT CHNG TC...

Ratwatte ni tip: "Tt c nhng g mi ngi phi lm l ni vi nhn vin iu khin, 'Chng ti khng c nhin liu chiu theo nhng g anh nh lm.' V tt c nhng g h (my bay Avianca) phi lm l ni, 'Chng ti khng th lm th. Chng ti buc phi h cnh trong vng mi pht ti.' H khng th trnh by r rng t ca mnh vi nhn vin khng lu." T thi im ny tr i, Ratwatte bt u ni nng thn trng, bi ng s a ra kiu khi qut v vn ha vn thng khin chng ta khng thoi mi cho lm. Nhng nhng g xy ra vi Avianca th l lng qu i dng nh khng th l gii ni - n ni n i hi cch gii thch phc tp hn l kt lun n gin rng Klotz bt ti v nng v vin c trng th mt mi qu. C iu g su sc hn - thuc v cu trc hn - din ra trong khoang li y. S ra sao nu vic phi cng l ngi Colombia lin quan n v tai nn? "Nhn xem, khng mt vin phi cng ngi M no li nghin rng chu ng nh th. Vn l y," Ratwatte ni. "H s ni ngay, 'Nghe ny, bn thn mn. Ti phi h cnh.'"

10.
Trong nhng nm ca thp nin 1960 v 1970, nh tm l hc ngi H Lan Geert Hofstede lm vic cho b phn nhn s ca tng s IBM chu u. Cng vic ca Hofstede l i li khp ton cu v phng vn cc nhn vin, hi h th nh mi ngi gii quyt vn ra sao, h lm vic cng nhau ra sao v thi ca h vi uy quyn nh th
243

NHNG K XUT CHNG

no. Cc bn cu hi di dng v phc tp, v theo thi gian, Hofstede c th pht trin c mt c s d liu s phn tch cc cch thc m qua cc nn vn ha khc bit vi nhau. Ngy nay "thc o Hofstede" l mt trong nhng mu hnh c s dng nhiu nht trong ngnh tm l hc so snh vn ha. V d, Hofstede lp lun rng cc nn vn ha c th c phn bit mt cch hiu qu cn c vo vic nhng nn vn ha y mong i cc c nhn t chm sc mnh n mc no. Hofstede gi thc o l "thang o ch ngha c nhn - ch ngha tp th." Quc gia mc u mt "c nhn ch ngha" trong thang o y chnh l Hp chng quc Hoa K. Khng c g ngc nhin, nc M cng chnh l quc gia cng nghip ha duy nht trn th gii khng cung cp cho cc cng dn ca mnh ch chm sc sc khe ph cp. u mt bn kia ca thang o l Guatemala. Mt chiu kch khc trong h thng Hofstede a ra l "n trnh ri ro" (uncertainty avoidance) Mt nn vn ha dung th tnh trng nhp nhng khng r rt c n mc no? Di y l nhm 5 quc gia "n trnh ri ro" hng u, cn c vo c s d liu ca Hofstede - l nhng quc gia trng cy nhiu nht vo cc quy tc v k hoch, c nhiu kh nng gn cht vo cc th tc bt k hon cnh no: 1. Hy Lp 2. B o Nha 3. Guatemala 4. Uruguay
244

L THUYT CHNG TC...

5. B Nm quc gia di cng - l nhng nn vn ha c kh nng dung th tnh trng nhp nhng tt nht - bao gm: 49. Hng Kng 50. Thy in 51. an Mch 52. Jamaica 53. Singapore Cng rt cn thit phi lu rng Hofstede khng h gi rng c chuyn ni ny ng n ni kia sai lm bt c im no trn h thng thang bc m ng a ra. ng cng khng ni rng v tr ca mt nn vn ha no trn mt trong s nhng chiu kch ng phc ra l cng c d bo cng nhc v vic mt ngi no n t mt quc gia s hnh x ra sao: ly v d, mt ngi n t t nc Guatemala hon ton c kh nng li theo li c nhn ch ngha mc cao. Thay vo , iu m Hofstede a ra l th rt ging vi nhng g Nisbett v Cohen khng nh sau nhng nghin cu thc hin trong hnh lang trng i hc Michigan. Mi ngi trong chng ta u c tnh cch ring bit. Nhng bao trm trn tt c li l nhng khuynh hng, cch thc v nhng phn chiu c truyn li cho chng ta bi lch s ca cng ng m chng ta vn ha mnh sinh trng, v nhng khc bit y r rng v cng. Ly th d, B v an Mch ch cch nhau mt gi ng h my bay. Ngi an Mch nhn rt ging ngi B, v
245

NHNG K XUT CHNG

nu bn b th xung mt gc ph no Copenhagen (th an Mch), bn cng s chng nhn ra iu g khc bit vi mt gc ph Brussels (th B). Nhng khi xt n tiu ch "n trnh ri ro" th hai quc gia ny khng th khc nhau nhiu hn th. Trn thc t, ngi an Mch c nhiu im chung vi ngi Jamaica trong tiu ch chp nhn s nhp nhng hn khi n trong tng quan vi nhng bn b u chu khc. an Mch v B c th chia s th truyn thng t do - dn ch kiu chu u rng khp. Nhng t hng trm, hng trm nm v trc, hai quc gia ny c lch s khc nhau, cu trc chnh tr khc nhau, truyn thng tn gio khc nhau, ngn ng khc nhau, n thc ung, kin trc v vn hc rt khc nhau. V tng ca tt c nhng khc bit y l trong nhng kiu tnh hung ngu nhin no i hi phi ng x trc nhng nguy c v ri ro, ngi an Mch c xu hng phn ng theo li rt khc vi ngi B. Trong s tt c nhng Chiu kch ca Hofstede, c l chiu th v nht chnh l ci m ng gi l "Ch s khong cch quyn lc" (Power Distance Index - PDI). Khong cch quyn lc c lin quan ti thi i vi tn ti trn di, c th l mt nn vn ha no coi trng v tn knh uy quyn n mc no. nh lng n, Hofstede hi nhng cu nh "Trong s nhng tri nghim ca bn, vn di y xut hin thng xuyn n mc no: cc nhn vin s phi th hin thi bt ng vi nhng ngi qun l ca mnh?" "Nhng thnh vin km quyn lc hn trong cc t chc v th ch chp nhn v d liu rng quyn lc c phn b bt bnh ng" trong
246

L THUYT CHNG TC...

chng mc no? Nhng ngi gi c knh n v e s ti mc no? Nhng ngi nm quyn lc trong tay c c trao cho nhng u i c bit khng? "Ti nhng quc gia c ch s khong cch quyn lc thp," Hofstede vit trong chuyn lun kinh in Culture's Consequences (Tm dch: Nhng h qu ca vn ha):
Quyn lc chnh l th m nhng ngi nm gi quyn lc trong tay hu nh u cm thy xu h v h s c gng th hin t hn vn c. C ln ti nghe thy mt quan chc i hc ca Thy in (quc gia c ch s PDI thp) by t rng thc thi quyn lc, ng ta s c gng trng khng c v quyn nng. Cc nh lnh o c th cao v th khng chnh thc ca mnh bng cch t chi tha nhn nhng biu tng chnh thc. Ti o (PDI thp), Th tng Bruno Kreisky vn ni ting v vic i lc bt xe in n nhim s. Vo nm 1974, ti cn tn mt trng thy th tng H Lan (PDI thp) Joop den Uyl i ngh bng cn nh di ng (motor-home) mt khu cm tri ti B o Nha. Hnh x ca nhng ngi c quyn lc nh th rt t kh nng xy ra nhng quc gia c PDI cao nh B hay Php.38

nh th, Hofstede c nhc ti mt nghin cu c thc hin vi nm trc , so snh cc nh my sn xut ca c v Php trong cng mt ngnh cng nghip v c quy m tng t nhau. Cc nh my Php tnh trung bnh c 26% nhn cng m nhn vai tr qun l hoc nhng v tr chuyn vin; c l 16%. Hn na, v cn bn th ngi Php tr lng cho nhng qun l cp cao nht ca mnh nhiu hn mc ngi c chi tr. iu chng ta nhn thy trong v d so snh ny, nh Hofstede lp lun, l mt nt khc bit trong thi vn ha i vi tn ti. Ngi Php c ch s khong cch quyn lc gp i ngi c. H mong mun v h tr cho h thng tn ti theo cch m ngi c n gin khng lm.

38 Tng t

247

NHNG K XUT CHNG

Bn c th tng tng c hiu ng m nhng pht hin ca Hofstede gy ra i vi nhng ngi trong ngnh hng khng. Cuc u tranh v i ca h vi li ni nng gim nh v lm vic theo nhm xt cho cng nhm mc ch g? Chnh l n lc gim thiu khong cch quyn lc trong khoang li. Cu hi ca Hofstede a ra v khong cch quyn lc - "Trong s nhng tri nghim ca bn, vn di y xut hin thng xuyn n mc no: cc nhn vin s phi th hin thi bt ng vi nhng ngi qun l ca mnh?" - cng chnh l cu hi m cc chuyn gia hng khng t ra vi cc c ph trong cch x tr ca h trc cc c trng. V nghin cu ca Hofstede gi mt iu g cha tng ny ra trong u ca ai trong gii hng khng: nhim v thuyt phc cc c ph bit t khng nh bn thn mnh s ph thuc rt ln vo xp hng khong cch quyn lc ca nn vn ha m h thuc v. cng l iu m Ratwatte ng khi ng ni rng chng c phi cng ngi M no li chp nhn b hm da bi cc nhn vin iu khin khng lu phi trng Kennedy. M l mt nn vn ha c khong cch quyn lc thp truyn thng. Khi phi i mt vi tnh th cp bch, ngi M da vo tnh cch M, v th tnh cch M y ngha l mt nhn vin iu khin khng lu ch c coi l mt ngi bng vai phi la m thi. Vy quc gia no u mt bn kia trn bng xp loi ch s khong cch quyn lc? Chnh l Colombia. Ngay sau v n my bay Avianca, nh tm l hc Robert Helmreich, ngi lm nhiu vic hn bt c ai khng nh v vai tr ca vn ha trong vic l gii hnh vi ca phi cng, vit mt bn phn tch xut sc v v tai nn, trong ng lp lun rng bn s khng th
248

L THUYT CHNG TC...

hiu c cch c x ca Klotz nu khng tnh n quc tch ca anh ta, rng tnh hung kh khn anh ta gp phi hm cng l th tnh hung kh x ch c th xy ra vi nhng ai vn c sn lng tn knh su sc v bt bin i vi uy quyn. Helmreich vit:
Khong cch quyn lc cao vi ca ngi Columbia c th to nn tnh trng mt phng hng c ph v c trng tht bi trong vic th hin li a ra quyt nh rnh rt (nu khng mun ni l chuyn quyn c on) vn c mong i trong nhng nn vn ha c khong cch quyn lc cao. C ph th nht v th hai c th ch i c trng ra quyt nh, nhng cng vn c th khng tnh nguyn a ra nhng phng n thay th.

Klotz t coi mnh l mt k di quyn. Gii quyt tnh th khng hong khng phi vic ca anh ta. l vic ca c trng - m c trng li ang kit sc v chng ni nng g. Th ri n nhng nhn vin iu khin khng lu hng hch ngo ngc ca phi trng Kennedy ra lnh cho my bay ln vng. Klotz ang c gng ni vi h rng anh ang gp rc ri. Nhng anh ta li s dng c trng vn ha ca ring mnh, ni nng nh mt k di quyn vi thng cp. Nhng nhn vin iu khin u phi ngi Colombia. H l nhng ngi New York vi khong cch quyn lc thp. H khng thy c khong trng no lin quan n tn ti trn di gia h vi cc phi cng trn bu tri, v i vi h, li ni gim nh xut pht t mt phi cng khng c rng ngi pht ngn ang t ra tn knh mt cch thch hp trc thng cp. N c ngha rng vin phi cng y chng gp vn g c.
249

NHNG K XUT CHNG

C mt im trong bn ghi ni s bt ng i thoi vn ha gia cc nhn vin iu khin v Klotz tr nn qu r rng n mc c ln tht au lng. l ln trao i cui cng gia Avianca v trm iu khin, ch vi pht trc khi ri. Klotz ch ni "Chc th. Cm n rt nhiu." tr li cho cu hi ca nhn vin iu khin v tnh trng nhin liu ca h. C trng Caviedes sau quay sang Klotz:
CAVIEDES: Anh ta ni g? KLOTZ: Anh ta gin d.

Gin d! Cm xc ca Klotz ang b tn thng! My bay ca anh ta th cn k thm ha. Nhng anh ta khng th no thot ra khi th ng lc chi phi ln mnh bt ngun t nn vn ha trong nhng ngi di quyn buc phi tun th mnh lnh ca thng cp. Trong tm tr mnh, anh c gng v tht bi trong vic thng bo tnh cnh him ngho ca mnh, v kt lun duy nht l t hn bng cch no anh ta xc phm n nhng v thng cp ng trn ta thp iu khin kia ri. Sau v ri my bay sn bay Kennedy, ban lnh o ca hng khng Avianca thc hin mt thao tc k tip. Avianca c n bn tai nn trong mt thi gian ngn - v Barranquilla, Cucuta, Madrid v New York - v trong c bn s v, hng hng khng kt lun "c lin quan n nhng chic my bay trong iu kin vn hnh hon ho, phi hnh on khng h c hn ch no v th lc v c nh gi l c nng lc bay mc trung bnh hoc trn trung bnh, vy m cc v tai nn vn xy ra." (ch in nghing l ca ti).
250

L THUYT CHNG TC...

Trong v ri my bay Madrid ca tp on, bn bo co tip tc, vin phi cng cng li c gng cnh bo cho c trng rng tnh th khi nguy him n mc no:
Phi cng cng li ng. Nhng h t nn v nguyn do... khi vin phi cng cng li a ra cu hi, nhng ngh ngm n ca anh ta li rt yu t. Phn ng ca c trng ch l pht l anh ta hon ton. C l vin phi cng cng li khng mun t ra chng i, nghi ng nh gi ca c trng, hoc anh ta khng mun lm tr ngc nghch bi anh ta bit rng c trng c c m kinh nghim bay trong khu vc . Vin phi cng cng li t hn t bo cha cho nhng suy ngh ca mnh bng mt cch mnh m hn...

Kh nng thnh cng trong nhng vic chng ta lm gn b cht ch vi vic chng ta n t u. V vic l mt phi cng tt vi vic xut thn t mt nn vn ha c ch s khong cch quyn lc cao qu thc l mt s ha trn kh khn. Tin y cng phi ni lun, Colombia cng cha phi quc gia c PDI cao nht. Helmreich v mt ng nghip ca ng - Ashleigh Merritt - c ln tnh ton PDI ca cc phi cng trn khp th gii. S mt l Brazil. S hai l Hn Quc. 39

39 Di

y l 5 nhm phi cng c ch s PDI cao nht tnh theo quc gia. Nu bn so snh danh sch ny vi xp hng t l cc v ri my bay theo quc gia, s thy chng trng kht vi nhau: 1. Brazil; 2. Hn Quc; 3. Morocco; 4. Mexico; 5. Philippines. Cn 5 nhm phi cng c ch s PDI thp nht tnh theo quc gia: 15. Hp chng quc Hoa K; 16. Ireland; 17. Nam Phi; 18. Australia; 19. New Zealand

251

NHNG K XUT CHNG

11.
U ban Quc gia v An ton Giao thng ca M chu trch nhim v vic iu tra cc v ri my bay, t tr s ti mt khu nh vn phng thp tng xy theo kiu thp nin 70 ngay dc b sng Potomac Washington, DC. Nhng dy hnh lang di bn ngoi tr s y ban l cc phng th nghim cht kn cc mnh xc my bay: mt mnh st so nham nh ca tuc bin ng c, mt mnh vt th c v l cnh qut ca trc thng. Trn mt gi ca phng th nghim l my ghi d liu v ging ni trong khoang li - th c gi l "hp en" - ly t v n my bay tan tc ValuJet Florida hi nm 1996 lm 110 ngi thit mng. My ghi c bc trong mt chic v c bng hp ng giy lm t thp ti cng dy cp, v y ca chic hp l mt ci l lm chm, c nh th ai - hay, ng hn l th g - ng mt ci di vo vi lc cc ln. Mt s iu tra vin ca NTSB l k s, nhng ngi dng li cc v ri my bay t nhng chng c vt cht. Nhng ngi khc l phi cng. Mt con s ln n ng ngc nhin trong , li chnh l cc nh tm l hc, cng vic ca h l lng nghe bn ghi trong khoang li v ti hin li nhng g m phi hnh on ni v lm trong nhng giy pht cui cng trc khi my bay ri. Mt trong nhng chuyn gia hp en hng u ca NTSB l tin s tm l hc Malcolm Brenner vo tui ng tun cao gy, Brenner l mt trong nhng iu tra vin i su vo v ri my bay Korean Air Guam. "Thng thng c tip t nh th vo Guam khng kh khn g," Brenner bt u. Sn bay Guam c ci gi l
252

L THUYT CHNG TC...

n ri (glide scope), th ging nh mt tia sng khng l chiu ln bu tri t sn bay, v phi cng ch n gin l i theo tia sng y cho ti khi p xung ng bng. Nhng trong ci m l thng y, n ri b hng. "N khng hot ng," Brenner ni. "N c chuyn sang mt hn o khc sa cha. Vy nn c mt thng bo gi ti cc phi cng rng n ri khng lm vic." Nhn chung vi tnh hnh nh vy, vic ny ng ra chng phi vn g. Thi gian mt thng trong qu trnh sa cha n ri, c khong mt nghn nm trm lt h cnh an ton sn bay Guam. ch l mt th nh nht - mt iu bt tin, hn nhin - khin cho nhim v h cnh mt chic my bay thm kh khn cht xu. "Rc ri th hai l thi tit," Brenner tip tc. "Thng thng vng Nam Thi Bnh Dng ny, bn s gp mt s tnh hung thi tit thong qua. Chng i qua rt nhanh. Bn khng gp phi bo. l mt thin ng nhit i. Nhng m y, c mt t lc xoy, v n ch va mi xy ra hi ti, h s bay vo mt trong nhng dng hon lu y, cch phi trng vi dm. Vy nn c trng phi quyt nh: quy trnh h cnh ca ti chnh xc l g? H c cho php h cnh theo cch tip t VOR/DME. N rt phc tp. ng l mt th phin toi. N i hi rt nhiu s phi hp n c th sp t n tho. Bn s phi h xung theo tng bc. Nhng sau , khi vic din ra, th t cch phi trng nhiu dm, vin c trng nhn thy nh sng t Guam. Vy nn anh ta th lng. V anh ta ni, 'Chng ta s thc hin tip t trc quan.'"
253

NHNG K XUT CHNG

VOR l mt thit b bo hiu pht ra tn hiu cho php cc phi cng tnh ton cao ca mnh khi h tip t vo mt sn bay. l th m cc phi cng phi trng cy vo trc khi c pht minh n ri. Chin lc ca c trng l s dng VOR a my bay v gn v sau , khi anh ta c th nhn thy nh sng pht ra t ng bng, th s h cnh my bay mt cch trc quan. iu ny c v hp l. Cc phi cng vn thc hin h cnh trc quan. Nhng mi ln mt phi cng la chn k hoch no , anh ta cng lun phi chun b mt phng n d phng trong trng hp mi vic t i. C trng ny khng lm th. "ng ra h phi phi hp vi nhau. Anh ta ng ra phi tm tt cc bc h xung (kiu DME) ch," Brenner ni tip. "Nhng anh ta khng h ni v chuyn . Lc xoy vy quanh h, v nhng g c trng c v ang lm ch l cho rng n thi im no anh ta s xuyn thng mn my v trng thy phi trng, v nu trong khong cch nm trm su mi b anh ta khng trng thy n, anh ta s ch ln vng m thi. Lc ny, vic s c tc dng, tr mt iu. Thit b VOR m da trn anh ta xy dng chin lc h cnh ca mnh li khng nm sn bay. N trn i Nimitz cch phi trng hai phy nm dm. Bit bao nhiu sn bay trn th gii cng c tnh trng ny. i khi bn c th i theo VOR h xung v n dn bn thng ti sn bay. Cn y nu bn h xung theo VOR, n s dn bn thng xung i Nimitz." Vin phi cng bit v VOR. N c ch r trong bn ch dn sn bay. Anh ta tng bay n Guam ti tm ln v thc t l, anh ta cp v n mt cch chi tit
254

L THUYT CHNG TC...

c th trong bn ch dn phi cng m anh ta a ra trc khi ct cnh. Nhng phi nhc n chuyn, khi y l mt gi m, v anh ta thc dy t lc su gi sng ca ngy hm trc. "Chng ti tin l s mt mi c lin quan y," Brenner ni tip. " l chuyn bay ngc-chiu-kimng-h. Bn bay v n ni vo mt gi sng, theo gi Hn Quc. Ri bn tri qua vi ting ng h trn mt t, v bay tr v khi mt tri va mi ln. C trng va mi bay nh th mt thng v trc. Nhng ln y, anh ta thip ng trn gh khoang hng nht. Ln ny anh ta ang phi cm li v thc s mt mi." L vy y, ba tin kinh in dn ti mt v ri my bay dn dng tnh cnh ca Avianca 052: mt trc trc k thut nho nh; thi tit xu v mt vin phi cng mt mi. Nu xt ring l th khng yu t no trong s gy ra mt v tai nn. Nhng c ba kt hp li s i hi nhng n lc tng hp ca tt c mi ngi trong khoang li. V chnh l ch m Korean Air 801 gp rc ri.

