ADNAN MENDERES VE 6n EYLL OLAYLARi

37

ADNAN MENDERES VE 6/7 EYLL OLAYLARi

SerifDEMIR'
ZET
6/7 Eyliil olaylari. CiimhiiriyeL tarihinde nemli bir yer t//tiiiaktadir. Olaylarin failleriniii kim oldiigii hakkiiida tartisinalar gnmrize kadar devam etmistir. Olaylarin sebepleri, i ve dis baglaiiiilari siyasete etkileri iizilil zaiiimidir tartisiliyor ve daha da tartisilacaga beiiziyor. Dnemiii ik/idari DP i'e Adiiaii Meiideres. 6/7 Eyll olaylariiiiiineresiiidedir? Olaylara bakisi i'e tavri Ilasil olml/sLiir? Olaylar. Yiiiianistan Selaiiik 'Ieki Alatrk 'n evine bomba koniilmasiy/a baslamistir. Trk halki Aiatiirk 'll eviiie koniilmi bomba zerine sokak/ara dkliiis ve protesto yryiisleri kontroldeli ikti. Protesto kisa srede Riiiiilara karsi yagma ve yakiiia ey/emine diist. Olaylarhakkiiula 1955-/957 yi/iiida giiifeli mahkeme/erde l/ltiiklanaii bti/ii zmiiiilar bemat eiii. 27 Ma)'is /960 soiimsi Yassiada mahkemelerinde 6/7 Eyll o/a)'/ari (lavasi tekmr aildi. Bir dnemiii yargi/andigi
bii/iiiidii...

Yassiada 6/7 Ey/i;l davasinda,

DP ve Adnan Mel/{leres siilii

Ana"tar

Keliiiie: 6/7 Eyll. Demokrat Parti, Aziiilik/ar, O/ay. Mahkeme

ADNAN

MENDERES

AND THE EVENTS ABSTRACT

OF THE 6t/i/7tl, SEPTEM BER

The events of ihe 6th/7th Seplember has a major importance in the histoiy of Repiiblic. The debates abol/I who the agents of those eveilIs were hai'e been colltiniied iip to now.11le reasons, iiiterior and exterior connections, the impacts on politics on those events have been argiied and it seems ihey will be argiied in the !imire. In whicli part of the evetlts of 6th/7th September ihe Democmt Party, the govemiiient of that period. and Adnaii Menderes are? How were Adiiaii Menderes' poillt of view and manner? 11le event began when a bomb was set into Atalrk 's house iii Selanik. On the groiiiids of the bomb set iiito Atatrk's hoiise, Tiirkish people IUshed to the streets to protest and those indigllatioii meetiiigs cal/Id not be controlled.lii a short period of time, the indignation tiimed iiiio ihe actiolis of p/iiiuler and destmction towards the Greek. All the srispects arrested in the coiirts aboiii those events in the years of 1955-/957 were acqiiitted. After ihe ?7th Marcli 1960, the eveiits of 6tli/7th September were brought a siiit again iti Yassimla coiirtS. bi the 61h/71h Seplember case of Yassiada, iii which the whole period was jiidged. ihe Democml ParI)' aiid Adiian Meiideres were found giiilty. Party, Minorities. The event. The Coiirt. Ke)' !pords: 6th/7th September. Democmt

