Forca

Forca
N fizik, koncepti i Forcs prdoret pr t shpjeguar do ndikim, i cili shkakton nxitimin (prshpejtimin) e nj trupi t lir. Forca gjithashtu mund t prshkruhet me an t koncepteve intuitive si shtytja ose trheqja t cilat shkaktojn q nj objekt me mas t ndryshoj shpejtsin e tij (kjo prfshin rastin kur trupi fillon t lviz nga nj gjndje prehjeje), d.m.th t prshpejtohet, ose q mund t shkaktoj nj objekt fleksibl t shtrembrohet. Nj forc e zbatuar mbi nj trup ka nj madhsi dhe nj drejtim, ka tregon se ajo sht nj madhsi vektoriale. Ligji i dyt i Njutonit mund t formulohet pr t pohuar se nj objekt me nj mas konstante do t prshpejtojhet n proporcion t drejt me forcn e plot q vepron mbi t dhe n proporcion t zhdrejt me masn e tij, ky Forcat zakonisht prshkruhen si forca shtytse ose trheqse. Ato mund t jen ligj sht nj prafrim q prishet kur trupi i pasoj e fenomeneve si graviteti, magnetizmi, ose do gjje tjetr q mund t afrohet shpejtsis s drits. Formulimi shkaktoj prshpejtimin e nj mase. origjinal i Njutonit sht i sakt, dhe nuk prishet pr shpejtsit relativiste: ky version pohon se forca e plot q vepron mbi nj objekt sht e barabart me shkalln e ndryshimit t impulsit. [1] Koncepte t lidhura me forcat prshpejtuese prfshijn forcn shtytse - do forc e cila rrit shpejtsin e objektit, rezistencn e ajrit - do forc q zvoglon shpejtsin e nj objekti, dhe momentin e forcs -- tendencn e nj force t shkaktoj ndryshimin e shpejtsis rrotulluese rreth nj boshti. Forcat t cilat nuk veprojn n mnyr uniforme n t gjitha pjest e trupit shkaktojn stres mekanik , [2] nj term teknik q prdoret pr ndikimet q shkaktojn deformime mekanike t trupit. Ndrsa stresi mekanik mund t aplikohet n mnyr t vazhduar mbi nj objekt t ngurt, duke e deformuar gradualisht at, stresi mekanik n nj lng prcakton ndryshimet e tij t shtypjes dhe vllimit.[3] N antikitet filozoft prdorn konceptin e forcs pr studimin e objekteve n prehje dhe n lvizje si dhe pr makinat e thjeshta, por mendimtar t till si Aristoteli dhe Arkimedi kishin gabime themelore n t kuptuarit a konceptit t forcs, pr shkak t mungess s kuptimit jo t plot t forcs s frkimit. Kjo munges oi n nj vshtrim inadekuat t natyrs s lvizjes . [4] Me fillimin e Iluminizmit, Isak Njutoni korrigjoi kto keqkuptime me an t nj analize matematikore q mbeti e pandryshuar pr rreth treqind vjet. Me fillim t shekullit t 20, Ajnshtajni zhvilloi nj teori relativiteti q parashikoi n mnyr korrekte veprimin e forcave mbi objekte, me rritjen e vrullit (impulsit) afr shpejtsis s drits, si dhe gjithashtu dha nj shpjegim t "forcave" t prodhuara nga gravitacioni dhe inercia. Me njohurit moderne n mekanikn kuantike dhe me aksesin n teknologjin q mund t prshpejtoj thrrmijat brthamore afr shpejtsis s drits, fizika brthamore ka hartuar nj Model Standart pr t prshkruar forcat midis grimcave m t vogla se atomet. Modeli Standart parashikon se shkmbimi i thrrmijave t quajtura bozonet standarte jan mjetet themelore me t cilat forcat emetohen dhe absorbohen. Vetm katr bashkveprime themelore jan t njohura der tani: duke i renditur n mnyr nga forca m e fort tek ajo m e dobt, ato jan: Forca e fort,

Forca elektromagnetizmi, forca e dobt, dhe forca gravitacionale . Eksperimente observuese t fiziks brthmore t energjis s lart t bra gjat viteve 1970 dhe 1980 konfirmuan se forcat e dobt dhe elektromagnetike jan shprehje e nj bashkveprimi themelor elektro t dobt .

Konceptimi i forcs para Njutonit

Q nga antikiteti, koncepti i forcs qe i njohur si nj koncept themelor pr funksionimin e makinave mekanike. Avantazhi mekanik i dhn nga nj makin e thjesht (leva) lejon m pak forc pr t'u prdorur n kmbim q kjo forc t veproj mbi nj distanc m t madhe. Analiza e karakteristikave t forcave kulminoi me punn e Arkimedit i cili ishte veanrisht i famshm pr formulimin e nj teorie mbi forcn plluskuese e cila ndodh n t gjitha lngjet Aristoteli shkroi nj diskutim filozofik t konceptit t forcs si nj pjes themelore e kozmologjis Aristoteliane. Sipas mendimit t Aristotelit, natyra e bots kishte katr element q ekzistojn n "gjndje natyrore". Aristoteli besonte se ishte gjendja natyrore e objekteve me mas n Tok, t till si elementet e ujit dhe t toks, t cilat jan t pa-lvizshm n terren dhe jan t prirura n kt drejtim t gjendjes n qoft se mbeten vetm. Ai dalloi mes tendencs s lindur t objekteve pr t gjetur "gjendjen e tyre natyrore" (p.sh., Aristoteli prshkroi forcn si do gj q pr trupat e rnd n rnie t lir), q oi n "lvizjen natyrore", dhe lvizjes shkakton q nj objekt t bj nj "lvizje s panatyrshme dhe t detyruar, e cila krkonte aplikimin e vazhdueshm t jo-natyrale" nj force. [5] Kjo teori, duke u bazuar n prvojn e prditshme se si objektet lvizin, si aplikimi i vazhdueshm i nj force t nevojshme pr t mbajtur n lvizje nj karroc, kishte probleme konceptuale pr shpjegimin e sjelljes s lvizjes s nj predhe, si pr shembull trajektorja e shigjets. Vendi ku forcat ishin t aplikuara mbi predhn ishte vetm n fillim t fluturimit, dhe ndrsa predha lundronte prmes ajrit, asnj forc nuk vepronte dukshm mbi t. Aristoteli ishte n dijeni t ktij problemi dhe propozoi q ajri zhvendosej npr rrugn e predhs, gj e cila jepte forcn e nevojshme pr t vazhduar lvizjen e predhs sipas tij. Ky shpjegim krkon q ajri t jet i nevojshm pr lvizjen e predhs , pr shembull sipas ksaj teorie, n boshllk, asnj predh nuk do t lviz pas shtytjes fillestare. Probleme t tjera me shpjegimin prfshijn faktin se ajrit i reziston lvizjes s predhs. Kto mangsi nuk do t shpjegoheshin dhe korrigjoheshin plotsisht deri n shekullin e shtatmbdhjet me punn e Galileo Galileit, i cili ishte i ndikuar nga ideja e von mesjetare se objektet n lvizje t detyruar kishin me vete nj forc t lindur shtytse.N fillim t shekullit t shtatmbdhjet, Galileo ndrtoi nj eksperiment n t cilin gur dhe topa predhash lviznin n nj plan t pjerrt n mnyr q t prgnjeshtronte teorin e lvizjes s Aristotelit. Ai tregoi se trupat ishin t prshpejtuara nga graviteti n nj sasi e cila ishte e pavarur nga masa e tyre dhe argumentoi se trupat e mbajn shpejtsin e tyre nse nuk ka nj forc vepruese mbi to, pr shembull si ajo e frkimit.[6]

Forca

Mekanika e Njutonit
Isak Njutoni e prshkroi lvizjen e trupave duke prdorur konceptin e inercis dhe forcs, dhe duke vazhduar me programin e tij, ai gjeti se ato i binden disa ligjeve t ruajtjes. N vitin 1687, Njutoni publikoi tezn e tij Philosophi Naturalis Principia Mathematica .[7] N kt vepr, Njutoni vendosi t prshkruaj tre ligjet e lvizjes, edhe n ditt e sotme kjo sht mnyra standarte pr prshkrimin elementar t konceptit t forcave n fizik.