12.
Di y l bn tng thut ghi m ca ba mi pht cui cng ca chuyn bay KAL 801: N bt u bng li than th kit sc ca c trng
0120:01. C TRNG: Nu chuyn kh hi ny l mt chuyn bay di hn chn gi, chng ta c th kim c cht g . Vi

255

NHNG K XUT CHNG

tm ting ng h, chng ta chng c g. Tm gi ng h chng gip c g cho chng ta... H khin chng ta lm vic n mc cc im, n cc im. Hu nh chc chn theo cch ny... cc chi ph khch sn s c tit kim cho cc thnh vin trong cabin li, v tng ti a thi gian chuyn bay. Bt k th no, h khin chng ta... lm vic n mc cc im.

C ting ng mt ngi ri khi ch ngi. Mt pht tri qua.

0121:13. C TRNG: i... thc tnh... bun ng qu. (nhng t kh hiu) C PH: Tt nhin ri. Th ri n nhng khonh khc mu cht ca chuyn bay. C ph quyt nh ln ting: C PH: Anh c ngh l ma nng ht hn khng? Trong khu vc ny, ch ny ny?

C ph t hn suy ngh rt lu v kh khn trc khi a ra bnh lun y. Anh ta khng c bay cng mt i d ng x nh trong khoang li ca Suren Ratwatte. Trong cc phi hnh on ca hng khng Hn Quc, kh nng c th xy ra trong nhng khong thi gian ngh dc ng thng l nhng thnh vin t thm nin s cc cung phc v c trng n mc chun b ba ti hoc mua qu cho anh ta. Nh mt cu phi cng Korean Air tng by t, cm gic ng tr trong rt nhiu bung li ca hng hng khng ny l "c trng nm quyn ch o v lm nhng g anh ta mun, khi anh ta thch v theo cch anh ta mun lm, cn tt c nhng ngi khc ngi im
256

L THUYT CHNG TC...

lng v chng lm g ht." Trong bn bo co v Korean Air ca Delta c mt ngi nc danh cng b trn Internet, mt trong nhng ngi chng kin k chuyn v vic c mt trong mt chuyn bay ca Korean Air khi c ph s sut trong lc nghe lnh ca Trm iu khin Khng lu v a my bay vo nhm hng vn dnh cho my bay khc. "Hoa tiu pht hin ra c iu g sai st nhng khng ni g c. Hoa tiu chng vui v nhng khng ni g... Cho d cc iu kin trc quan (tt), phi hnh on khng h nhn ra bn ngoi v nhn ra rng hng bay hin thi s khng th a h xung sn bay. Cui cng radar ca my bay pht hin ra sai lm, v tip n l mt cu then cht: "C trng tt C ph bng mu bn tay v gy ra li." Tt anh ta bng mu bn tay? Khi ba vin phi cng gp nhau vo bui ti hm y ti phi trng Kimpo chun b trc chuyn bay, c ph v hoa tiu t hn u gp mnh ci cho long trng trc c trng. Tt c h chc u bt tay nhau. "Cheo eom boeb seom ni da," (Ln u tin gp anh) phi cng cng li chc ni th, y knh trng. Ting Hn Quc c khng di su cp khc nhau trong xng h khi i thoi, ty thuc vo mi quan h gia ngi nghe v ngi ni: tn knh theo nghi thc, tn knh khng theo nghi thc, thng thng khng gi t, gn gi, thn mt, mc mc. C ph s khng dm s dng mt trong nhng cch thc thn mt hay gn gi xng h vi c trng. y l mt nn vn ha trong c s ch to ln t vo vai v tng quan gia bt c hai ngi no trong mt cuc i thoi.
257

NHNG K XUT CHNG

Nh ngn ng hc Hn Quc Ho-min Sohn vit:

Trong mt bn n ti, mt ngi vai v thp hn buc phi ch cho ti khi mt ngi vai v cao hn ngi xung v bt u dng ba trong khi iu ngc li khng bao gi xy ra; mt ngi s khng c ht thuc trc mt mt ngi c v tr cao trong x hi; khi ung vi mt ngi c v tr cao, ngi di phi che ly ca anh ta v quay mt khi ngi b trn kia... khi cho hi mt ngi c v th trong x hi (mc d khng phi l cp di ca anh ta) mt ngi Hn Quc s phi gp mnh; mt ngi Hn Quc phi ng dy khi mt nhn vt c vai v r rng xut hin ti a im , v anh ta khng th i bng qua mt ca mt nhn vt r rng l b trn. Tt c cc c x v hnh vi x hi u c iu khin bi trt t theo thm nin v cp bc; l thng l, chanmul to wi alay ka ita, c c tn ti trn di, trc sau thm ch trong khi ung nc lc.

Vy nn, khi c ph ni, "Anh c ngh l ma nng ht hn khng? Trong khu vc ny, ch ny ny?" chng ta bit rng anh ta c rng: C trng. Anh m bo vi chng ti s tip t trc quan, m khng h c phng n d phng, v thi tit bn ngoi th t hi. Anh ngh rng chng ta s chc thng mn my kp lc nhn thy ng bng. Nhng s th no nu chng ta khng lm c nh vy? Bn ngoi tri ti en nh mc v ma xi x cn n ri th hng ri. Nhng anh ta khng th ni nh vy. Anh ta bng gi m ch, v trong suy ngh ca mnh th anh ta ni nhiu ht mc c th vi mt ngi v tr thng cp. C ph s khng cp n thi tit mt ln na.
258

L THUYT CHNG TC...

Ch ngay sau khonh khc y thi, th i khi, my bay x toang mn my v i vo phm vi m cc phi cng c th nhn thy nh sng.
"L Guam phi khng nh?" hoa tiu hi. Ri, sau mt cht ngng, anh ni, "L Guam, Guam y." C trng phn chn. "Tt!"

Nhng chng tt cht no. ch l o tng. H va mi xuyn thng mn my mt lt. Nhng h vn cn cch phi trng ti hai mi dm, v vn cn c chng thi tit ti t ch i h pha trc. Hoa tiu bit iu ny, bi trch nhim ca anh ta l theo di thi tit, nn gi y anh ta quyt nh ln ting. "C trng, radar thi tit gip chng ta rt nhiu," anh ta ni. Radar thi tit gip chng ta rt nhiu? Li bng gi m ch th hai pht ra t khoang li. iu hoa tiu mun ni cng l th m c ph m ch. y khng phi l mt m m chng ta c th ch da vo i mt ca mnh h cnh my bay. Hy nhn xem radar thi tit ni ln iu g vi chng ta: pha trc c vn . i vi nhng i tai Ty phng, c v l lng khi hoa tiu ch cp ti ch ny c mt ln. Giao tip ca phng Ty c mt iu m cc nh ngn ng hc gi l "nh hng ngi truyn tin" - c ngha rng, vic din t cc kin mt cch r rng, khng nhp nhng chnh l trch nhim ca ngi pht ngn. Thm ch trong trng hp bi thm ca v n my bay Air Florida, c ph
259

NHNG K XUT CHNG

cng khng h lm g hn ngoi m ch v mi him nguy m m bng gy ra, anh ta vn c bng gi n bn lt, din t nhng nh gi ca anh ta bng bn cch khc nhau, trong mt n lc lm cho t ca mnh c sng r. C th anh ta b kim thc bi khong cch quyn lc gia anh ta vi vin c trng, nhng anh ta vn vn dng li y trong mt bi cnh vn ha Ty phng, ni ngi ta quyt nh rng nu nh c s nhm ln, th l li ca ngi ni. Nhng Hn Quc, ging nh rt nhiu quc gia chu khc, li nh hng theo ngi nghe. Hon ton ty thuc vo vic ngi nghe hiu nh th no v nhng g c ni ra. Trong suy ngh ca vin hoa tiu, anh ta ni rt nhiu. Sohn cn a ra nhng i thoi di y lm v d minh ha, mt cuc trao i gia nhn vin (anh Kim) v sp, mt trng phng (kwacang).
KWACANG: Lnh qu, vi li ti hi i. ( ngha: Sao anh khng mua cht ung hay ci g y n?) ANH KIM: Lm mt chn ru th sao nh? ( ngha: Ti s mua ung cho anh.) KWACANG: n thi m. ng . ( ngha: Ti s chp nhn li ngh ca anh nu anh nhc li n.) ANH KIM: Anh chc l i lm ri. i ra ngoi th sao? ( ngha: Ti khng nh s tht i anh.) KWACANG: Lm th i nh? ( ngha: Ti nhn li.) 260

L THUYT CHNG TC...

C iu g tht p trong s tinh t ca cuc trao i, trong s m mi bn dnh cho mc ch v mong mun ca ngi kia. l lch s, theo ngha thnh thc nht ca t ny: n khng cho php thiu vng cm xc v c m mt la. Nhng li giao tip kiu khong cch quyn lc cao ch c tc dng khi ngi nghe kh nng dnh s ch k cng, v n ch c tc dng khi c hai bn trong cuc i thoi d d thi gian hng bc tch c cc t ca nhau. N khng c tc dng trong bung li my bay gia mt m ma gi bo bng vi mt vin phi cng kit sc c gng h cnh xung mt phi trng c chic n iu hng b hng.

13.
Cui cng, n nm 2003, Korean Air cng bt u hnh ng ci t bng vic mi David Greenberg - mt chuyn gia nc ngoi ca Delta Air Lines - sang ph trch iu hnh bay. Bc u tin ca Greenberg l lm mt vic m s l v ngha nu bn khng hiu cn nguyn thc s ca cc vn tn ti trong Korean Air. ng nh gi nng lc Anh ng ca tt c cc thnh vin phi hnh on trong hng. "Mt s ngi trong s h th n cn mt s khc th khng," ng nh li. "Vy nn chng ti b tr mt chng trnh nhm h tr v nng cao mc thnh tho Anh ng hng khng ca h." Bc th hai ca ng l mi Alteon - mt cng ty Ty phng, chi nhnh ca Tp on
261

NHNG K XUT CHNG

Boeing - m nhn cc chng trnh hun luyn v ging dy ca cng ty. "Alteon t chc vic o to ca mnh bng ting Anh," Greenberg ni. "H khng ni ting Hn." Quy tc ca Greenberg rt n gin. Ngn ng mi ca Korean Air l ting Anh, v nu anh mun gi c ci gh phi cng trong cng ty, anh buc phi tri chy th ngn ng . "y khng phi mt cuc thanh trng," ng ni. "Mi ngi u c c hi nh nhau, v nhng ai cm thy vn ngn ng qu kh khn hon ton c php i ra bn ngoi v t hc bng chi ph ca ring mnh. Nhng y ngn ng l b lc. Ti khng th triu hi bt k ai b thi vic v nhng hn ch trong nng lc bay." L do cn bn cho hnh ng ca Greenberg l ting Anh chnh l ngn ng ca gii hng khng. Khi cc phi cng ngi trong khoang li v thc hin tng bc trong bng lit k cc mc cn kim tra m cc phi hnh on theo st tng im quan trng trong c chui hnh ng, th bng lit k y vit bng ting Anh. Khi h ni chuyn vi Trm iu khin Khng lu bt c ni no trn th gii, nhng cuc i thoi y s l bng ting Anh. "Nu anh c gng h cnh xung JFK vo gi cao im, s khng c trao i no bng vn bn ht," Greenberg ni. " l ngi ni chuyn vi ngi, vy nn anh phi cc k chc chn rng anh hiu vic g ang din ra. Anh c th ni rng hai ngi Hn Quc ngi bn nhau th cn g phi ni ting Anh. Nhng nu h ang tranh ci v nhng iu m my ngi bn ngoi ang ni bng ting Anh, hin nhin ngn ng l rt quan trng."
262

L THUYT CHNG TC...

Greenberg mun em n cho nhng phi cng ca mnh mt c tnh thay th. Vn l h b mc kt trong nhng vai tr vn c iu khin bi gnh nng t di sn vn ha ca t nc h. H cn c mt c hi bc ra khi nhng vai tr y khi ngi trong khoang li, v ngn ng chnh l chic cha kha cho s chuyn i y. Trong ting Anh, h s c gii thot khi cch phn nh th bc trn di rch ri theo kiu Hn Quc: tn knh theo nghi thc, tn knh khng theo nghi thc, thng thng khng gi t, gn gi, thn mt, mc mc. Thay vo , cc phi cng s tham d vo mt nn vn ha v ngn ng vi mt di sn hon ton khc bit. Tuy th, phn then cht trong cuc ci cch ca Greenberg li chnh l vic ng khng h lm. ng khng bung xui tuyt vng. ng khng sa thi tt c cc phi cng ngi Hn Quc ri bt u li vi nhng phi cng n t mt nn vn ha c ch s khong cch quyn lc thp. ng bit rng nhng di sn vn ha ng vai tr quan trng - rng chng y sc mnh, lan ta su xa v duy tr bn b, rt lu k c sau khi nhng tc dng ban u ca chng mt i. Nhng ng khng cho rng nhng di sn y l mt phn khng th gt ra ni lm nn mi ngi chng ta. ng tin rng nu nhng ngi Hn Quc thnh thc v vic h xut thn t u v t nguyn i din vi nhng kha cnh di sn vn ha vn khng ph hp vi gii hng khng, h c th thay i. ng a ra cho cc phi cng mt th m tt c mi ngi - t cc tuyn th khc cn cu, cc ng trm phn mm cho ti nhng lut s trong lnh vc thn tnh tp on c trao tng trn
263

NHNG K XUT CHNG

con ng dn ti thnh cng: mt c hi bin i mi quan h ca h vi cng vic. Sau khi ri khi Korean Air, Greenberg gip gy dng mt hng vn ti hng khng mang tn Cargo 360, v ng dn mt s cc phi cng ngi Hn Quc theo mnh. H u l cc k s hng khng, ngi ng th ba, sau c trng v c ph trong h thng tn ti nghim ngt ca Korean Air thu ban u. "Nhng ngi ny thc hin cng vic trong mi trng c ti Korean Air khong t mi lm ti mi tm nm," ng ni. "H chp nhn th vai tr ph thuc y. H tng bc thang di cng. Chng ti ti o to h v a h vo vi cc phi i phng Ty. H to nn mt thnh cng rc r. H u thay i phong cch ca mnh. H ginh th ch ng. H nng cao phn gnh vc trng trch. H khng ch i ngi khc ch th cho h. H u l nhng ngi c thm nin, vo tui ng tun, giu kinh nghim, h c o to li v gi y thc hin thnh cng cng vic ca mnh trong mt khoang li ca phng Ty. Chng ti a h ra khi nn vn ha ca mnh v ti tiu chun ha h. l mt th d v s gii phng phi thng. Khi chng ta hiu rng mt phi cng c khi phi l nh th no - khi chng ta hiu r nn vn ha, lch s v th gii bn ngoi mt c nhn ng vai tr quan trng ti nhng no vi thnh cng ngh nghip - th chng ta s khng phi b tay tuyt vng trong mt hng hng khng ni cc phi cng m my bay vo sn ni. Chng ta c cch to nn thnh cng t chnh nhng tht bi.
264

L THUYT CHNG TC...

Nhng trc ht chng ta phi thnh thc v mt ch m chng ta vn qu thng xuyn tng l. Vo nm 1994, khi hng Boeing ln u tin cng b cc d liu an ton th hin mt mi tng lin r rt gia cc v ri my bay ca mt quc gia vi im s ca quc gia trong h thng Thc o Hofstede, cc chuyn gia nghin cu ca tp on trn thc t t lm mnh ri beng bi vic c gng khng gy xc phm. "Chng ti khng h ni rng c iu g y, nhng chng ti ngh c vn g y" chnh l cch m k s trng v an ton bay din t. Ti sao chng ta phi cu n n th? Ti sao thc t rng mi chng ta u xut thn t mt nn vn ha vi s pha trn c bit gia sc mnh v yu im, gia nhng thin hng v t cht bm sinh - li kh khn tha nhn n th? Chng ta l ai khng th tch ri khi chng ta xut thn t u - v khi chng ta n trnh hin thc, th my bay ri.

14.
Quay tr li khoang li. "C trng, radar thi tit gip chng ta rt nhiu." By gi s chng c phi cng no ni nh th. Nhng l nm 1997, trc khi Korean Air xem xt vn khong cch quyn lc mt cch nghim tc. Vin c trng mt mi, v t thc s trong li ni ca hoa tiu ch lt qua tm tr c trng m chng h ng li.
265

NHNG K XUT CHNG

"," c trng p li. "Chng rt hu ch." ng ta khng nghe. Phi c bay thng v hng thit b VOR cn VOR th sn ni. Thi tit xu vn khng tan i. Vy nn cc phi cng khng th trng thy g. C trng h cng my bay xung v m rng cnh t sau. Vo 1:41:48, phi cng ni, "M cn gt," v hoa tiu m chng ln. Tri ang ma. Vo 1:41:59, c ph hi, "Khng nhn thy g?" Anh ta ang tm ng bng. Anh ta khng nhn thy n. Rut gan anh ta cng thng thp thm lm ri. Mt giy sau, ging in t ca Thit b Cnh bo Mt t pht ra u u, "Nm trm (b)." My bay cn cch mt t nm trm b. Mt t trong trng hp ny l sn i Nimitz. Nhng phi hnh on b nhm ln bi h ngh rng mt t y ngha l ng bng, m lm sao th c khi h khng th nhn thy ng bng? Hoa tiu ni, "?" vi tng ging kinh ngc. Bn c th tng tng ra l h u suy ngh d di, c gng iu chnh nhng nhn nh ca mnh v ni my bay ang sp p xung vi nhng g cc thit b in t ang thng bo vi h. Vo 1:42:19, c ph ni, "Thc hin mt ln tip t bt thnh." Anh ta cui cng cng nng cp mt li bng gi m ch ln thnh ngh theo chc trch ca thnh vin phi hnh on: anh ta mun hy b c h cnh. V sau, trong cuc iu tra v tai nn, ngi ta xc nh c rng nu anh ta nm quyn iu khin chic my bay ngay trong khonh khc y th thi gian
266

L THUYT CHNG TC...

nng cao my bay v n khi i Nimitz. chnh l vic m c ph c o to thc hin khi h tin rng vin c trng r rng sai lm. Nhng ch l th l thuyt hc trong lp m thi, v n thc s rt khc vi vic thc hnh trn khng cng ngi rt c th s tt anh bng mu bn tay nu anh phm sai lm.
1:42:20. HOA TIU: Khng nhn thy.