Yrd. Do. Dr. Siirt niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

38

SERIF DEMIR

GIRIs

Temelleri Atatrk ve Venizelos tarafinda atilan Trk-Yunan dostlugu, 1930'larda hizla geliserek bir ittifaka dnst. Her iki lke arasindaki iyi niyete dayali komsuluk iliskileri II. Dnya Savasi sonrasinda da devam etti. 1952 yilinda Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbaskani C. Bayar ile Yunanistan Kral'i Pavlos birbirlerinin lkelerini ziyaret ettiler. 1953'te Yugoslavya ile birlikte Balkan Pakti'ni kurdular. Komsuluk ve dostluk iliskilerinin gelismesi, Bati Trakya'daki Trklerle, Istanbul'daki Rum azinligin yasamina olumlu etki yaptii. DP, azinliklara karsi dosta, ilimli ve son derece hosgrl yaklasti. Azinliklar iersinde zellikle RumIara karsi, Yunanistan ile iliskilerin daha da gelistirilmesi iin daha fazla ilgi gsterildi. Rumlan mutlu etme adina; Heybeliada Ruhban Okulu aildi, okula Yunanistan'dan ve diger Hiristiyan lkelerden grenci kabul edilmeye baslandi, belirli sayidaki gretinenin Yunanistan'dan gelerek, Istanbul'daki Rum grencilere ders vermesine izin verildi. Hkmet, RumIari ve Yunanlilara karsi o kadar dikkatliydi ki; Istanbul fethinin 500. yili kutlamalarinin iptal edilmesi ve basin organlari ikaz edilerek RumIari incitici haberler yapilmamasi talep edildi2. Fener Patrigi, 27 Temmuz 1950'de C. Bayar ve A. Menderes'i, 1952'de Menderes' i tekrar ziyaret etti. Menderes 1953'de Patrigi, Atatrk'n Anitkabir'e nakledilmesi trenine davet etti ve 1954'te Basbakan A. Menderes Cumhuriyet tarihinde ilk defa Fener Patrikhanesi'ne giderek Iade-i ziyarette bulundu3. Trklerle Rumlar arasinda gvene dayali iliskiler gelismeye basladi. DP Hkmetlerinin azinliklara karsi bu politikalarina, azinliklar da ayni sekilde olumlu yaklasarak DP iktidarini sonuna kadar desteklediler. TBMM'ye DP saflarindan pek ok milletvekili gnderdiler4.
"Olaylar" Tarih ve Toplum, VII 33, 1986, s. ii Hkmet'in aiklamasi; "Yunanli dostlarimizla kardese iliskilerimiz her geen gn gelisiyor. Bu yakinlasmayi sarsacak ve dostlarimizi rahatsiz edecek bir yayindan kainmak gerekir". Fatih Akin, Trkiye'de Azinlik Politikalari (6/7 Eyll 1955 Olaylari), Istanbul niversitesi, Atatrk Ilkeleri ve Inkilap Tarihi Enstits, Atatrk ilkeleri ve InklUipTarihi Anabilim Dali, (Yayinlanmamis Yksek Lisans Tezi), Istanbul 1999, s. 85-86 H. Emre Oktay, Yasli Ada, Istanbul, BRT Yayinlari, 2006, s. 195; Dilek Gven, 6-7 Eyll J955 Olaylari, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2009, s. 156 1950 Seimlerinde DP'den milletvekili olarak; Salamon Adato, Vasil Konos, Ahilya Moshos ve Andre Vahram seildi. 1954 Seimlerine DP kadrolarinda; Rum kkenli Aleksander Hatzopulos ile Henri Soryano milletvekili olarak yer aldi. RumIar, 1957 seimlerinde de tercihlerini DP'den yana kullandilar. Rumiar, DP'nin 1954 yilindan itibaren izledigi azinlik politikasindan rahatsizlik duysa da CHP'nin seimleri kazanma ve iktidara gelme ihtimalinden duyduklari korkuyla DP'yi sonuna kadar desteklemeye devam ettiler. D. Gven, a.g.e., s. 182

ADNAN MENDERES VE 6/7 EYLL OLAYLARi

39

DP ile Rum azinlik arasinda ki sicak iliskiler, Kibris mes~lesinin sorun olarak ortaya ikisiyla sogumaya basladi. Hkmet gstermis oldugu iyi niyet ve jestlerini sonlandirdi ve Rumlar'a belirgin bir mesafe koyarak, degisen politikasini iyice hissettirdi. Hkmetin degisen azinlik politikasina paralel olarak kamuoyunda, Rumlar'a ynelik bir tepki olusmaya basladi. zellikle basinda Kibris zerinden Rum azinliga ynelik sadakatsizlikle baslayan sulamalar, Patrik Athenagoras'in Megali Idea taraftarligindan, Kibris'taki terrn Istanbul'daki Rumlar tarafindan finanse edildigine kadar pek ok agir itham yer almaktaydi. Basinda yayinlanan hakaretler Trk halkinin Rumlar'a fke ve tepki duymasina sebep olurken5,Kibris sorunu Trk-Yunan iliskilerinde ve lkemizdeki Rum azinliklara karsi izlenecek politikalarda yeni bir dnem ati.