Ligji i par i Njutonit

Ligji i par i Njutonit pohon se objekti vazhdon t lviz me shpejtsi konstante nse mbi t nuk vepron nj forc e jashtme ose forc rezultante. Ky ligj sht nj zgjerim i ides s Galileos i cili mendonte se shpejtsia konstante shoqrohej me nj munges t forcs rezultante (shiko nj prshkrim m t hollsishm t ksaj posht). Njutoni propozoi q do objekt me mas ka nj inerci q funksionon si ekuilibri themelor i "gjndjes natyrore" duke zvendsuar kshtu iden e Aristotelit t gjndjes s "natyrshme t pushimit". Pra, ligji i par kundrshton iden intuitive t Aristotelit se nj forc rezultante sht e nevojshme pr t mbajtur nj objekt n lvizje me shpejtsi konstante. Duke e br prehjen fizikisht t padallueshme nga shpejtsia konstante e ndryshme nga zero, ligji i par i Njutonit lidh inercin n mnyr direkte me konceptin e shpejtsis relative. Veanrisht, n sisteme ku objektet jan duke lvizur me shpejtsi t ndryshme, sht e pamundur pr t prcaktuar se cila nga objektet sht "n lvizje" dhe cili objekt sht "n prehje". Me fjal t tjera, n mnyr m formale, ligjet e fiziks jan t njjta n do knd inercial reference, pra, n t gjitha kndet e referencs t lidhura nga nj transformim Galelian. Pr shembull, ndrsa udhtojm n nj makin n lvizje me nj shpejtsi konstante , ligjet e fiziks nuk ndyshojn n krahasim me t qnit n lvizje. Nj person mund t hedhi nj top drejt n ajr dhe ta kapi at ndrsa topi bie posht pa u shqetsuar pr t zbatuar nj forc n drejtimin n t cilin automjeti po lviz. Kjo sht e vrtet edhe pse nj person tjetr q sht duke vzhguar makinn n lvizje vren gjithashtu se topi prshkruan nj trajektore parabolike n drejtim t lvizjes s automjetit. sht inercia e topit e lidhur me shpejtsin konstante n drejtimin e lvizjes s automjetit q siguron topin t vazhdoj pr t ecur prpara ndrsa ai hidhet lart dhe bie posht. Nga perspektiva e personit n makin, makina dhe do gj brenda saj jan n prehje: Esht bota e jashtme ajo q sht duke lvizur me nj shpejtsi konstante n drejtim t kundrt. Pra, nuk ka asnj eksperiment q mund t dalloj n se sht makina sht ajo q sht n pushim n lidhje me botn e jashtme,sepse t dyja situatat jan fizikisht t padallueshme.Prandaj koncepti i inercis vlen njlloj si pr lvizjen me shpejtsi t vazhdueshme ashtu edhe pr prehjen. Koncepti i inercis mund t prgjithsohet m tej pr t shpjeguar tendencn e objekteve pr t vazhduar n gjndjen e lvizjes s vazhdueshme n forma t ndryshme, duke prfshir ato q nuk kan shpejtsi konstante strikte. Inercia rrotulluese e planetit Tok sht ajo q fikson qndrueshmrin e zgjatjes s nj dite dhe gjatsin e nj viti. Albert Ajnshtajni zgjeroi parimin e inercis m tej kur ai shpjegoi se kndet e referimit me nxitim konstant, t tilla si ato q bien n rnie t lir drejt nj objekt gravitacional, jan fizikisht ekuivalente me kndet inerciale t referimit. Kjo sht arsyeja pse, pr shembull,pse astronautt prvojn mungesn e peshs kur jan n orbit n rnie t lir rreth Toks, si dhe shkaku pse ligjet e Njutonit jan m t lehta pr tu dalluar n mjedise t tilla. Nse nj astronaut vendos nj objekti me mas n ajr para vetes, objekti do t mbetet n prehje n lidhje me astronautin pr shkak t inercis t tij. Kjo sht e njjta gj q do t ndodh nse astronauti dhe objekt ndodhen n hapsirn intergalaktike ku nuk ka asnj forc rezultante t gravitetit q vepron n kndin e tyre t prbashkt t referencs. Ky parim i ekuivalencs ishte nj nga postulatet themelore pr zhvillimin e teoris s prgjithshme t relativitetit.

Forca

Ligji i dyt i Njutonit

Forma moderne e ligjit t dyt t Njutonit sht nj ekuacion diferencial vektorial :[8]

ku

sht impulsi i sistemit, dhe

sht forca rezultante ( shuma

vektoriale). N ekuilibr, sipas prcaktimit forca rezultante sht zero, por forca (t balancuara) mund t jen t pranishme gjithsesi. N kontrast, ligji i dyt pohon se nj forc e paekuilibruar q vepron mbi nj objekt do t rezultoj n nj ndryshim t impulsit (vrullit) t objektit me kalimin e kohs. Nga prkufizimi i impulsit linear t nj thrrmije,
Ekuacioni m i famshm i Isak Njutoni sht , ai n fakt shkroi nj

kumsht masa dhe sht shpejtsia. Rregulli i produktit tregon se .

form t ndryshme pr ligjin e tij t dyt t lvizjes q nuk e prdorte analizn diferenciale.

Pr sistemet e mbyllura (sisteme me mas totale konstante), derivati kohor i mass sht zero dhe ekuacioni bhet . Duke zvendsuar prkufizimin e nxitimit, version algjebrik i ktij thjeshtsimi t zakonshm lejon t derivohet ligjit i dyt i Njutonit : Kjo formul nganjher sht quajtur "formula e dyt m e famshme n fizik". [9] Njutonit asnjher nuk e deklaroi qart formuln n formn e reduktuar m lart. Ligji i dyt i Njutonit pohon proporcionalitetin e nxitimit dhe mass me forcn. Nxitimi mund t prcaktohet prmes matjeve kinetike . Megjithat, ndrsa kinematika sht e prshkruar mir prmes analizs s kndit t referimit n fizikn e avancuar, ka ende shtje t hapura q t mbeten si pr shmbull pyetja q krkon se kush sht prcaktimi i duhur i mass. Relativiteti i prgjithshm ofron nj ekuivalenc midis hapsir-kohs dhe mass, por mungesa e nj teorie koherente t gravitetit kuantik, e bn t paqart se si apo nse kjo lidhje sht e rndsishme n mikro-shkall. Me disa justifikime, ligji i dyt i Njutonit mund t merret si nj prcaktim sasior i mass duke e shkruar ligjin si nj barazi, njsit relative t forcs dhe mass fiksohen. Prdorimi i ligjit t dyt t Njutonit si nj prkufizim i forcs sht kundshtuar n disa tekste rigoroze, [10] sepse ajo n thelb sht nj pohim i thjesht matematik. Barazia midis ides abstrakte t nj force dhe ides abstrakte t "nj vektori impulsi linear (vrulli) q ndryshon n koh" n fund t fundit nuk ka rndsi vzhgimore sepse njra madhsi nuk mund t prcaktohet pa prcaktimin e drejtprdrejt t madhsis tjetr. far "forca" ose "impulsi ndryshues" sht duhet ose ti referohet nj kuptimi intuitiv t perceptimit ton t drejtprdrejt, ose t prcaktohet n mnyr implicite me nj bashksi t vet-qndrueshme formulash matematikore. Fizikant t shquar, filozof dhe matematikan t cilt kan krkuar nj prkufizim m t qart t konceptit t "forcs" prfshijn Ernest Mah, Kliford Trusdell dhe Valter Noll. [11] Ligji i dyt i Njutonit mund t prdoret pr t matur fuqin e forcave. Pr shembull, njohurit e mass s planetit s bashku me nxitimet e orbits s tyre lejojn shkenctart t llogaritin forcat gravitacionale t planeteve.

Forca

Ligji i tret i Njutonit

Ligji i tret i Njutonit sht nj rezultat i aplikimit t simetris n situata ku forca i atribuohet pranis s objekteve t ndryshme. Pr do dy objekte (le ti quajm 1 dhe 2), ligji i tret i Njutonit pohon se do forc, e cila sht aplikuar tek objekti 1 pr shkak t veprimit t objektit 2 shoqrohet automatikisht me nj forc t aplikuar te objekti 2 pr shkak t veprimit t objektit 1

Ky ligj nnkupton se forcat veprojn gjithmon n ifte veprim-dhe-reagim. Nse objektet 1 dhe 2 mund t konsiderohen n t njjtin sistem, ather forca rezultante e sistemit pr shkak t ndrveprimeve ndrmjet objekteve 1 dhe 2 sht zero meqnse

Kjo do t thot se n nj sistem t mbyllur t thrrmijave , nuk ka forca t brendshme q jan t paekuilibruara. Pra, iftet veprim-reagim i forcave t prbashkta n mes do dy objekteve n nj sistem t mbyllur nuk mund t shkaktojn qendrn e mass t sistemit t prshpejtohet. Objektet prbrse t trupit t perbr mund t prshpejtohen vetm n lidhje me njri-tjetrin, vet sistemi mbetet i pa prshpejtuar. Prndryshe, nse nj nga forcat e jashtme vepron mbi sistemin, ather qendra e mass do t prjetoj nj prshpejtim n prpjestim t drejt me madhsin e forcave t jashtme t pjestuara me masn e sistemit. Po t kombinojm ligjin e dyt dhe t tret t Njutonit, sht e mundur pr t treguar se vrulli linear i nj sistemi ruhet. Pra:

dhe duke integruar n lidhje me kohn, marrim ekuacionin:

Pr nj sistem i cili prfshin objekte 1 dhe 2,

ka tregon ruajtjen e impulsit linear. Duke prdorur argumente t ngjashme , sht e mundur t prgjithsojm kt n nj sistem me nj numr arbitrar thrrmijash. Kjo tregon se shkmbimi i vrullit (impulsit) midis thrrmijave prbrse nuk do t ndikoj impulsin rezultant t nj sistemi. N prgjithsi,pr sa koh q t gjitha forcat ndodhin pr shkak t ndrveprimit t objekteve me mas, sht e mundur t prcaktohet nj sistem i till n t cilin impulsi rezultant as nuk humbet as nuk fitohet.

