UNIVERSITETI I PRISHTINS FAKULTETI I INXHINIERIS MEKANIKE PRISHTIN

STUDIMET POSDIPLOMIKE - MASTER

Lnda: Sistemet e M t !"e d#e A$t m%ete"e

Tema: Sistemi L$&!i'i($es

St$denti )$!im V!a% **i

Ment !i D!+s,+ )as#(im )a-#a($

P!is#tin. /001

PRM)A2T2A
SISTEMI LU)RIFIKUES 3 H4R2E .......................................................................................3 5+0 LU)RIFIKIMI I MOTORIT ME SPRKAT2E ME VA2 .............................................3 /+0 LU)RIFIKIMI I MOTORIT ME SHT4P2E ....................................................................3 /+5 POMPA E VA2IT ............................................................................................................4 /+/ FTOHSIT E VA2IT ......................................................................................................9 /+6 7ARKULLIMI I VA2IT NPR MOTOR ..............................................................10 6+0 PASTRUESIT 8FILTRAT9 ...................................................................................................10 :+0 LU)RIFIKIMI ME SHTIMIN E LU)RIFIKUESIT T LNDS D2E;SE.............17 <+0 LU)RIFIKUESIT PR MOTOR ....................................................................................18 <+5 PR)R2A KIMIKE E VA2RAVE MINERAL .........................................................18 <+/ KARAKTERISTIKAT E VA2IT T MOTORIT ........................................................19 <+6 =;2EDH2A E LU)RIFIKANTIT SIPAS SHKALLS VISKO=ITETIT ...............26 <+: VA2RAT ME ORI;2INE )IMORE DHE SHTA=ORE.............................................28 <+< VA2RAT E PR=IERA ME 4ND4RA 8KOMPAUND9..............................................28 <+> VA2I ME ;RAFIT DHE MOLI)DEN - DISULFID...................................................28 <+? 4ND4RAT PR LU)RIFIKIM.....................................................................................28

SISTEMI LUBRIFIKUES Hyrje

Sistemi i lubrifikimit te motort me djegie t brendshme ka det ra t shumfishte! 1. "#oglon frkimin n si$rfa%et kontaktuese& si$as ksaj "#oglohet dhe har'himi i energjis& konsumimi i si$rfa%es& %e automatikisht #ie deri te rritja e %ndrueshmris se elemente#e t ndjeshm t motorit. 2. t sigurohet herme(iteti n si$rfa%et rrsh%itse& m s sh$eshti me ha$sirat e ndrmjetme t kufi"uara si $.sh rasti i $istonit me una"at& t (ilat jan te montuar n (ilindrin e motorit. 3. ftohja e brendsis se motorit& s $ari te $istona#e dhe (ilindra#e& $rmes largimit direkt t n'ehtsis nga si$rfa%et e n'ehta %e i #ajos #aji. ) tri gru$et $rmendura jan me domethnie %ensore $r funksionimin t rregullt dhe %ndrueshmri t motorit. * erja& hermeti"imi dhe ftohja me #aj mund te sigurohen ne tri mn ra& si$as kon(e$tit te motorit! + s$rkatja me #aj n #endet kritike dhe si$rfa%et, + $rurja e #ajit n kushineta dhe n #endet e tjera t ndjeshme ne frkim nn sht $je, + shtimi i #ajit n lnde djegse& si $.sh %e a$likohet te motort d kohsh te sh$ejt me fu%i t #ogl.

1.0 LUBRIFIKIMI I MOTORIT ME SPRKATJE ME VAJ

-rurja e #ajit n kushineta dhe n si$rfa%et tjera t frkimit $rmes s$rkatjes me #aj n kohen e sotme $r konstruksionet bashkkohore t motor#e nuk "batohet $r shkak t ngarkesa#e s$e(ifike t larta dhe $amundsis $r t siguruar shtres me re"isten( t mjaftueshm te #ajit brenda kushineta#e& si dhe $r shkak rr mimit t dobt t #ajit % mundson ftohjen. )e dhmb"oret e transmisionit dhe disa detale#e me ngarkese m t #ogl brenda motorit sigurohet edhe $rmes ndrtime#e t sotme lubrifikim dhe ftohje e mjaftueshme $rmes s$rkatjes me #aj& me $ikat e s$rkatura brenda sht$i"s. .undi i karterit shrben rndom si re"er#ar i #ajit.

2.0 LUBRIFIKIMI I MOTORIT ME SHTYPJE

-rurja e #ajit nn sht $je $rej $om$s n kushinetat e sht$i"s& biell dhe n #endet tjera kritike& sht reali"uar n t gjitha konstruksionet bashkkohore me fu%i s$e(ifike t madhe dhe numr te madh t rrotullimit& se$se kushineta rrsh%itse gjenden n kufirin e ngarkesa#e maksimale& si n $ik$amjet mekanike ashtu dhe at termike. Shtresa e #ajit mes kushinets dhe dore"s te boshtit nuk gu'on n asnj rast t jet i tejkaluar nn ndikimin e sht $je#e t mdha t djegies. *shimi i motorit n $un me rastin e tem$eratura#e t larta& $or edhe at re t ulta t mjedisit mund t #ie deri te dukuria e $ara%itjes se frkimit gj sm t lagur a$o i that n si$rfa%et e frkimit& $ra deri te dmtimi i kushineta#e dhe si$rfa%e#e rrsh%itse t (ilindrit dhe $istona#e. /e rastin e tem$eratura#e t larta t mjedisit kushinetat dhe (ilindrat e motorit kan si$rfa%et e #eta t frkimit rndom t thata me rastin e lshimit n $un& dhe duhet nj koh e (aktuar derisa $om$a 0te ka$1 sjell #ajin deri te si$rfa%et rrsh%itse dhe deri sa n te formohet $ k #aji me re"isten( t mjaftueshme.

/e rastin e tem$eratura#e shum t ulta #aji i dendur #shtir kalon $rmes sh$orts thithse& g $a#e dhe kushineta#e& kshtu % #onesa n $rurjen e #ajit sht mjaft e madhe& ndrsa rr mimi n$r kushineta dhe largimi i n'ehtsis nga frkimi i #ogl. -resionet e mdha n manometrin $r #aj n kt rast nuk garantojn % sistemi i lubrifikimit sht duke $unuar normal dhe se motori mund t ngarkohet. 2 kt rast ne#ojitet kujdes& n rast se #aji n sht$i"n e motorit nuk ka %en $ara$rakisht i ngrohur. 2 konstruksionin m t $lot t sistemit t lubrifikimit me sht $je ai ka ne $rbrje kto $ajisje! 1. 3e"er#ari $r #aj& funksionin e te (ilit ne shumi(n e raste#e e kr en #etm fundi i sht$i"s se motorit 4karteri5. 2. -om$a $r #aj& rndom e ti$it me dhmb"ore& e ndrtuar si sht $se& dhe si$as ne#ojs dhe kth ese. 6to $om$a #endosen n tru$ t $rbashkt n fund t karterit. 3. .tohsi $r #aj& i (ili $rdoret #etm $r motor me ngarkesa te mdha termike& me sasi me t #ogl t #ajit n re"er#ar. 4. -ajisja automatike $r rregullimin e %arkullimit t #ajit n$r ftohs 4me ndihmn e termostatit5. 7. 8nstrumentet $r kontrollin e $resionit dhe tem$eraturn e #ajit, manometri dhe termometri ne h rje t #ajit n kushineta dhe ne dalje t #ajit n kushineta 4n karter5. 6. -astruesi ose filtrat e #ajit. -r motort kon#en(ional t automobila#e do t $rdoret #etm $jesrisht $ajisja e $rmendur. 3ndom n ti$et e motor#e t sh$ejt t automobila#e dhe sta(ionues& #aji $r lubrifikim ndodhet n fund t sht$i"s s motorit& $r 9ka edhe emrtohet e lagt. 2 motort ll dhe : t aero$lan#e me (ilindra t kth er te$osht& si dhe te llojet e motor#e s$orti# dhe te #e9ant $r mjete rrugore& karteri sht i that se$se ek"iston rre"iku nga #ajosja i (ilindra#e t $oshtm& $or sht e ne#ojshme % #aji t lshohet $rmes ftohsit. 2 ato raste re"er#ari i #ajit duhet t jet jasht motorit& kurse $rurja n $om$ ha$et $ara se motori t lshohet n $un, $r shkak t siguris rndom sht e lidhur me $ajisjen $r shartime& % do t thot drejt$rsdrejti $ara se t lshohet motori n $un duhet t ha$et kalimi i #ajit n $om$. Sasia e vajit n rezervar n fund t shtpizs duhet t jet e till % motori mund t $unoj sigurt 10 or $a shtim t #ajit. 2i#eli i #ajit nuk gu'on t jet shum i lart& e as i ult& $or gjithmon brenda shenja#e 0min1 ; 0ma'1 n shufrn kontrolluese gjegjsisht instrumentit. -rurja e #ajit n $om$n sht tse duhet t jet gjithmon e siguruar $a marr $aras sh $jerrtsin e automjetit. Sasia e #ajit n fund t karterit& $r motort e automobila#e "akonisht sht 2 deri n 10 litra& si$as fu%is& ngarkess termike dhe llojit t motorit. :lerat m t #ogla #in n konsiderat $r $ro(esin oto& fu%i t #ogla dhe ngarkesa termike me t #ogla.