i. Trk - Yunan Iliskileri ve Kibris Yunanistan, 1951'de Ingiltere' den adanin gelecegine ada halkinin karar vermesini talep etti. Istekleri karsilanmayan Yunanistan, BM nezdinde diplomatik girisimlerde bulundu. zellikle 1954'ten itibaren, Yunanistan Kibris'i uluslararasi gndeme tasiyarak, Kibris'a sahip olmanin yollarini aramaya basladi. Ayni yillar Trkiye"nin, Balkanlarda Yunanistan ve Yugoslavya ile blgesel bir ittifak kurma abalarina tesadf ettiginden, Trkiye Yunanistan'la iliskilerini bozmadan sorunun barisi yollarla zmlenmesine, yani mevcut statnn aynen korunmasina taraftardi. Fakat Yunan girisimleri de kaygi ile izlenmekteydi. Yunanistan'in Kibris politikasindan duyulan rahatsizligi Menderes, Yunan tarafini uyararak, bu durumun iliskilere yansimamasi iin, "Skunet ve itidalin bugn her zamandan daha zaruri oldugunu dost ve mttefik Yunan millet ve hkmeti tarafindan takdir" edilmesini istemekteydi6. Yunanistan'in BM'deki girisimleri 14 Aralik 1954'te Genel Kurul'da grsld. BM'de Yunanistan'in Kibris halkina self-determinasyon hakkinin verilmesi teklifinin, adadaki huzur ve blgedeki barisi tehlikeye dsreceginden, gndem disi birakilmasi kararlastirildi7. Trk tarafi konunun tamamen kapandigini dsnerek, BM'nin aldigi karardan son derece memnundu. Basbakan Menderes, "Yunan resmi makamlarinin bu mesele
Olgun Gkal, 6/7 E~'ll Olaylari ve Trk Basini, Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk ilkeleri ve InklHip Tarihi Enstits, (Yayinlanmamis Yksek Lisans Tezi), Izmir 2006, s. 25; Foti Benlisoy, "6/7 Eyll ncesinde Basinda RumIar", Toplumsal Tarih, XlVi Si (Eyll 2000), s.37
6

Cumhuriyet, 22 Agustos 1954

Ulus, i 5 Aralik 1954

40

SERIF DEMIR

dolayisiyla ortaya ikan hadiselerden aramizdaki dostlugun haleldar olmamasi iin gayret sarf ettiklerini ve tedbirler aldiklarini belirten ifadelerini memnuniyetle kaydetmekteyiz. Bu mesele tamamiyle kapandigi iin artik mttefikirniz Yunanistan ile aramizdaki dostlugun hatta glgelenmemesine dikkat ve itina gstermek zamani gelmis bulunuyoruz. Esasen ilk gnden beri itidalini muhafaza etmis ve dostluk hisleriyle ittifakimizin manevi vecibelerine riayette asla kusur etmemis bulunan Trk hkmeti, bu grs ve inanla iki memleket mnasebetlerinin yeni yeni inkisaflarina mazhar olmasi yolundaki gayretlerine samirniyet ve azimle devam eyleyecektir" dedi8. Trkiye, israrla Trk-Yunan dostlugunun zarar grecegini ileri srerek konunun ailmamak zere kapatilmasini istedi. BM'de alinan karar, adadaki RumIari ve Yunanli genleri hi memnun etmedi. Atina'da Ingiltere, ABD ve Trkiye konsolosluklarina saldirilar dzenlenerek, BM kararini protesto eden mitingler yapildi. BM' e karari sonrasinda Rumlar Kibris'taki Ingiliz ynetimine ve Trk azinliga karsi terr hareketi baslatarak, adaya tek basina hakim olma mcadelesini hukuk disi yollardan srdrd1er. Bu durum dogalolarak Trk Hkmetinin ve Trk milletinin tepkisini ekti. Kibris 'ta akan kana ve her gn tirmanan terre zm bulamayan Ingiltere, Kibris'taki RumIardan iyice bunaldi. Ingiltere, Trkiye'nin de katilacagi bir konferansta, Yunanistan ile birlikte sorunu diplomatik yollarla zmek iin harekete geti. Ingiltere bylece sorunun; Ingiliz ynetimiyle Kibrisli Rumlar arasinda olmaktan ok, aslinda Trkiye ile Yunanistan'in iki uzlasmaz taraf oldugu uluslararasi bir sorun oldugunu "kanitlamayi" bu ana kadar Kibris ile ilgili uluslararasi grsmelerde konunun disinda kalan Trkiye'yi konferansa davet ederek, kendi tezlerinin konferansta kabul ettirmeyi amalamaktaydi9. Konferansa katilacak Trk Heyeti Londra'ya hareket etmeden nce Basbakan Menderes; Yunan dostluguna verdigi nemi zellikle vurgulayarak, Trkiye'nin 1955'e kadar izledigi "sogukkanli ve ihtiyatli" Kibris politikasinin znde ve bundan sonra takip edilecek politikalarin temelinde "Trk-Yunan dostluguna ve ittifakina ayni kiymet ve ehemmiyeti vermek" bulundugunu belirttilo. Kibris'ta ikmis ve muhtemelen ikacak olaylar karsisinda Ingiltere'yi