Forca

Prshkrime
Ekuilibri
Ekuilibri ndodh kur forca rezultante q vepron mbi nje pik lndore sht zero (pra, shuma e t gjitha forcave vektoriale sht zero). Kur analizojm nj trup t zgjeruar (n rastin kur objekti nuk mund t trajtohet si pik lndore) , sht gjithashtu e nevojshme q ifti rrotullues rrezultant t jet 0 (shuma e momenteve t forcave duhet t jet zero) . Ka dy lloje ekuilibri: ekuilibri statik dhe ekuilibri dinamik. Ekuilibri Statik Ekuilibri statik ishte i kuptuar shum mir q para shpikjes s teoris t mekaniks klasike. Fenomeni shpegohet me faktin se mbi trupat q jan n prehje vepron nj forc rezultante zero. Rasti m i thjesht i ekuilibrit statik ndodh kur dy forca jan t barabarta n madhsi por n drejtim t kundrt. Pr shembull, nj objekt n nj nivel siprfaqsor trhiqet n drejtim t qendrs s Toks nga forca e gravitetit. N t njjtn koh, forcat siprfaqsore i rezistojn forcs trheqse me nj forc t barabart t drejtuar pingul me siprfaqen (kjo quhet Forca normale). Kjo rezulton n nj forc rezultante zero , kshtu q nxitimi i trupit sht zero.

Diagram forcash i nj trupi n nj siprfaqe t shesht dhe n nj plan t pjerrt. Forcat jan t dekompozuara dhe t mbledhura bashk n mnyr q t prcaktojm madhsin e tyre dhe forcn rezultante.

Po t shtyjm nj objekt n nj siprfaqe frkuese mund t arrijm n nj situat n t ciln objekti nuk ka lvizje, sepse forca e aplikuar kundrshtohet nga frkimi statik, i krijuar mes objektit dhe siprfaqes s tryezs. Pr nj situat pa lvizje, forca e frkimit statik ekuilibron n mnyr ekzakte forcn e aplikuar , kjo rezulton n nj nxitim zero t trupit. Frkimi statik rritet ose zvoglohet n prgjigje t forcs s aplikuar deri n nj limit t siprm t prcaktuara nga karakteristikat e kontaktit mes siprfaqes dhe objektit. Nj ekuilibr statik mes dy forcave sht mnyra m e zakonshme e matjes s forcave, duke prdorur mjete t thjeshta si peshoren matse ose peshoren me sust. Pr shembull, nj objekt i varur n nj peshore vertikale me sust prvon forcn e gravitetit q vepron mbi objektin e balancuar me nj forc t aplikuar nga forca "e reagimit t susts", e cila sht e barabart me peshn e objektit. Duke prdorur mjete t tilla, disa ligje sasiore t forcave u zbuluan: forca e gravitetit sht proporcionale me vllimin pr objektet me densitet konstant (parim i shfrytzuar gjersisht pr mijvjear pr t prcaktuar peshat standarde); parimi i Arkimedit pr aftsin ngritse t lngjeve; analiza e levs e Arkimedit; Ligji i Bojlit pr shtypjen n gaze; dhe ligji i Hukut pr sustat. Kto ishin prcaktuar dhe verifikuar eksperimentalisht para se Isak Njutoni shpjegoi tre ligjet e mekaniks.

Forca Ekuilibri Dinamik Ekuilibri dinamik u prshkrua pr her t par nga Galileo Galilei i cili vuri re se disa supozime te fiziks aristoteliane binin n kundrshtim me vrejtjet eksperimentale dhe logjike. Galileo e kuptoi se mbledhja e thjesht e shpejtsive krkon q koncepti i nj "kndi reference n prehje absolute" t mos ekzistoj. Galileo arriti n prfundimin se nj lvizje me shpejtsi t vazhdueshme ishte plotsisht e barabart me prehjen. Kjo bie n kundrshtim me nocionin e Aristotelit t nj gjndjeje "natyrore" t prehjes drejt s cils objektet me mas afrohen natyrshm. Eksperimente t thjeshta treguan se t kuptuarit e Galileos i ekuivalencs s shpejtsis konstante me prehjen ishte i sakt. Pr shembull, nse nj marinar lshon nj gjyle topi nga kreu i nj anije q lviz me nj shpejtsi konstante, fizika e Aristotelit do t parashikoj q gjylja e topit bie posht n mnyr t drejt, ndrsa anija vazhdon t lviz. Galileo Galilei ishte i pari q nxorri n Kshtu, n nj univers Aristotelian, gjylja e topi bie prapa n lidhje me nj pah kontradiktat e natyrshme q prmban anije n lvizje. Megjithat, kur ky eksperiment kryhet n realitet, gjylja e prshkrimi i forcs i Aristotelit. topit bie gjithmon para kmbve t marinarit, sikur gjylja e topit e di se ajo udhton me anijen pavarsisht se ajo sht e ndar nga anija. Meqnse nuk ka asnj forc horizontale e cila zbatohet mbi gjylen e topit kur ajo bie, konkluzioni i vetm mbetet t jet se gjylja e topit vazhdon t lviz me shpejtsi t njjt si anija, prgjat rnies. Kshtu, asnj forc nuk sht e nevojshme pr t mbajtur gjylen n lvizje me shpejtsi konstante prpara. Pr m tepr, do objekt q udhton n nj shpejtesi konstante duhet t ket nj forc rezultante zero. Ky sht prcaktimi i ekuilibrit dinamik: kur t gjitha forcat mni nj objekt ekuilibrohen , por ai ende lviz me nj shpejtsi konstante. Nj rast i thjesht i ekuilibrit dinamik ndodh n lvizjen me shpejtesi konstante prgjat nj siprfaqeje me frkim kinetik. N nj situat t till, nj forc sht e aplikuar n drejtimin e lvizjes, ndrsa forca kinetike e frkimit i kundrvihet pikrisht forcs s aplikuar. Kjo rezulton n nj forc rezultante zero, por meqnse objekti filloi me nj shpejtsi jo-zero , ai vazhdon t lviz me nj shpejtsi jo-zero . Aristoteli e keqinterpretoi kt lvizje si t shkaktuar nga forca e aplikuar. Megjithat, kur frkimi kinetik merret n konsiderat sht e qart se nuk ka forc rezultante q shkakton lvizje me shpejtsi t vazhdueshme .

Relativiteti Special
N relativitetin special masa dhe energjia jan ekuivalente (si mund t shikohet po t llogaritim punn q krkohet pr t prshpejtuar trupin). Kur shpejtsia e nj trupi rritet , e njjta gj ndodh me energjin e tij , pra me masn ekuivalente t trupit (inercin). Kjo implikon se duhet m shum forc pr t nxituar trupin me t njjtn sasi n krahsim me nj shpejtsi m t vogl. Ligji i dyt i Njutonit

sht i vlefshm pr shkak se sht nj prcaktim matematik q sht i vrtet n shpejtsi t tilla. N mnyr q ai t ruhet, vrullit linear (impulsi linear) relativist duhet t riprcaktohet si:

ku sht shpejtsia dhe sht shpejtsia e drits.

Forca Shprehja relativiste q lidh forcn me nxitimin pr nj thrrmij me mas konstante jo-zero , pr masn e prehjes, q lviz n drejtimin sht:

ku faktori Lorencian jepet nga:

Forca relativiste nuk prodhon nj nxitim konstant, por nj prshpejtim q zvoglohet nga asti n ast gjat kohs q trupi i afrohet shpejtsis s drits. Vini re se sht e paprcaktuar pr nj trup me mas prehjeje jo-zero tek shpejtsia e drits, kshtu q teoria nuk jep ndonj parashikim tek kjo shpejtsi. Megjithat mund t marrim formn

pr prdorim n relativitet prmes prdorimit t vektorit katr prmasor. Ky relacion sht korrekt n relativitet kurr sht forca katr-prmasore, m sht masa e prehjes, dhe sht nxitimi katr-prmasor.

Diagramat e Fajmanit
N fizikn brthamore moderne , forcat dhe prshpejtimi i grimcave prshkruhen si shkmbime t impulsit t bozoneve t madhsis. Me zhvillimin e teoris kuantike t fushs dhe relativitetit t prgjithshm, u konstatua se "forca" sht nj koncept i teprt, q rrjedh nga ruajtja e impulsit (impulsi 4-prmasor n relativitet) dhe impulsi i grimcave virtuale n elektrodinamikn kuantike. Ruajtja e impulsit, nga teorema e Ntherit, rrjedh direkt nga simetria e hapsirs dhe kshtu sht konsideruar zakonisht m thelbsore se koncepti i forcs. Aktualisht forcat themelore m sakt njihen si "Bashkveprimet themelore".[12] Kur nj thrrmij lshon nj pjesz (krijon) apo absorbon (annihilon) nj grimc B, nj forc prshpejton nj grimc n prgjigje t impulsit t grimcs B , duke ruajtur impulsin si madhsi konstante. Nj diagram i Fajmanit pr dekompozimin e nj neutroni n nj Ky prshkrim vlen pr t gjitha forcat q dalin nga proton. Bozoni W sht midis dy kulmeve ka tregon shtytje. ndrveprimet themelore. Ndrsa prshkrimet e sofistikuara matematikore jan t nevojshme pr t parashikuar, me hollsi t plot, natyrn e ndrveprimeve t tilla, ka nj mnyr konceptualisht t thjesht pr t prshkruar ndrveprime t tilla nprmjet prdorimit t diagramave t Fajmanit. N nj diagram t Fajmanit, do grimc lndore sht e prfaqsuar si nj vij e drejt (shiko linja botrore) q udhton npr koh e cila normalisht rritet lart ose drejt n diagram. Grimcat lndore dhe anti-lndore jan t njjta, prve pr drejtimin e tyre t propagimit npr diagramn e Fajmanit. Linjat botrore t grimcave ndrpriten n kulmet e ndrveprimit, dhe diagrami i Fajmanit prfaqson do force q rrjedh nga nj bashkveprim, si 'ndodh n kulme me nj ndryshim t menjhershm t lidhur n drejtim t linjave botrore t grimcave . Bozonet e madhsive emetohen larg nga kulmet si linja t prdredhura (t ngjashme me valt) dhe, n rastin e kmbimit t grimcave virtuale, jan t absorbuara n nj kulm pran.