2.1 POMPA E VAJIT

2 $ik$amje konstrukti#e $om$a $r #aj mund t jen ndrtuar me dhmbzore, rotative, me krah dhe me piston. 6to do t trajtohen lloji i $om$a#e %e $rdoren me sh$esh i at re me dhmb"ore dhe at re te ndrtuara me rrall i at re rotati#e me krah. Sht $ja e #ajit n h rje t kushineta#e rrsh%itse ka #lern rreth 0.2 deri 0.8 /-a& kurse tem$eratura sta(ionuese e $rshtatshme n mes 40 deri 80 <=. )e tem$eraturat e ulta t rrethins duhet t $arashikohet $ara n'ehje e #ajit& res$ekti#isht motorit& #e9anrisht at re % jan t ndjeshm me fu%i s$e(ifike t larta me ngarkesa termike. -ara n'ehja e #ajit& res$ekti#isht motorit kur gjendet n ambient t ha$ur $r tem$eraturn nn +10 <=& sigurohet ngasje te leht te $om$s se

#ajit& $rurje e sh$ejt e l ersit n kushineta dhe n t gjitha #endet e tjera kritike. 2 kt mn r e#itohet dmtimi dhe arrihet %ndrueshmria e elemente#e t ndjeshme.

Fig. 1. 2 fig 1. >sht dhn $amja me skem e nj mundsie t $rurjes s #ajit& n motorin katr (ilindrash n #ij& me $om$ me sht $je t #ajit& deri te kushinetat kr esore te karterit dhe $astaj te kushinetat e biells& $rmes boshtit $unues me $rerje una"ore. Shenja / i $rgjigjet #endit $r k 9je t manometrit. 2 rast ne#oje $r(jellja e #ajit bhet $rmes g $a#e nn sht $je deri te kushinetat e boshtit gungor dhe #ende#e tjera t ndjeshme& res$ekti#isht si$rfa%e#e. Pompa me dhmbzor pr vaj sht dhn me skem n fig. 2. ?jo siguron $rurjen e #ajit me sht $je nga 0.2 deri ne 1.0 /-a& $or $atjetr duhet te ndrtohet n fund t karterit $r shkak se aftsia e thithjes e saj sht e #ogl. )hithja bhet $rmes sits s #ra"hd n h rje t g $it thiths. -rmes filtra#e t #e9ant #aji filtrohet mir. 2gasja e njrit nga 9iftet e dhmb"ore#e te $om$s s #ajit sigurohet nga boshti i motorit, dhmb"ori i d t n aksin e #et sht i lir $r l#i"je. Sht $ja e #ajit e (ila sht t n kushineta rregullohet me bulonin K $rmes #entilit rrjedhs P i (ili me rast t sht $jes s lart te #ajit e kthen #ajin nga sht tsi mbra$a n g $in thiths. Karakteristikat dhe kapaciteti i pomps me dhmbzore me vaj /oduli! m = 4!

t = 2 deri 7 mm p

= z t , ! = z

t = z m

ku shnojm!

t + ha$i i dhmb"orit & " + numri i dhmb#e t dhmb"orit 5 2umri i dhmb#e! " 10 deri 27 *artsia e dhmb#e! # 2 mm @jersia e dhmb#e! l 10 deri 70 mm

Fig. ". Shkalla e shfr t"imit t $om$s A 0.87 deri 0.90 B - Biametri i rrethit ndars t dhmb"orit n + 2umri i rrotullime#e t dhmb"orit 4min+15 Ca$sira e ndrmjetme n mes majs dhe ans ansore s dhmbit dhe te sht$i"s 4h$5& duhet t jet sa m e #ogl % shkalla #llimore e #e$rimit 4A5 t jet sa m e madhe! h$ D 40.001 deri 0&0025 B Sasia e %arkullimit 4ka$a(iteti5 i $om$s 4:5 del nga sh$rehja!

# ! v l n 1Emin
4 6u! B& # dhe l n dm5 Pompa rotative me krah 4fig. 35 $rbhet $rej sht$i"s (ilindrike 4?5 ne t (iln rrotullohet (ilindri i $rer i #endosur ne mn r eks(entrike 4F5 me d krah =1 dhe =2& e (ila sht t sustat ne drejtim te mure#e te brendshm te sht$i"s (ilindrike 4?5. @jat rota(ionit t (ilindrit F kraht thithin dhe $astaj drgojn #ajin e thithur n #rimn dalse 425. Sasia $arkulluese e pomps rotative me krah del nga sh$rehja!

4 % 2 r 2 5l n = l n 4 % 2 r 2 5 lEmin
6riteret themelore $r dimen"ionimin e $om$s d.m.th sasis s rr mimit& sht sasia e n'ehtsis (ila sht e ne#ojshm te largohet me ftohje t brendshme $rmes lubrifikimit& + $r njsi te fu%is dhe kohs& $ra G4kHh ose 6.h5. 2e kt mn r sasia e siguruar e #ajit sht n mundsi t #endos $ kn nga #aji i fort mes si$rfa%e#e %e frkohen t kushineta#e. &logaritja e sasis s rr'mimit te nevojshm t vajit pr ftohje t brendshme t motorit /n ra e dimen"ionimit t $om$s s #ajit ba"ohet n $r(aktimin gjegjsisht kontrollin& e rr mimit ne njsi t #ajit :s$ n m3EG gjegjsisht lEkHh gjegjsisht 1E6.h e (ila duhet t siguroj ftohje t brendshme. )e motort e sh$ejt me kushineta rrsh%itse duhet t sigurohet rr mimi ne njsi brenda kufij#e!

+ :s$D 7.7 deri 11 mm3EG gjegjsisht 20 deri 40 lEkHh ose 17 deri 30 lE6.h :lerat m t #ogla $r :s$ #ijn n sh$rehje kur $rdoren kushinetat e metalit t bardh& dhe m t mdha te $rdorimi i bron"it t $lumbit e (ila ka fortsi dhe bartje m t madhe si$rfa%sore& $or sht shum e ndjeshme n $ara%itjen e frkimit gj sm t lagur ose t that. /e rritjen e tem$eraturs "#oglohet frkimit i jashtm dhe i brendshm te shtress se #ajit ndrsa rr mimi rritet. Sasit rrjedhse t dhna $rgjigjen $r tem$eraturn e $rafrt t #ajit $rej 80 I=. @jat $rdorimit t kushineta#e rrokullissh sasia rrjedhse e lubrifikantit mund t "#oglohet $r rreth 80J deri n 90J $r shkak te $uns se #ogl ne frkim n si$rfa%et rrsh%itse t kushineta#e& $randaj $r kt ars e "#oglohet ne#oja $r ftohje. :lera $r rr mim s$e(ifik t #ajit! + :s$ D 0.77 deri 2.67 mm3EG gjegjsisht 2 deri 9.7 lEkHh ose 1.7 deri 7.lE6.h :s$ #aret $rej karakteristika#e t motorit dhe ngarkess s tij termik. :lerat m t mdha #ijn n sh$rehje me rastin e ngarkesa#e kufitare me te mdha te kushinetat rrsh%itse dhe si$rfa%e#e tjera t %e frkohen.

Fig. ( Shnimet n fig 3! ? + Sht$i"a e $om$s, F + 3otori i (ilindrit ; i $rer me kraht e #endosur 4=1 dhe =25, =1 dhe =2 ; kraht $r thithje dhe sht tje t #ajit& t ndrtuara n $erimetrin e (ilindrit 4F5 dhe t sht ra me sust n mirin e brendshm t sht$i"s (ilindrike 4?5, 0 dhe 01 ; boshtet e rotorit ngass 4F5 dhe sht$i"s s $a l#i"shme te $om$s 4?5, e + eks(entri(iteti n mes akse#e 0 dhe 01, e 40.2 deri 0.35 3 3 + rre"ja e brendshme e sht$i"s ?, r + rre"ja e jashtme e rotorit F, n + numri i rrotullime#e i rotorit F& min+1 l + @jersia e ha$jes e krah#e t $om$s A + Shkalla #olumetrike e #e$rimit te $om$s 0.80 *logaritja kontrolluese e sasis s$e(ifike t rr mimit t #ajit :s$ $r se(ilin motor do t jet di9ka e ndr shuar duke $as $aras sh n'ehtsin 4%5 t (iln duhet #aji t largoj $r G& kHh ose 6.h 7

te energjis s "h#illuar te motorit. :lera $r 4%5 merret si$as ndrtimit t kushineta#e& konstruksionit dhe ngarkess termike t motorit& $randaj ajo l#i" ne kufijt e gjer! % 0.03 deri 0.30 GEG % 110 deri 1100 kGEkHh ose 20 deri 200 k(alE6.h 6jo $rbn 3J deri 30J t energjis % e $rodhon motori ose 1 deri 10 J t n'ehtsis s trsishme % sillet n motor me lnd djegse. 3r mimi s$e(ifik i #ajit& % i $rgjigjet njsis s energjis s "h#illuar t motorit e ne#ojshme $r ftohje t brendshme t motorit :s$& rrjedh nga sh$rehja!