Ayin Tarihi, Aralik 1954, S. 253, s 109 Skr S. Grel, Kibns Tarihi (1878-1960), c. II, Istanbul, Kaynak Yayinlari, 1985, s. 107 LO 1955 yilina kadar Trkiye'nin Kibrisli Trklerin hakkini mdafaa adina bir sey yaptigi grlmez. DPtnin Disisleri Bakani Kprl, 20 Haziran 1950'de "Trkiye'nin Kibris diye bir meselesi yoktur" diyordu. Mehmet Arif Demirer, 6 Eyll 1955 Yassida 6/7 Eyll Davasi,

Istanbul, Baglam yayinlari, 1995, s 21; Melek Firat" Kibris Sorununun Trk Dis Politikasina

ADNAN MENDERES VE 6/7 EYLL OLAYLARi

41

ikaz eden Menderes, Kibrisli Trklere sahip ikarak, "Silahlandirilip.is bir ekseriyet karsisinda masum, hareketsiz ve silahsiz bulunabilir. Onlarin bir an iin dahi mdafaasiz kalacaklari manasini tazammun etmez. Bu bakimdan byk bir endise ve heyecan iinde bulunan Kibrisli irkdaslarimizi tatmin ve msterih kilmak isteriz". Londra'da adanin kaderi self-determination yapilarak belirlenmeye alisilmasi ihtimaline de deginen Menderes, Kurtulus Savasi ve Bati Trakya'nin kaderinin belirlenme seklini rnek gstererek Yunan iddialarina sert ikti. Kibris'in cografi ve jeopolitik aidan Trkiye iin neminden sz eden Menderes, Londra'ya gidecek Trk heyetinin, "Statkonun muhafazasini asgari sart olarak mdafaa edecegini" aikladi1i. Menderes'in konusmasi; kamuoyunda yerinde ve zamaninda bulunarak basinda olumlu ifadelerle takdir grdl2. Ana Muhalefet lideri ve CHP Genel Baskani i. Inn 25 Agustos'ta; "Kibris'taki kardeslerimizin can ve mallarini tehlikeden korumak iin hkmetin alacagi btn tedbirlerde beraberiz. Konferansta haklarimizi korumak ve kurtarmak yolunda hkmeti btn gayretlerimizle destekleriz" dedi13.lkede iktidar ve muhalefet her trl i kavgayi bir tarafa birakarak Kibris konusunda ortak hareket etmekteydi. Londra'ya ulasan Trk Heyeti nce Ingiltere Disisleri Bakaniyla bir n grsmede bulundu ve Trk Heyeti, Yunanlilara verilebilecek olasi hibir tavize onay vermeyeceklerini kararlilikla vurguladi. F. R. Zorlu bu grsme ve Londra' daki hava hakkinda Menderes'e durumu detayli olarak sifre telgrafla bildirdi14. 29 Agustos'ta Londra Konferansi basladi. nce Trkiye ardindan Yunanistan bilinen grslerini tekrarladi. Disisleri Bakani F. R. Zorlu, Ingiltere'nin Kibris'taki egemenliginin devamina taraftar olundugunu

ii 12

13 14

Etkileri (1955-1997), agdas Trk Diplomasisi: 200 Yillik Sre, Yay. haz. Ismail Soysal, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1999, s 555 Zafer, 25 Agustos 1955; Vatan, 25 Agustos 1955 A. S. Esmer basyazisinda; "Bu beyanat muhalefet partileri tarafindan desteklendigi gibi, Trk Milletinin duygularini da ifade etmektediL" Ahmet Skr Esmer, "Basbakanin Kibris Demeci", Ulus, 28 Agustos 1955 Ulus, 26 Agustos 1955 Zorlu'nun gnderdigi sifre telgrafin son blmnde; "Ifadelerimizle haklarimizda musir davranacagimiza kendilerini teyakkun ettirdigimizi zannediyorsak da bu sahada ok alisilmasi icap ettigini anlamaktayiz. Bu sebeple gerek biz, gerek gazetecilerimiz bu yolda gayret sarf ediyoruz. Tarafi devletlerinden bu husustaki ilgililere verilecek emirlerin pek faideli olacagini saygilarimla arz ederim" bilgileri gemektedir. "Yassiada'da Okutturulmayan Sifre Telgraf', Mehmet Arif Demirer, 6 EylUl 1955 Yassida 6/7 EylUl Davasi, Istanbul, Baglam Yayincilik, 1995,s. 401-404.