Vi nguy c tai ha s s trc mt, c c ph v k s phi hnh cui cng u ln ting. H mun c trng bay vng, nng cao v bt u h cnh li ln na. Nhng qu mun.
1:42:21. C PH: Khng nhn thy, tip t bt thnh. 1:42:22. HOA TIU: Ln vng. 1:42:23. C TRNG: Ln vng. 1:42:24:05. THIT B CNH BO MT T (GPWS): Mt trm. 1:42:24:84. GPWS: Nm mi. 1:42:25:19. GPWS: Bn mi. 1:42:25:50. GPWS: Ba mi. 1:42:25:78. GPWS: Hai mi. 1:42:28:78. (Nhng ting ng va chm u tin.) 1:42:28:65. (Ting ni) 1:42:28:91. (Ting rn r) 1:42:30:54. (Ting ni)

KT THC BN GHI

267

NHNG K XUT CHNG

C H N G

V I I I

Nhng rung la v bi kim tra Ton

"NGI C KH NNG THC DY TRC BNH MINH SUT BA TRM SU MI NGY MT NM CHC CHN C TH LM CHO GIA NH MNH TR NN SUNG TC."

1.
Con ng dn vo khu trung tm cng nghip ca min Nam Trung Quc tri di ngt ngt qua nhng trng c rng mnh mng, xanh ngn ngt ca ng bng Chu Giang. Khu t c che ph di ln sng khi dy m mt. Cc xa l chen kn xe vn ti ko hng. Nhng ng dy ti in ngang dc ct cho khung cnh. Cc nh my sn xut my nh, my vi tnh, ng h, che ma nng v o phng chen vai thch cnh vi cc khi cn h ken dy gia cc cnh ng trng chui, trng xoi, ma ng, u v da dnh cho th trng xut khu. C mt s ni trn th gii bin i chng vnh ch trong
268

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

mt khong thi gian ngn. Mi mt th h trc, khng gian t hn trong lnh hn v nhng con ng c l ch mi l hai ln. V mt th h trc na, tt c nhng g bn c th nhn thy y chc chn ch l nhng cnh ng la m thi. Mt hai gi i ng, s ti u ngun Chu Giang ni thnh ph Qung Chu ta lc, v ti Qung Chu nhng tn tch ca t nc Trung Hoa xa c c th tm thy d dng hn. Chn thn d tr nn xinh p, nhng di i nhp nh c im xuyt bi nhng tng vi l l trn bc nn l dy ni Lnh Nam. y ri rc nhng cn lu p bng t bn mu xm xanh truyn thng ca nng dn Trung Quc. Trong cc th t nh b, c nhng khu ch sm ut: g v ngng nht trong nhng nm tre an vt t mn, rau c by la lit trn nn t, nhng tng tht ln trn bn, thuc l c bn thnh nhng kin ln. V khp mi ni l la, nhng cnh ng tri di ht dm ny sang dm khc. Vo tit ng, ng rung kh cong, ni ln nhng gc r tr li t v ma nm ngoi. Sau khi ma mng c cy trng vo tit u xun, khi nhng con gi nm m bt u thi ti, cnh ng chuyn mnh thnh mt thm xanh k diu, cho n thi im t thu hoch u tin, khi ht thc my my tru u cnh, c khng gian tr thnh mt bin vng tri ra v tn. La go c canh tc Trung Quc t hng trm nm nay. Cng chnh khi ngun t Trung Quc, cc k thut trng la nc lan rng khp vng ng Nam - Nht Bn, Hn Quc, Singapore v i Loan. Nhng
269

NHNG K XUT CHNG

ghi chp lch s cho thy, ht nm ny qua nm khc, ngi nng dn khp chu tip tc nhng mu hnh canh tc nng nghip khng ngi ngh v y phc tp ging nh th. Nhng cnh ng la c "xy dng nn" ch khng n thun l "m ra" nh cch ca nhng cnh ng la m. Bn khng ch n sch cy, ry cc bi rm v si ri cy xi ln. Nhng tha rung bc thang bm theo sn ni, i hay c khai khn trn cc vng m ly v nhng nhnh sng. Nhng tha rung cn c ti tm, vy nn mt h thng ti tiu phc tp cng c xy dng chung quanh. Cc knh rch phi c o t ni u ngun nc gn nht, v ngi ta xy dng cc ca cng cc rnh nc dng nc c th cung cp mt lng va cho cy la sinh trng. Canh tc la nc cn c nhng iu kin th ngi nht nh. Rung la phi c lp nn t cng bn di bi nu khng nc s nhanh chng thm xung t. Nhng, tt nhin, cy la nc khng th sinh trng c trn nn t kh cng, vy nn pha trn ca lp t nn cng buc phi c mt lp bn dy, xp. V nn t rn - nh tn gi ca n, phi c x l k thut cn thn c th chng ngp ng ng thi gi cho cy trng ngp nc mc thch hp. Trong qu trnh sinh trng, cy la cn c bn phn nhiu ln, cng on ny mang tnh k thut cao. Theo truyn thng, ngi nng dn s dng "phn xanh" (cht thi ca ngi) v mt hn hp ca phn trn, ph sa sng, thn cy u , thn cy gai du t ln - v h phi ht sc cn trng, bi bn
270

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

qu nhiu phn, hoc mt lng va nhng bn sai thi im cng t hi nh qu t phn gio vy. n thi im cy trng, mt ngi nng dn Trung Quc s c ti hng trm ging la khc nhau la chn. Mi ging la trong s li c nhng u v nhc im khc nhau, v nh, sn lng v thi gian sinh trng, hay kh nng chng chu ra sao trong iu kin kh hn, hay c th sinh trng th no trn t bc mu. Ngi nng dn c th cng mt lc trng c t ging la hoc hn th, iu chnh s kt hp y theo tng ma ng ph vi nguy c ma mng tht bt. ng ta hay b ta (hay, chnh xc hn, l c gia nh, bi trng la l cng vic ca c gia nh) s gieo ht ging trong mt khonh rung c chun b k lng. Sau vi tun, cy m non s c di thc ra cnh ng, cy thnh hng cch nhau su inch mt cch chnh xc cn thn, v ri c chm cht t mn. Vic lm c c thc hin thng xuyn bi cy m non d dng b cc loi cy c khc ln t v n ht mu. Trong sut c qung thi gian cy la ln ln, ngi nng dn phi thng xuyn kim tra v ti kim tra mc nc m bo rng nc khng b nng qu di nh nng h chi chang. Khi la chn, ngi nng dn li ko tt c bn b v b con h hng trong mt n lc hip ng chung, thu hoch ma mng cng nhanh cng tt kp gieo trng v th hai trc khi ma ng kh hanh bt u. Mt ba sng min Nam Trung Quc, t nht i vi nhng ai c th m bo c, bao gm cho - tc cho go trng, vi rau dip, c v mng. Ba tra th tng lng
271

NHNG K XUT CHNG

cho hn. Cn ba ti l cm go t vi thc n mn. Go l th bn mang bn ch mua v nhng th nhu yu phm khc ca cuc sng. chnh l cch m s giu c v a v x hi c o lng. N chi phi hu ht mi khonh khc lm vic hng ngy. "La go l cuc sng," nh nhn chng hc Goncalo Santos, ngi nghin cu v cc lng mc truyn thng min Nam Trung Quc, ni. "Khng c la go, anh khng th tn ti. Nu anh mun tr thnh mt ai min Nam Trung Quc, anh s phi c la go. N khin cho qu t quay trn."

2.
Hy nhn vo dy s sau y: 4, 8, 5, 3, 9, 7, 6. c to chng ln. Gi bn hy quay i v dng hai mi giy ghi nh th t trc khi c to chng mt ln na. Nu bn ni ting Anh, bn s c khong 59% c may nh c th t mt cch hon ho. Nu bn ni ting Trung Quc th, bn gn nh chc chn ghi nh chnh xc trong mi lt th. Ti sao li th? Bi chng ta dung np con s vo mt mch tr nh ko di khong hai giy ng h. Chng ta ghi nh bt c th g chng ta c th ni hoc c mt cch d dng nht trong qung hai giy ng h y. V nhng ngi ni ting Trung Quc nh c dy s 4, 8, 5, 3, 9, 7, 6 chnh xc hu nh trong mi lt th bi khng ging nh ting Anh, ngn ng ca h cho php h t va vn by con s y trong khong hai giy ng h.
272

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

V d ny c trch ra t cun sch The Number Sense (Tm dch: Tri gic con s) ca tc gi Stanislas Dehaene. Nh Dahaene gii thch th:
Cc s m trong ting Trung ngn gn mt cch ng ch . Hu ht chng u c pht m trong khong thi gian ngn hn mt phn t giy ng h (v d, 4 l si- t, 7 l qitht). Nhng t tng ng vi chng trong ting Anh l four, seven - di dng hn: pht m nhng t ny mt khong mt phn ba giy ng h. Khc bit v tr nh gia ngi Anh quc vi ngi Trung Hoa nhn bn ngoi th hon ton c nguyn c t s sai khc v di ny. Trong cc loi ngn ng a dng nh ting Wales, ting Rp, ting Trung Quc, ting Anh v ting Do Thi, c tn ti mi tng lin sn sinh t thi gian i hi pht m cc con s trong mt ngn ng no vi qung tr nh (memory span) ca ngi pht ngn. Trong lnh a ny, phn thng dnh cho tnh hiu qu thuc v phng ng Qung ng (Cantonese) ca ngi Trung Quc, th ting ny ban tng cho nhng c dn Hng Kng mt qung tr nh ln ti khong mi con s.

Kt qu l cng tn ti s khc bit ln trong vic xy dng h thng gi tn s gia ngn ng phng Ty v chu. Trong ting Anh, chng ta ni fourteen (14), sixteen (16), seventeen (17), eighteen (18) v nineteen (19), vy th ng l ra chng ta cng s ni oneteen ( ch 11), twoteen (12), threeteen (13) v fiveteen (15). Nhng khng phi th. Chng ta s dng mt hnh thc khc: eleven (11), twelve (12), thirteen (13) v fifteen (15). Tng t nh th, chng ta c forty (40) v sixty (60), c v ging vi nhng t ch con s m chng c lin quan (four-4 v six-6).
273

NHNG K XUT CHNG

Nhng chng ta cng ni fifty (50) v thirty (30) v twenty (20), cng c v ging vi five (5) v three (3) v two (2), nhng khng hon ton. Thm na, vi cc con s trn 20, chng ta t s "hng chc" ln trc v s hng n v sau, v d: twenty-one (21), twenty-two (22), trong khi vi cc s "mi my" (teen), chng ta lm ngc li, v d: fourteen (14), seventeen (17), eighteen (18). H thng s m trong ting Anh l bt quy tc cao . Nhng Trung Quc, Nht Bn v Hn Quc th khng nh vy. H c mt h thng s m rt logic. Eleven (11) l mi-mt. Twelve (12) l mi-hai. Twenty-four (24) l hai-mi-t, v.v... Khc bit y ng ngha vi vic tr em chu hc m nhanh hn nhiu so vi tr em M. Nhng em b Trung Quc ln bn tui, tnh trung bnh c th m ti 40. Tr em M vo la tui y ch c th m ti s 15, v hu ht u khng th m n 40 cho ti khi cc em ln nm tui. Tnh n lc nm tui, th ni cch khc, tr em M b chm mt mt nm so vi cc bn ng trang la chu xt v k nng ton hc cn bn nht. Tnh quy tc trong h thng s m chu cng ng ngha vi vic tr em chu thc hin cc php tnh c bn - v d nh php cng, d dng hn nhiu ln. Th yu cu mt a tr ni ting Anh ln by tui lm php tnh nhm trong u: thirty-seven (37) cng vi twentytwo (22), v em b s phi chuyn i t ng sang ch s (37 + 22). Ch sau em mi bt u lm php tnh c: 2 cng 7 l 9, 30 cng 20 l 50, kt qu ra 59. Yu cu mt em nh chu lm php tnh ba-mi-by cng vi hai274

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

mi-hai, v ri tng s cn thit ngay , in ngay trong cu ni. Khng cn phi c s chuyn i ch s no ht: l nm-mi-chn. "H thng ca chu rt sng r," Karen Fuson, nh tm l hc ca i hc Northwestern, mt ngi nghin cu rt t m v nhng nt d bit chu v phng Ty, pht biu. "Ti ngh n lm cho ton b thi i vi Ton hc tr nn khc bit. Thay v ch l mt th hc vt bnh thng, s phi c hn mt hnh mu m ti c th tm ra. C l do mong i rng ti c th lm c vic ny. C l do mong i rng l mt iu c th nhn bit c. V d nh phn s, chng ta s ni l threefifths (3/5). Ting Trung Quc ch n gin l 'trong nm phn, ly ra ba phn.' N ni cho bn bit v mt nhn thc rng mt phn s l g. N khu bit gia mu thc v t thc." Cn ng tnh ng k hn nhiu v mn Ton vi tr em phng Ty bt u t nm hc lp Ba v lp Bn, Fuson lp lun rng c l mt phn ca s v mng ny c nguyn do t vic mn Ton c v khng th hiu ni; cu trc ngn ng qu ln xn; nhng quy tc c bn ca ngn ng c v ty tin v phc tp. Ngc li, tr em chu gn nh khng cm thy nhng tr ngi tng t. Chng c th nh c nhiu con s trong u v lm php tnh nhanh hn, v cch thc din t cc t s trong ngn ng chu tng ng mt cch chnh xc vi bn cht ca mt t s - v c l chnh iu khin cho cc em hc sinh chu c xu hng thch th mn Ton, chng c gng thm mt cht,
275

NHNG K XUT CHNG

hc nhiu gi Ton hn v t nguyn lm bi tp hn, c th v c th, l mt kiu vng trn khp kn hon ho. Khi cp n mn Ton, th ni mt cch khc, ngi chu s hu mt li th thit thn. Nhng l mt kiu li th bt bnh thng. Sut bao nhiu nm tri, cc sinh vin n t Trung Quc, Hn Quc v Nht Bn - v c con ci ca nhng ngi nhp c gn y vo M vn xut thn t cc quc gia ny - thc s vt tri v mn Ton so vi b bn phng Ty ng trang la, v nhn nh kh in hnh l thc t ny c lin quan ti thin hng Ton hc chu bm sinh.40 Nh tm l hc Richard Lynn cn i xa hn ti mc xut mt hc thuyt tin ha tinh vi c lin quan n dy Himalaya, kh hu lnh cng, cc k nng sn bn tin hin i, kch c no b v h thng nguyn m chuyn bit ha - tt c nhm l gii nguyn do ti sao ngi chu li s hu mc IQ cao hn.41 l cch chng ta
Trong nhng bi kim tra so snh quc t, cc sinh vin n t Nht Bn, Hn Quc, Hng Kng v Singapore, i Loan u t kt qu mn ton ngang nga vi nhau, vo khong chn mi tm phn trm (98%). Sinh vin n t Hoa K, Php, Anh, c v cc quc gia cng nghip phng Ty khc thuc v tp hp qung t hai mi su (26%) n ba mi su phn trm (36%). l mt sai bit rt ln.
40

khng nh rng ngi chu c mc IQ cao hn m Lynn a ra b rt nhiu chuyn gia khc phn bc mt cch y thuyt phc, h ch ra rng lp lun ca Lynn da trn nhng mu IQ vn ch c rt ra t nhng gia nh ni thnh, c thu nhp cao. James Flynn - c l l chuyn gia hng u th gii v IQ sau a ra mt phn bc th v. ng ni: IQ ca ngi chu xt v lch s li thp hn mt cht so vi IQ ca ngi da trng, ng ngha vi vic v th thng tr trong mn Ton ca ngi chu ngc li vi mc IQ vn c, ch khng phi l nh vo IQ. Lp lun ca Flynn c phc ha trong cun sch pht

41 Li

276

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

vn ngh v mn Ton. Chng ta cho rng vic th hin c khi nhng mng nh tnh ton v i s l thc o gin n nh gi xem mt ngi thng minh n mc no. Nhng s khc bit gia h thng s m ca phng ng v phng Ty li gi ra iu g rt khc - rng vic gii Ton c th bt ngun t vn ha ca mt nhm no . Trong trng hp ca nhng ngi Hn Quc, mt kiu di sn bm r su sc tn ti ngay trong cch thc thc hin cng vic hin i l iu khin mt chic my bay. y chng ta li c thm kiu di sn khc na, mt kiu m cui cng li ph hp hon ho vi nhng nhim v ca th k XXI. Nhng di sn vn ha ng vai tr quan trng, v mt khi chng ta thy c nhng hiu ng ng kinh ngc trong nhng yu t kiu nh khong cch quyn lc hay v d v c mt dy s c th c c ra trong mt phn t giy thay v mt phn ba giy ng h, th tht kh trnh khi t hi rng c bao nhiu loi di sn vn ha khc cng c tc ng n nhng cng vic lin quan n tr no ca chng ta trong th k XXI. S ra sao nu vic xut thn t mt nn vn ha c nh hnh bi nhu cu trng cy la go cng khin cho bn c hn trong mn Ton? Liu mt tha rung c l nguyn nhn gy ra mt s khc bit no trong lp hc?

hnh nm 1991, Asian Americans: Achievements Beyond IQ (Tm dch: Ngi M gc : Thnh cng vt trn IQ).