$ = #sp c t #sp =
ose! 6u jan! :s$ + rrjedhja e #ajit ne m3EG ose m3E6.h % + 0.03 deri 0.30 n'ehtsia ne njsi e larguar me #aj % D 20 deri 200 k(alE6.h K + dendsia e #ajit 4masa s$e(ifike5 920 kgEm3 ( + n'ehtsia s$e(ifike e #ajit mineral ( D1900 GEkg 6 ose 0.46 k(alEkg 6 Lt + ndr shimi i tem$eraturs s #ajit n dalje 4t25dhe h rje 4t15n motor t = t2 t1 10 deri 40 6 Mgjedhja e $arametra#e $r sh$rehjen $r :s$ do te #aret $r 9do rast s$e(ifik& d.m.th konstruksionit dhe mn rs se eks$loatimit t motorit. 3r mimi i #rtet i #ajit n$r motor #aret shum nga tem$eratura e #ajit& ngarkess dhe gjendjes s motorit. -r shkak t siguris $om$a e #ajit dimensionohet $r sasin njsi t rr mimit :s$ e (ila sht nga #lera e llogaritur m e madhe $r 30J deri 70J. Sasia relati#e e lart e rr mimit e $om$s $r #aji siguron sht $je t #ajit mesatarisht $rej 0&2 deri n 0&6 /-a& d.m.th $ k #ajore me re"isten( t mjaftueshme n kushineta edhe me rastin m t $a#olitshm t kushte#e t $uns. >sht (ekur m hert % me $rdorimin e kushineta#e rrokullissh "#oglohet rr mimi i #ajit n gjithsejt 10 deri 20 J nga rr mimi % duhet te sigurohet $r kushinetat rrsh%itse. Shpejtsia e rrjedhjes s vajit n g $in thiths nuk duhet t kaloj 1.7 mEs& kurse n g $in sht ts 2.7 deri 3 mEs.

$ c t

Fig. ). 8

*ar+himi i vajit rndom sht 0.7 deri 7 J i har'himit t lnds djegse ose 0.38 deri 3.8 gE/G 41.4 deri 14 gEkHh d.m.th. 1 deri 10 gE6.h5. Car'himin m t #ogl t lubrifikantit e kan motort e rinj me kushineta rrokullissh. Car'himin m t madh t lubrifikantit e kan motort me ha$sirat e ndrmjetme m t mdha n kushinetat rrsh%itse 4te konsumuara5& motort te ftohur me ajr& me rastin e tem$eratura#e t larta t $uns dhe shkalln e ult t #isko"itetit t #ajit. 3rjedhja e #ajit n$r motor duhet t jet i siguruar n t gjitha kushtet e eks$loatimit. 2 automjetet e rnda dhe t udhtar#e nuk gu'on t #ij deri te $una n t that e $om$s n $jerrtsin gjatsore dhe trthore deri 37J& n raste te automjetet te #e9ant deri 77J 4fig 45. -r motort e aero$lan#e te ndrtuar t ti$it gjuajts luftarak& duhet t sigurohet sistem i rregullt i $uns s lubrifikimit edhe me rastin e fluturimit n 0sh$in1. 6jo arrihet me ndrtimin $aralel t d sisteme#e t ndara t $rurjes s lubrifikantit n $om$.

2.2 FTOHSIT E VAJIT

*argimi i n'ehtsis e (ila ka kaluar n #aj gjat $ro(esit t ftohjes s brendshme t motorit& duhet t bartet n ajrin e rrethins $rmes sht$i"s s motorit ose ftohsit te #e9ant. 2'ehtsia e #ajit largohet $rmes mure#e dhe brinj#e t jashtme t sht$i"s me rr mimin e ajrit ; kur kemi t bjm me motort e fu%i#e t #ogla dhe ngarkesa#e te #ogla termike 4fig 7E?5.

Fig. , .tohsi i #e9ant $r #aj 4fig 7EF5 $rdoret $r n'ehtsi $r motor me ngarkes t madhe termike ose te ata t (ilt $osedojn sasi t #ogl t #ajit n sht$i" ose jan t $ara$ar $r $un me re"er#ar t $osa9m t #ajit. 2'ehtsia e #ajit n kt rast kalon n uj $r ftohje ose n rr mim t ajrit i (ili kalon n$r 9elulat e ftohsit. >sht e dshirueshme % tem$eratura e #ajit n dalje t ftohsit t mos kaloj 60 I=. )em$eratura e #ajit t n'eht n karter arrin 80 deri 170 I=. Buhet % ti largohemi tem$eratura#e t larta t #ajit n sht$i" 4mbi 120 I=5 se$se ktij lloji te #aji i bie aftsia lubrifikuese& kurse ga"rat dalse lajmrohet t m i kaltrt $r shkak t rritjes s har'himit t lubrifikuesit. 2 fig 7. sht dhn skema e instalimit te ftohsit $r #aj 415 n lidhje me $om$n 425& $rmes $astruesit 4filtrit5 435& dhe rregullatorit me termostat 445& n motorin e sh$ejt t ti$it bokser + i ftohur me ajr $rmes #entilatorit t $osa9m 475. -ajisja me termostat mund t rregullohet si$as ne#ojs& ashtu % t ha$ kalimin n ftohs n tem$eraturn e #ajit n mes 70 dhe 90 I=.

Fig. ,Fig. ,. Shnimet n fig 7! 6; $jesa e $oshtme e sht$i"s me re"er#ar t #ajit, S; sita e #ra"hd $ara $om$s s #ajit, - dhe -1; $om$a $r $rurje t #ajit n kushineta 4*5 nn sht $je, -2 ; $om$a $r $rurje t #ajit n ftohs 4C5, -3 ; $om$a e dors $r $rurje t #ajit n kushineta $ara lshimit t motorit n $un, :; #entili kth es me bulon $r rregullim t sht $jes s #ajit, . dhe .1 ; filtrat e #ajit n g $in kr esor . dhe sekondar .1 deri te kushineta, / ; manometri $r #aj, *; kushinetat n karter, C; ftohsi $r #aj me $rurjen dhe largimin e ujit,

2.3 QARKULLIMI I VAJIT NPR MOTOR

Narkullimi i #ajit nga mbshtetset ne karter& n bjell dhe kushineta tjera #aret nga tem$eratura& shkalla e #isko"itetit t #ajit dhe gjendjes s kushineta#e. -r numr te (aktuar t rrotullime#e t motorit dhe rregullimit t $a ndr shueshm t #entilit kth es& sasia %arkulluese e #ajit rritet me rritjen e tem$eraturs dhe #isko"itetit t ult t #ajit dhe ha$sirn se ndrmjetme te rritur n kushinetat e boshtit motorik. Sasia %arkulluese e #ajit duhet ti $rgjigjet kushte#e o$timale t motorit& d.m.th ajo nuk gu'on t jet te$r e #ogl $or edhe jo te$r e lart n mn r % te e#itohet tejn'ehja e kushineta#e& res$ekti#isht #ajosjen e ha$sirs kom$resi#e& t mi i kaltr ne ga"rat dals dhe har'himi i madh i lubrifikantit. Mgjedhja e lubrifikantit& duke $as $aras sh kualitetin dhe dendsin& $.sh 70 I= ose 100 I= sht e nj rndsie t #e9ant $r $unn e rregullt t lubrifikimit& si dhe $r mbajtjen e sht $jes s ne#ojshme t #ajit.