42

SERIF DEMIR

belirtirkenl5, Yunanlilar, Kibris'ta yasayanlarin yani Rumlar'in adanin kaderini tayin etmesini talep ettiler. Her iki tarafin iddialarini dinleyen Ingiltere, adaya kontrol altinda zerklik verilmesini teklif ettiyse de Trkiye ve Yunanistan Ingiltere'nin nerisini ret ettiler. 6 Eyll aksami Disisleri Bakani F. R. Zorlu ile tren garindan telefonla grsen Menderes, Zorlu'nun bes yillik moratoryum yapalim teklifine kizarak, "Fatin Bey, ne sylyorsunuz. Bu artik milletin sorunu olmustur. Istanbul yaniyor, ben ne moratoryum kabul ederim, ne baska bir sey kabul ederim. Terk edin gelin konferansi" dedi. Istanbul, Izmir ve Ankara'daki olaylar Konferansin dagitilmasina, grsmelere son verilmesine sebep oldul6.

2. Olaylarinin ikiSi ve Menderes 5 Eyll 1955 gecesi Atatrk'n evinin bulundugu bahenin yakininda bomba patladi17. Radyo'dan saat 13.00 blteninde Atatrk'n Selanik'teki

IS Londra Konferansinda Trkiye adina konusan Disisleri Bakani F. R. Zorlu; adanin Trkiye iin stratejik neminden sz eder ve Kibris'in statsnde bir degisiklige lzum olmadigini savundu. Eger Ingiltere adadan mutlaka ayrilacaksa adanin eski sahibine iade edilmesini aksi takdirde adanin taksim edilmesini talep etti. Serif Demir, Trk Siyasi Tarihinde Adnan Menderes (1930-1960), Marmara niversitesi, Trkiyat Arastirma]ari Enstits Trk Tarihi Anabilim Dali, Cumhuriyet Tarihi Bilim Dali, (Yayinlanmamis Doktora Tezi), Istanbul 2009, s.385 16 Hseyin Agun, Demokrat Parti iktidarinin Kibris Politikasi 1950-1960, Ankara, Imge Kitapevi, 1997, s 20-21; H. Fikret Alasya, Kibns ve Rum Yunan Emelleri, Lefkosa, Kuzey Kibris Trk Cumhuriyeti Milli Egitim ve Kltr Bakanligi Yayini, 1992, s 3 i; Ahmet Yildiz, ihtilalin iinden Anilar Degerlendirmeler, Istanbul, Alan Yayincilik, 200], s. 93; Melek Firat, "1945-1960 Yunanistan'la Iliskiler", Trk Dis Politikasi Kurtulus Savasindan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, Edt. Baskin Oran, i, Istanbul, Iletisim Yayinlari 2001, s. 600; Londra'dan dnste uakta ok dsnceli ve zntl olan F. R. Zorlu, Bykeli Mahmut Dikerdem'e "Bir gecede, btn abalarimiz zayi oldu, ne yapayim simdi ben?" dedi. Mehmet A]i Birand. Can Dndar-Blent apli, Demirkirat, Istanbul, Dogan Kitapilik, 1999, s. 110 17 Yunan Mahkemeleri olayin faili olarak Selanik Hukuk Fakltesi 2. Sinif grencisi Oktay Engin ve Selanik Konso]oslugumuzda alisan Hasan Uar'i sulu bularak cezalandirdi. O. Engin daha sonra Trkiye'ye sigindi. Egitimini Trkiye'de tamamlayarak Kaymakamlik, Emniyet st dzey yneticiligi ve Valilik grevlerinde bulunan Oktay Engin, Yunan mahkemelerinin kasitli olarak yanlis karar verdigini iddia ederek, hakkindaki sulama]ari ret etmektedir. Engin'e gre; bombanin son derece ilke] ve basit olarak hazirlanarak patlatildigini ve olayin gerek faillerinin Atatrk'n evi ile Selanik Trk Konsoloslugu etrafina yerlesmis olan Trkiye'den zorunlu gelen Rum gmenlerin oldugunu sylemektedir. Faruk Mercan, "Bombaci da, mit elemani da degildirn", Aksiyon, S. 457, 8 Eyll 2003; Yasisada mahkemelerinde O. Engin'in MAH mensubu ve bombayi azmettiren oldugu anlasilmistir. Yassiada ZabitIar-II 6/7 EylUl Olaylari Davasi, haz. E. G. Naskali, Istanbul, Kitapevi, 2007, s. 172-73;D. Gven, a.g.e., s. 93