Forca Dobia e diagrameve t Fajmanit sht q llojet e tjera t dukurive fizike q jan pjes e pamjes s prgjithshme t bashkveprimeve themelore, por jan konceptualisht t ndara nga forcat mund t prshkruhen duke prdorur t njjtat rregulla. Pr shembull, nj diagram i Fajmanit mund t prshkruaj n hollsi mnyrn se si nj neutron dekompozohet n nj elektron, proton, dhe neutrino, nj bashkveprim i ndrmjetsuar me t njjtn bozon t madhsis q sht prgjegjs pr forcn e dobt brthamore.

Modelet themelore
T gjitha forcat n univers jan t bazuar n katr forcat themelore. Forcat e fuqishme dhe t dobta veprojn vetm n distanca shum t shkurtra, dhe jan prgjegjse pr ndrveprimet midis grimcave subatomike duke prfshir si nukleonet ashtu edhe kompleksin e brthams. Forca elektromagnetike vepron midis ngarkesave elektrike , ndrsa forca gravitacionale vepron midis masave. T gjitha forcat e tjera jan t bazuara mbi ekzistencn e katr ndrveprimeve themelore. Pr shembull, frkimi sht nj manifestim i forcs elektromagnetike q vepron midis atomeve midis dy siprfaqeve,si dhe nj manifestim i parimit t prjashtimit t Paulit, i cili nuk lejon atomet t kalojn prmes njri-tjetrin. Forcat n susta, t modeluara nga ligji i Hukut, jan gjithashtu rezultat i forcave elektromagnetike dhe parimit t prjashtimit q veprojn s bashku pr t kthyer trupin n ekuilibr. Forca centrifugale jan forca nxitimi q lindin thjesht nga prshpejtimi i kndit t referimit. Zhvillimi i teorive themelore pr forcat vazhdoi duke prdorur bashkimin e ideve t ndryshme. Pr shembull, Isak Njutonin unifikoi forcn prgjegjse pr objektet n rnie n siprfaqen e Toks me forcn prgjegjs pr orbitat e mekaniks qiellore n teorin e tij t gravitacionit universal. Majkll Faradei dhe Xhejms Klark Maksuell demonstruan se forcat elektrike dhe magnetike ishin t bashkuara nprmjet teoris konsistente t elektromagnetizmit. N shekullin e njzet, zhvillimi i mekaniks kuantike oi n nj kuptim m modern q tre forcat themelore (t gjith me prjashtim t gravitetit) jan manifestime t lnds (fermionet) q ndrveprojn duke shkmbyer grimcat virtuale t quajtur bozone standarte. Kjo sht teoria e modelit standart n fizikn brthamore. Kjo ngjashmri midis forcave i oi shkenctart t parashikojn unifikimin e forcave t dobta dhe elektromagnetike n forcn elektro t dobt Teoria u konfirmuar m pas nga eksperimentet. Formulimi i plot i modelit standard parashikon nj mekanizm Higgs ende t pavzhguar , por vrejtje t tilla si luhatja e neutrinove tregojn se modeli standard sht i paplot. Nj teori e madhe e unifikuar q do t lejoj pr kombinimin e ndrveprimit elektro t dobt me forcn e fort sht nj mundsi, me teori kandiduese t tilla si supersimetria t propozuara pr t akomoduar disa nga problemet e pazgjidhura n fizik. Fizikantt jan ende duke u prpjekur pr t zhvilluar kto modele unifikuese q do t kombinojn t gjitha katr ndrveprimet themelore n nj teori universale. Ajnshtajni u prpoq dhe dshtoi n kt prpjekje, por aktualisht prpjekja m popullore pr tiu prgjigjur ksaj pyetje sht teoria e kordave.

Forca

10

Graviteti
Ajo q ne tani e quajm forca gravitacionale nuk u identifikua si nj forc universale deri me punn e Isak Njutonit. Para studimeve t Njutonit, tendenca pr objektet pr t rn drejt Toks nuk ishte kuptuar si nj fenomen i lidhur me lvizjen e objekteve qiellore. Puna e Galileos qe instrumentale pr t prshkruar karakteristikat e objekteve n rnie t lir, duke prcaktuar se prshpejtimi pr do objekt n rnie t lir ishte konstant dhe i pavarur nga masa e objektit. Sot, ky prshpejtim pr shkak t gravitetit pr siprfaqen e Toks sht prcaktuar si zakonisht dhe ka nj madhsi prej rreth 9,81 metr pr sekond katror (kjo matje sht marr nga niveli i detit dhe mund t ndryshojn n varsi t pozicionit mbi rruzullin toksor), dhe sht e drejtuar drejt qendrs s Toks. Ky vzhgim do t thot se forca e gravitetit n nj objekt n siprfaqen e Toks sht n proporcion t drejt me masn e objektit. Prandaj nj objekt q ka nj mas do t prjetoj nj forc:

N rnie t lir, kjo forc nuk kundrshtohet nga ndonj forc tjetr (ktu supozojm se forca e frkimit e ajrit mund t neglizhohet, ose eksperimenti ndodh n nj mjedis pa ajr) dhe pr kt arsye forca rezultante mbi objektin sht pesha e tij. Pr objektet q s'jan n rnie t lir, forca e gravitetit kundrshtohet nga reagimet e forcave t mbshtetjes s trupit mbi nj siprfaqe. Pr shembull, nj person q qndron n terren prvon nj forc rezultante zero, pasi pesha e tij sht e ekuilibruar me nj forc normale t ushtruar nga toka. Kontributi i Njutonit tek teoria gravitacionale ishte pr bashkimin e lvizjes s trupave qiellor, t cilat Aristoteli kishte pandehur se ishin n nj gjendje natyrore lvizjeje t vazhdueshme, si qe rnia e lir n Tok. Ai propozoi nj ligj t gravitetit q mund t llogariste lvizjen e trupave qiellore q kishin qen t prshkruar m par duke prdorur ligjet e Keplerit t lvizjes planetare. [13] Njutoni arriti t kuptoj se efektet e gravitetit mund t vrehen n mnyra t ndryshme n distanca t mdha. N veanti, Njutoni prcaktoi q nxitimi i Hns rreth Toks shpjegohet me t njjtn forc t rndess n qoft se prshpejtimi pr shkak t gravitetit zvoglohet si nj ligj n prpjestim t zhdrejt katror. M tej, Njutoni kuptoi se nxitimi pr shkak t gravitetit sht proporcional me masn e trupit trheqs. Kombinimi i ktyre ideve jep nj formul q lidh masn ( ) dhe rrezen ( )e Toks pr nxitimin gravitacional:

Nj objekt fillimisht n prehje i cili sht ln t bjerr lirisht prshkruan nj distanc q sht proporcionale me katrorin e kohs q ka kaluar. Kjo pamje sht marr 20 her pr sekond. Gjat 1/20-s s par t sekonds topi prshkruan nj distanc nj njsi (ktu, nj njsi sht rreth 12 mm), nga 2/20-ta ai ka rn rreth 4 njsi; nga 3/20-tat, 9 njsi derrisa m n fund prplaset me truallin.

ku drejtimi i vektorit sht i dhn nga

, vektori njsi sht i drejtuar jasht nga qendra e Toks. prdoret pr t prshkruar fuqin relative t gravitetit. Kjo

N kt ekuacion, nj konstante dimensionale

konstante njihet si konstantja universale gravitacionale e Njutonit, pse vlera e saj ishte e panjohur gjat jets se Njutonit. Ishte vetm n vitin 1798 q Henri Kavendish arriti t bnte matjen e par t duke prdorur nj peshore rrotulluese, kjo u raportuar gjersisht n shtyp n at koh si nj matje e mass s Toks, sepse duke ditur mund t lejoj njrin q t zgjidh ekuacionin e msiprm pr masn e Toks. Njutoni, megjithat, e kuptoi se q t gjitha trupat qiellor ndjekin t njjtat ligje t levizjes, ligji i tij e gravitetit ishte universal. I deklaruar shkurtimisht, ligji gravitacional i Njutonit thekson se forca n nj objekt sferik me mas pr shkak t trheqjes gravitacionale t mass sht