3.0 PASTRUESIT (FILTRAT)

2 motort me sistemin e lubrifikimit nn sht $je rr mimi i #ajit gjithmon $astrohet nga $a$astrtit mekanike 4$.sh. grim(at e metalit& ndr shku etj5& e (ila do t #e$ronin dmshm n %ndrueshmrin e kushineta#e dhe si$rfa%e#e tjera %e frkohen. 2e #a"hdim do te $rmendim tri lloje karakteristike t $astrues#e t (ilat m s sh$eshti $rdoren te motort e sh$ejt. Pastruesit metalik me lamela me #e$rim ade"i# n mes ha$sira#e minimale mes flet"a#e metalike 4rreth 0.001 mm5. O tr $a$astrtia& e (ila do t dmtonte si$rfa%et rrsh%itse dhe at %e

10

frkohen& mbetet n mes t ngushti(a#e t bllokut t $rbre $rej lamela#e t (ilat koh $as kohe $astrohen n mn re mekanike. Pastruesit magnetik #endosen m s sh$eshti me det r % t #e$rojn $aralelisht me $astrues uni#ersal dhe ti mbajn grim(at ma t imta % formohen nga grr erja e si$rfa%e#e te 9elikta t $jes#e %e n mes #eti frkohen. Pastruesit nga tekstili ose nga letra me element ndrruese nga $lhura ose letra mjaft $oro"e dhe re"istueshme& %e i mbajn shum mir $a$astrtit mekanike t #ajit& sot m s shumti $rdoren. -astruesit e #ajit #endosen kr esisht n %arkun $rimar ose sekondar te lubrifikimit ; $as $om$s + ashtu % gjithmon gjenden nn sht $je. Cumbja e sht $jes s #ajit n rrugn n$r $astrues #aret nga konstruksioni dhe gjendja e tij dhe kr esisht arrin #lern 0.07 deri 0.2 /-a. 2 rast t mb lljes t $astruesit $arashihet $r t gjitha konstruksionet mundsia e kalimit te drejt te #ajit& $ran $jese se filtruar& n kushineta& % sht me rendsi t #e9ant kur filtri sht #endos n %arkun kr esor $r $rurjen e lubrifikuesit $r kushinetat e boshtit. 2 kt mn re sht shmang rre"iku nga ndr$rerja e $rurjes s #ajit. 2garkesa s$e(ifike si$rfa%sore rr mimit 4:5 e $atronit 4$jesa % ndrrohet5 nuk gu'on me rastin e ndrtimit n g $in kr esor t #ajit t kaloj 4 deri 6 lEh (m2 te #isko"iteti $rej 72 10+6 m2Es 49&7 IO5& ku jan! # = # E S 1E(m 2 h : ; sasia e trsishme e rr mimit te #ajit lEh S ; si$rfa%ja e trsishme e $atronit n (m2 ne$er te (iln %arkullon #aji :lerat nga eks$erien(a $r S ne #arsi nga fu%ia e motorit! 3.4 mm2EH ose 27 (m2E6. ; te motort oto, 7.4 deri 97 mm2EH ose 40 deri 70 (m2E6.+ te motort di"el&

Fig. , /.

11

Bomethniet dhe shenjat ne fig. 7=E2! 1+ elektroda jo grr ese $rej "inku, 2+ ftohsi i #ajit, 3+ llamarinat deflektore $r drejtimin e %arkullimit t #ajit n$r ftohs, 4+ sistemi i g $a#e $rmes t (ila#e kalon uji $r ftohje t #ajit, 7+ $rurja e ujit t detit $r ftohje t #ajit, 6+ buloni $r lshimin e ujit, 7+ $astruesi i d fisht i #ajit, 8+ $rurja e #ajit nga motori n ftohs, 9+ kthimi i #ajit t $astruar n ftohs, 10+ dalja e ujit $r ftohje nga ftohsi $r #aj, :lerat m t #ogla #in n sh$rehje kur $atroni "#endsohet $as 9do 8.000 km dhe ma e lart kur ndrrohet $as 20.000 km. -astrimi i imt 4i mir5 i #ajit sht nn! + 8 Pm n filtrin e #endosur n g $in ansor + 17 Pm n filtrin e #endosur n g $in kr esor te #ajit. @jat $rdorimit #rimat e $atronit #in duke u "#ogluar kshtu % mirsia e $astrimit rritet. 2 numrin m t madh t motor#e t #endosur n automjete filtri sht i #endosur n g $in e magjistrales se$se me nj ndrtim t till + #e9anrisht gjat $rdorimit t lidhjes s d fisht n seri t $atronit + kushinetat jan t mbrojtur m mir. Cumbja e sht $jes s #ajit n filtr #aret nga konstruksioni dhe gjendja e $atronit& si dhe tem$eraturs se #ajit. -r kushtet e rndomta te $uns mund t llogaritet n rnie te $resionit $rej rreth 0.07 deri 0.17 /-a. -r llojet e motor#e di"el m t ngadalshm a$likohen ndonjher krahas filtrit n g $in magjistral edhe filtrat (entrifugal t #ajit te #endosur n g $in sekondar. )amburi i (entrifugs #ihet ne l#i"je me sht $jen e #ajit 0.2 deri 0.8 /-a dhe i largon $a$astrtit me te mdha me numr te rrotullime#e $rej 3.700 deri 10.000 rrEmin. 2 fig 7 ?+F sht treguar me skem #endosja e $astruesit s #ajit n g $in kr esor 4magjistrali5 ? dhe g $i sekondar F t sistemit t lubrifikimit t kushineta#e t boshtit motorik. .tohsi i #e9anet $r #aj 4C5 $rdoret #etm $r motort me ngarkes t madhe termike. *argimi i n'ehtsis nga ftohsi e siguron rndom uji nga sistemi i ftohjes s (ilindrit 4fig. 7 F5. /e $om$n e dors $r #aj -3 sillet lubrifikanti n g $in kr esor dhe kushineta + $ara se motori t lshohet n $un ; %e ti shmangemi dukuris se $ara%itje te frkimit te that ose gj sme te lagur $r shkak t #onesa#e te $rurja e lubrifikantit $rmes $om$s me ngasje mekanike -1. 2 figurn 7= sht dhn nn 1+ $atroni i $astrimit t #ajit t nj di"el motori $r anije 0:ol#o -enta1& kurse nn 2+ trsia e $astruesit t d fisht t #ajit me kombinim me ftohsin e #ajit me uj deti. -atroni i $astruesit t #ajit 47=E15 sht ndrtuar $r nj $rdorim& d.m.th nuk sht i $ara$ar $r $astrim $as nj kohe t (aktuar& dhe ai duhet t ndrrohet. 2 fund t $astruesit #endoset #entili& i (ili ha$et dhe e lshon #ajin drejt$rsdrejti n motor n rast % filtri i letrs mb llet nga $a$astrtia dhe sht $ja e #ajit $r kt ars e sht ndjeshm e rritur.

12

Fig. 0. 2 fig. 6 sht dhn $rerja trthore dhe gjatsore ne$er motorin di"el katr kohsh 0Biamler Fen"1+ ti$i Q/ 613 240 B $rej 48 kH 467 6.5 $r 4200 rrEmin. :llimi $unues i trsishm! 2404 (m3. 2ga figura sht e dukshme& n mes tjerash& #endndodhja e re"er#arit t #ajit n fund t sht$i"s& me $om$n me dhmb"or& ngasjen e saj& sitn dhe $astruesin. Shnimet n fig 6. 1+ "in'hiri me dhmb te d fisht $r ngasje t boshtit me gunga, 2+ boshti me gunga, 3+ kushineta e boshtit me gunga, 4+ ka$aku mbi #rimn $r mbushje me #aj, 7+ g $i thiths, 6+ ka$aku i bllokut s koks s (ilindrit, 7+ injekroti i lnds djegse, 8+ koka e bllokut te (ilindra#e, 9+ blloku (ilindrik me sht$i"n e boshtit, 10+ $istoni, 11+ rrota #olani, 12+ ka$aku i mbshtetse#e te karterit, 13+ biella, 14+ boshti, 17+ buloni $r lshimin e #ajit nga karteri, 16+ $om$a e #ajit, 17+ $llaka $r ekuilibrim, 18+ #arja elastik e motorit ne automjet, 19+ rregullatori i injektimit, 20+ $llaka me gunga $r #nien n l#i"je t #akum+ $om$s, 21+ #akum+$om$a, 22+ #entilatori, 23+ $om$a e ujit, 24+ #entili lshues, 27+ termostati ndrtuar n dalje t ujit $r ftohje,

13

26+ g $i $r ajrosje, 27+ g $i $r $rurje t #ajit deri te boshi me gunga, 28+ ballansuesi i #entilit, 29+ g $i $r lnn djegse te lshuar, 30+ shufra $r matjen e ni#elit t #ajit ne fund te sht$i"s, 31+ n'ehsi, 32+ $om$a e dors $r lnd djegse, 33+ $om$a $r injektimin e lnds djegse, 34+ ngasja e $om$s $r injektim dhe $om$s $r #aj, 37+ mbajtsi i motorit, 36+ filtri i #ajit, 37+ #entili $r derdhje + me mbi $resion + t #ajit, 38+ $jesa e $oshtme e mbledhjes s #ajit, 39+ $jesa e si$rme e mbledhjes s #ajit, 40+ fllangja e sht$i"s, 41+ starteri elektrik, 42+ g $i shkarkues i ga"ra#e, 43+ le#a $r rregullimin e fu%is, 44+ farfalla rregulluese. 2 fig. 7. sht dhn ne skem sistemi i lubrifikimit t motorit 0: motori di"el1 12+ (ilindrash katr kohsh me $ara ngjeshje& i ftohur me ajr. 6lR(kner+Cumboldt+Beut". )i$i i motorit! F. 12 * 413, fu%ia, 333 kHE470 6. $r 2670 rrEmin. 2 fig 8. sht dhn $amja e $rerjes trthore te atij.