ADNAN MENDERES VE 6/7 EYLL OLAYLARi

43

dogdugu ev. ile Trk Konsoloslugu arasinda bir bomba patladigini aiklandil8. Istanbul Ekspres. gazetesinin 16.00'da ikinci baskiya giderek haberi byk puntolarla ve detaylandirarak "Atamizin Evi Bomba ile Hasara ugradi" mansetini atmasi, siyaset tarihimize "6-7 Eyllolaylari" olarak geen kitle hareketinin kivilcimi oldul9. Olaylarin oldugu gn dis politika ve i politika bakimindan ilgin bir zamana denk geldi. Hkmet ekonomik sorunlarla ve parti ii muhalefetle zor gnler yasarken, Kibris sorunu nedeniyle de dis politika olduka sikintiliydi. Ayrica ayni gn de Istanbul pek ok uluslararasi kongreye ev sahipligi yapmaktaydi. Yzlerce yerli ve yabanci gazetecinin gzleri nnde olaylar meydana geldi20. . Istanbul'daki grenci dernekleri, Kibris Trk Cemiyeti atisi altinda, Taksim Meydaninda Yunanlilarin Selanik'teki Atatrk'n evinin bombalamasini protesto iin toplandilari. Insanlar, ellerinde bayraklar ve Atatrk posterleriyle "Kibris Tktr Trk kalacaktir" temposu tutmaya basladilar. Taksim Meydani Cumhuriyet aniti nnde duran kalabalik, Istiklal Marsini okuyarak gndere Trk Bayragini ekti22.Sanki gizli bir el, bir anda kitleleri sokaga dkmst. Saat 20.30 siralarinda RumIara ait dkkaniari ve

IS

19 20

21

22

Atatrk'n Selanik'te dogdugu ev, Selanik Belediyesince Atatrk'e hediye edilmistir. C. Bayar'in istegiyle 1950'dc onarimdan geerek, LO Kasim 1953'te Atatrk Mzesi olarak trenle hizmete aildi. Yassiada Zabitlari, s. VIII Grhan Grcan, 6 Eyll 1955 Olaylari, Ankara niversitesi, Trk Inkiliip Tarihi Enstits, (Yayinlanmamis Yksek Lisans Tezi), Ankara 2006, s. 74; Radyo'dan okunan metinde, "Selanik'te Aziz Atatrk'n dogdugu ev ile Trk Konsoloslugu binasi arasinda bahede saat gece yarisini drt gee bir bomba patlamis ve bu infilak neticesinde Aziz Atatrk'n dogdugu evin pencereleriyle Konsoloshanenin camlari hasara ugramistir." Yunanistan Iisleri bakani yapmis oldugu ilk basin toplantisinda; "Bu isi hakiki bir Yunanlinin yaptigini zannetmiyorum" seklinde olmustur. M. A. Demirer, 6 Eyll, s.412 Gazete DP yanlisi Mithat Perin'e aittir. Gazete st dzey sorumlularindan Gksin Sipahioglu, yillar sonra yapilan rportajinda 6/7 EyllOlaylarinin Milli Emniyet Hizmetleri tarafindan organize edildigini sylerken, M. Perin'inde yillar sonra Milli Emniyet Hizmetlerine alistigi anlasildi. D. Gven, a.g.e., s. 93-94 Istanbul Ekspres, 06 Eyll 1955; Ali Gevgilili, Ykselis ve Dss, Istanbul, Baglam Yayinlari, 1987, s 136; M. A. Birand-C. Dndar-B. apli, a.g.e., s 109 Uluslararasi Kriminologlar ve Polisler Kongresi, Uluslararasi Karsilastirmali Hukuk Bilimler Kongresi, Bizans Tarihileri Kongresi, Uluslararasi niversite Dernekler Kongresi ve Dnya Bankasi baglantili kongreler dzenlenmisti. M. Hulusi Dosdogru, 6/7 Eyll Olaylari, Istanbul, Baglam Yayinlari, 1993, s. 28 D. Gven, a.g.e., s. 25; Hkmetin Taksim'de miting dzenleneceginden haberi vardir. Fakat mitingin denetimden ikarak bu tarz bir yagmaya dnsmesini beklememektedir. Dndar Soyer, Cumhuriyet'te Adim Adim Olaylar, Anilar..., Istanbul, Bke Yayinlari, 200 I, s. 41 Emin Karakus, Iste Ankara, Istanbul, Hrriyet Yayinlari, 1977, s. 277