Forca

11

ku

sht distanca ndrmjet qendrave t dy objektet me mas dhe

sht vektori njsi n drejtim nga qendra e

objektit t par drejt tek qendra e objektit t dyt. Kjo formul ishte aq e fuqishme saq u konisderua e mjaftueshme pr t dal si baz pr t gjitha prshkrimet e mvonshme t lvizjes s planeteve brenda sistemit diellor deri n shekullin e njzet. Gjat ksaj kohe, metoda t sofistikuara t analizs perturbative ishin shpikur pr t llogaritur devijimet e orbits pr shkak t ndikimit t trupave t shumt mbi nj planet , hn, komet, ose asteroid. Formalizmi ishte mjaft i sakt pr t lejuar matematikant pr t parashikuar ekzistencn e planetit Neptun para se ai t vzhgohej. Ishte vetm orbita e planetit Mrkur q ligji i gravitacionit i Njutonit nuk duket se e shpjegonte plotsisht. Disa astrofizikant hodhn hipotezn e ekzistencs s nj planeti tjetr ( Vullkan) e cila do t shpjegonte dallimet, por, pavarsisht nga disa indikacione t tilla n fillim, asnj planet i till nuk u gjend. Kur Ajnshtajni formuluoi prfundimisht teorin e tij t relativitetit t prgjithshm (RP) ai e ktheu vmendjen e tij tek problemi i orbits s Mrkurit dhe gjeti se teoria e tij shtonte nj korrigjim i cili merrte n llogari pr mosprputhjen. Kjo ishte hera e par q teoria e Njutonit e gravitetit ishte treguar t jet m pak e sakt se nj alternativ tjetr. Q ather, dhe deri m tani, relativiteti i prgjithshm ka qen e njohur si teoria q shpjegon m mir gravitetin. N RP, gravitacioni nuk konsiderohet si nj forc, por , objektet q lvizin lirisht n fushn gravitacionale lvizin nn inercin e tyre n gjeodezik prmes hapsir-kohs s lakuar - e prcaktuar si shtegu m i shkurtr n hapsir-koh - midis dy ngjarjeve n hapsir-koh. Nga perspektiva e objektit, t gjitha lvizjet ndodhin sikur nuk ka pasur kurrfar forc gravitacionale. Vetm kur marrim n konsiderat lvizjen n nj kuptim global del q lakimi i hapsir-kohs mund t vzhgohet si dhe arrim n prdorimin e konceptit t forcs pr t prshkruar trajektoren e lakuar t objektit. Kshtu, rruga n vij t drejt, n hapsir-koh shikohet si nj kurb n hapsir, dhe kjo quhet trajektore balistike e objektit. Pr shembull, nj top basketbolli i hedhur nga toka lviz n nj parabol, pasi kjo ndodh n nj fush gravitacionale uniforme. Trajektorja hapsir-koh e saj (kur dimensioni shtes ct sht shtuar) sht pothuajse nj vij e drejt, e lakuar pak (me lakim i rendit disa vite drite). Derivati kohor i ndryshimit t vrullit (impulsit) t objektit sht ajo q ne e quajm "forca gravitacionale".

Forcat Elektromagnetike
Forca elektrostatike u prshkrua t par n 1784 nga Kulombi si nj forc q ekzistonte midis dy ngarkesave elektrike. Vetit e forcs elektrostatike qen se ajo ndryshonte si nj ligj n prpjestim t zhdrejt katror e drejtuar n drejtimin rrezor, ishte si trheqse ashtu edhe shtytse ( ishte e polarizuar), ishte e pavarur nga masa e objekteve t ngarkesave, dhe ndiqte parimin e mbivendosjes. Ligji i Kulombit i bashkon t gjitha kto vrejtje n nj prmbledhje t shkurtr. Matematikant pasues dhe fizikantt gjetn se koncepti i fushs elektrike ishte i dobishm pr prcaktimin e forcave elektrostatike mbi nj ngarkes elektrike n do pik n hapsir. Fusha elektrike ishte e bazuar n prdorimin e nj "ngarkes prove" hipotetike kudo n hapsir dhe pastaj duke prdorur ligjin e Kulombit pr t prcaktuar forcn elektrostatike. Kshtu fusha elektrike kudo n hapsir sht prcaktuar si

ku

sht madhsia e ngarkess prov hipotetike.

Ndrkoh, n magnetizm, forca e Lorencit u zbulua t ekzistonte midis dy telave me korrent elektrik Kjo forc ka t njjtin karakter matematikor si ligji i Kulombit me kusht q rrymat me kah t njjt trhiqen dhe rrymat me kahe t kundrta shtyhen. N ngjashmri me fushn elektrike, fusha magnetike mund t prdoret pr t prcaktuar forcn magnetike n nj korrent elektrik n do pik n hapsirs. N kt rast, madhsisa e fushs magnetike u prcaktua t ishte:

Forca

12

Ku

sht madhsia e ngarkess hipotetike aktuale dhe

sht gjatsia e telit hipotetik npr t ciln rrjedh

korrenti. Fusha magnetike ushtron nj forc n t gjith magnetet duke prfshir, pr shembull, ato t prdorura tek busullat. Fakti q fusha magnetike e Toks sht n nj linj t ngusht me orientimin e boshtit t Toks shkakton magnetin e busulls t orientohet pr shkak t forcs magnetike q trheq gjilprn. Prmes kombinimit t prkufizimit t korrentit elektrik, si derivati kohor i ngarkess elektrike, nj ligj i prodhimit vektorial i quajtur ligji i forcs s Lorencit prshkruan forcn mbi nj ngarkes q lviz n nj fush magnetike. Lidhja mes fushs elektrike dhe magnetizmit lejon pr nj prshkrimin t unifikuar t forcs elektromagnetike q vepron mbi nj ngarkes. Kjo forc mund t shkruhet si nj shum e forcs elektrostatike (pr shkak t fushs elektrike) dhe forcs magnetike (si rezultat i fushs magnetike). e deklaruar n mnyr t plot, ky ligji sht:

ku

sht forca elektromagnetike,

sht madhsia e ngarkess, ).

sht fusha elektrike,

sht vektori i

shpejtsis s grimcs e cila shumzohet me fushn magnetike (

Origjina e fushave elektrike dhe magnetike nuk do t shpjegohej plotsisht deri n 1864 kur Xhejms Klark Maksuell unifikoi nj numr t teorive t hershme n nj grup me 20 ekuacione skalare, t cilat u riformuluan m von n 4 ekuacionet vektoriale nga Oliver Hevisajd dhe Uillard Gibs. [14] "Ekuacionet e Maksuellit" prshkruajn plotsisht burimet e fushave, ngarkesat stacionare dhe t lvizshme, si dhe bashkveprimet e vet fushave . Kjo e oi Maksuellin pr t zbuluar se fushat elektrike dhe magnetike mund t "vet-lindin" nprmjet nj vale q udhton me nj shpejtsi t ciln ai e llogariti t ishte e barabart me shpejtsin e drits. Kjo ide bashkoi m n fund fushat e sapolindura t teoris elektromagnetike me optikn dhe oi direkt n nj prshkrim t plot t spektrit elektromagnetik. < Megjithat, prpjekjet pr t pajtuar teorin elektromagnetike me dy eksperimente, efektin fotoelektrik, dhe mos-vrejtjen e katastrofs ultravjollc, doln pa sukses. Prmes puns s fizikantve teoricien m t mbdhenj t kohs, nj teori e re e elektromagnetizmit u zhvillua duke prdorur mekanikn kuantike. Modifikimi i fundit oi n krijimin e elektrodinamiks kuantike (ose EDK), q prshkruan plotsisht t gjitha fenomenet elektromagnetike t ndrmjetsuara nga grimca valore t njohur si fotonet. N EDK, fotonet jan grimcat themelore t kmbimit t forcave t cilat prshkruajn t gjitha bashkveprimet n lidhje me elektromagnetizmin prfshir edhe forcn elektromagnetike. [15] Atribuimi i ngurtsis t trupave t ngurt si rrjedhoj e shtytjes s ngarkesave elektrike sht nj keqkuptim i zakonshm. Kto karakteristika n fakt rezultojn nga parimi i prjashtimit i Paulit. Meqnse elektronet jan fermione, ato nuk mund t zn t njjtn gjendje kuantike si elektronet e tjera. Kur elektronet n nj material jan t paketuara dendur s bashku, nuk ka gjendje t mjaftueshme me energji t ult t niveleve kuantike pr t gjitha, kshtu q disa prej tyre duhet t jen n gjendje m t larta t energjis. Kjo do t thot se duhet energji pr ti paketuar ato. Ky efekt makroskopikisht manifestohet si nj forc "strukturore", por teknikisht sht vetm nj rezultat i ekzistencs s nj grupi t caktuar t gjndjeve elektronike.