277

NHNG K XUT CHNG

3.
Thc t ng ch nht v rung la chnh l kch thc ca n - mt iu s khng bao gi thc s c nm bt cho ti khi bn ch thn ng ngay trn . N nh b. Mt tha rung in hnh ch ln bng mt cn phng khch sn. Mt nng trang trng la chu in hnh c th c to thnh t hai hay ba tha rung. Mt ngi lng Trung Quc gm khong mt nghn nm trm c dn c th t sn t tiu hon ton da trn 450 hc-ta t trng, m nu tnh vng Trung Ty chu M th ch bng kch thc ca mt nng tri gia nh. Trong phm vi y, vi cc gia nh gm nm hay su ngi sng da vo mt nng tri c kch thc bng hai phng khch sn, ngh nng bin i nhanh chng. Xt trong lch s, ngh nng ca phng Ty c xu hng "c gii." phng Ty, nu mt ngi nng dn mun sn xut hiu qu hn hay gia tng nng sut ca mnh, anh ta s a vo nhiu thit b tinh xo hn na, nhng th cho php thay th sc lao ng con ngi bng sc lao ng c kh: my p la, my ng kin c, my gt p lin hp, my ko. Anh ta pht quang nhng mnh rung mi v m rng din tch, v gi y my mc cho php anh ta c th lm vic trn mt khonh t rng ln hn ch vi lng cng sc b ra nh xa. Nhng Nht Bn hay Trung Quc, ngi nng dn khng c tin mua my mc thit b - v, quan trng hn, ng nhin l khng th c bt c tc t d di no c th d dng chuyn i thnh din tch trng cy
278

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

mi. V vy nng cao sn lng, ngi nng dn phi c k nng canh tc thun thc hn, qun l thi gian tt hn v a ra nhng la chn khn ngoan hn. Nh nh nhn chng hc Francesca Bray tng kt, nn nng nghip trng la "c xu hng k nng": nu anh t nguyn lm c sing nng hn mt cht, thnh tho trong cng on bn phn v dnh thm cht thi gian iu chnh mc nc, x l nn t cng thm cht cho bng phng hon ton v tn dng tng xng-ti-mt t ai trn cc tha rung ca mnh, anh s gt hi c ma mng bi thu hn. Xuyn sut lch s, khng c g ng ngc nhin, chnh nhng ngi nng dn trng la nc lm vic cn c hn hu ht mi loi hnh nng dn khc. Cu khng nh cui cng c v hi l lng, v chng ta lun c cm gic rng tt c mi ngi trong th gii k nguyn tin hin i u phi lm lng v cng cc nhc. Nhng iu y khng hon ton ng. Tt c chng ta u c ngun gc t t tin sn bn - hi lm, v rt nhiu ngi lm ngh sn bn-hi lm hng th cuc sng cc k nhn nh. Th dn !Kung vng sa mc Kalahari (H Sahara) Botswana l mt v d. H l mt trong nhng tc ngi cui cng cn p dng li sng trn tri t, vn sinh sng trn mt khu vc sinh thi phong ph bao gm loi hoa qu, du di, v r cy v cc loi qu hch - c bit l qu hch mongongo, mt loi thc n giu protein n mc phi thng v nhiu bt ngn, cht ng trn mt t. H khng phi trng trt g ht, m trng trt th li tn nhiu thi gian - no l chun b, trng cy, lm c, thu hoch, tr vo kho. H cng khng nui gia cm gia
279

NHNG K XUT CHNG

sc. Thi thong n ng tc !Kung cng sn bn, nhng ch yu l th thao gii tr. Tng cng, n ng v n b !Kung lm vic khng qu mi hai n mi chn ting mt tun, khong thi gian cn li dnh cho nhy nht ht h, vui chi v thm ving h hng bn b. Vy nn ti a h cng ch c khong mt ngn gi lm vic mt nm. (Khi mt ngi th dn c hi ti sao khng lm ngh nng, anh ta t v y nghi hoc v ni, "Ti sao chng ti phi trng trt trong khi c sn qu nhiu qu hch mongongo trn tri t ny?") Hay th xem xt cuc sng ca mt bn nng chu u hi th k XVIII. n ng v ph n thi by gi hu nh lm vic qun qut t tinh m cho ti ban tra sut hai trm ngy mt nm, tnh ra l khong mt nghn hai trm gi mi nm. Trong sut thi k thu hoch hoc gieo trng v xun, ngy dng nh di hn. Vo ma ng th ngn hn nhiu. Trong cun Discovery of France (Tm dch: Khm ph nc Php), nh s hc Graham Robb khng nh rng i sng bn nng mt t nc nh Php - tn ti th k XIX, v c bn vn ch l nhng cng vic thi v ngn ngi ni tip nhng khong thi gian l th nng nhn. ng vit: "Chn mi chn phn trm hot ng ca con ngi c miu t y v trong nhng ti liu khc (v i sng nng thn Php), u din ra trong khong thi gian t cui ma xun n lc chm thu." Trn dy Pyrenees v dy Alps, ton b lng mc v c bn u ng vi t thi im c trn tuyt ri u tin vo thng Mi mt, ko di tn n thng Ba hay thng T. nhng
280

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

vng kh hu n ha hn trn nc Php, ni nhit v ma ng him khi h xung di mc ng bng, hnh mu tng t cng din ra. Robb tip tc:
Nhng cnh ng ca ngi nng dn Php b b hoang hu nh c nm. Mt bo co chnh thc v vng Nivre vo nm 1844 miu t s bin i k l ca nhng ngi lm vic cng nht khi ma mng thu hoch xong xui v nhng gc cy c t b: Sau khi lm xong cc cng vic sa cha dng c cn thit, nhng ngi nng n y gi y dnh trn thi gian trn ging ng, cun cht ngi li gi m v n t hn. H t lm yu mnh mt cch c ch . Ng ng con ngi l mt nhu cu cp thit c v sinh l v kinh t. H thp t l trao i cht s ngn cn i vt kit nhng ngun cung cp cht dinh dng... Ngi ta l bc v la , k c vo ma h. Sau cch mng, vng Alsace v Pas-de-Calais, cc lnh o a phng phn nn rng nhng ngi lm ru v nng dn t do, thay v m trch mt ngh g yn bnh v c th ngi lm trong nhng ma tha vic, th li b mc bn thn trong s nhn tn xun ngc.

Nu bn l mt nng dn ngho min Nam Trung Quc th ngc li, bn s khng ng vi sut c ma ng. Trong t ngh ngi ngn ngi nh du bi ma kh, t thng Mi Mt ti thng Hai, bn bn rn xoay xa vi nhng vic lt vt. Bn an r hay m bng nan tre v em ra bn ch. Bn tu sa h thng ho rnh trn tha rung ca mnh v trt thm bn ln cn lu ca mnh. Bn gi mt trong s nhng cu con trai ca mnh i lm thu cho ngi b con xm lng no ln cn. Bn lm u ph v
281

NHNG K XUT CHNG

nhng bnh u kh, bt rn (chng qu l thc thi trn) v by cn trng. n tit Lp Xun, bn quay tr li rung ng mi lc hng ng. Lm vic trn cnh ng la i hi sc lao ng gp mi n hai mi ln so vi lm vic trn mt cnh ng ng hay la m vi din tch tng t. Mt vi nghin cu a ra con s c tnh thi lng lao ng ca mt nng dn trng la nc chu vo khong ba nghn gi ng h mt nm.

4.
Th ngh mt lt v cuc sng ca mt ngi nng dn trng la vng ng bng Chu Giang s nh th no. Ba nghn gi ng h mi nm l mt khi lng thi gian lao ng gh gm, c bit nu nh rt nhiu gi trong s vo vic khom lng di tri nng gt, cy trng v lm c trn mt tha rung la. Tuy nhin, th n b cho cuc sng ca mt ngi nng dn trng la chnh l bn cht ca cng vic y. N rt ging vi ngh may mc m nhng ngi Do Thi nhp c vo New York lm. N c ngha. Trc tin, c mt mi quan h r rng gia n lc v tng thng trong ngh trng la. Anh cng lm vic chm ch trn cnh ng, n cng mang li thu hoch tt hn. Th hai, l cng vic phc tp. Ngi nng dn trng la khng ch n gin l gieo trng vo ma xun v thu hoch vo ma thu. ng/b ta phi iu hnh hiu qu c mt kiu doanh nghip nh, huy ng ngun lc gia nh, i ph
282

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

vi ri ro trong sut qu trnh la chn ht ging, xy dng v qun l mt h thng ti tiu tinh vi v phi hp c quy trnh phc tp: thu hoch v ma u tin trong khi ng thi chun b cho v ma th hai. V, trn ht, l mt cng vic t qun. Nng dn ngho chu u v c bn lm vic nh nhng n l chi ph thp di tay mt a ch qu tc m chng my kh nng quyt nh vn mnh ca mnh. Nhng Trung Quc v Nht Bn khng bao gi pht trin mt h thng phong kin p bc ngt ngt nh th, bi v ch phong kin n gin l chng th pht huy tc dng trong mt nn kinh t la go. Trng la qu phc tp v rc ri i vi mt h thng vn bt p v e nt ngi nng dn phi i ra rung lm vic mi sm ban mai. n th k XIV v XV, a ch vng trung v Nam Trung Quc c mt mi quan h gn nh hon ton khng can thip vi nhng ngi mn t: a ch s thu li mt phn a t c nh v ngi nng dn t xoay xa vi cng n vic lm ca mnh. "iu ng ni v vic trng cy la nc l, khng nhng bn cn vo mt khi lng lao ng phi thng, m n cn i hi rt kin tr," nh s hc Kenneth Pomerantz ni. "Bn phi chm cht tng li. S l vn khi mc nc rung la hon ho m bn li tho nc vo ngp nga. t n st mc yu cu nhng cha hn chnh xc cng s gy ra mt s khc bit ln trong sn lng ca bn. Mc nc xm xp mt rung vo ng thi im cng rt quan trng. V c s khc bit ln gia vic cy m khong cch chnh xc vi vic cy ln xn
283

NHNG K XUT CHNG

ba bi khng thnh hng li. N khng ging vi vic bn vi ng ln t vo gia thng Ba v ch cn nhng cn ma ri xung vo cui thng, th l n tha. Bn ang kim sot tt c cc yu t u vo bng mt phng cch rt trc tip. V khi bn c mt cng vic i hi nhiu bn tm n th th v lnh cha s phi c mt cch thc no a ra nhng khuyn khch rng nu nh ma mng thu hoch tt, ngi nng dn s c c phn chia ln hn. l nguyn do ti sao bn c mc a t c nh, ni nhng tay a ch ni rng ti ly hai mi gi la, bt k ma mng ra sao, v nu n thun li tt lnh, anh ly phn d. Mt v ma khng th bi thu nu p dng ch lao ng kiu n l hay tr cng. V tht d dng cho ca cng iu tit nc ti tiu m toang qu vi giy ng h v th l i tong c ng ln rung." Nh s hc David Arkush c ln so snh tc ng ca nng dn Nga vi Trung Quc, v s khc bit l rt r rt. "Nu Cha khng em n ti, mt t cng s khng ban tng n" l mt tc ng dn gian Nga in hnh. l kiu c trng thuyt nh mnh v bi quan ch ngha ca mt h thng phong kin c xu hng n p, ni ngi dn ngho khng c nguyn c g tin tng vo tnh hiu qu trong lao ng ca ring mnh. Cn pha kia, Arkush vit, tc ng Trung Hoa li rt ni bt nim tin rng "lao ng chm ch, toan tnh khn ngoan v t thn vn ng hoc phi hp vi mt nhm nh s c n p kp thi." Di y l mt s iu m nhng bn nng ngho nn x xc s ni vi nhau khi h lm vic sut ba nghn gi
284

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

ng h mt nm di ci nng nh thiu v khng kh nng m trn nhng tha rung la nc Trung Hoa (cng cn ni thm rng bt ngn a):
"Chng lng thc no c c m khng phi mu v m hi." "Nng dn tt bt; nng dn tt bt; nu nng dn khng tt bt, la go tch cho ma ng bit ly u ra?" "Tit ng gi, k li nhc lnh cng n cht." "ng trng vo ng tri c lng thc, m chnh hai bn tay anh phi n ly gnh nng." "Hi han v ma mng chng c ch li g, tt c ty thuc vo lm lng chm ch v phn gio." "Nu con ngi lm vic chm ch, t ai cng s chng bing li."

V, thuyt phc nht trong tt c phi l: "Ngi c kh nng thc dy trc bnh minh sut ba trm su mi ngy mt nm chc chn c th lm cho gia nh mnh tr nn sung tc." Thc dy trc lc bnh minh? 360 ngy mt nm? i vi nhng th dn !Kung nhn nh gom nht qu hch mongongo hay nhng ngi nng dn Php ng vi cho qua ma ng, hay bt c ai sng nh vo sinh k no khng phi l ngh trng la nc, cu tc ng y s l khng th hiu ni. Tt nhin, y khng phi th quan st l lng v vn ha chu . Bc chn n bt c khun vin trng i hc, cao ng phng Ty no, bn cng s pht hin ra ngay rng cc sinh vin chu lun ni ting l l trong th vin rt lu sau khi mi ngi v ht. i khi nhng ngi c ngun gc chu tc gin khi nn vn
285

NHNG K XUT CHNG

ha ca h b miu t theo li , bi h ngh rng khun mu y b s dng nh mt hnh thc lm mt th din. Nhng nim tin vo cng vic li c th chnh l mt biu hin p . R rng l tt c nhng cu chuyn thnh cng chng ta thy trong cun sch cho ti lc ny u c lin quan ti mt ngi hoc mt nhm ngi no lm vic cn mn hn nhng ngi cng trang la. Bill Gates mc nghin chic my vi tnh t hi cn l a tr. Bill Joy cng vy. Ban nhc Beatles tri qua hng nghn gi luyn tp Hamburg. Joe Flom lm vic ct lc trong nhiu nm tri, hon thin ti ngh trong cc thng v thn tnh trc khi c c c hi ca mnh. Lm vic thc s chm ch chnh l th nhng ngi thnh cng thc hin, v tinh thn ca nn vn ha hin hnh trn nhng tha rung la y chnh l lm vic chm ch em li cho nhng ngi bn bi trn rung ng mt phng cch tm thy ngha ngay gia bn b ri ro cng ngho i. Bi hc y mang li li ch cho ngi chu trong rt nhiu n lc nhng him khi n mc hon ho nh trong trng hp mn Ton.

5.
Vi nm v trc, Alan Schoenfeld - mt ging vin ton ti trng Berkeley ghi li mt bng hnh v ngi ph n tn Renee khi c c gng gii mt ton. Renee lc vo khong gia la tui hai mi, tc en di v i knh gng bc mt trn. Trong bng hnh, c ang thao tc vi mt phn mm c thit k ging dy
286

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

mn i s. Trn mn hnh l mt trc x v mt trc y. Chng trnh yu cu ngi s dng nhp vo ta v tip theo l v ng ni t nhng ta trn mn hnh. Ly v d, khi c nh s 5 trn trc y v s 5 trn trc x, my tnh s thc hin th ny:
y

n lc ny, ti on chc rng t nhiu k c m h v mn i s cp trung hc ang quay tr li vi bn. Nhng m bo l, bn khng cn phi nh li bt c kin thc no hiu c ngha trong v d v Renee. Thc t l, khi bn lng nghe Renee tr chuyn trong vi on tip sau y, ng tp trung vo nhng g c y ni m vo cch c y ni v ti sao c y li ni nng theo li y. im ct yu ca chng trnh my tnh m Schoenfeld sng to nn l dy cho hc sinh cch tnh ton h s gc ca mt ng thng. H s gc - nh ti chc rng bn vn nh (chnh xc hn, ti c rng bn khng nh; ng nhin ti cng khng nh) - tnh bng
287

NHNG K XUT CHNG

tung chia cho honh . H s gc ca ng thng trong v d l 1, bi tung l 5 v honh l 5. V Renee . C ang ngi trc bn phm, c ang gng sc tm ra xem phi nhp nhng con s no nhm khin cho my tnh v ra mt ng hon ton thng ng, chnh xc l chng kht ln trn trc y. Gi y, nhng ai trong s cc bn nh ra mn ton hi cp 3 s bit rng thc t vic l bt kh thi. Mt ng thng thng ng c h s gc khng xc nh. Tung ca n l v hn: bt c im no trn trc y cng bt u t khng v i n v cng. Honh ca n nm trn trc x, trong khi li bng 0. V hn chia cho 0 khng phi l mt con s. Nhng Renee khng nhn ra rng nhng g c ang c gng lm s khng th thc hin c. ng hn l c ang b kim cht bi ci m Schoenfeld gi l "nhn thc sai lm v vang," v l do m Schoenfeld mun trng ra cun bng hnh c bit ny bi n l mt minh chng hon ho v vic lm th no mt nhn thc sai nh th cui cng li a ra li gii. Reene l mt y t. C khng phi mt ngi c bit hng th vi mn ton trong qu kh. Nhng bng cch no c c c phn mm v mi m vi n. "By gi, ci ti mun lm l v c mt ng thng vi cng thc ny, song song vi trc y," c bt u. Schoenfeld ngi ngay cnh c. C nhn ng lo lng. " nm nm ri ti khng ng n my th ny." C bt u nghch ngm v vn vi chng trnh, nh vo nhng con s khc nhau.
288

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

"By gi nu ti thay i h s gc theo cch y... m 1 (-1)... gi ci ti nh l lm cho ng ny i thng ln." Khi c nhp cc s vo, ng thng hin trn mn hnh thay i. "i. Khng phi nh th ri." C t ra lng tng. "C ang c gng lm g vy?" Schoenfeld hi. "Vic ti ang c gng lm l v ra mt ng thng song song vi trc y. Ti phi lm g y? Ti ngh ci ti cn l thay i ch ny mt cht." C ch vo ch nhp s cho trc y. "y l mt th ti pht hin ra. Rng khi anh chuyn t 1 sang 2, c mt s thay i kh ln. Nhng gi nu anh mun lm c th kia th anh phi tip tc thay i." y chnh l nhn thc sai lm v vang ca Renee. C rng tung y c nhp vo cng ln th ng thng cng tr nn dc ng. Vy nn c ngh cha kha to ra mt ng thng ng ch l lm cho tung y ln. "Ti on l 12 hay 13 c th c ri. C th thm ch phi ln n 15." C cau my. C v Schoenfeld trao i i li. C hi ng vi cu. ng gi cho c i ng hng mt cch nh nhng. C c th v th, ht cch ny n cch khc. n mt thi im, c nhp vo s 20. ng thng li dc ng hn mt cht.

289

NHNG K XUT CHNG

C nhp vo s 40. ng thng vn dc thm mt cht na.

y

"Ti thy c mt mi lin h y. Nhng ti sao, ti khng hiu... Nu nh ti nhp vo 80? 40 m cho ti mt na ng, vy th chc l 80 s m cho ti c con ng n trc y ch nh. Vy nn th xem chuyn g xy ra."
290

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

C nhp vo 80. ng thng dc ng hn. Nhng n vn khng thng ng hon ton. "i. N l v hn, ng khng? S khng bao gi lm th c." Renee n gn ch. Nhng ri c vn tr li vi nhn thc sai lm ban u. "Th th ti cn ci g nh? 100? Mi ln anh gp i con s ln, anh li i thm c na ng gn ti trc y. Nhng n s khng bao gi chm ti c..." C nh vo s 100.
y

"N rt gn. Nhng vn cha chm n ." C bt u ni to suy ngh ca mnh ra. R rng l c ang cn k pht hin ra iu g . ", ti bit iu ny... nhng... Ti bit n. C mi ln s tng ln, n li chch i nhiu nh th. Nhng ti vn thc mc ti sao..." C ngng li, ch mc vo mn hnh.
291

NHNG K XUT CHNG

"Ti ang b lng tng qu. H s gc l 0,1 ri. Nhng ti khng mun n..." V ri c nhn thy. "! T thc c th l bt c s no, nhng mu thc bng khng. L bt c s no chia cho 0!" Khun mt c bng sng. "Mt ng theo phng thng ng chnh l bt c s no chia cho 0 - v l mt s khng xc nh. . n ri. Gi th ti hiu ri. H s gc ca mt ng thng ng l khng xc nh. . Gi th n hp l ri. Ti s khng qun u!