Fig 1. Shnimet n fig 7. 1+ re"er#ari i #ajit n fund t sht$i"s, 2+ g $i thiths deri te $om$a e #ajit, 3+ $om$a me $resion $r #aj me #entil kth es,

14

sht$i"a e #al#uls, #entili n lidhje t shkurt $r ftohsin e #ajit, ftohsi i #ajit, filtri i #ajit 425 me $atron t letrs me #entilin e lidhjes s shkurt, g $i magjistral $r #aj, #entili $r rregullim $rfundimtar, kushineta e boshtit motorik, kushineta e biells, kushineta e boshtit me gunga, $rurja e #ajit n $om$ $r injektimin e lnds djegse dhe rregullatori i momentit te injektimit, 14+ g $i kth es i #ajit n karter nga $om$a $r injektimin e lnds djegse, 17+16+ drgimi i #ajit deri te elementet e sistemin akti#i"ues te #entile#e dhe ftohjes s $istona#e, 17+ #rima $r ftohjen e $istona#e, 18+ ngritsi i #entilit me g $in $r lubrifikim im$ulsi# t ballan(ierit, 19+ shufra bartse& e me #rim ne mes& $r ngritje t #entilit& me $rurje t #ajit $r lubrifikim t ballan(ieri, 20+ ballan(ieri, 21+ g $i kth es i #ajit n fund t sht$i"s, 22+ $rurja e #ajit n lidhsen hidraulike t #entilatorit dhe n manometr, 23+ lidhsja hidraulike e #entilatorit $r ftohje t motorit me $astrues (entrifugal t #ajit n kokn e #entilatorit, 24+ g $i kth es i #ajit n fund t karterit, 27+ $om$a e #e9anet $r #aj me g $in sht ts dhe thiths e (ila siguron $un normale te sistemit te lubrifikimit t motorit me rastin e $jerrtsi#e t mdha t automjetit, 26+ g $i i #ajit nn sht $je $r lubrifikim t $om$s s #e9anet t shnuar me 27, 27+ manometri i #ajit, Shnimet e dhna $r $rerje trthore $r informa(ion t 0:1 motorit di"el 12+ (ilindrash Beut"+ F. 12* 413& fig. 8,

4+ 7+ 6+ 7+ 8+ 9+ 10+ 11+ 12+ 13+

17

Fig 2. 1+ re"er#ari i #ajit n fund t sht$i"s, 2+ boshti motorik, 3+ bjella, 4+ boshti me gunga, 7+ mbledhsi i ga"ra#e dals, 6+ g $i thiths $r ajr, 7+ n'ehsi $r n'ehje t ajrit thiths, 8+ $ajisja $r injektim t lnds djegse, 9+ dhoma djegse n ball t $istonit, 10+ $om$a $r injektim t lnds djegse, 11+ shufra e ngritsit t #entilit n g $in mbrojts, 12+ #entili thiths, 13+ $ajisja $r ftohje me #aj t $istonit, 14+ starteri elektrik, 2 fig. 9. sht $ara%itur me skem sistemi i lubrifikimit t motorit di"el 0:1 12+ (ilindrash katr kohsh Beut" lloji F./ 716 $rej 460 kHE627 6. $r 1800 rrotEmin, S D 17E1. /otori sht i ftohur me uj dhe i konstruktuar me mbi mbushje duke $rdor d turbo kom$resor dhe d ftohs $r $ara sht $je t ajrit.

16

Fig 3. 1+ 2+ 3+ 4+ 7+ 6+ 7+ 8+ 9+ 10+ 11+ 12+ 13+ 14+ 17+ 16+ 17+ 18+ Shnimet n fig 9! ha$sira mbi #entil, tru$i i #entilit g $i kr esor i #ajit kushineta e bjelles Fallan(ieri aksi i ballan(ierit maja e ballan(ierit d $astrues (entrifugal g $i sekondar i #ajit #entili i siguris #entili me lidhje t shkurt $astruesi i d fisht i #ajit me rregullim 4?& F& =5 #entili $r rregullimin e $resionit t #ajit #entili me lidhje te shkurt ftohsi $r #aj g $i i jashtm kushineta e ballan(ierit re"er#ari i #ajit n fund t sht$i"s 19+ 20+ 21+ 22+ 23+ 24+ 27+ 26+ 27+ 28+ 29+ 30+ 31+ 32+ 33+ 34+ 37+ g $i sht ts i #ajit sita thithse g $i sekondar i #ajit nn sht $je g $i thiths deri n $om$ #rima e #ajit kushinetat e boshtit motorik n karter #entili rregullues $r sht $je t #ajit $om$a me dhmb"ore $r #aj ngasje me dhmb"or t $om$s $r #aj kushinetat e boshtit me gunga ngritsi i #entilit dalja e #ajit g $i mbrojts i shufrs te ngritsit t #entilit kanali i #ajit n $iston $istoni shufra ngritse e #entilit thiths $rurja e lubrifikantit deri te manometri $r #aj

4.0 LUBRIFIKIMI ME SHTIMIN E LUBRIFIKUESIT T LNDS DJEGSE

/otort e sh$ejt me d kohsh me fu%i t #ogl karakteri"ohen me konstruksionin e t re t thjesht dhe 9mim t ult& dhe $r ata nuk $arashikohet sistem i #e9ant i lubrifikimit $or lubrifikanti thjesht i shtohet lnd djegse edhe at 2 deri 7 J + duke i $r"ier mir. /e kt rast fjala sht $r motort te t (ilt $rdoren kushinetat rrokullissh. /e kt #len t theksohet % k lloj lubrifikimi krkon ha$sir te ndrmjetme m t madhe mes $istonit dhe (ilindrit. -r disa ti$a t motor#e katr kohsh $r automjete $arashihet e ashtu%uajtura lubrifikim i 0si$rm1 duke shtuar lnds djegse 2 deri 4J te #ajit. Ofekti i njjt arrihet duke e futur a#ujt e #ajit nga sht$i"a n g $in thiths t motorit. 6shtu % sigurohet nj shtres e me e $rshtatshme e lubrifikantit dhe mbrojtja e si$rfa%e#e te si$rme te (ilindrit& si$rfa%es dhe una"a#e te $istonit si dhe udh"ues#e t #entilit.

17

.0 LUBRIFIKUESIT PR MOTOR
Sot me se sh$eshti $r lubrifikim t motor#e $rdoren #ajra te "gjedhura me $rejardhje minerale. Shum me rrall $rdoret #aji nga bimt& $ak ma sh$esh #ajrat kom$anduese& nga grafiti& res$ekti#isht #ajra nga molibden disulfid. ) gjitha kta #ajra sot jan t leguruara& d.m.th. t $rgatitura nga kom$onentt e "gjedhura + n $jesn ma t madhe t deri#ate#e te #ajra#e toksore + me shtesa t aditi##e te #e9ant me %llim t arritjes! + stabilitet t madh ndaj oksidimit, + ngjitjes m t madhe ne si$rfa%et metalike, + me #isko"itet te bara"uar& $ra me indeks ma t madh t #isko"itetit $r shkak ndr shimit te madh te tem$eratura#e brenda s (ila#e #aji duhet ta ruaj efektin e #et lubrifikues, + aftsia e shkrirjes s smolls& "gj rs& d.m.th arritja e #eti#e t larta e te sh$rndarjes dhe t $astrimit.

5.1 PRBRJA KIMIKE E VAJRAVE MINERALE

6to #ajra kr esisht $rfitohen me rafinimin e destilanitit t #ajra#e toksore& e m rrall nga % m r guri gjegjsisht rresh$e#e nd rore. :ajrat minerale $ara%esin $r"ierje mjaft te ndrlikuara t hidrokarbure#e& kr esisht i rendit t $arafins dhe nafte#e& m $rbrje me $ak t dshiruar t aromate#e dhe olefine#e. Cidrokarburet $arfinore jan t ngim me! struktur "in'hirore dhe lidhje t atome#e si$as formuls =nC2nT2. 2umri i atome#e te =+s te t re arrin 30 $or edhe deri 70. 2se numri i =+ atome#e sht m i lart ather a% m i lart do t jet edhe $ika e #llimit e hidrokarbure#e. Prparsit e hidrokarbure#e nga $arafina dalin nga re"isten(a e t re me e madhe ndaj oksidimit& stabiliteti i t re ne sh$rderdhje dhe $olimeri"imit. 4 metat e kt re hidrokarbure#e rrjedhin nga krijimi e lidhje#e me ma te$r molekula 4$arafinat5 n gjendjen kon"istente n tem$eratura t ulta dhe $r at ars e at re ju rritet shum #isko"iteti& % bie deri te ndrrimi i madhe i #eti#e lubrifikuese. *idrokarburet naftene jan te ngo$ur me struktur una"ore dhe lidhjen e atome#e si$as formuls =nC2n. -r$arsit rrjedhin nga stabiliteti ne as$ektin kimik dhe tem$eratura#e t ulta te ngurtsimit& kshtu % aftsit lubrifikuese jan ne #e9anti te larta. *idrokarburet aromatike jan t $ango$ur, struktur una"ore& me formuln! =nC2n+6. 2 #ajin mineral $ara%iten n $r%indje m t #ogla. 4 metat e ksaj kategorije t hidrokarbure#e dalin nga jo stabiliteti i t re dhe $rirja n formimin e substan(a#e t smolls dhe asfaltit t (ilat n mn r t $adshirueshme ndikojn n #isko"itetin dhe lubrifikimin e #ajit. Buke $as $aras sh % aromatet treten me SQ2 n gjendje t lngt sht e mundur % si t $adshirueshme t eliminohen nga #aji mineral dhe t arrihet i ashtu%uajturi lubrifikanti selekti#. *idrokarburet olefine jan t $ango$ur, me struktur "ingjirore& me formul t $rgjithshme ! =nC2n+1 ose =nC2n. ?ta jan $ak t %ndrueshme dhe gjinden n sasi shum t #ogl n #ajin mineral.