Forca

13

Forcat Brthamore
Ka dy "forca brthamore" t cilat sot jan zakonisht t prshkruara si bashkveprime q prshkruhen n mnyr t detajueshme nga teorit kuantike t grimcave brthamore. Forca e fort brthamore sht forca prgjegjse pr integritetin strukturor t brthams atomike, ndrsa forca e dobt brthamore sht prgjegjse pr dekompozimin e disa nukleoneve n leptone dhe hadrone t llojeve t tjera Forca e fort n kohn e tashme cilsohet e prgjegjshme pr ndrveprimet mes kuarkeve dhe gluoneve si sht detajuar nga teoria e kromodinamiks kuantike (KDK). Forca e fort sht nj nga forcat themelore e ndrmjetsuar nga gluonet, duke vepruar mbi kuarket, antikuarket, dhe mbi vet gluonet. (E quajtur n mnyr t prshtatshme), ndrveprimi i fort sht m i "forti" nga katr forcat themelore. Forca e fort vepron direkt mbi grimcat elementare. Megjithat, nj tepric e forcs sht vn re midis hadroneve (shembulli m i mir i njohur i forcs sht ai q vepron midis nukleoneve n brthamat atomike) si forca brthamore. Ktu forca e fort vepron n mnyr indirekte, e transmetuar si gluone t cilat formojn nj pjes t mezoneve virtuale pi dhe rho, t cilat transmetojn forcn brthamore (shih kt tem pr m tepr). Dshtimi i shum krkimeve pr kuarket e lira ka treguar se kto grimcat elementare nuk jan drejtprdrejt t dukshme. Ky fenomen quhet konfinimi i ngjyrs. Forca e dobt ndodh pr shkak t kmbimit t bozoneve t rnda W dhe Z. Efekti i saj m i njohur sht dekompozimi beta (i neutroneve n brthamat atomike) i cili sht i lidhur me radioaktivitetin. Fjala "e dobt" buron nga fakti se fuqia e fushs sht rreth 1013 her m pak se ajo e forcs s fort. Prap, kjo sht m e fort se graviteti n distanca t shkurtra. Nj teori elektro e dobt konsistente sht zhvilluar e cila tregoi se forcat elektromagnetike dhe forcat e dobta jan t padallueshme n temperatura t rendit rreth 1015kelvin Temperaturat t tilla jan arritur n prshpejtuesit brthamor modern t cilat simulojn kushtet e universit n momentet e para t Big Bangut.

Forca jo-themelore
Disa forca jan pasoja t bashkveprimeve themelore. N situata t tilla, modele t idealizuara mund t shfrytzohen pr t fituar pasqyrn fizike.

Forca normale
Forca normale sht forca shtytse e ndrveprimit midis atomeve n kontakt t ngusht. Kur ret e tyre elektronike mbivendosen, parimi i prjashtimit i Paulit (pr shkak t natyrs fermionike t elektronit) vijon duke rezultuar n nj forc e cila vepron normale me ndrfaqen midis siprfaqes mes dy objekteve. Forca normale, pr shembull, sht prgjegjse pr integritetin strukturor t tavolinave dhe dyshemeve si dhe si forc q prgjigjet sa her q nj forc e jashtme vepron mbi nj objekt t ngurt. Nj shembull i forcs normale n veprim sht forca e impaktit e nj objekti i cili prplaset n nj siprfaqe t palvizshme.

FN paraqet forcn normale t ushtruar mbi trupin.

Frkimi
Frkimi sht nj forc q kundrshton lvizjen relative midis dy trupave n kontakt. Forca e frkimit sht e lidhur direkt me forcn normale q vepron pr t mbajtur dy objekte t ngurta t ndara n pikn e kontaktit. Ka dy klasifikime t forcave t frkimit: frkimi statik dhe frkimi kinetik. Forca e frkimit statik ( normale ( ) do t kundrshtoj n mnyr ekzakte forcat e aplikuara mbi nj objekt q jan paralele ), shumzuar me forcn me nj siprfaqe kontakti deri n limitin e specifikuar nga koefientin i frkimit statik ( ). Me fjal t tjera madhsia e forcs s frkimit statik knaq pabarazimin: .

Forca Forca kinetike e frkimit ( , ku sht koefiienti i frkimit kinetik. Pr shumicn e siprfaqeve m t madha, koefiienti i frkimit kinetik sht m i vogl se koefiientit i frkimit statik. ) sht e pavarur si nga forcat e aplikuara ashtu dhe nga lvizja e objektit. Kshtu,

14

madhsia e forcs sht e barabart me:

Forca e tensionit
Forcat e tensionit mund t modelohen duke prdorur sustat ideale t cilat jan pa mas, pa frkim, t pathyeshme, dhe t pa zgjatshme. Ata mund t kombinohet me rrotulla ideale t cilat lejojn sustat ideale pr t ndryshuar drejtimin e tyre. Sustat ideale i transmetojn forcat e tensionit menjher n ifte veprim-reagim n mnyr q nse dy objekte jan t lidhura me nj sust ideale, do forc e drejtuar prgjat susts nga objekti i par sht e shoqruar nga nj forc e drejtuar prgjat susts n drejtim t kundrt nga objekti i dyt. Duke e lidhur t njjtn sust shum her tek i njjti objekt nprmjet prdorimit t nj mekanizmi q prdor rrotulla t lvizshme, forca e tensionit mbi nj trup mund t shumfishohet. Pr do sust q vepron n nj pesh, nj tjetr faktor i forcs s tensionit n sust vepron mbi peshn. Megjithat, edhe pse makina t tilla lejojn pr nj rritje mekanike t forcs, ka nj rritje korresponduese n gjatsin e susts q duhet t zhvendosur n mnyr q t lvizin ngarkesn. Kto efekte n sust rezultojn n fund t fundit n ruajtjen e energjis mekanike meqnse puna e br mbi ngarkesn sht e njejt pa marr parasysh sa e komplikuar sht makina.

Forca elastike
Nj forc elastike vepron pr t kthyer nj sust n gjatsin e saj natyrore. Nj sust ideale cilsohet t jet pa mas, pa frkim, e pathyeshme, dhe pafundsisht e zgjatshme. Susta t tilla ushtrojn forcat q shtyjn kur kontraktohen, ose t trhiqen kur shtriqen, n raport me zhvendosjen e susts nga pozicioni i saj i ekuilibrit. Kjo marrdhnie lineare u prshkrua nga Robert Huk n 1676, pr t ciln ligji i Hukut sht i emruar. Nse sht zhvendosja, forca e ushtruar nga nj sust ideale sht e barabart me:

ku

sht konstantja e susts (ose konstantja e forcs), e cila sht e caktuar

pr nj sust. Shenja minus merr parasysh tendencn e forcs elastike pr t vepruar n kundrshtim me ngarkesn e aplikuar.

Fk sht forca q i prgjigjet peshs mbi sustn.

Forca

15

Mekanika e vazhduar
. Ligjet e Njutonit dhe mekanika e Njutonit n fillim u zhvilluan pr t prshkruar n prgjithsi se si forcat ndikojn mbi trupa t idealizuara si pika lndore dhe jo pr objektet tre-dimensionale. Megjithat, n jetn e prditshme, lnda ka nj struktur t prbr dhe forcat q veprojn mbi nj pjes t nj objekti mund t ndikojn n pjes t tjera t trupit. Pr situata ku latica (celula strukturore) q mban s bashku atomet n nj trup sht n gjendje t rrjedh, kontraktohet, t zgjerohet, ose ndryshe t ndryshoj form, teorit e mekaniks s vazhduar prshkruajn mnyrn se si forcat veprojn mbi materialin. Pr shembull, n lngjet e zgjeruar, dallimet n [[presioni|presion] rezultojn n forca q jan t drejtuar prgjat gradientit t presionit si vijon:

Kur forca e rezistencs s ajrit (

ku

s sht vllimi i objektit n lng dhe

sht funksioni skalar q

prshkruan presionin n t gjitha pozicionet n hapsir. Dallimet dhe gradienti i presionit rezultojn n forcn pluskuese pr lngjet e pezulluara n fusha gravitacionale, ern ne shkencat atmosferike, dhe n forcn ngritse e lidhur me aerodinamikn dhe fluturimin.

bhet e barabart n madhsi me forcn e gravitetit n nj objekt n rnie t lir ( ), objekti arrin nj gjndje t ekuilibrit dinamik tek shpejtsia terminale

Nj shembull specifik i nj force t till q sht i lidhur me presionin dinamik sht rezistenca fluide: nj forc e ushtruar mbi trupin q i reziston lvizjes s nj objekti n nj lng pr shkak t viskozitetit. Pr t ashtuquajturin " rezistenca e Stokes" forca sht prafrsisht proporcionale me shpejtsin, por n drejtim t kundrt :

ku: sht nj konstante q varet nga vetit e lngut dhe dimensionet e objektit (zakonisht tek seksionin trthor), dhe sht shpejtsia e objektit. M formalisht, forcat n mekanikn e vazhduar prshkruhen plotsisht nga tensori i stresit me kushtet q jan t prcaktuar afrsisht si

ku

sht zona e prerjes trthore pr volumin pr t ciln tensori i stresit sht duke u llogaritur. Ky formalizm

prfshin termat e presionit t lidhur me forcat q veprojn pingul n zonn e prerjes trthore (Matrica diagonale e tensorit) si dhe termat e stresit t lidhura me forcat q veprojn paralelisht n zonn e prerjes trthore (elementet jasht-diagonales). Tensori i stresit merr parasysh t gjitha forcat q shkaktojn deformime duke prfshir stresin elastik si dhe shtypjen.

Forcat fiktive
Ka forca q jan t varuara nga kndi i referencs, ka do t thot se ato shfaqen pr shkak t adaptimit t kndeve t referencs jo-Njutoniane (pra kto jan, knde t referencs jo inerciale). Forcat t tilla prfshijn forcn centrifugale dhe forcn e Koriolisit. These forces are considered fictitious because they do not exist in frames of reference that are not accelerating. N relativitetin e prgjithshm, graviteti bhet nj forc fiktive q krijohet n situata ku hapsir-koha devijon nga nj gjeometri e shesht. Pr m tepr, Teoria e Kaluza-Klein dhe teoria e fijeve e

Forca prshkruajn elektromagnetizmin dhe forcat e tjera themelore n lidhje me kurbaturn e dimensioneve t prshkalluara n mnyra t ndryshme, q n fund t fundit implikon se t gjitha forcat jan fiktive.