6.
Trong sut s nghip ca mnh, Schoenfeld ghi hnh v s sinh vin khi h x l cc vn Ton hc. Nhng bng hnh ca Renee l mt trong nhng cun a thch ca ng chnh bi n minh ha p bit bao cho th m ng coi l b quyt hc Ton. Hai mi hai pht tri qua k t thi im Renee bt u th chng trnh my tnh cho n khonh khc c ct li, ". Gi th n c ngha g y ri." l mt khong thi gian di. "y l ton lp Tm," Schoenfeld ni. "Nu ti t mt hc sinh lp tm thng thng vo v tr ht nh Renee, ti on l sau vi ln th u tin, cc em t s ni, 'Em khng hiu ni. Em mun thy gii thch cho em.'" Schoenfeld c ln hi mt nhm hc sinh trung hc xem cc em s xoay xa vi mt cu hi bi tp v nh trong bao lu trc khi kt lun rng n qu kh c th gii quyt c. Cu tr li
292

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

ca cc em dn tri t ba mi giy cho ti nm pht, v cu tr li trung bnh l hai pht. Nhng Renee th kin tr. C th nghim. C quay tr li cng mt vn ht lt ny ti lt khc. C ni to suy ngh ca mnh. C th v th. C n thun khng b cuc. mt chng mc l m no c bit rng c iu g khng n vi l thuyt ca mnh v cch v mt ng theo phng thng ng, v c khng dng li cho n lc c hon ton chc chn rng c hiu ng n. Renee khng phi mt thin ti ton hc. Nhng khi nim phc tp nh "h s gc" v "v hn" r rng khng n vi c mt cch d dng. Nhng c gy n tng mnh vi Schoenfeld . "C c mt ch thu hiu vn thc y nhng g c hnh ng," Schoenfeld ni. "C s khng chp nhn mt th nng cn b mt kiu ' vng, anh ng ri' v bc i. khng phi l tnh cch ca c. V iu tht khc thng." Schoenfeld tua li cun bng v ch vo khonh khc khi Renee phn ng vi thi kinh ngc thnh thc vi th g trn mn hnh. "Nhn ka," ng ni. "C lm hai lt. Rt nhiu hc sinh s ch n vt qua. Thay vo , c ngh, 'N khng ph hp vi bt c th g mnh ang suy ngh. Mnh khng hiu n. iu rt quan trng. Mnh mun c mt cch l gii.' V rt cuc khi c tm ra cch l gii, c ni, ', n trng kht.'" Berkeley, Schoenfeld ging dy mt kha hc v gii quyt vn , ton b mc ch ca n l lm cho sinh
293

NHNG K XUT CHNG

vin gt b nhng thi quen Ton hc m cc em tch ly trn sut chng ng ti bc i hc. "Ti nht ra mt bi m ti khng bit lm th no gii," ng ni. "Ti bo vi cc sinh vin, 'Cc em s c mt bi kim tra em v nh lm trong hai tun. Ti bit r thi quen ca cc em. Cc em s chng lm g ht trong sut tun u tin v bt u vo tun th hai, v ti mun cnh bo cc em ngay by gi: Nu cc em ch dnh mt tun cho bi tp ny, cc em s khng th gii quyt ni u. Cn nu bt u lm ng vo hm ti giao bi thi gia k, cc em s nn lng y. Cc em s n ch ti vo ni rng, "Khng th lm c u.' Ti s ni: C tip tc lm i, v n tun th hai, cc em s nhn ra rng mnh c c tin b r rt." i khi chng ta vn ngh v vic gii mn Ton nh mt nng lc thin bm. Hoc bn c "n" hoc khng bao gi. Nhng i vi Schoenfeld, nng lc khng chim phn nhiu bng thi . Bn thnh tho mn ton nu bn t nguyn c gng. Thnh cng l kt qu ca s kin nh, ngoan cng v t nguyn lm vic chm ch trong sut hai mi hai pht ng h hiu c iu g m hu ht mi ngi s t b ngay sau ba mi giy. a mt nhm ngi kiu Renee vo lp hc, cho h khng gian v thi gian t khm ph mn ton v bn c th vt qua mt chng ng di. Hy th tng tng mt t nc m tinh thn ngoan cng ca Renee khng phi l bit l m l mt c trng vn ha, khc su ht nh nn vn ha danh d vng Cao nguyn Cumberland. Gi y hn s l mt quc gia gii ton.
294

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

7.
C mi bn nm, mt nhm cc nh gio dc quc t li t chc mt bi kim tra ton hc v khoa hc ton din dnh cho hc sinh tiu hc v trung hc c s trn khp th gii. chnh l TIMSS (cng l bi kim tra bn c u sch, trong phn tho lun v s khc bit gia cc hc sinh lp Bn sinh cn ngy "ngt ngn" bt u i hc v nhng em sinh u mt bn kia so vi ngy ngt ngn), v mc ch ca TIMSS l nhm so snh thnh tu gio dc ca quc gia ny vi quc gia khc. Khi cc hc sinh lm bi kim tra TIMSS, h cn phi in vo mt bng cu hi. N hi cc em th trn i, v nh trnh gio dc ca cha m cc em nh th no, quan im ca cc em v mn ton ra sao, bn b ca cc em th no. khng phi l mt bi tp lt vt. N bao gm khong 120 cu hi. Tht ra, n l th rm r v i hi kht khe n mc rt nhiu hc sinh trng khong mi hay hai mi cu hi. Gi th, n phn th v. Kt qu l, con s trung bnh cc cu c tr li trong bn thm d y khc bit gia nc ny so vi nc khc. Trn thc t, c th xp hng cc quc gia tham d da vo s lng cc phn m hc sinh nc tr li trong bng hi. Bn ngh iu g s xy ra nu so snh xp hng bng cu hi vi xp hng mn ton trong danh sch TIMSS? Chng hon ton ging ht nhau. Ni cch khc, nhng nc m hc sinh t nguyn tp trung v ngi lu, chuyn ch vo tr li tng cu trong bn thm d min man bt tn cng chnh
295

NHNG K XUT CHNG

l nhng quc gia c hc sinh lm tt nht vic gii quyt cc vn ton hc. Ngi khm ph ra thc t ny l mt nh nghin cu gio dc ti i hc Pennsylvania tn l Erling Boe, ng pht hin ra iu mt cch tnh c. "N nh t trn tri ri xung vy," ng ni. Boe cha th cng b nhng pht hin ca mnh trn bt c mt chuyn san khoa hc no, bi, nh ng ni, n c phn hi k quc. Hy nh rng, ng khng h ni kh nng hon thnh bng cu hi v kh nng gii quyt xut sc bi kim tra ton l lin quan n nhau. ng ch ni rng chng ging nhau: nu bn so snh hai bng xp hng, chng ht nh nhau. Hy ngh v iu ny theo cch khc. Tng tng xem hng nm, c mt k Olympic Ton hc ti mt thnh ph ln no trn th gii. V mi quc gia v vng lnh th u em n i tuyn gm mt nghn hc sinh lp Tm. Quan im ca Boe l chng ta c th d on chnh xc th t bng thnh tch t c k Olympic Ton m khng cn phi a ra mt cu hi Ton no. Tt c nhng g chng ta phi lm ch l a ra mt nhim v no o lng xem cc em t nguyn lm vic cn mn n u. Trn thc t, chng ta thm ch khng cn phi giao cho cc em nhim v no. Chng ta c th d on nhng quc gia no gii mn ton nht n gin bng cch nhn xem mc n lc v lm vic chm ch ca nc no cao nht. Vy th, nhng quc gia v vng lnh th no v tr cao nht trong c hai danh sch? Cu tr li s khng khin bn ngc nhin: Singapore, Hn Quc, i Loan,
296

NHNG RUNG LA V BI KIM TRA TON

Hng Kng v Nht Bn. Hin nhin c mt im chung l nhng nn vn ha c nh hnh bi truyn thng nng nghip la nc v cng vic c ngha.42 l ni chn trong sut hng trm nm qua, nhng ngi nng dn ngho kh lao ng qun qut trn nhng cnh ng la ti ba nghn gi mt nm, bo ban nhau bng nhng li kiu nh: "Khng ngi no c kh nng thc dy trc lc bnh minh sut ba trm su mi ngy mt nm li tht bi trong vic lm cho gia nh mnh tr nn sung tc."43
Hai im nh cn lu : Th nht, Trung Hoa i lc khng nm trong danh sch ny v Trung Quc vn cha tham gia vo nghin cu TIMSS. Nhng thc t l i Loan v Hng Kng chim th hng cao cng gi rng i lc hu nh chc chn cng s lm rt tt.
42

Th hai, v c l l quan trng hn, iu g xy ra min bc Trung Quc, ni vn khng phi l mt x hi nng nghip la nc m lch s l vn ha trng la m, rt ging vi chu u? Liu ngi dn cng gii Ton ch? Cu tr li ngn gn l chng ta khng bit c. Nh tm l hc James Flynn ch ra rng, a s p o ngi nhp c gc Trung Quc ti phng Ty - nhng ngi rt c mn ton y - u xut thn t min Nam Trung Quc. Nhng sinh vin Trung Quc tt nghip th hng hng u trong lp ca mnh ti MIT (Hc vin Cng ngh Massachusettes) u l hu du, ch yu ca nhng ngi xut thn t vng ng bng sng Chu Giang. ng cng ch ra rng nhng ngi M gc Trung Quc t thnh tch thp nht u l ngi dn ca vng gi l Sze Yap (T p - Bao gm bn huyn ca thnh ph Giang Mn: Tn Hi, n Bnh, Khai Bnh, i Sn), nhng ngi n t vng ra ca ng bng, "ni t ai t mu m v nng nghip t ng c hn."
43

Thc t l c nhng ti liu khoa hc thc hin vic o "lng kin tr" ca ngi chu . Trong mt nghin cu in hnh, Priscilla Blinco a ra cho nhng nhm ln cc hc sinh lp Mt ca Nht Bn v M mt cu rt kh v th xem cc em s x tr vi n trong bao nhiu thi gian trc khi b cuc. Tr em M duy tr c trung bnh 9,47 pht. Tr em Nht Bn duy tr c 13,93 pht, lu hn khong 40%.

297

NHNG K XUT CHNG

C H N G

I X

Tha thun ca Marita

"TT C CC BN B CA CHU BY GI U N T KIPP."

1.
Gia nhng nm 1990, mt trng cng lp thc nghim c tn gi KIPP Academy (Tm dch: Hc vin KIPP) c m ra trn tng th t ca Trng Trung hc C s Lou Gehrig trong thnh ph New York.44 Lou Gehrig nm trong hc khu s By, hay cn c bit n l South Bronx, mt trong nhng khu ph cn ngho nn nht ca thnh ph New York. l mt ta nh theo kiu kin trc thp nin 1960 thp b, mu xm bn kia ng i li vi mt cm cao c dng v lnh lo. Cch my khi nh pha trn l Grand Concourse, ng ph ln chnh yu ca khu. y l nhng con ph m bn s chng ly g lm vui thch i do mt mnh khi tri xm ti.
KIPP l vit tt ca Knowledge Is Power Program (Tm dch: Chng trnh Tri thc L Sc mnh).
44

298

THA THUN CA MARITA

KIPP l mt trng trung hc. Cc lp hc u ln: lp nm c hai nhm vi ba mi lm hc sinh trong mi nhm. Khng c thi u vo hay yu cu tuyn sinh g ht. Bt c hc sinh lp Bn no sng trong khu Bronx cng c c hi bt thm c la chn vo trng. Khong na s hc sinh l ngi M gc Phi, s cn li gc Ty Ban Nha v B o Nha. Ba phn t s tr em u n t cc gia nh cha hoc m n thn. Ti 90% trong s tiu chun hng "ba tra min ph hoc gim gi," tc l gia nh cc em thu nhp t i n mc chnh quyn lin bang phi can thip bn tr c th c n ba tra y . Hc vin KIPP dng nh c v l mu trng hc nm trong vng ph cn vi nhng loi hc sinh s khin cho cc nh gio dc phi tuyt vng - ch n khi bn bc chn vo khu ging ng, r rng c iu g tht khc bit. Cc h sinh i li trt t dc theo hnh lang thnh hng mt. Trong lp hc, cc em c dy phi quay li v ton tm ton hng v ngi ang ni vi mnh bng mt giao thc c gi l "SSLANT": mm ci (Smile), ngi yn (Sit up), lng nghe (Listen), t cu hi (Ask questions), gt u khi ngi khc ni vi mnh (Nod when being spoken to), v mt di theo (Track with your eyes). Trn nhng bc tng dc theo hnh lang ca trng treo y c hiu ca nhng trng i hc cao ng m cc hc sinh tt nghip t KIPP tip tc theo hc. Nm ngoi, hng trm gia nh trn khp khu Bronx tham d bui rt thm vo hai lp Nm ca KIPP. Khng h qu li khi ni rng ch trong vng hn mi nm tn
299

NHNG K XUT CHNG

ti, KIPP tr thnh mt trong nhng trng cng ng m c nht ca thnh ph New York. Lnh vc m KIPP nc ting nht chnh l mn Ton. khu Nam Bronx, ch c khong 16% hc sinh trung hc p ng ng hoc cao hn bc hc ca mnh v mn ton. Nhng KIPP, n cui lp Nm, rt nhiu hc sinh ni Ton chnh l mn hc yu thch ca cc em. Vo lp By, hc sinh KIPP bt u mn i s ca bc trung hc. n cui nm lp Tm, 84% hc sinh p ng ng hoc cao hn yu cu ca bc hc. iu th hin rng nhm tr em gia nh thu nhp thp xut thn t nhng cn h nhch nhc ti mt trong nhng vng ph cn ti tn nht nc M - c la chn mt cch ngu nhin v pha tp, cha m cc em a phn cha tng t chn ti trng i hc hay cao ng, li hc tt mn Ton khng thua km g nhng hc sinh lp Tm vi y u i nhng vng ngoi giu c ca nc M. "Kin thc m m tr ca chng ti ang hc l hon ton ph hp," David Levin ni, ng l ngi sng lp KIPP vo nm 1994 cng mt gio vin cng s - Micheal Feinberg. "Cc em phi vt ln i cht vi k nng vit. Nhng khi ri khi y, chng rt c mn Ton." Gi y c hn 50 trng hc theo m hnh KIPP trn khp nc M cng nhiu trng khc ang trong qu trnh thnh lp. Chng trnh KIPP i din cho mt trong nhng trit l gio dc mi m ha hn nht nc M. Nhng thnh cng ca n c hiu chnh xc nht khng phi bng vic nh gi chng trnh ging dy, i ng gio vin, ngun lc ca nh trng hay kiu sng
300

THA THUN CA MARITA

kin t thin no . KIPP chnh xc l mt t chc t c thnh cng nh vo vic nhn nhn mt cch nghim tc vn di sn vn ha.

2.
u th k XIX, mt nhm cc nh ci cch bt tay vo thnh lp mt h thng gio dc cng lp trn t nc Hoa K. a im c chn chuyn i mc ch s dng thnh trng cng lc by gi ch l mt cm ln xn ba bi bao gm nhng ngi trng mt phng hc do a phng t iu hnh v nhng lp hc cc khu thnh th qu ng c nm ri rc trn khp t nc. cc vng nng thn, trng hc ng ca vo ma xun v ma thu, nhng hot ng sut ma h, nh vy m vo cc v trng trt v thu hoch bn rn l tr c th gip c gia nh. thnh ph, rt nhiu trng hc phn nh nhng lch trnh cng vic di v ln xn ca cc bc ph huynh l tr thuc tng lp lao ng. Cc nh ci cch mun m bo chc chn rng tt c tr em c n trng v rng trng cng phi ton din, ngha l tt c tr em c dy d y hc c, hc vit, lm ton cn bn v thc hin cc nhim v nh nhng cng dn hu ch. Nhng nh s hc Kenneth Gold ch ra rng, cc nh ci cch gio dc thi k u cng c bit quan tm n vic tr em khng b dy d qu ti. Ly th d, vo nm 1871, U vin hi ng gio dc M cng b mt bo co
301

NHNG K XUT CHNG

do Edward Jarvis, mt nh nghin cu gio dc, thc hin v vn "Mi lin quan gia Gio dc vi Tnh trng mt tr." Jarvis nghin cu 1.741 ca bnh mt tr v kt lun rng "hc hnh qu ti" l nguyn nhn gy ra 205 ca trong s . "Gio dc to ra nn tng cho phn ln nguyn nhn gy ri lon v tr no," Jarvis ni. Tng t nh th, nhn vt tin phong v gio dc cng ti Masachusettes - Horace Mann (1796 - 1859) tin rng bt sinh vin phi lm vic qu vt v cng to ra mt "nh hng nguy hi bc nht i vi tnh cch v cc thi quen... Chng him khi chnh sc khe b hy hoi bi vic kch thch tr no qu mc." Trong cc chuyn san gio dc thi by gi, lun thng trc mi lo lng v vic i hi qu gt i vi hc sinh hay qu nhiu bi v trng lp s lm cn mn nhng nng lc t nhin ca chng. Gold vit:
Cc nh ci cch tranh u cho nhng phng cch gim bt thi gian dnh cho vic hc hnh, nhng giai on ngh ngi di hi c th trnh cho tr no khi nhng thng tn. V l do , trong th k XIX, vic loi b cc lp hc Ch nht, rt ngn ngy hc v ko di k ngh - c thc hin. Cc gio vin c cnh bo rng khi yu cu (hc sinh) hc hnh, c th cc em khng nn b vt kit sc lc bi vic p ch lu di, tr no cc em cng khng nn b s chuyn tm ko di lm cho lng tng. Vic ngh ngi cng a ra nhng c hi c bit tng cng cc k nng nhn thc v phn tch. Nh mt cng tc vin cho tp ch Massachusettes Teacher khuyn ngh, cng n lc gii ta khi tnh trng cng thng lin quan n vic hc hnh thc t trong cc c b v cu b, c 302

THA THUN CA MARITA

nhng ngi n ng v ph n hnh thnh cc thi quen t duy v phn nh, nh hnh nhng kt lun ca chnh bn thn mnh mt cch c lp khi nhng g h c dy d, c lp khi uy quyn ca nhng ngi khc.

tng - rng nhng n lc b ra phi c cn bng li bng vic ngh ngi tng xng - ng nhin l rt khc bit so vi nhng quan nim ca chu v hc hnh v lm vic. Nhng cng phi nhc li, th gii quan chu c nh hnh bi nhng cnh ng la nc. vng ng bng Chu Giang, ngi nng dn trng la canh tc hai v i khi l ba ma v mi nm. t ai ch b b hoang trong nhng khong thi gian ngn ngi. Trn thc t, mt trong nhng c im ni bt ca canh tc la nc l nh h thng ti tiu khoa hc, cc cht dinh dng c chuyn ch theo dng nc bi p cho rung ng, v th mt khonh t c thm canh nhiu bao nhiu, n cng mu m by nhiu. Nhng thc tin nn nng nghip phng Ty hon ton ngc li. Nu mt cnh ng la m hay ng khng c b hoang vi nm mt ln, t ai s b kit qu. Mi tit ng sang, rung ng li trng tri. Nhng cng vic trng trt nng nhc vo ma xun v thu hoch vo ma thu c ni tip u n bi nhp chm ri hn vo ma h v ma ng. y chnh l logic m cc nh ci cch p dng vo vic nui dng nhng tr no tr trung. Chng ta xy dng nhng tng mi m da trn nhng s vt tng ng, i t nhng g chng ta bit n nhng g cn cha bit, v iu m cc nh ci cch bit r chnh l nhp ca cc v ma nng nghip. Tr no
303

NHNG K XUT CHNG

buc phi c trau di. Nhng khng th qu nhiu n khi b qu ti. V u mi l phng thuc cha tr cho nhng him nguy ca tnh trng y? K ngh h di mt di sn k l v khc bit ca nc M sn sinh ra nhng h qu su xa i vi cc hnh mu hc tp ca hc sinh ngy nay.