5.2 KARAKTERISTIKAT E VAJIT T MOTORIT

5 #iskoziteti 5 lngshmria + %ndrueshmria, sht masa $r madhsin e frkimit t brendshm te nj lngu $r tem$eratur t (aktuar. :isko"iteti bie me rritjen e tem$eraturs, ajo 18

$r(aktohet $.sh. $r 20 I= & 70 I=& 100 I= ose si$as S?O 4So(iet of ?utomoti#e Ongineers5 grada(ioni $r 17&8 I=&dhe 98&9 I=& d.m.th.& 0 I. dhe 210 I.. :isko"iteti n O#ro$& ?ngli dhe SCF? matet si$as metoda#e t ndr shme t (ilat ne #a"hdim shkurt do te $ara%iten! + Shkalla e 6nglerit $r(aktohet m s sh$eshti te ne dhe n Ouro$& edhe $se je$ #etm #lera relati#e $r lngshmri t #ajit. ?i #isko"itet sht $r(aktuar me ra$ortin e kohs $r t (iln rrjedh 200 (m3 #aj dhe 200 (m3 uj n matsin e #isko"itetit te Onglerit te tem$eratura e (aktuar te #ajit 4t I=5 dhe ujit n 20 I=& d.m.th! koha n sekonda $r t (iln kalon 200 (m3 #aj n t I= IO D ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ koha n sekonda $r t (iln kalon 200 (m3 uj n 20 I= :lerat absolute $r lngshmri t #ajit i $ara%et #isko"iteti dinamik dhe kinematik. 5#iskoziteti dinamik 4A 5 sht for(a e sh$rehur n 2& e (ila sht e ne#ojshme % shtresa si$rfa%sore $rej 1m2 n largsi $rej 1m te 9U#endoset $aralelisht me sh$ejtsi $rej 1mEs. Sistemet e njsi#e jan! -a s& n sistemin S8. -r lngshmri mbi 8 IO ose 60 (St ek"iston rela(ioni a$roksimati# ne mes viskozitetit sipas 6nglerit IO& dinamik 4A 5 dhe kinematik 4 V 5& e (ila mundson krahasimin ne mes njsi#e te ndr shme te #isko"itetit! 0.064 o o 6 = 0.132 v , dhe = W0.074 6 o X 6

19

IO
200 1700 1000 100

V (St

3 s
6000 7000

S s
7000 6000 7000

4000 4000 3000 3000 700 2000 400 2000

70 300 1000 1000 200 20 700 700 100 400 400 10 70 200 200 40 7 30 4 100 3 20 2 10 9 8 7 1.7 6 1.4 7 4 1.3 3 1.2 40 40 70 70 100 170 170 300 300

2 1.1 1 32 30

IO

(St V

s 3

s S

.ig. 10. Bomethnia e shenja#e! IO + shkalla e #isko"itetit si$as Onglerit n + #isko"iteti kinematik n (St A + #isko"iteti kinematik n - 4gE(ms5 K + dendsia e #ajit& gE(m3

20

5#iskoziteti kinematik 789 sht i barabart me #isko"itetin dinamik 4A5 i ndar me densitetin 4K5 d.m.th. me masn s$e(ifike $ra!

& WmEs2X 2jsia matse m s sh$eshti % $rdoret $r #isko"itet kinematik& 4e (ila i $rgjigjet #isko"itetit dinamik -+ -oise5! 1St 4Stokes5 (m2EsD10+4 m2Es 1StD100 (St =aktimi i #isko"itetit dinamik dhe kinematik bhet n #isko"imetrin e :ogel+ Qssag ose Ybbelhode. :isko"iteti kinematik $rej 98.9 I= e ka #lern $.sh $r #ajin $r motor 82?+Su$er 1! 9.0 (St $r S?O 20HE20, 11.7 (St $r S?O 30, 14.7 (St $r S?O 40, 18.0 (St $r S?O 70, +#iskozimetri i %ed:odit5l n $rdorim sht n ?ngli. ?i je$ t dhna relati#e $r lngshmri t #ajit n 3 8+sekond 5#iskozimetri i Sa'bold5 ;niverzal sht n $rdorim n SCF? dhe me at (aktohet lngshmria relati#e e #ajit $r tem$eratura t (aktuara n S;5sekonda. +-ara%itja grafike $r informim i ra$ortit t #isko"itetit si$as Onglerit 4IO5& i #isko"itetit kinematik 4V n =St5& #isko"iteti si$as 3edZood+it 43 n sekonda5 dhe Sa bold ;it 4S n sekonda5 sht dhn n fig. 10. 2 $rgjithsi sot n bot jan $r#etsuar S?O ; shkall"imet e #isko"itetit t #ajit te motor#e t (ilat jan dhn n )ab. 1. n #ijim si$as norma#e B82. 71 711! =

21

)abela 1. S?O Shkall"imi i #ajit motorik 47H[5 te$r e leht 10H shum e leht 20H + e leht B 20 + e leht 30 + e mesme 40 + e rnd 70 + shum e rnd :isko"iteti dinamik :isko"iteti kinematik 98&9 I= 4210 I.5 $r 17&8 I= 4I.5 (St m e #ogl (St m e lart /e (- m t lart 2n 1200 2n 2400 2n 9600 7&7 9&6 12&9 16&9 2n 9&6 2n 12&9 2n 16&8 2n 22&7 3&9

[Shenja H i dedikohet #e9anrisht #ajit dimror 4B5 +#aji motorik i rrall i shkalls s #isko"itetit S?O 7H& 10H& 20H& si dhe S?O 20 H& $rdoren gjat dimrit& $ra n tem$eratura t ulta edhe n motorat e rij& ashtu % t tem$eraturat e tilla te sigurohet rr mim i sh$ejt ne$er motor dhe lubrifikim i mir i si$rfa%e#e t ndjeshme rrsh%itse& si9 jan $.sh kushinetat e boshtit motorik. 5#aji motorik i dendur i shkalls S?O 40 dhe 70 $rdoren gjat #ers& $r tem$eratura t larta t ambientit dhe motor#e t #jetr me kushineta t har'huara t (ilt kan $rirje $r #ajosjen e ha$sirs se sht $jes. +#aji motorik duhet gjithmon ti $rgjigjet tem$eraturs s ambientit % krkon nj kujdes t #e9ant& nse merren $aras sh ndr shimet e $a $ara$ara dhe t mdha t tem$eraturs gjat tr stin#e #jetore. 6rkesat $r shfr t"im t #ajit t motorit me shkall t gjere t #isko"itetit& i $rmbushen t ashtu%uajtura vaji multishkall, i (ila me lngshmrin e tij $rfshin $.sh. shkall"imet S?O 10 H+ 30 ose S?O 20 H ; 40 482? BO*)? )*\+ shumshkallshe5. 2 fig. 11. sht treguar rrjedhshmria kualitati#e e #isko"itetit n #arshmri t tem$eraturs ti$ike $r #er #aj 4i dendur5 4:5& dimror #aj 4i rrall5 4B5 dhe shumshkallsh 4SC5 me indeks t lart #isko"iteti d.m.th. me ndjeshmri t "#ogluar ne ndr shime te tem$eratura#e deri te (ilat #jen gjat $rdorimit $r gjith llojet e #ajra#e $r motora.

22

Fig. 11. )em$eratura e #ajit n karter& kur motori sht jasht ngasjes& #aret nga tem$eratura e ajrit& % d.m.th se gjat dimrit mund t "bres deri +20 I=& kurse #ers rritet deri T40 I=. @jat $uns s motorit tem$eratura e #ajit mund t arrij deri 100 I=& dhe m te$r deri 130 I= $r motor me ngarkes shume t madhe termike. 6jo do t thot se kushtet fi"ike $r %arkullim& ftohje dhe formimin e shtress re"istuese t #ajit n mes t si$rfa%e#e rrsh%itse jan jo t njtrajtshme.