44

SERIF DEMIR

evleri yikip yagmalama olaylari basladl23. Eylemde, kalabaliklar Istanbul'un farkli semtlerinde ama gayrimslimlerin ikamet ve is evresi olarak bilinen Sisli, Nisantasi, Beyoglu, Karaky, Beyazit, Kumkapi ve Yedikule civarinda azinliklara ait ev, dkkfinve kiliselere dogru yneldiler24. Olaylarin hazirliklari birka gn evvelden basladi. Insanlar, Eskisehir' den trenlerle, Istanbul'un disindan kamyonlarla Istanbul'a tasindi. Yagmacilarin ellerindeki sopalar bile ayni boyut ve sekildeydi. Hepsi ayni tomadan ikmiS gibi bir grnme sahipti. RumIarin adresleri nceden tespit edildi ve olay baslamadan evvel her sokagin basinda Kibris Trktr Cemiyetinin bir grevlisi beklemekteydi. Olaylar yirmi ile otuz kisiden olusan organize olmus nc birliklerin ynlendirmesi ile gereklestirildi. Bunlar aralarinda "kiskirticilar, nderler, tahripiler" olarak sinif1andinlmisti. Grevliler isaret beklemekteydi. isaret gazetenin ikinci baskisini yaparak Selanik'teki asilsiz olayi duyurmakti25. Kiskirticilar Trk bayraklari yaninda Atatrk ve Bayar resimleri tasiyarak, halki Kibris sorununu kullanarak tahrik ediyor ve gayrimslim antipatisini krklyorlardi26. Gayrimslimlere ynelik, yagma ve yakma olaylari basladiginda polis gleri olaylara duyarsiz kaldilar. Polisin bu pasif tavri; "emir biiminde verilmeyen, ancak hadiselere gz yumulmasini bir prensip olarak ngren talimatin" varligina dayandinlmaktaydi. Polis gibi itfaiye teskilati da yanginlara mdahalede son derece agir davranmaktaydi27. Asker28, Polis ve Zabita kuvvetlerinin hadiseye mdahale etmemesi kalabaligi daha da cretkar yapti29. Oysa Istanbul' da byle bir olayin olmasi yetkililer tarafindan beklenmekteydi ve bir takim nlemler de daha evvelden alinmisti. Kibris'ta
23

M. A. Demirer,6/7 Eyll, s. 78; AhmetEmin Yairnanolayin tamamenplanl'ibir hareket

oldugunu syler ve "Zaten sag ve sol gizli eller ortaligi karistirmak iin bahane ariyor1ardir. Kylerden getirilen eli sopali insanlar Rumiara ait evleri ve dkkaniari yagmalamaya baslariar" der. Ahmet Emin Yalman, Yakin Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Haz. E.S. Erdin, II, Istanbul 1997,s 1647 Sina Aksin, Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakin Tarihi, II, Istanbul 1997, 127; Metin Toker, Ismet Pasa'yla 10 Yil, i, Ankara 1966, s. 105 G. Grcan, a.g.t., s. 75-77 D. Gven, a.e., s. 26 D. Gven, a.e., s. 35-37 Birinci Ordu Komutan'i Org. Vedat Garan'a "Pasam neden karsi koymuyoruz?" diyenlere "Ben ikinci bir Mustafa Muglah olmak istemem" diyordu. [Van zalp'te grev yapan Org. M. Muglah sinirdan kaak geenIere karsi silahli mdahalede bulundu. DP dneminde yargilanarak gereksiz yere asiri g kullanmaktan cezalandirildi] E. Karakus, a.g.e., S. 278; Bu iddiayi Yassiada mahkemelerinde ret eden Org. Garan kesinlikle yle bir ifade kullanmadigini syledi. Yassiada Zabitlari, S. 404; 9 Eyllde Sorumlu Generaller grevlerinden alindilar. M. A. Demirer, 6 Eyll, s 78 Rifki Salim Burak, On Yilin Anilari (1950-1960), Ankara, Nurol Matbacihk, 1998, S.315