3.
Trong cc cuc tranh lun v gio dc M, k ngh h l mt ch him khi c cp ti. N c coi l mt thnh phn thng trc v bt kh xm phm trong i sng hc ng, ging nh bng bu dc hay d v trng trung hc. Nhng, hy nhn vo im s kim tra ca cc trng tiu hc v th xem xem nim tin ca bn vo gi tr ca nhng k ngh h di dng dc c dao ng mt cch su sc hay khng. Nhng s liu ny xut pht t nghin cu do nh x hi hc Karl Alexander thuc i hc Johns Hopkins ch tr. Alexander theo di tin trin ca 650 em hc sinh lp Mt trong h thng trng cng Baltimore, quan st xem chng t kt qu ra sao trong cc bi kim tra Ton hc v K nng c c s dng rng ri c tn l California Achievement Test (Tm dch: Kim tra Thnh tch California). Sau y l kt qu mn c hiu trong nm nm u tin ca cp Tiu hc, c phn chia da theo giai tng kinh t x hi - H, Trung v Thng lu.
304

THA THUN CA MARITA

L p H lu Trung lu Thng lu

L p Mt 329 348 361

Lp Hai 375 388 418

Lp Ba 397 425 460

L p B n 433 467 506

Lp Nm 461 497 534

Hy nhn vo ct th nht. Cc em hc sinh khi u nm lp Mt vi nhng khc bit r rt nhng khng n ni qu ln trong c kin thc v kh nng. Cc em lp Mt n t nhng gia nh kh gi c li th 32 im so vi nhng b bn ng trang la n t cc gia nh ngho kh - v cng phi ni thm, nhng em lp Mt n t cc gia nh ngho Baltimore thc s bn cng. Gi th hy nhn vo ct lp Nm. n khi y, tc bn nm sau, khong cch khim tn ban u gia giu v ngho gp hn hai ln. "Khong cch thnh tch" ny l mt hin tng c quan st nhiu ln, v v c bn n gi ra mt trong hai cch l gii. Cu tr li th nht l nhng a tr thit thi hn n gin khng c c nng lc vn c hc hnh nh nhng tr em xut thn t hon cnh li th hn. Chng khng c thng minh nh th. Cn th hai, mt kt lun c cht lc quan hn l, xt theo mt cch no , cc trng hc ca chng ta t nh trt cc tr em ngho: ch n gin l chng ta cha lm tt cng vic dy d nhng k nng m cc em cn. Nhng y chnh l im m nghin cu ca Alexander tr nn th v, bi ha ra chng c cch l gii no trong s l chnh xc c.
305

NHNG K XUT CHNG

Thnh ph Baltimore khng ch a ra bi Kim tra Thnh tch California cho hc sinh ca mnh mi khi kt thc nm hc vo thng Su. H cn t chc kim tra vo thng Chn, ngay sau khi k ngh h kt thc. iu m Alexander nhn ra l b kt qu kim tra th hai cho php ng a ra mt phn tch hi khc mt cht. Nu ng nhn vo s sai bit gia im s ca mt hc sinh t c khi bt u nm hc mi (thng Chn) v im s m em ny t c vo thng Su nm sau , ng c th o c - mt cch chnh xc - xem em hc sinh y lnh hi c bao nhiu kin thc trong c nm hc. V nu ng nhn vo s sai bit gia im s ca mt hc sinh vo thng Su v ri l vo thng Chn cng nm , ng c th xc nh c em hc sinh y hc c bao nhiu trong thi gian ngh h. Ni cch khc, ng c th pht hin ra d t d nhiu, xem bao nhiu phn trong khong cch thnh tch y l kt qu ca nhng g xy ra trong sut mt nm hc, v n lin quan n mc no vi nhng g xy ra trong k ngh h.
L p H l u Trung l u Thng l u L p Mt 55 69 60 Lp Hai 46 43 39 Lp Ba 30 34 34 L p Bn 33 41 28 L p N m 25 27 23 Tng 189 214 184

Hy bt u vi nhng thu hoch ca nm hc. Bng di y th hin im s ca cc em hc sinh tng ln

306

THA THUN CA MARITA

bao nhiu im tnh t khi cc em bt u vo hc (thng Chn) cho ti khi b ging (thng Su). Ct Tng cng th hin tng s im tch ly c trong c nm nm ca cp Tiu hc. Cn di y li l mt cu chuyn hon ton khc vi cu chuyn m bng im th nht gi ra. B kt qu kim tra u tin th hin rng nhng a tr cc gia nh thu nhp thp dng nh tt hu trong lp. Nhng y chng ta s thy r rng rng iu khng chnh xc. Hy nhn vo ct "Tng cng". Tnh trong c nm nm bc Tiu hc, cc tr em ngho "vt qua" cc em nh giu vi 189 im so vi 184 im. Chng ch tt li pha sau cc em trung lu vi mt khong cch khim tn, v, thc t l, trong mt nm - lp Hai, cc em cn t kt qu tt hn c cc hc sinh gia nh trung lu v thng lu. Tip theo, hy cng xem iu g xy ra khi chng ta quan st im s mn c hiu thay i trong k ngh h
L p H lu Trung l u Thng l u Sau nm l p M t -3,67 -3,11 15,38 Sau nm lp Hai -1,70 4,18 9,22 Sau nm lp Ba 2,74 3,68 14,51 Sau nm l p B n 2,89 2,34 13,38 Tng cng 0,26 7,09 52,49

Bn thy sai bit cha? Hy nhn vo ct th nht, hy xem iu g xy ra trong ma h ngay sau nm hc lp Mt. Nhng a tr nh giu nht tr li trng hc
307

NHNG K XUT CHNG

vo thng Chn v im s mn c hiu ca chng tng vt hn 15 im. Nhng a tr nh ngho tr li trng hc sau k ngh v im s c hiu gim xung khong 4 im. Nhng a tr ngho c th hc tt hn cc bn nh giu trong sut nm hc. Nhng n ma h, chng li b tt xa pha sau. Gi hy nhn vo ct cui cng, tnh tng cng im s t c trong tt c cc ma h t nm lp Mt cho ti lp Nm. im s mn c hiu ca cc em ngho ch tng ln 0,26 im. Khi xem xt k nng c hiu, tr em ngho hu nh khng hc c g trong thi gian khng phi k hc. im s c hiu ca cc em nh kh gi th ngc li, tng ln ng kinh ngc 52,49 im. C th thy li th m nhng hc sinh gia nh kh gi c c so vi cc bn hc nh ngho chnh l kt qu ca nhng khc bit trong cch m nhng tr em c iu kin sng tt tip tc trau di khi khng trong mi trng lp hc. Chng ta nhn thy g y? Mt kh nng rt thc t rng c nhng h qu gio dc xut pht t nhng khc bit trong phong cch gio dc con ci m chng ta tng ni n trong chng v Chris Langan. Hy nh li Alex Williams, cu b chn tui m Annette Lareau nghin cu. Cha m cu t lng tin vo phng cch gio dc c tnh ton. Cu c dn ti cc vin bo tng, ghi danh vo nhng chng trnh c bit v i n tri h, tham gia cc lp hc. Khi cu cm thy bun chn nh, c bit bao nhiu sch v cho cu c, v cha m cu coi vic thc y con mnh tham d mt cch ch ng vo
308

THA THUN CA MARITA

th gii xung quanh cu l trch nhim ca chnh h. Chng phi kh khn g thy rng qua ma h Alex s tin b hn v c hiu v Ton. Nhng vic khng xy ra vi Katie Brindle, c b xut thn t khu ngho kh. Gia nh khng c tin cho c b n tri h. C khng c m li xe a n cc lp hc c bit, v cng chng c sch chng cht quanh phng c b c nu cm thy bun chn. Hu nh chc chn ch c mt chic v tuyn. Chc hn c b cng c mt dp ngh h tuyt vi, lm quen vi bn mi, vui chi ngoi tri, i xem chiu bng, tri qua nhng ngy h v t phng khong m tt c chng ta u m c. Nhng khng th g trong s c kh nng nng cao k nng mn Ton hc v c hiu ca c, v mi ngy h v t tri qua li y c b li xa na, xa na sau Alex. Alex khng chc thng minh hn Katie. Ch l cu b hc nhiu hn c b: cu b tri qua vi thng tri hc hnh lin tc sut ma h trong khi c b ch xem tivi v vui chi ngoi tri. iu m nghin cu ca Alexander gi chnh l cch thc ngi ta vn tho lun v gio dc trn khp nc M tht ngc i. Mt khi lng thi gian ln c b ra bn bc v cch gim thiu quy m lp hc, bin son li gio trnh, mua cho mi hc sinh mt chic laptop mi tinh v tng thm qu trng hc - tt c nhng ng thi y tha nhn rng c iu g sai lm cn bn trong nhng vic m nh trng vn vn ang lm. Nhng th nhn vo bng th hai, trong th hin nhng g xy ra t khong thng Chn n thng Su. Gio
309

NHNG K XUT CHNG

dc trong nh trng c tc dng. Vn duy nht vi trng hc - i vi nhng em hc sinh khng t thnh tch tt - chnh l chng cha nhn c s dy d t mi trng hc ng. Trn thc t, Alexander thc hin mt php tnh rt n gin chng minh iu s xy ra nu hc tr Baltimore n trng quanh nm sut thng: Cu tr li l cc em nh ngho v cc em nh giu, tnh n cui cp Tiu hc, s t trnh gn nh tng ng nhau trong mn Ton v c hiu. Xem xt trn quan im ny, bn s thy nhng nguyn c dn ti v th u vit trong mn Ton ca chu tr nn sng r. Hc sinh trong cc trng hc chu khng c nhng k ngh h di hi. Ti sao li th? Nhng nn vn ha, vn vn tin tng rng con ng duy nht dn ti thnh cng l vic cn mn thc dy trc bnh minh 360 ngy mt nm, hu nh s khng i no li phng tay cho l tr ti ba thng ngh ngi ma h. Mt nm hc nc M, tnh trung bnh ko di 180 ngy. Nm hc ca Hn Quc l 220 ngy. Nm hc Nht Bn l 243 ngy. Mt trong nhng cu trong bi kim tra ton gn y cho hc sinh trn ton th gii l: nhng cu hi v i s, Gii tch v Hnh hc trong bi test ny bao qut c bao nhiu phn ni dung kin thc ch yu cc em tng hc trn lp. i vi hc sinh lp Mi Hai ca Nht Bn, cu tr li l 92%. chnh l gi tr ca vic n trng 243 ngy mt nm. Bn c thi gian hc c tt c nhng g cn phi hc - v bn c t thi gian xa b n.
310

THA THUN CA MARITA

i vi hc sinh lp Mi Hai ca M, con s tng ng l 54%. i vi nhng em hc sinh thuc tng lp ngho, trng hc ca M chng c vn g ht. Ch k ngh h l c vn , v cng l vn m cc trng KIPP bt tay vo gii quyt. H quyt nh em nhng bi hc c rt ra t nhng cnh ng la nc n p dng cho nhng thnh ph ni nc M.

4.
"Gi hc bt u vo lc by gi hai mi lm pht," David Levin ni v cc hc sinh ti Hc vin KIPP Bronx. "Cc em u tri qua mt khong thi gian rn luyn k nng t duy n by gi nm mi lm pht. Chng hc chn mi pht mn ting Anh, chn mi pht mn Ton mi ngy, tr lp Nm, cc em hc hai ting mn Ton mi ngy. t nht hai ln mi tun cc em s hc: mt ting cho mn Khoa hc, mt ting cho Khoa hc X hi, mt ting cho m nhc, v ri tri qua mt ting mi lm pht cui cng cho ha nhc. Mi ngi u tham gia ha nhc. Mt ngy hc ko di t by gi hai mi lm pht n nm gi chiu. Sau khi tan hc lc nm gi chiu, hc sinh li trng tham gia vo cc cu lc b lm bi tp v nh, hay i luyn tp th dc th thao. C nhng hc sinh n trng t by gi hai mi lm pht sng cho ti by gi ti. Ngy hc bnh thng, b qua mt bn ba tra v gi gii lao, nhng a tr ca chng ta hc nhiu hn so vi hc sinh trng cng truyn thng t 50 n 60% thi gian.
311

NHNG K XUT CHNG

Levin ng trong hnh lang chnh ca trng. Lc l gi n tra, cc hc sinh ng vo hng ng trt t, tt c u mc ng phc Hc vin KIPP. Levin chn mt em b gi ui o b bung ra ngoi. "Gip ch nh, khi no chu c c hi," ng gi vi theo, lm mt c ch gi b mt. ng ni tip: "Cc ngy th By, chng hc t chn gi sng n mt gi chiu. Ma h thi gian hc l t tm gi sng n hai gi chiu." Khi ni n ma h, Levin ang nhc ti thc t rng cc em hc sinh ca KIPP tri qua thm ba tun hc ph tri vo thng By. Xt cho cng, y chnh xc l nhm tr em ca nhng gia nh thu nhp thp m Alexander xc nh l b mt cn bn trong k ngh h di, vy nn cch ng ph ca KIPP n gin l khng cho php mt k ngh h di na. "Khi u kh kh khn," ng ni tip. "n cui ngy cc em ng ngoy khng yn. Mt phn l chu ng, mt phn l ng lc. Mt phn trong l nhng khuyn khch, tng thng v nhng nim vui thch. Mt phn trong l k lut kiu truyn thng c hiu qu. Bn trn tt c nhng th vo chung mt ni. y chng ti ni rt nhiu v s bn b chu ng v t kim sot. Bn tr bit r nhng t y c ngha g." Levin bc dc hnh lang n mt phng hc Ton lp Tm v ng yn lng cui lp. Mt em hc sinh tn Aaron ang ng trc lp, t tm cch gii cho mt vn trong t bi tp k nng t duy m tt c cc hc sinh KIPP c yu cu phi lm mi bui sng. Gio vin mt ngi n ng ct tc ui nga khong ba mi tui
312

THA THUN CA MARITA

tn l Frank Corcoran, ngi mt bn, ch thi thong xen vo ch dn cho cuc tho lun. l kiu khung cnh vn din i din li hng ngy trong cc lp hc M nhng vi mt im khc bit. Aaron ng ln trc lp, x tr vi duy nht vn trong sut hai mi pht ng h - mt cch c phng php, tht cn thn, vi s h tr ca c lp, khng ch l tm ra p n, m cn phi vt qua cu hi liu rng c hn mt cch tm ra li gii hay khng. chnh l s ti din li t u vic Renee t mn pht hin ra khi nim h s gc bt nh. "iu m khong thi gian ph thm lm c chnh l em ti mt khng kh th gin hn," Corcoran ni, sau khi gi hc kt thc. "Ti nhn thy vn tn ti trong vic dy hc mn Ton chnh l cch tip cn theo kiu t bi hay l cht chm. Mi th u l ganh ua chp nhong, v nhng em n ch u tin l nhng ngi c tng thng. Vy nn mi dn ti mt th cm gic l mn ton dnh ring cho mt s ngi cn nhng ngi khc th khng. Ti ngh nhng khong thi gian ni rng ra em li cho bn c hi gii thch cc th khi vai tr gio vin v thm thi gian cho l tr ngi li v suy ngh k cng mi iu ang din ra - xem xt, lm tt c vi nhp chm ri hn. Nh th c v ngc i nhng chng ti lm mi th vi nhp chm ri hn v kt qu l, chng ti t c nhiu hn. Kin thc c ghi nh, c hiu su sc hn. N cng khin ti thoi mi hn cht. Chng ti c thi gian by ra cc tr chi. Bn tr c th hi bt c cu no cc em mun, v nu ti gii thch iu g , ti khng cm thy
313

NHNG K XUT CHNG

c ch v mt thi gian. Ti c th lt li cc vn m khng cm thy p lc thi gian." Khong thi gian ph tri cn em li cho Corcoran c hi bin mn Ton tr nn c ngha: lm cho cc em hc sinh cm nhn r hn mi lin h gia n lc v tng thng. Trn cc bc tng quanh lp hc l hng t bng chng nhn ca k kim tra U vin Hi ng thnh ph New York, xc nhn v tr hng nht cho cc hc sinh ca Corcoran. "Trong lp chng ti c mt hc sinh n" Corcoran ni. "Em tng hc ton rt t lp Nm. Mi khi chng ti thc hin gi b tr vo Ch nht cho hc sinh yu mn ton, em thng khc. Nc mt ri l ch." Nh li k nim c, Corcoran t ra i cht xc ng. Anh nhn xung. "C b va mi gi e-mail cho chng ti my tun trc. Gi th em vo i hc. Em l tn sinh vin chuyn ngnh k ton."

5.
Cu chuyn mang mu sc thn k v mt ngi trng bin i nhng k tht bi thnh ngi chin thng, ng nhin, qu quen thuc. l th nhan nhn trong nhng cun sch lng mn v nhng b phim Hollywood st si y m. Hin thc nhng ni nh Hc vin KIPP km ho nhong hn th nhiu. hiu c v thi gian hc ph tri thm 50 n 60% l nh th no, hy lng nghe m t v mt ngy in hnh trong i sng ca mt hc sinh KIPP.
314

THA THUN CA MARITA

Tn ca hc sinh l Marita. Em l con duy nht ca mt b m n thn. M em cha bao gi hc i hc. Hai m con sng trong cn h mt phng ng khu Bronx. Trc y Marita hc ti trng ca gio x cui ph, cho n khi m em nghe ni v KIPP. "Lc chu ang hc lp Bn, chu v mt a bn tn l Tanya ng k vo KIPP," Marita k. "Chu nh C Owens. C y phng vn chu, v cch c y ni lm cho mi th c v kh khn n ni chu ngh chu sp sa b cm t. Sut na chu bt khc. Cn c y th ni kiu nh: Nu em khng mun, em khng phi k u. Nhng m chu ngay y, th nn chu k." Vi ch k y, cuc i c b thay i. (Hy lun ghi nh rng Marita mi mi hai tui khi c nhng dng di y) : "Chu thc dy vo lc nm gi bn mi lm pht sng, nh rng, tm tp" c b ni. "Chu s n sng mt cht trng, nu b n tr. Thng th chu vn b ry la v chu l m chm chp qu. Chu gp cc bn Diana v Steven bn xe but v chng chu ln xe but s Mt." Thc dy lc 5:45 l tng i ph bin vi hc sinh KIPP, c bit l chuyn nhiu em i xe but v tu in ng di u n bng v thng n trng. Levin c ln bc vo mt phng hc Nhc lp By vi by mi a tr trong v yu cu cc em th gi tay xem chng thc dy lc my gi. Mt nhm nh ni cc em dy sau by gi. Ba phn t ni cc em dy trc su gi. V nhiu em ni rng chng thc dy trc 5:30. Mt bn cng lp ca Marita - cu b tn Jos, ni rng i khi em
315

NHNG K XUT CHNG

thc dy vo lc ba hay bn gi sng, hon thnh nt bi tp v nh cn li t hm trc v ri "quay tr li chp mt thm mt cht." Marita k tip:
Chu ri khi trng vo lc nm gi chiu, v nu chu khng la c y th chu s v n nh vo khong nm gi ba mi. Chu cho m tht nhanh ri bt tay vo lm bi tp. Nu hm y khng c qu nhiu bi tp, th chu s mt khong hai hay ba ting ng h v s lm xong vo khong chn gi ti. Hay nu chng chu c bi lun th chu s xong xui vo khong mi gi, hay mi gi ri m. M thng xen ngang bo chu ngh tay n ti. Chu ni vi m l chu mun lm xong lun mt th, nhng m ni chu phi n ci . Nn khong tm gi, m cho chu ngh ngi n ti chng na ting v ri chu tip tc lm bi. Sau , thng khi lm bi tp xong, m chu mun nghe k v trng lp, nhng chu phi ni tht nhanh v chu cn phi i ng lc mi mt gi. Th nn chu chun b mi th sn sng v vo ging nm. Chu k m nghe v ngy i hc v nhng chuyn xy ra. Khi chu k chuyn xong, m chu thng g gt ng ri, nn chc l khong mi mt gi mi lm. Sau chu ng, sng hm sau hai m con li bt u mi vic ht nh th. Hai m con trong cng mt phng. Nhng y l mt phng ng ln v c th chia i, hai m con k ging hai bn. Chu vi m rt thn thit vi nhau.

C b k chuyn vi kiu tht-th-nh-m ca nhng a tr khng h bit rng tnh th ca cc em bt thng n nhng no. Em tri qua nhng khong thi gian ca mt lut s gng sc thuyt phc i tc hay ca mt
316

THA THUN CA MARITA

bc s ni tr. Khng thy du vt ca nhng qung thm di mt hay mt cc c ph nghi ngt khi trc mt ch l v em cn qu nh cho nhng th . "i khi chu khng i ng ng gi," Marita tip tc. "Chu i ng vo lc chng mi hai gi khuya, v bui chiu hm sau, cn bun ng s h gc chu. Chu s g gt trong lp hc. Nhng chu phi c gng tnh ngay bi v chu cn phi nghe ging na. Chu vn nh mt ln trong lp, chu ng thip i, thy gio nhn thy v bo, 'Thy c th ni chuyn vi em sau gi hc ch?' Thy hi chu, 'Sao em li ng gt?' Chu k vi thy l chu i ng mun. V thy bo: 'Em phi i ng sm hn.'"