Fig 1".

23

6arakteristikat n fig. 11.12. tregojn shkalln e ndjeshmris t disa lloje#e t lubrifikante#e gjat ndr shimit t tem$eratura#e& si dhe mundsin uni#ersale t $rdorimit t #ajit shumshkallsh $r shkak t "#oglimit t ndjeshmris te #isko"itetit t t re ndaj ndr shimit t tem$eratura#e. /und t thuhet % $r 9do ti$ dhe gjendje t motorit ek"iston #isko"iteti o$timal i #ajit te i (ili mund t arrihet formimi i sh$ejt dhe i %ndrueshm i $ ks s #ajit n kushineta& si dhe %arkullim i mire dhe ftohje $a #ajosje t ha$sirs kom$resi#e. )entimi duhet t jet gjithmon % n eks$loatim t mbahet sa m shum % sht e mundur gjendja o$timale e #isko"itetit t #ajit. + <ndeksi i viskozitetit si$as Bean Ba#isu sht numri si$as t (ilit mund t konstatohet $r ndjeshmrin e #isko"itetit t #ajit n ndr shim t tem$eratura#e. >sht e dshirueshme % ajo ndjeshmri t jet sa m e #ogl& d.m.th. indeksi i #isko"itetit sa m i lart. -r lubrifikant t motor#e indeksi i #isko"itetit nuk gu'on t jet m i #ogl se 90 deri 100. + Shkallzimi i viskozitetit pr mekanizma t motorve t automjeteve5 #aji hi$oid ; t (ilat jan dhn n tab. 2 si$as B82 71712! )abela! 2 :isko"iteti kinematik -r ; 17.8 I= 40 I.5 / s $aku (St 77 80 90 140 270 3270[ / s shumti (St 2n 3270 4.2 2n 3270 14.2 27.0 43.0 2n 27.0 2n 43.0 -r 98.9 I= 4210 I.5 / s $aku (St / s shumti (St

S?O Shkall"imi i #ajit

[ 6 kusht bie nse #isko"iteti kinematik te 98.9 I= nuk sht m e #ogl se 6.7 (St. 5!endsia e vajit ose masa specifike $r 17 I= n gEml rritet me #isko"itetin. -r lubrifikues te motort ajo l#i" $rej 0.88 4S?O 205 deri 0.90 4S?O 705 si$as metods ?S)/ B+298. +Pik ndezja e vajit rritet me #isko"itetin dhe l#i" $rej 210 I= 4S?O 205 dhe 240 I= 4S?O 705. +)F2 =eutralizacioni numri tregon $rbrjen e thartirs n #aj dhe sht e dshirueshme t jet sa m i #ogl. ?i sht 4 deri 7 mg 6QCEg tek #ajrat 82? Su$er Belta )*\. +=gurtsia "#oglohet me rritjen e #isko"itetit dhe ajo sht $.sh. $r #aj motorik 82a Su$er 1!

24

+ 27 I= $r shkal #isko"iteti S?O 20 HE20 + 17 I= $r shkall #isko"iteti S?O 30 + 10 I= $r shkall #isko"iteti S?O 40 + 10 I= $r shkall #isko"iteti S?O 70 +Prmbajtja e hirit, rrshirs, asfaltit dhe ujit n #aj duhet t "#oglohet n #lern m t #ogl t mundshm dhe duhet t]i $rgjigjet dis$o"ita#e dhe kushte#e t $ara$ara $r #aj motorik 5-P< 7-merikan Petroleum <nstitut9 > klasifikimi i vajrave pr motor 6jo ndarje e #ajra#e $r motor mund t merret si ndrkombtarisht e $ranuar dhe me at $arashihen kto kategori t eks$loatimit! + ) $e + 3egular! #aj i $aleguruar + ) $e + -remium! #aj i leguruar dobt + CB 4Cea# But 5! #aj i leguruar $r kushte t rnda t shfr t"imit& si9 jan rastet m t sh$esh te motort di"el. ?-8+ je$ klasifikimin komer(iale+teknik global t lubrifikant#e $r automjete& si$as t (ila#e #e9anrisht jan $rgatit nga 3+ kategori t motor#e Qto 4/5 dhe 3+kategori t motor#e di"el 4B5& ashtu % m s miri t]i $rmbushin kushtet s$e(ifike t $uns. / $osht jan dhn ?-8+ kategorit t #ajit $r motor. $r motort + oto! 1. Ser#is /*! $r motor t ti$it t #jetr t automjete#e& dhe me shkall t #ogl t kom$resionit, 2. Ser#is //! $r motor me ngarkes mesatare termike, 3. Ser#is /S! $r ti$e t ri t motor#e me shkall t lart t kom$resionit dhe numr t rrotullime#e. $r + motor + di"el! 1. Ser#is B@! $r motor me ngarkes t dobt termike, me $rmbajtje t sulfurit n lnd djegse nn 0&97 J 2. Ser#is B/! $r motor me ngarkes t mesme termike, me $rmbajtje t sulfurit n lnd djegse nn 1&07 J 3. Ser#is BS! $r motor me ngarkes t lart termike, me $rmbajtje t sulfurit n lnd djegse mbi 1&07 J. + Aditivt- shtesat n vaj: :8+ shtesat korrektuese $rmirsojn indeksin e #isko"itetit. ?to jan me $rbrje molekulare "in'hirore te gjata& si $.sh. $ol meta(r lati& 8nhibitort korro"i# e $amundsojn oksidimet e #ajit& $ro(esin e #jetrimit dhe mbrojn si$rfa%et metalike t kushineta#e. Shtesat detergjente shkrijn "gj rn dhe e mbajn n gjendje sus$ensioni. Shtesat pr rritje t ngjitjes pr siprfa$e sigurojn shtres si$rfa%sore t fort t #ajit& re"istuese ndaj sht $je#e t larta& si $.sh. thartirat nd rore& #ajrat shta"ore dhe bimore.

27

5.3 Z JE!HJA E LUBRIFIKANTIT SIPAS SHKALLS S VISKOZITETIT

6ushti themelor dhe m i rndsishmi % duhet t]a $rmbush lubrifikanti motorik sht mbajtja e mjaftueshme e shtress re"istuese mes si$rfa%e#e frkuese t dore"a#e t boshtit motorik dhe kushineta#e rrsh%itse. 6to kushineta gjinden n ti$et bashkkohore t motor#e me $iston n kufirin e si$rm t %ndrueshmris dhe ngarkess. -resioni s$e(ifik njsi 4$ m5 n taktin e "gjerimit n si$rfa%et e kushineta#e& rrjedh nga k ra$orti te $arametra#e 4fig 135!

v F pm = c = hmin d l

Fig. 1(. ku jan! ( ; faktor % #aret nga konstruksioni i kushineta#e& %arkullimin& #endin e $rurjes s #ajit n kushinet dhe nga sht $ja e #ajit n kushinet, te ndrtimet e njjta te kushinets0(1 rritet me %arkullimin dhe sht $jen e #ajit, A ; #isko"iteti dinamik i lubrifikantit, V ; sh$ejtsia $eriferike e rrsh%itjes te dore"s t boshtit n kushineta, ^ ; sh$ejtsia kndore, hmin ; ha$sira minimale n mes dore"s t boshtit motorik 4d5 dhe kushinets rrsh%itse 4B5& e (ila siguron formimin $ ks #ajore t fort dhe frkimi i $lot n t lngt, . ; for(a me t (iln sht ngarkuar kushineta, d ; diametri i dor"s t boshtit, B ; diametri i brendshm i kushinets, l ; gjersia kushinets. 2garkesat e larta s$e(ifike t kushineta#e 4$m5& $r karakteristika t t re t (aktuara 4(5& krkojn $rdorimin e #ajra#e me #isko"itet t lart 4A5& sh$ejtsi m t mdha $eriferike n rrsh%itje 4V5 dhe ha$sir minimale n me si$rfa%e#e t dor"s dhe si$rfa%e#e mbshtetse t kushineta#e 4hmin5& $ra edhe mes+ha$sir m t #ogl!