16

Rotullimi dhe momenti i forcs

Forcat q shkaktojn trupat e prbr t rrotullohen jan t lidhur me momentet e forcave. Matematikisht, momenti i forcs pr nj thrrrmij prcaktohet si prodhimi i przier:

ku sht vektori i pozicionit i grimcs n lidhje me nj bosht sht forca q vepron mbi grimc.
Marrdhnia midis forcave (F), momentit t Momenti i forcs sht ekuivalenti i forcs n sistemet rrotulluese n t forcs (), dhe vektorve t impulsit (p dhe L) n njjtn mnyr q kndi sht ekuivalenti n rrotullim me pozicionin, nj sistem rrotullues. shpejtsia kndore pr shpejtsin, dhe impulsi kndor me impulsin linear (vrullin). T gjitha trajtimet formale t ligjeve t Njutonit q aplikohen pr forcat ekuivalente zbatohen edhe pr momentet e forcave. Kshtu, si pasoj e ligjit t par t Njutonit, ekziston inercia rrotulluese q siguron q t gjitha trupat ruajn impulsin kndor t tyre prvese nse mbi to ka vepruar nj moment force i pabalancuar. Gjithashtu, ligji i dyt i Njutonit mund t prdoret pr t nxjerr nj prkufizim alternativ t momentit t forcs:

ku sht momenti i inercis i grimcave sht nxitimi kndor i grimcave. Kjo jep nj prkufizim pr momentin e inercis e cila sht ekuivalentja rrotulluese e mass. N trajtimet m t avancuara t mekaniks, momenti i inercis vepron si nj tensor q, kur analizohet si duhet, prcakton plotsisht karakteristikat e rrotullimeve prfshir ,presionin dhe lkundjet. N mnyr ekuivalente, forma diferenciale e ligjit t dyt t Njutonit jep nj prkufizim alternativ t momentit t forcs:

ku

sht impulsi kndor i grimcave (Momenti i impulsit ose vrulli kndor).

Ligji i tret i Njutonit krkon q t gjitha objektet q ushtrojn momente forcash duhet t prvojn nj moment force t barabart dhe t kundrt n drejtim, dhe pr kt arsye kjo implikon direkt ligjin e ruajtjes s impulsit kndor pr sisteme t mbyllura q jan n rrotullim dhe sillen rrotull nj boshti si rrjedhoj e veprimit t momenteve t brendshme t forcs.

Forca

17

Forca centripete
Pr nj objekt n nxitim n lvizje rrethore, forca e paekuilibruar q vepron mbi objektin sht e barabart me:

ku sht masa e objektit, sht shpejtsia e objektit dhe sht distanca nga qendra e trajektores rrethore dhe sht vektori njsi i drejtuar prgjat rrezes jasht nga qendra. Kjo do t thot se forca e paekuilibruar centripetale e ndjer nga ndonj objekt i drejtohet gjithmon drejt qendrs s trajektores s kurbuar. Forcat t tilla veprojn, pingul me vektorin e shpejtsis lidhur me lvizjen e nj objekti, dhe pr kt arsye nuk ndryshojn shpejtsin e objektit (madhsin e shpejtsis), por vetm drejtimin e vektorit t shpejtsis. Forca e paekuilibruar q prshpejton nj objekt mund t zgjidhet n nj komponent q sht, pingul me trajektoren, dhe nj q sht tangjente me t. Kjo jep forcn tangjenciale e cila e prshpejton objektin ose duke e ngadalsuar at (prshpejtim negativ) ose dukie e nxituar at dhe forcn radiale (centripetale) e cila ndryshon drejtimin e trupit.

Integralet kinematik
Forcat mund t prdoren pr t prcaktuar nj numr konceptesh fizike duke integruar n lidhje me variablat kinematike. Pr shembull, duke integruar n lidhje me kohn marrim prcaktimin e impulsit

i cili nga, ligji i dyt i Njutonit, duhet t jet ekuivalent me ndryshimin e vrullit (sasis t lvizjes) (gj e cila jep teoremn e impulsit). N mnyr t njjt, duke integruar n lidhje me pozicionin marrim prcaktimin e puns s br nga nj forc:[16]

e cila sht ekuivalente me ndryshimin e energjis kinetike (ka jep teoremn e energjis dhe puns). Fuqia P sht shpejtsia e ndryshimit dW/dt t puns W, ndrsa trajektorja ndryshon nga nj ndryshim pozicioni n nj interval kohor dt:[17]

ku

sht shpejtsia.

Energjia potenciale
N vend t forcs, shpesh koncepti matematik i fushs s energjis potenciale mund t prdoret pr lehtsi. Pr shembull, forca gravitacionale q vepron mbi nj objekt mund t shihet si nj veprim i fushs gravitacionale q sht e pranishme n vendin e objektit. Le t ritheksojm matematikisht prkufizimin e energjis (nprmjet prcaktimit t puns), nj potencial i fushs skalare prcaktohet matematikisht si ajo fush gradienti i t cils sht i barabart dhe me drejtim t kundrt me forcn e prodhuar n do pik: Forcat mund t klasifikohen si konservative ose jo-konservative. Forcat konservative jan ekuivalente me gradientin e nj potenciali , ndrsa forcat jo-konservatore nuk jan.

Forca

18

Forcat konservative
Nj forc konservative q vepron n nj sistem t mbyllur sht e lidhur me punn mekanike q lejon energjin t konvertohet n formn e energjis kinetike ose energjis potenciale. Kjo do t thot se pr nj sistem t mbyllur, energjia mekanike e plot sht ruajtur sa her q nj forc konservative vepron mbi sistemin. Forca, pra, sht e lidhur direkt me ndryshimin e energjis potenciale n mes dy pozicioneve t ndryshme n hapsir, dhe mund t konsiderohet t jet nj artifakt i fushs potenciale n t njjtn mnyr q drejtimi dhe rrjedha e ujit mund t konsiderohet si nj artifakt i harts s konturit t lartsis t nj zone. Forcat konservative prfshijn gravitetin, forcn elektromagnetike , dhe forcn e ligjit t susts. Secila prej ktyre forcave ka modele t cilat jan t varura n nj pozicion t dhn shpesh si nj vektori rrezor q rrjedh nga potenciali sferik simetrik. Shembuj t ksaj vijojn: Pr gravitetin:

ku

sht konstantja gravitacionale, dhe

sht masa e objektit n.

Pr forcat elektrostatike:

ku

sht permitiviteti elektrik i boshllkut, dhe

sht ngarkesa elektrike e objektit n .

Pr forcat e sustave (n rangun linear):

ku

sht konstantja e susts.

Forcat jo-konservative
N disa raste t caktuara n fizik, sht e pamundur q forcat t modelohen si rrjedhoja t gradientit t potencialeve. Kjo ndodh shpesh pr shkak t konsideratave makrofizike n t cilat forcat rrjedhin nga nj mesatare statistikore makroskopike e mikrogjndjes. Pr shembull, frkimi shkaktohet nga gradientt e potencialeve t shumta elektrostatike n mes t atomeve, por shfaqet si nj forc e cila sht e pavarur nga do vektori i pozicionit n makroshkall. Forcat jo-konservative t tjera prve frkimit prfshijn forcat e kontaktit, forcn e tensionit, shtypjen, dhe forcn resistente. Megjithat, pr do prshkrim t hollsishm, t gjitha kto forca jan rezultate t forcave konservative meqnse secila prej ktyre forcave makroskopike jan rezultatet t gradientve rezultant t potencialeve mikroskopike. Lidhja mes forcave jo-konservative makroskopike dhe forcave konservative mikroskopike sht prshkruar nga trajtimi i detajuar n mekanikn statistikore. N sistemet makroskopike t mbyllura, forcat jo-konservative veprojn pr ndryshimin e energjis s brendshme t sistemit, dhe jan shpesh t lidhura me transferimin e nxehtsis. Sipas ligjit t dyt t termodinamiks, forcat jo-konservative rezultojn n transformimet e energjis brenda sistemeve t mbyllura nga gjendje m t renditura n kushte m t regullta prgjat nj intervali kohor kur entropia rritet.