6.
Cuc sng ca Marita khng phi cuc sng c trng thuc v mt a tr mi hai tui. cng chng phi l iu chng ta c ao cho mt a tr mi hai tui. Chng ta vn mun tin tng rng tr em nn c thi gian vui chi, m mng v ng ngoan. Nhng Marita c nhng trch nhim. Nhng th i hi em cng ging ht nhng iu i hi i vi cc phi cng ngi Hn Quc. tr thnh mt ngi xut sc lnh vc ca mnh, h buc phi t b t nhiu c tnh ring, bi xuyn sut nn vn ha Hn Quc vi lng tn knh su sc dnh cho uy quyn n gin l khng th pht huy tc dng trong khoang li. Marita cng phi thc hin iu tng t v di sn nn vn ha m c b c tha hng khng h ph hp vi hon cnh ca em - khng ph hp
317

NHNG K XUT CHNG

khi m cc gia nh trung lu v trung - thng lu tn dng cc dp cui tun v k ngh h thc y con ci mnh tin v pha trc. Cng ng xung quanh c b khng em li cho em nhng g em cn. Vy c b phi lm g? T b nhng bui ti, k cui tun th v v c bn b - tt c nhng yu t ca th gii c - v thay th chng bng KIPP. on di y l tm s c phn au lng ca Marita, :
Khi chng chu bt u vo lp Nm, chu vn thng lin lc vi mt trong s cc bn gi trng c, v c ri khi trng hc vo ngy th Su l chu s n nh bn , li cho n khi m chu i lm v. Vy nn chu s nh bn v s lm bi tp lun. Bn chu th chng bao gi c bi tp v nh c. Bn y ni, i, Cha i, cu phi y mun nh. Ri bn y bo mun vo hc KIPP, nhng sau li ni rng KIPP th kh qu v bn y cng khng mun phi lm nh th. Chu gii thch cho bn y rng, Mi ngi u ni l KIPP kh, nhng mt khi cu hiu r n ri th cng khng kh khn n th u. Bn y tr li, y l v cu thng minh. Chu ni, Khng, tt c chng mnh u thng minh m. Bn y khng ho hng g lm bi v chng chu phi li trng n tn nm gi chiu v c rt nhiu bi tp v nh, chu bo bn l lm bi tp v nh s gip chng chu hc trn lp tt hn. Bn ni rng bn khng mun nghe ht bi thuyt ging u. By gi tt c bn b ca chu u hc KIPP ht.

Nh th c phi l i hi qu nhiu mt a tr khng? ng vy. Nhng hy ngh v mi th t gc ca Marita. C b c mt giao ko vi trng hc. Em s thc dy vo lc nm gi-bn-mi-lm-pht sng, i
318

THA THUN CA MARITA

hc c vo ngy th By, lm bi tp n mi mt gi khuya. Ngc li, KIPP ha hn rng n s n nhn nhng a tr mc kt trong cnh i ngho nh c b v em n cho chng mt c may thot ra khi . N s m bo cho 84% tng s hc sinh t mc thm ch vt trnh cp hc ca mnh v mn Ton. Nh vo vic thc thi li ha , 90% hc sinh ca KIPP ginh c hc bng ca cc trng trung hc t nhn hay trng thuc gio x thay v phi i hc ti nhng h thng trng trung hc lng nhng trong khu Bronx. V nh nhng tri nghim cp trung hc nh th, hn 80% hc sinh tt nghip t KIPP s tip tc theo hc i hc/cao ng, trong rt nhiu trng hp tr thnh ngi u tin ca gia nh vo i hc. Lm sao li l mt tha thun ti c? Tt c nhng g chng ta tip nhn trong cun Nhng k xut chng ny ni ln rng thnh cng lun tun theo mt chiu hng c th d on. Khng phi c l ngi xut sc nht mi thnh cng. Nu nh th, Chris Langan ngang hng vi Einstein ri. Cng khng phi thnh cng ch n gin l tng cng ca nhng quyt nh, n lc m chng ta thc hin nhn danh bn thn mnh. Thnh cng ng hn l mt mn qu. K xut chng l nhng ngi c ban tng cc c hi - v h c c ni lc cng nh nng lc tr no nm bt ly c may y. i vi cc tuyn th khc cn cu v bng sinh vo thng Ging, c hi tt nht l c gp mt vo i hnh tonsao. i vi ban nhc Beatles, l Hamburg. i vi Bill Gates, vn may chnh l c sinh ra vo ng thi im
319

NHNG K XUT CHNG

v n nhn mn qu t b thit b u cui trng trung hc c s. Joe Flom v nhng sng lp vin ca hng Watchtell, Lipton, Rosen & Katz c rt nhiu vn may. H ra i vo ng thi im vi cc bc cha m thch hp v c chng tc thch hp, nhng iu cho php h rn luyn k nng mua bn - st nhp trong sut hai mi nm trc khi phn cn li ca gii lut gia bt kp. Cch thc m hng hng khng Korean Air thc hin khi ci t hot ng ca mnh, chnh l em li cho cc phi cng ca hng c hi thot ly khi nhng p ch t di sn vn ha ca chnh h. Bi hc y rt n gin. Nhng iu r rng l chng ta thng nh gi thp n. Chng ta b ng khung vo thn thoi ca nhng hnh mu c nht, xut sc nht v t thn dng nghip n mc chng ta ngh rng nhng k xut chng t nhin ny n t lng t. Chng ta nhn vo anh chng Bill Gates tr tui v ly lm kinh ngc rng th gii ny to iu kin cho cu b mi-ba-tui y tr thnh mt doanh nhn thnh t rc r. Nhng l mt bi hc sai lm. Th gii ca chng ta ch em li cho mt cu b mi-ba-tui c hi truy cp khng hn ch vo mt b thit b u cui lm vic ng thi hi nm 1968. Nu c triu c cu b tui teen c trao tng vn may tng t, ngy nay chng ta s c thm bao nhiu tp on Microsoft na? dng xy mt th gii tt p hn, chng ta cn phi thay th vic chp v nhng vn may ri rc v cc li th ty tin vn quyt nh thnh cng ngy nay - nhng ngy sinh thng y hnh vn cng nhng tnh c y hoan h ca lch s 320

THA THUN CA MARITA

bng mt x hi mang li c hi cho tt c. Nu Canada c mt gii thi u khc cn cu th hai dnh cho nhng em sinh vo na sau ca nm, th gi y t nc ny hn c s hu gp i s lng ngi sao khc cn cu trng thnh. Gi th hy nhn ln s lng ti nng bng nhin bng n tt c cc lnh vc v ngnh ngh nh th. Th gii c th s giu c thnh vng hn rt nhiu so vi th gii m chng ta nh ot nn. Marita khng cn mt ngi trng mi vi nhng sn chi rng hng hcta v nhng trang thit b bng ln. C b khng cn mt chic laptop, mt lp hc quy m nh, mt gio vin vi hc v Tin s hay mt cn h rng ri hn. C b khng cn n mc IQ cao hn hay mt tr no nhanh nhn nh ca Chris Langan. Tt c nhng iu y s l rt tuyt, hn nhin. Nhng chng u i chch hng. Marita ch cn mt c hi. V hy th nhn vo c hi m c b c trao tng! Ai em mt phn nh b ca t duy rung la n vng Nam Bronx v gii thch cho c b v s thn k ca cng vic c ngha.

321

NHNG K XUT CHNG

P H N

K T

Cu chuyn Jamaica
"NU NHNG A TR DA MU C SINH RA, CHNG S C GII PHNG."

1.
Ngy 9 thng Chn nm 1931, mt ngi ph n tr tn Daisy Nation h sinh mt cp b gi. C v chng Donald cng l gio vin ca ngi trng trong mt khu lng nh b c tn Harewood gio x Saint Catherine vng trung Jamaica. H t tn cho hai b gi sinh i l Faith v Joyce. Khi Donald c thng bo anh l cha ca hai a tr sinh i, anh qu xung v thnh knh dng ln Cha li cu xin bo h cuc sng ca h. Gia nh Nation sng trong mt cn nh nh trn a phn ca nh th Anh gio vng Harewood. Trng hc ngay bn cnh, l mt ngi nh th s ch c mt phng dng trn nhng cy ct b tng. Vi ngy trong nm c ti ba trm a tr chen chc trong cn phng , nhng thng th ch cha y hai t. L tr c tht to
322

CU CHUYN JAMAICA

hoc tng thuc lng bng cu chng vit trn bng en. Bt c lc no c th, lp hc s c chuyn ra ngoi tri, di nhng cy xoi. Nu bn tr ln xn mt kim sot, Donald Nation s bc t bn ny qua bn kia cn phng, tay vung chic roi da sang tri sang phi trong khi l tr lo nho x v ch ngi. ng l mt ngi b v, t ni v ng tn knh, mt ngi yu mn sch cung nhit. Trong th vin nh ca ng l nhng tc phm thi ca, trit hc v c tiu thuyt ca nhng tc gi nh Somerset Maugham45. ng c bo hng ngy, bm st dng s kin din ra trn khp th gii. Vo bui ti, ngi bn thn thit nht ca ng Archedeacon Hay, mt mc s Anh gio sng bn kia qu i thng s n chi. Ngi hin nh Donald, h cng nhau m x nhng vn ca t nc Jamaica. V ca Donald, b Daisy, n t gio x Saint Elizabeth. H thi con gi ca b l Ford, cha b s hu mt ca tim tp ha nh. B l mt trong s ba c con gi ca gia nh v ni ting xinh p. Ln mi mt tui, cp song sinh ginh c hc bng ca mt trng ni tr c tn Saint Hilda gn vng duyn hi pha nam. l mt trng t Anh gio c thnh lp dnh ring cho tiu th thuc cc gia nh tng l, in ch v c cng ngi Anh. T trng Saint Hilda, hai c gi np n ng tuyn v c nhn vo hc ti

45

Somerset Maugham (1874-1965): Nh vit kch, tiu thuyt gia v tc gi truyn ngn ni ting ngi Anh. Mt s tc phm xut sc ca ng: The Painted Veil (tiu thuyt), The Letter (kch). v.v...

323

NHNG K XUT CHNG

trng University College London. Khng lu sau , Joyce c mi ti d ba tic sinh nht hai-mi-mt tui ca Graham, mt nh ton hc ngi Anh. Ch nhn ba tic ng ln ngm mt bi th nhng li qun mt my cu, Joyce cm thy ngng ngng thay cho anh mc d chng c l do g c phi cm thy xu h, c khng h quen bit anh. Ri Joyce v Graham phi lng nhau v h lm m ci. H chuyn ti sng Canada. Graham l ging vin Ton, cn Joyce tr thnh mt nh vn v bc s chuyn khoa gia nh thnh cng. H c ba cu con trai v sng trong ngi nh xinh p trn mt ngn i vng thn qu. H ca Graham l Gladwell. ng chnh l cha ti - cn Joyce Gladwell l m ti.

2.
chnh l cu chuyn v con ng dn ti thnh cng ca m ti - nhng n khng chn xc. N khng di tr theo ngha l mt cu chuyn ba t. Nhng n sai lm, ging nh vic k cu chuyn v Bill Gates m khng nhc n chic my tnh Lakeside l sai lm, hay gii thch v s tinh thng Ton hc ca ngi chu m khng quay tr v xem xt nhng rung la nc l mt vic sai lm. Cu chuyn trn cng b qua rt nhiu c hi v c vai tr quan trng ca di sn vn ha i vi m ti. V nh, vo nm 1935, khi m ti v ngi ch em song sinh ca b ln bn tui, mt nh s hc c tn William M. MacMillan n thm Jamaica. ng l gio s ti
324

CU CHUYN JAMAICA

i hc Witwatersrand Johannesburg, Nam Phi. MacMillan l mt ngi i trc thi i: ng quan tm su sc ti nhng vn x hi ca cng ng da en Nam Phi, ng tm n vng Caribe thc hin ti tng t m ng lm qu nh Nam Phi. Vn ch o trong nhng mi bn tm ca MacMillan chnh l h thng gio dc ca Jamaica. Gio dc nh trng chnh quy - nu bn c th gi nhng g xy ra trong ngi nh g th s ngay bn cnh nh ng b ti l "gio dc nh trng chnh quy" - ch ko di n nm mi bn tui. Jamaica khng h c trng trung hc cng hay cc trng i hc. Nhng hc sinh ham hc s tham gia cc lp hc thm vi v hiu trng trong nhng nm thng thiu nin v vi mt cht may mn, h c th c vo hc nhng trng cao ng ca cc gio vin mnh. Nhng em c tham vng to ln hn bng cch no buc phi t tm ng vo mt trng cng v t chuyn tip ln mt trng i hc M hoc Anh. Nhng hc bng qu t i v nh git, chi ph ca trng hc t cao ti mc khng kham ni vi tt c mi ngi, tr mt s t ngi c iu kin. "Chic cu ni t cc trng tiu hc" n trung hc "qu nh hp v bp bnh", nh MacMillan sau ny vit trong mt tc phm ph bnh vi ta Warning from the West Indies (Tm dch: Li cnh bo t min Ty n) nghim khc v cung cch hnh x ca nc Anh i vi cc thuc a ca mnh." H thng trng hc khng h lm c iu g cho nhng tng lp "bn cng nht." ng tip tc: "Nhng ngi trng ny khng l th g khc ngoi mt
325

NHNG K XUT CHNG

nhn t lm su sc thm s phn cch x hi." Nu chnh ph khng mang li cho nhn dn ca mnh nhng c hi th - ng cnh bo, s ny sinh rc ri. Mt nm sau khi MacMillan pht hnh cun sch, mt ln sng bo ng v bt n trn vo vng Caribe. Mi bn ngi b git v nm mi chn ngi khc b thng Trinidad. Mi bn ngi b git v bn mi by ngi b thng Barbados. Jamaica, hng lot cuc tn cng bo lc khin t nc nh tr, phi tuyn b tnh trng khn cp. Qu lo s, chnh quyn Anh quc phi xem xt cn thn toa thuc m MacMillan k, trong s rt nhiu ci cch khc, h a ra mt lot cc hc bng "trn-ton-o-quc" dnh cho nhng hc sinh c t cht c hi c n hc ti cc trng trung hc cng. Hc bng bt u c trao t nm 1941. M ti v ngi ch em sinh i ca b tham gia cuc thi vo nm sau . l con ng h t c gio dc bc trung hc; nu h ra i sm trc hai, ba hay bn nm, c th h s khng bao gi c hc hnh y . M ti, vi din tin cuc i b - phi chu n thi im ra i thch hp, chu n nhng k gy bo ng hi nm 1937 v chu n W.M. MacMillan. Ti tng miu t b ti - Daisy Nation - l "ni ting bi nhan sc ca mnh." Thc s ch l nhng li hoa m ngho nn ni v b. B l ngi c nh hng to ln ti mi vic. Thc t vic m ti v ngi ch em sinh i c th ri Harewood ti Saint Hilda's hc chnh l ng thi ca b ti. ng ti c th l mt ngi kh knh v c hc, nhng ng ch l mt ngi l tng ch ngha
326

CU CHUYN JAMAICA

v m mng. ng chn vi bn thn vo sch v. Nu ng c nhng tham vng no dnh cho cc c con gi, ng cng khng c vin kin v ngh lc bin chng thnh s tht. B ngoi ti th c. Saint Hilda's chnh l tng ca b: mt vi gia nh giu c trong vng gi con gi h ti , v b hiu mt ngi trng tt c ngha ra sao. Cc con gi ca b khng chi vi l tr trong lng. Chng c sch. Ting Latinh v mn i s l cn thit cho trng trung hc, vy nn b giao cc con gi ca mnh cho Archdeacon Hay km cp. "Nu bn hi b v nhng mc tiu b t ra cho cc con gi mnh, b s ni rng b mun chng thot ra khi ni ," m ti nh li. "B cm thy bi cnh Jamaica khng c g ha hn. V nu c sn c hi thng tin v kh nng nm bt, th i vi b, ch c bu tri mi l gii hn." Khi kt qu t cuc thi bo v, ch c d ti nhn c hc bng. M ti th khng. li l mt thc t khc m bn miu t ban u ca ti s sut b qua. M ti vn nh rng ng b ngoi ng ca ra vo v tr chuyn vi nhau. "Chng mnh khng cn tin na." H tr hc ph cho k u tin, mua ng phc v vt sch nhng khon tit kim. H phi lm th no khi ti hn phi tr hc ph k hai cho m ti? Nhng ni i cng phi ni li, h khng th cho mt a i hc cn a kia li khng. B ngoi ti vn trc sau nh mt. B cho c hai ngi i hc - v cu nguyn - n cui k mt, t nhin c mt n sinh trong trng ginh c ti hai hc bng, vy nn sut hc bng th hai c nhng cho m ti.
327

NHNG K XUT CHNG

n thi im vo i hc, d ti - ngi c khuynh hng kinh vin hn trong cp sinh i, ginh c mt sut gi l Hc bng Bch nin (Trm nm). T "Trm nm" y m ch thc t rng hc bng ny c thnh lp mt trm nm sau s kin bi b ch n l Jamaica. Qu ny c dnh cho nhng hc sinh tt nghip t cc trng tiu hc cng v, nh mt thc o th hin nc Anh cm nhn su sc ti mc no vic trn trng hi c v s kin th tiu ch n l, tng cng c mt hc bng Bch nin c trao tng mi nm trn ton o quc, phn thng thuc v nam sinh hoc n sinh xut sc nht lun phin nhau. Nm d ti ng tuyn li ng l nm dnh cho "n sinh." B gp may. M ti th khng. M phi i mt vi vic phi kim ra mn tin ln chi cho vic di chuyn sang Anh, tin phng , tin i li v sinh hot ph cng hc ph ti i hc London. hiu c xem con s y khin ngi ta nn ch n c no, bn nn bit rng gi tr ca sut hc bng Bch nin m d ti ginh c gn nh bng vi tng thu nhp lng hng nm ca ng ngoi ti. Ngn hng khng c chng trnh cho sinh vin vay, khng c nhng loi hnh dch v dnh cho cc gio vin vng nng thn. "Nu m c hi ng con," m ti k, "th ng cng ch tr li, 'Chng ta khng cn tin.'" Vy Daisy lm g? B n gp mt ngi ch tim th trn lng ging. T th k XIX, Jamaica cng ng ngi Trung Quc ng o thng tr i sng giao thng ca c hn o. Trong phng ng Jamaica, mt ca tim khng n thun l mt ca tim, n l mt
328

CU CHUYN JAMAICA

"Tim-Tu". Daisy tm n mt "Tim-Tu" gp ng Chance hi mn tin. Khng ai bit c chnh xc b vay bao nhiu nhng t hn phi l mt khon ln. V cng khng ai hiu ti sao ng Chance li cho Daisy vay tin, ngoi tr vic b l Daisy Nation, b dy nhng a tr nh Chance ti trng Harewood v b tr nhng khon n ca mnh mt cch sng phng. Khng my d dng khi l mt a tr ngi Trung Hoa gia khun vin trng hc Jamaica. L tr ngi Jamaica s tru chc m tr con Trung Quc. "Bn Tu n tht ch." Daisy l mt mu ngi hin ha v ng knh, mt c o him hoi gia bu khng kh th nghch y. ng Chance c l cm thy chu n b. "B c ni vi m xem b ang lm g khng? M thm ch cn chng hi b na," m ti hi tng. "N c th din ra thi. M ch n gin l np n vo trng i hc v trng tuyn. M hnh ng hon ton da trn nim tin rng m c th da dm vo m mnh m thm ch cn khng h nhn ra rng m nng ta vo b na." c hc hnh t t, Joyce Gladwell phi chu n trc ht ca W. M. MacMillan, tip n l c bn trng Saint Hilda's nhng sut hc bng cho mnh, tip n l ng Chance, v, trn tt c, chu n Daisy Nation.