26

m= !d
2ga ra$orti i $arametra#e $r $m rrjedh! v hmin = c pm :isko"iteti dinamik i lubrifikantit rrjedh nga sh$rehja $r $m! 1 p h = m min c v :isko"iteti kinematik i #ajit 4V5 mund t (aktohet nga rela(ioni! = v & ku sht! K + dendsia e #ajit 3a$orti i $arametra#e relati# t dhn $r sh$rehjen A nga e (ila #aret shtresa e fort ne form $ ke e #ajit n kushineta t boshtit motorik& siguron kushte o$timale $r %ndrueshmri t kushineta#e d.m.th. frkim te lagt 4hidrodinamik5. Sh% rtimet e shumta laboratorike kan treguar % ndr shimet e marka#e te $rodhuese#e t ndr shm komer(ial t #ajit& me karakteristika t njjta fi"ike& kr esisht dalin $rej ndjeshmris se lubrifikante#e ne $ro(esit e #jetrimit d.m.th. $rej %ndrueshmris kohore& % rndom #aret nga mn ra e seleksionimit kom$onent#e t #e9anta te lubrifikantit& $r$unimit t t re teknologjik si dhe "gjedhjes s aditi##e % sigurojn re"isten( t #ajit ndaj oksidimit& indeks t lart t #isko"itetit& ngjitshmri& fortsi t $ ks se #ajit& #eti detergjente dhe anti korro"i#e. ?ndrueshmria e kushinetave rrsh$itse gjat shfr t"im #aret nga #argu i faktor#e ndikues& $rej t (ila#e ktu dallojm! 1. @jendja e rregullt e $om$s $r #aj dhe #endosja e saj n fund t sht$i"s. .unksionimi i $lot i filtrit 4$astruesit5 t #ajit dhe $rurja e sh$ejt e #ajit n kushineta gjat lshimit t motorit n $un. 2. 6onstruksioni dhe ndrtimi teknologjik i kushineta#e me "gjedhje te drejt t #endit ku sillet #aji. Buhet t theksohet % metali i bardh sht m $ak i ndjeshm n bllokim dhe #et#etiu leht rigjenerohet si$rfa%ja e saj rrsh%itse se sa te kushinetat $rej bron"i. /etali i bardh megjithat nuk i i $rballon ngarkesat e larta s$e(ifike n si$rfa%et kontaktuese. 3. 2garkesa si$rfa%sore njsi te si$rfa%es kontaktuese te kushinets. 4. 8ntensiteti i ftohjes s kushinets me rr mimin e #ajit. 7. Mgjedhja e drejt e #isko"itetit dhe kualitetit t #ajit. Mgjedhja e lubrifikantit ; nga as$ekti i shkalls se #isko"itetit + bhet n #arsi dhe nga gjendja e motorit. -.sh te motort e ri& $r tem$eratura t ulta& sh$ejtsi t mdha t rrsh%itjes& sht $je t #ogla njsi dhe ha$sir se ndrmjetme t #ogl& rndom do te $rdoret #aji i rrall& me shkalls e $rafrt te #isko"itetit S?O 10E20. 2 rastin e kundrt "gjedhja do t bie n shkall"imin S?O 30E40 ose e#entualisht S?O 40E70. 6oha e ndrrimit t #ajit n sht$i" #aret nga ngarkesa dhe gjendja e motorit si dhe kualitetit te lubrifikantit. -r ket #aji ne karter rndom ndrrohet $as 7.000 deri 10.000 km ngasje. 6. /bajtja e largsis s $r(aktuar dhe gjendjes se lubrifikantit n fund t sht$i"s. 7. /bajtja e tem$eraturs o$timale te #ajit n re"er#ar& gjegjsisht n fund t sht$i"s. )e motort me $istona n dalje nga kushinetat tem$eraturat e #ajit arrijn 100 $or edhe 170 I=. 2 h rje t kushineta#e jan te dshirueshme tem$eraturat $rej 60 deri 80 I=. 27 5

8. /n ra e eks$loatimit t motorit i (ili krkon kto masa! + $ara n'ehja e motorit t ftoht te tem$eraturat e ulta t rrethins& $ara se motori t lshohet n $un, + mbajtja e tem$eraturs o$timale te #ajit n karter, + shmangja nga tej ngarkesa e motorit dhe ndr shime#e te menjhershme t regjimit t $uns& $ara arritjes te gjendjes te tem$eraturs sta(ionare t (aktuar.

5." VAJRAT ME ORI JIN BIMORE !HE SHTAZORE

6to #ajra 4$.sh ri(inus& nga re$a dhe brthamat5 rrall her $rdoren si t #etme $r lubrifikim t motorit& $or $rdoren si shtesa #ajra#e minerale me %llim t arritjes ngjitjes si$rfa%sore me te mir. 2 $ik$amje kimike kto #ajra jan m $ak stabile& d.m.th m shume i nnshtrohen $ro(esit t #jetrimit dhe rritjes s $rbrjes s thartirs& % sht e $adshirueshme $r shkak se shkaktojn korro"ion n $jest $rej 9eliku. :ajrat bimore& me rastin e $ro(esit t djegies& ln n (ilindr dhe $iston shtres m t madhe t "gj rs se sa % sht rasti te #ajrat mineral. /es #ajra#e bimore #e9anrisht theksohet ricinusi $r shkak t #isko"itetit relati# t lart dhe lngshmris n tem$eratura $unuese 416 ; 17 IO n 70 I=5. :aji i ri(inuesit sht $rdor shum deri ne #itit 1930 $r lubrifikim t motor#e t aero$lan#e. O met e madhe e tij sht % n tem$eraturat me te ulta 4nn 3 I=5 ndahet stearina koen"istent i (ili mund t mb ll kalimin 4#rimat5 n$r sita $ara $om$s s #ajit dhe kshtu mund te shkaktoje ndr$rerjen e $rurjes s lubrifikantit dhe bllokimin e kushineta#e.

5.5 VAJRAT E PRZIERA ME #N!#RA $KOMPAUN!%

?to jan #ajra minerale me nj $r%indje te (aktuar t #ajra#e bim#e ose te $r$unuara shta"ore me shtimin e te (il#e arrihen rritja e ngjitshmris n si$rfa%et metalike dhe indeks i lart i #isko"itetit. 6saj kategorie i takon #aji i njohur komer(ial 0=astrol1 i nd rosur me ri(inius.

5.& VAJI ME

RAFIT !HE MOLIB!EN' !ISULFI!

Gan #ajra mineral t "gjedhura me shtesa t #ogla 40.7 deri 1.7J5 te grafitit koloidal dhe molibdenit ne form te disulfidit 4/oS25. Bet ra e kt re #ajra#e s$e(iale sht t "#ogloj $unn ne frkim si$rfa%sor n kushineta dhe n si$rfa%e tjera %e frkohen& #e9anrisht t "#oglojn ndjeshmrin ndaj konsumit dhe bllokimit gjat lshimit t mortorit n $un& kur lubrifikimi i rregullt ende nuk ka filluar. 6to #ajra ende nuk kan h n $rdorim n mas t madhe.

5.( #N!#RAT PR LUBRIFIKIM

-rdorimi i nd ra#e $arashihet $r ato elemente % gjenden jasht rrjetit t sistemit %endror t lubrifikimit& si9 sht rasti te $om$a $r uj& ngasja e elemente#e ndihmse& udh"ueset& #entilat etj. _nd rat $r lubrifikim jan tretje koloidale 6+*i+=a+/g+2a+ ose ?l+ sa$un& d.m.th kri$ra thartirash nd rore n #aj mineral. Mgjedhja dhe $rbrja sa$un#e metalike 410 deri 27J5 ndikon n dendsin e nd rs& $ikn e shkrirjes dhe #etit tjera. 6om$onent lubrifikuese n nd r sht #aji mineral& dhe si$as ksaj nd ra mund t jet n mn r o$timale e shfr t"uar #etm n tem$eratur mbi tem$eraturn e shkrirjes. )em$eratura e shkrirjes 480 deri 170 I=5 sht kom$etente $r klasifikim dhe "gjedhje t nd rs. -ika e shkrirjes mund t jet $rafrsisht 10 I= m e ult nga tem$eratura $unuese ne si$rfa%et ku duhet te sigurohet shtresa $r l erje. _nd ra litiume $r sht $je t larta 4*8)S+2O- + 3afineria /odri(a5 $rdoret n fushn e tem$eratura#e $rej +37 I= dhe 127 I=. 2 $raktik #ihen ne $rdorim& $r disa ne#oja s$e(ifike& lubrifikues sintetik $.sh n ba" t diesteres& silikonit& $olimeri#e& alkilen+glikola. -r$arsia e t re %ndron n re"isten(a t mdha n 28

tem$eratura ekstreme 4+74 deri T260 I=5 dhe lagshtis& ndikimit t #ogl t tem$eratura#e n #isko"itet dhe re"isten(s se madhe kimike. @nd'rrat e grafitura dhe molibden5 disulfide n #eti $rmbaj nj $r%indje t #ogl te grafitit + e dshirueshme n gjendje koloidale + ose disulfid+molibden 4/oS25. 6to shtesa kan $r det r t "#oglojn koefi(ientin e frkimit si$rfa%sor n mes 9iftit frkuese + $r shkak t #eti#e fi"ike t dshirueshme& $rshtatjes s mir n si$rfa%e dhe %ndrueshmris n tem$eratura t larta. .usha e $rdorimit 4/oS25! +70 deri T400 I=. )retja e disulfidit+molibdenit disa her u shtohej #ajra#e standard motorik $r shkak t "#oglimit t ndjeshmris t si$rfa%e#e n frkim ndaj bllokimit.

29