Forca

19

Njsit e matjes
Njsia SI e forcs sht njutoni (simbol N), e cila sht forca e nevojshme pr t prshpejtuar nj mas nj kilogram me nj nxitim prej nj metr pr sekond n katror ose kgms2. N sistemin alternativ t vjetr CGS njsia sht dini, forca e nevojshme pr t prshpejtuar nj mas nj gram, nj centimetr katror pr sekond, ose gcms2. Nj Njuton sht e barabart me 100.000din. Njsia gravitacionale e forcs kmb-paund-pr sekond n njsit angleze sht paund-forca (lbf), e prcaktuar si forca e ushtruar nga pesha e nj mase nj paund n fushn gravitacionale standarde t 99.80665ms2. Paund-forca ofron nj njsi alternative t mass : nj lingot sht masa q do t prshpejtohet me nj kmb pr sekond katror, kur mbi t vepron nj paund forc . Nj njsi tjetr force n nj sistem tjetr kmb-paund-sekond, n sistemin absolut fps, sht paundal, i prcaktuar si forca q krkohet pr t prshpejtuar nj mas nj paund me nj nxitim nj kmb pr sekond katror. Njsit jan prcaktuar n mnyr t till q t mos ket nj konstante proporcionaliteti tek ligji i dyt i Njutonit. Sistemi paund-forc ka nj njsi ekuivalente q sht m pak e prdorur se njutoni. Kilogram-forca (kgf) (ndonjher i quajtur kilopond ), sht forca e ushtruar nga graviteti standart mbi nj kilogram mas. Kilogram-forca on n nj sistem alternativ, por rrall t prdorur: lingota metrike (nganjher mug ose hyl) sht ajo mas e cila prshpejtohet me 1ms2, kur i nnshtrohen nj force prej nj kgf. Kilogram-forca nuk sht pjes e sistemit modern SI, dhe nuk prdoret m n prgjithsi. Njsi t tjera t vjetruara t forcs prfshijn sthne e cila sht e barabart me 1000N dhe kip e cila sht e barabart me 1000lbf.

Shikoni gjithashtu
Forca centripete Forca centrifugale Forca gravitacionale Forca e Koriolisit Forca elektromagnetike

Referenca
[1] Shih pr shembull faqet 9-1 dhe 9-2 t Feynman, Leighton dhe Sands (1963). [2] ((cite web | url = http:/ / eobglossary. gsfc. nasa. gov/ Library/glossary.php3? mode = alfa & seg = f & segend = h | = titullin Fjalori | work = Earth Observatory | accessdate = 2008/04/09 | botuesit = NASA | = quote Forca: do agjent i jashtm q shkakton nj ndryshim n lvizjen e trupit t lir, ose q shkakton stres n nj organ t caktuar .}} [3] p.sh. ((cite book | author = Feynman, RP, Leighton, RB, Sands, M. | title = Ligjeratat mbi Physics, Vol 1 | botues = Addison-Wesley | viti = 1963)), ((cite book | e fundit = Kleppner | par = Daniel | coauthors Robert Kolenkow = | title = Nj Hyrje n Mekanik | botues McGraw-Hill = | viti = 1973 | pages = 133-134 | ISBN 0-07-035048-5 }}. [4] {{cite web | e fundit = Heath, TL | Url http:/ / www. archive. org/ details/ worksofarchimede029517mbp title = | =Veprat e Arkimedit(1897). Pun e pashkurtuar n form PDF (19 MB) | botuesit = Archive.org | accessdate = 2007/10/14)) [5] Land, Helen The Order of Nature in Aristotle's Physics: Place and the Elements (1998) [6] Drake, Stillman (1978). Galileo At Work. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-16226-5 [7] Ky sht nj prkthim i kohve t fundit n Anglisht nga I. Bernard Cohen dhe Anne Whitman, me ndihmn e Julia Budenz. [8] Principia Mathematica e Njutonit n fakt prdorte nj version t ndryshn t ktij ekuacioni t bazuar mbi impulsin. Shikoni Impulsi. [9] Pr shembull, nga doktoratura e Rob Knop n blogun e tij Galaktik m 26 shkurt, 2007 at 9:29 com/interactions/2007/02/the_greatest_mystery_in_all_of.php (http:/ / scienceblogs. ) [10] One exception to this rule is:

Translated by: J. B. Sykes, A. D. Petford, and C. L. Petford. Library of Congress Catalog Number 67-30260. N seksionin 7, faqet 1214, ky libr e prcakton forc si dp/dt.
[11] P.sh. W. Dhj, "Pr Konceptin e Forcs ", n pjesn B t [website http:/ / www. math. cmu. edu/ ~ wn0g/noll Valter Dhj's .]. [12] Weinberg, S. (1994). Endrra e nj teorie finale. Librat e cilsis s mir SHBA. ISBN 0-679-74408-8 [13] University Physics, Sears, Young & Zemansky, pp5982 [14] , Chapter 2, p. 19 (http:/ / books. google. com/ books?id=CQNE13opFucC& pg=PA19)

Forca
[15] Pr nj bibliotek t plot t mekaniks kuantike shikoni Mekanika kuantike# Referencat [16] Feynman, Leighton & Sands (1963), vol. 1, p. 13-3. [17] Feynman, Leighton & Sands (1963), vol. 1, p. 13-2.

20

Bibliografi
H.C. Corbell, Philip Stehle: Classical Mechanics p 28,. New York: Dover publications 1994, ISBN 0-486-68063-0 John d. Cutnell, Johnson, Kenneth W.: Physics, Sixth Edition. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons Inc. 2004, ISBN 041-44895-8 Feynman, R. P., Leighton, R. B., Sands, M.: Lectures on Physics, Vol 1. Addison-Wesley 1963, ISBN 0-201-02116-1 David Halliday, Robert Resnick; Kenneth S. Krane: Physics v. 1. New York: John Wiley & Sons 2001, ISBN 0-471-32057-9 Sybil Parker: Encyclopedia of Physics, p 443,. Ohio: McGraw-Hill 1993, ISBN 0-07-051400-3 Sears F., Zemansky M. & Young H.: University Physics. Reading, MA: Addison-Wesley 1982, ISBN 0-201-07199-1 Raymond A. Serway: Physics for Scientists and Engineers. Philadelphia: Saunders College Publishing 2003, ISBN 0-534-40842-7 Paul Tipler: Physics for Scientists and Engineers: Mechanics, Oscillations and Waves, Thermodynamics, 5th ed., W. H. Freeman 2004, ISBN 0-7167-0809-4 H.C. Verma: Concepts of Physics Vol 1., 2004 Reprint, Bharti Bhavan 2004, ISBN 81-7709-187-5

Lidhje te jashtme
Leksion video mbi tre ligjet e Njutonit (http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Physics/8-01Physics-IFall1999/ VideoLectures/detail/Video-Segment-Index-for-L-6.htm) nga Walter Lewin nga MIT OpenCourseWare Simulim ne Java i mbledhjes se forcave (http://phy.hk/wiki/englishhtm/Vector.htm) Konvertues forcash (http://www.lorenz-messtechnik.de/english/company/force_unit_calculation.php)

Burimet e Artikullit dhe Kontribuesit

21

Burimet e Artikullit dhe Kontribuesit

Forca Burimi: http://sq.wikipedia.org/w/index.php?oldid=1409714 Kontribuesit:: Aeternus, Aksoquant, Armend, CUSENZA Mario, Cradel, Kein Einstein, Kristian95, Mikullovci11, Sportishqiptar, 10 redaktime anonime

Burimet e Imazhit, Liensa dhe Kontribuesit

Skeda:Force.png Burimi: http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Skeda:Force.png Lienca: Public Domain Kontribuesit:: Penubag Skeda:Aristoteles Louvre2.jpg Burimi: http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Skeda:Aristoteles_Louvre2.jpg Lienca: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5 Kontribuesit:: Original image: Eric Gaba (User:Sting) - derivative work: Interstate295revisited at en.wikipedia Skeda:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg Burimi: http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Skeda:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg Lienca: Public Domain Kontribuesit:: Algorithme, Beyond My Ken, Bjankuloski06en, Ecummenic, Grenavitar, Infrogmation, Kelson, Kilom691, Leyo, Porao, Saperaud, Semnoz, Siebrand, Soerfm, Sparkit, Thomas Gun, Trijnstel, Vonvon, Wikiklaas, Wknight94, Wst, Zaphod, 8 redaktime anonime Skeda:Freebodydiagram3 pn.svg Burimi: http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Skeda:Freebodydiagram3_pn.svg Lienca: Public Domain Kontribuesit:: Penubag Skeda:Galileo.arp.300pix.jpg Burimi: http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Skeda:Galileo.arp.300pix.jpg Lienca: Public Domain Kontribuesit:: ABF, Alefisico, Allforrous, Alno, Bukk, Daniele Pugliesi, David J Wilson, Deadstar, Dirk Hnniger, G.dallorto, Gary King, Herbythyme, Kam Solusar, Liberal Freemason, Michael Bednarek, Phrood, Prez, Quadell, Ragesoss, Schaengel89, Semnoz, Shakko, Trijnstel, Trelio, Yonatanh, 28 redaktime anonime Skeda:Beta Negative Decay.svg Burimi: http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Skeda:Beta_Negative_Decay.svg Lienca: Public Domain Kontribuesit:: Joel Holdsworth (Joelholdsworth) Skeda:Falling ball.jpg Burimi: http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Skeda:Falling_ball.jpg Lienca: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Kontribuesit:: MichaelMaggs Skeda:Incline.svg Burimi: http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Skeda:Incline.svg Lienca: Public Domain Kontribuesit:: Traced by User:Stannered Skeda:Spring-mass2.svg Burimi: http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Skeda:Spring-mass2.svg Lienca: GNU Free Documentation License Kontribuesit:: BillC Skeda:Stokes sphere.svg Burimi: http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Skeda:Stokes_sphere.svg Lienca: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Kontribuesit:: Kraaiennest Skeda:Torque animation.gif Burimi: http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Skeda:Torque_animation.gif Lienca: Public Domain Kontribuesit:: Yawe

Lienca
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 //creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/