3.
Daisy Nation xut thn t vng a u ty bc ca Jamaica. ng t ca b l William Ford. ng t Ireland
329

NHNG K XUT CHNG

t chn ti Jamaica vo nm 1874 v mua li mt n in c ph. Khng lu sau khi n ni, ng mua mt n n l v ly lm thip. ng mt n b mt bn tu ti Alligator Pond, mt lng chi vng duyn hi pha nam. B vn l mt th dn Igbo c gc gc t Ty Phi. H c mt a con trai t tn l John. John, theo ngn ng ca thi - l mt "mulatto" - "ngi da trng lai en"; ng l ngi da mu - v tt c nhng ngi nh Ford t thi im tr i ha vo tng lp da mu ca Jamaica. Cng vo thi k , min Nam nc M, vic mt ch n in da trng quan h cng khai vi mt n l s l chuyn ng tri gh gm. Quan h tnh dc gia ngi da trng vi ngi da en b coi l ng gh tm v o c. Cc quy nh php lut c ph chun, ngn cm hn nhn khc chng tc, v cho ti tn nm 1967, quy nh cui cng trong s mi c Ta n Ti cao Hoa K bi b. Mt ch n in chung sng cng khai vi mt n l n s b ty chay trong khp cng ng, v bt c a con no sinh ra t s kt hp a chng tc ny cng s b y xung lm n l. Jamaica, thi ca cng ng vi s vic kiu ny rt khc. Vng Caribe trong nhng nm thng y ch kh hn tri n l hp mt cht. T l ngi da en v ngi da trng l mi trn mt. Ph n da trng rt him hoi ly lm v, v kt qu tt yu l a s p o n ng da trng ti vng Ty n u c th thip l ngi da en hoc nu. Mt ch n in ngi Anh Jamaica cn thn lu gi mt cun nht k chi tit v thnh tch tnh
330

CU CHUYN JAMAICA

dc chi li ca mnh, ng ny ng vi 138 ph n khc nhau trong sut ba mi by nm sinh sng trn hn o, hu ht trong s u l n l. V c ngi nghi ng rng, khng phi tt c bn h u l nhng bn tnh t nguyn. Ngi da trng coi nhng ngi lai entrng - con ci sinh ra t nhng mi quan h y - l cc ng minh tim nng, mt cu ni gia h v s lng n l ng c trn hn o. Cc ph n lai en-trng c knh trng nh nhng n ch nhn, con ci ca h, vi mu da sng hn, di chuyn dn ln nhng nc thang x hi v kinh t cao hn. Ngi lai en-trng him khi phi lm vic trn ng rung. H c hng i sng lm vic d dng hn trong "nh." H chnh l nhng ngi c nhiu kh nng c tr t do. C nhiu n ch nhn lai en-trng c tha k nhng khi ti sn kch x theo di chc t nhng in ch da trng n mc c quan lp php Jamaica tng phi thng qua mt o lut hn ch ti sn li bng chc th mc di hai nghn bng (mt khon tin khng l tnh theo thi gi khi ). "Khi mt ngi chu u t chn n vng Ty n v nh c hoc lu tr vi khong thi gian di bt k bao lu, anh ta cng cm thy cn thit phi t tm kim cho mnh mt qun gia hoc n ch nhn," mt nh nghin cu lch s th k XVIII vit. "C hi cho anh ta la chn rt phong ph, ngi da en, mt ngi da vng nu, mt ngi lai en-trng hoc mt mestee (con ca mt ngi da trng vi mt ngi mang 1/4 dng mu da en) mi ngi trong s c th mua vi gi 100 hay
331

NHNG K XUT CHNG

150 bng Anh... Nu nhng a tr da mu c sinh ra, chng s c gii phng, hu ht trong s n nm ln ba hay bn tui u c nhng ng b c iu kin gi i hc Anh quc. y chnh l mi trng m John - ng ca Daisy sinh trng. ng thuc vo la c rt ra khi mt tu chuyn ch n l, sng mt t nc c miu t chnh xc nht l chn lu y chu Phi, v ng l mt ngi t do c tha hng mi ch li t gio dc. ng kt hn vi mt ph n lai en-trng, mt ngi mang na dng mu chu u v mt na Arawak, mt tc ngi Anh-ing bn x Jamaica, h c vi nhau by a con. "Rt nhiu ngi da mu c v th trong x hi," nh x hi hc Jamaica Orlando Patterson ni. "n nm 1826, h c y quyn t do cng dn. Trn thc th, h c c quyn t do cng dn cng thi im vi ngi Do Thi Jamaica. H c quyn b phiu, c quyn lm bt c cng vic g m mt ngi da trng c lm - v iu ny din ra trong bi cnh ni vn l mt x hi n l. "L tng nht th h s c gng tr thnh th th cng. Hy nh rng, Jamaica c nhng n in ma ng, khc bit rt ln so vi nhng n in trng bng min Nam nc M. Bng vi chnh l loi hnh canh tc nng nghip chim u th. Bn thu hi bng, v hu nh ton b quy trnh u c thc hin Lancashire hay min Nam. ng li l mt sn phm phc hp nng-cng nghip. Bn buc phi c nh my ngay , v ma bt u mt dn sucroza sau vi ting k t khi thu hoch. Bn khng c la chn no khc ngoi vic phi
332

CU CHUYN JAMAICA

sn sng ch bin ngay , nh my ch bin ng ma i hi hng lot loi hnh cng vic. Th ng thng, th un, th mc - v rt rt nhiu cng vic khc c lp kn ch bi nhng ngi da mu." cng l nguyn do gii thch v sao tng lp tinh hoa Anh quc - khng h ging vi nhng ngi cng thi vi h nc M, h chng my hng th vi th d n lp quc v i. H ch mun kim tin v ri quay tr v nc Anh. H khng c ham mun g lu li ci ni m h coi l mt mnh t d dn. Vy nn nhim v dng xy mt x hi mi cht cha trong mnh tht nhiu c hi li cng ln vai nhng ngi da mu. "n nm 1850, th trng ca Kingston (th Jamaica) l mt ngi da mu," Patterson ni tip. "V c ngi sng lp t bo Daily Gleaner (t bo chnh ca Jamaica) cng l ngi da mu. H u l nhng ngi da mu, v thng tr cc ngnh ngh chuyn nghip t thu s khi. Ngi da trng th mi m vi kinh doanh v n in. Nhng ngi tr thnh bc s, lut s u l da mu. cng chnh l nhng ngi iu hnh cc trng hc. Tu vin trng ca Kingston cng l mt ngi da nu theo phong cch c in. H khng phi tng lp tinh hoa v kinh t. Nhng h l tng lp tinh hoa vn ha." Bng di y th hin tnh trng phn tch gia hai nhm ngh nghip Jamaica - cc lut s v cc thnh vin ngh vin hi u thp nin 1950. Tiu ch phn loi l tng mu da. "Trng v sng" l ch nhng ngi hoc hon ton da trng, hoc nhiu kh nng hn l nhng ngi c t nhiu gc gc da en nhng n gi khng cn
333

NHNG K XUT CHNG

th hin r rt na. "Olive" di mt bc v "nu sng" li di olive mt bc (mc d khc bit gia hai sc y khng my r rt vi bt c ai ngoi tr mt ngi Jamaica.) C mt thc t cn phi ghi nh l thp nin 1950, "ngi da en" chim 80% dn s Jamaica, vt tri so vi ngi da mu vi t l nm trn mt.
Chng tc Trung Hoa Ty n Do Thi Syrie Da trng v sng Olive Nu sng Nu ti en Khng bit Lut s (%) 3,1 7,1 38,8 10,2 17,3 10,2 5,1 8,2 10 13 19 39 10 Thnh vin ngh vin (%)

Hy nhn vo th li th phi thng m mt cht sc t da trng mang ti cho thiu s da mu. Vic c c mt v t tin lm cng vic trong nh ch khng phi ngoi ng rung, ginh c quyn cng dn trn vn vo nm 1826, c tn trng thay v b p di ch n l, c
334

CU CHUYN JAMAICA

th vn may ri vi mt cng vic c ngha thay v phi ph thc s mnh cho nhng cnh ng ma ng to nn s khc bit v thnh cng ngh nghip tri sut hai hay ba th h sau . Ni cch khc, tham vng ca Daisy Nation t vo cc con gi ca b khng phi t trn tri ri xung. B chnh l ngi k tha c mt di sn c quyn c li. ng anh trai Rufus, ngi m b n sng cng khi cn b - l mt gio vin, mt ngi hc hnh nghin cu. Cu em trai Carlos sang Cuba v ri quay tr v Jamaica, m mt nh my may mc. Cha b - Charles Ford l mt ng ch bn bun. M ca b - Ann, vn l con gi nh Powell, li mt gia nh da mu khc, c hc v khng ngng thng tin chnh l nh Powell m hai th h sau sn sinh ra Colin Powell 46 . Ch ca b - Henry th s hu c mt sn nghip ln. ng ni ca b John Ford, l con trai ca William Ford vi ngi t thip chu Phi, tr thnh mt linh mc. Khng di ba thnh vin ca i gia nh Ford cui cng ginh c Hc bng Rhodes47 . Nu m ti phi chu n W. M. MacMillan v nhng k gy bo
Colin Powell: Nguyn l tng bn sao trong Qun i Hoa K, ng thi l Ngoi trng M (2001-2005) phc v trong ni cc Tng thng George W. Bush. Colin Powell l ngi M gc Phi u tin c ch nh vo chc v .
46

Hc bng Rhodes: c t tn theo Cecil Rhodes (1853-1902), mt thng gia - chnh tr gia gc Anh Nam Phi, ngi sng lp hng kim cng De Beers danh ting, kinh ph ca hc bng cng c trch ra t ti sn ca Cecil Rhodes. Hc bng Rhodes l chng trnh hc bng quc t dnh cho vic hc tp i hc Oxford danh ting. y cng l chng trnh hc bng quc t thc hin trn din rng u tin.
47

335

NHNG K XUT CHNG

ng hi nm 1937 cng nh ng Chance v b ngoi ti Daisy Ford, th b Daisy phi chu n ca Rufus, Carlos, Ann, Charles v John.

4.
B ngoi ti l mt ngi ph n ng ch . Nhng cng cn nh rng con ng tin ln nhng nc thang x hi vng vng m gia nh Ford dn bc bt u vi mt hnh ng phc tp v mt lun l: William Ford say sa n b c t ca ti ti mt ch n l Alligator Pond v mua b v. Nhng n l khng c la chn ch c mt cuc i ngn ngi v bt hnh. Jamaica, cc in ch cm thy hp l nht l phi vt kit n mc ti a n lc c th t ngun nhn lc trong khi nhng lao ng y vn cn tr trung - phi p buc m n l ca h lm vic cho n khi nhng ngi tr nn v dng hay cht i - v ri n gin l i ra ch mua mt lot ngi khc v thay. H chng gp vn g vi mi mu thun v mt trit hc gia mt bn l nng niu chiu chung nhng a tr sinh ra nh chung ng cng mt n n l vi vic ng thi coi m n l nh ti sn ca mnh. William Thistlewood mt in ch ghi chp k lng thnh tch chi li v tnh dc ca mnh - li c mt mi quan h lu di bn cht vi mt ngi n l tn Phibbah m theo nh tt c cc t liu ghi chp li, th ng rt yu thng, cng l ngi h sinh cho ng mt cu con trai. Nhng i vi nhng n l "ngoi ng", ng ta thc s l mt tn qui
336

CU CHUYN JAMAICA

vt, hnh pht a thch ca ng ta dnh cho nhng k c gng o thot l th m ng ta gi l "liu lng Derby." K b trn s b nh p, b xt mui, nc qu chanh v t him vo vt thng h ca anh ta/c ta. Mt n l khc s bnh vo ming k dm c gan o thot, v hn s b bt ming trong sut bn hay nm ting ng h. Khng c g ng ngc nhin l dn dn v sau tng lp da nu ca Jamaica tr nn a chung v sng sa ca mnh. l li th to ln ca h. H sm soi k lng sc da ca k khc v rt cuc cng by tr chi mu da khng khoan nhng ht nh cch ngi da trng lm. "Nu nh c chuyn, nh thng vn hay xy ra, l nhng a con vi sc da khc nhau trong cng mt gia nh," nh x hi hc Jamaica Fernando Henriques tng vit:
a tr c mu da sng nht s c u i ngay trn s thit thi ca nhng a con khc. Trong giai on thanh thiu nin cho ti tn khi kt hn, nhng thnh vin gia nh c mu da ti hn s b buc phi trnh i khi cc thnh vin da trng hoc da sng hn tip i bn b. a con c mu da sng hn c k vng s ci thin mu da ca gia nh v t c thnh cng y, khng g khc hn l mt cuc hn nhn c kh nng ci thin tt hn na cc din mu da cho gia nh. Mt ngi da trng s phi c gng ct t nhng mi quan h x hi m anh ta c th c vi nhng ngi b con da en... nhng thnh vin c nc da sm mu hn trong mt gia nh da en s khuyn khch ngi thn vn c sc da sng sa n lc nhm c coi l da trng. Nhng thi l ca nhng mi quan h trong ni b gia nh hnh thnh nn nn tng cho kiu cch biu l cng khai nh kin v mu da. 337

NHNG K XUT CHNG

Gia nh ti cng khng phi l ngoi l. Daisy tng t ho thi qu v mt thc t rng chng b c mu da sng hn b. Nhng thi nh kin tng t cui cng li cha vo chnh b: "Daisy th n thi, con cng bit m," b m chng ca Daisy s ni th, "nhng da n sm mu qu." Mt ngi b con ca m ti (Ti s gi l c Joan) cng lm vo cnh b tc vi kiu sng bi mu da thi qu nh vy. C "trng tro v sng sa." Nhng chng ca c vn l mt ngi m dn Jamaica gi l "Injun" mt ngi n ng vi nc da sm mu v mi tc en thng mt - con gi ca h mang mu da sm ging ht b. Sau khi ngi chng qua i, mt ngy n c i tu ti thm c con gi. Trn chuyn tu c tnh c gp v ny sinh tnh cm vi mt ngi n ng nc da sng mu i cng toa. Nhiu nm sau, vi s ti h gh gm, c k li cho ring m ti nghe chuyn xy ra sau . Khi xung tu, c Joan bc qua con gi nh mt ngi khng quen v c khng mun ngi n ng c nc da sng mu v ng ao c nhng bit rng mnh sinh ra mt a con gi en thui. n nhng nm 1960, m ti vit mt cun sch v nhng tri nghim ca b. Cun sch c nhan Brown Face, Big Master (Tm dch: Gng mt nu, ng ti thng), "gng mt nu" m ch chnh bn thn b, cn "ng ti thng" th, theo phng ng Jamaica, m ch n Cha. C mt on, b miu t li khong thi gian ngay sau khi cha m ti va kt hn, lc hai ngi sng London v anh trai ti vn cn l mt nhc s sinh. Cha m tm thu mt cn h v sau cuc truy tm mit mi,
338

CU CHUYN JAMAICA

cha ti kim c mt cn vng ngoi London. Th m, ngay sau hm dn n, b ch bt h tr li nh. "Anh khng h ni vi ti v anh l ngi Jamaica," b ta qut vo mt cha ti trong cn thnh n. Trong cun sch ca mnh, m miu t li qu trnh u tranh lu di ca chnh b l gii thi khinh mit ny, dung ha tri nghim y vi c tin ca b. Cui cng, b buc phi tha nhn rng ni gin d khng phi l mt la chn v rng, v tr l mt ngi Jamaica da mu m gia nh sut nhiu th h tha hng li ch t tn ti sc tc, b kh c th ch trch ngi khc v cn bc ng phn loi mi ngi da vo sc mu da ca h:
Ti th than vi Cha bng bit bao nhiu li l: Con y, mt k i din y thng tch ca chng tc da en trong cuc vt ln hng c tha nhn t do v bnh ng nh nhng k da trng thng tr! Nhng Cha ch thy nc ci, li cu nguyn ca ti khng ng s tht. Ti th li ln na. V ri Cha ct li, Chng phi con cng lm vic tng t hay sao? Hy nh n ngi ny, ngi kia, nhng k con tng coi khinh, hay n trnh, hay c x km tn trng so vi ngi khc ch bi h sai bit vi con b ngoi, v con ly lm h thn v b ng nht vi h. Chng phi con tng vui mng rng con khng mang mu da sm hn? Hay hoan h rng con khng phi da en? Ni tc gin v cm ght ca ti i vi b ch nh tan bin. V kha cnh y, ti chng tt p v cng chng t hi g hn... Chng ti u mc li v thi t cao, kiu hnh v coi mnh khc bit m bi n, chng ti y mt s ngi ra xa mnh. 339

NHNG K XUT CHNG

Chng d dng g thnh thc v vic chng ta xut thn t ni no. S n gin hn rt nhiu vi m ti nu ch n thun ha nn thnh cng ca b nh mt chin thng thng thng trc hon cnh nn nhn ca ti c, cng ging nh s n gin hn nu ch nhn vo Joe Flom v xng tng ng l lut s v i nht mi thi mc d thnh tu c nhn ca ng khng th no khng gn qun cht ch vi chng tc, th h, nhng c th ca ngnh ngh may mc cng nh nhng thnh kin khc thng ca cc hng lut thnh th. Bill Gates c th n nhn danh hiu thin ti v c mc thi. Vic nhn li cuc i mnh v ni "Ti tht may mn" i hi Bill Gates mc khim nhng khng h nh b. Nhng s tht ng l nh th khi Cu lc b Cc b m ca trng Lakeside mua cho cu chng Gates mt chic my tnh hi nm 1968. i vi mt vn ng vin khc cn cu, hay Bill Joy hay Robert Oppenheimer hay bt k k xut chng no khc, khng th c chuyn h nhn xung t v tr cao nghu nghn ca mnh v by t chn thnh "Ti lm c tt c nhng iu ny ch nh vo chnh bn thn mnh." Trong suy ngh ban u ca chng ta, nhng lut gia hng u hay cc thn ng ton hc, nhng doanh nhn phn mm... vn nm ngoi nhng kinh nghim thng thng. Nhng h khng h. H chnh l nhng sn phm ca lch s, ca cng ng, ca c may v di sn. Thnh cng ca h khng phi l bit l v k b. Nn tng ca n l c mt mng li li th v k tha, mt vi ngi xng ng, mt s th khng, mt vi ngi ginh c, s khc n thun may mn 340

CU CHUYN JAMAICA

nhng tt c u ng vai tr khng th chi b trong vic lm nn nhng con ngi y. K xut chng, xt cho cng, chng h xut chng. B c t ca ti c mua v t ch n l Alligator Pond. H qu t hnh ng y mang li cho con trai b - John Ford, mt c u v mu da - th gii phng ng khi kip n l. Nn tng vn ha trin vng m Daisy Ford kin tr theo ui v a vo ng dng y khn ngoan trn danh ngha cc con gi mnh thc ra c truyn li cho b nh vo nhng c im d bit ca cu trc x hi Ty n. Cn vic hc hnh ca m ti li l sn phm sinh ra t nhng cuc bo ng nm 1937 cng nh s cn c chm ch ca ng Chance. y chnh l nhng mn qu lch s dnh cho gia nh ti - v nu nh ti tho vt ca ngi ch tim Tu y, kt qu ca nhng cuc bo ng y, nhng trin vng ca nn vn ha y cng nh nhng c u ca sc da y c m rng ti nhng ngi khc, liu chng ta s c thm bao nhiu ngi na ang tn hng mt cuc sng y trong cn nh xinh p cao cao trn mt qu i?

341

NHNG K XUT CHNG

NHNG K XUT CHNG

NH XUT BN TH GII 46 Trn Hng o, H Ni, Vit Nam, Tel: (84-4) 38253841, Fax: (84-4) 38269578, Email: thegioi@hn.vnn.vn Chu trch nhim xut bn: .................. Bin tp: ............... Trnh by & Thit k ba: TRN VN PHNG Sa bn in: ............... In 3.000 bn, kh 14.5 x 20.5 cm ti Cng ty TNHH in TM&DV Nguyn Lm. Quyt nh xut bn s 728-2008/CXB/18-193/LXH, cp ngy 30-07-2008. In xong v np lu chiu qu III-2008

342