24 25 26 27 28

29

ADNAN MENDERES VE 6/7 EYLL OLAYLARi

45

yasanabilecek olasi bir tatsiz hadiseye karsi. lkemizde meydana gelebilecek. taskinliklara mani olmak iin 28 Agustos'tan itibaren gvenlik kuvvetleri alarm durumundaydi. Istanbul'daki Emniyet glerine 3 Eyll'den itibaren evre vilayetlerden takviye polisler getirildi. Hilton Oteli, Fener Patrikhanesi ve Yunanistan Konsoloslugu gibi uluslararasi prestije sahip yerler de polis tarafindan kordon altina alinarak st dzey gvenlik saglandi. Fakat btn bu tedbirler olay gnnde yeterince basarili olamadilar. Istanbul'daki byk yagma, 22.00'de askeri birliklerin harekete geerek, Beyoglu'na girmesi ve btn ulasim yollarim kontrol altina almasiyla yavasladi. Gece OO.OO'da Sikiynetim ilan edildeo. Gece 00.00-05.00 arasi sokaga ikma yasagi ilan edildi. Askeri birlikler 02.30'da Istanbul'a tamamen hakim oldular. 6/7 Eyll olaylari sonucunda birka Rum ld, 35 kisi yaralandi, 5622 bina tahrip edildi. Sadece Istanbul'da 5104 kisi tutuklandi. Beyoglu taninmaz hale geldi. Yagmalanmadik yer kalmadi31, Menderes, Istanbul'da olagan disi gelismelerin yasandigini Istanbul valisinin 16.30-17.00 arasinda kendisini aramasi sonucunda grendi. Menderes; Istanbul valisine, "Hacet hininde askeri kuvvetlere mracaat etme lzumu sizce malUldr, tahmin ve tasavvurlarimza gre arzu ettiginiz miktarda bes kisinin dahi bir arada toplanmamasina sureti katiyede mmanaat edeceksiniz" diye emir verde2.
olan Bayar ve Menderes 19.00 dolaylarinda Taksim'den geerken toplanmakta kalabaligi grmsler fakat spheli herhangi bir durumu fark

30 Mustafa Albayrak, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara, Phoenix Yayinevi, 2004., s. 433; Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (J945-1980), ev. Ahmet Fethi, Istanbul, Hil Yayincilik, 1994, s 74; 1924 Anayasasinin 86. Maddesine gre, "Harp halinde veya harbi gerektirecek bir durum bas gsterdikte veya ayaklanma oldugunda veya vatan ve Cumhuriyet'e karsi kuvvetli ve eylemli bir kalkisma oldugunu gsterir kesin belirtiler grldke Bakanlar Kurulu, sresi bir ayi asmamak zere yurdun bir kesiminde veya her yerinde sikiynetim ilen edebilir". Fakat Bakanlar Kurulu sikiynetimin sresini belirlememisti. Sikiynetim ayni gn uygulamaya girerken yasa meclisten 12 Eyll'de geirildi. Zafer ski, Siyaset ve Asker Cumhuriyet Dneminde Sikiynetim Uygulamalari, Ankara, imge Kitapevi, i997, s. 126. Bu durumda olaylar tamamen bittiginde yasa yeni ikarilmis oluyordu ve 7-12 Eyll arasinda yasal dayanak olmadan sikiynetim ilan edilmistir. 31 lenlerin sayisi kaynaklarda farkli gemektedir. Basina gre Il can kaybi varken Cumhuriyet, 8 Eyll ]955; Yabanci kaynaklar 15 kisiden sz etmektedir. D. Gven, a.g.e., s. 55; Gece Istanbu]'u dolasan Toker, "Varos]ar, Sehre inmisti" der. M. Toker, a.g.e., s. )05; M.A. Birand-C.Dndar-B.apli, a.g.e., s 109; Hseyin Cahit Yalin, Olayin siyasi degil, tamamen sosyal ve ekonomik nedenlerden kaynaklandigini syler. Hseyin Cahit Yalin, "En Tehlikeli Cephe", Ulus, 14 Eyl] 1955: M. Firat, "Yunanistan", s 601; F. Akin, a.g.t., s. 122]23; G. Grcan, a.g.t., s. 89 32 TBMM, ZC, D. iO,i. 23, c. IX, s. 83

46

SERiF DEMIR

etmemislerde3. Bayar ve Menderes olaylarin basladigindan habersiz, Ankara'ya dnmek iin Haydarpasa'dan 20.20 treni ile hareket ettiler. Menderes'e olaylarin tehlikeli bir boyuta ulastigi haberi, Izmit Valisi kanaliyla Izmit'te ulastirildi. Menderes askeri birliklerin basindaki komutani arayarak asayisin saglanmasi iin gerekirse ates edilmesi emrini verde4. Menderes Sapanca'dan yaptigi telefon grsmesiyle olaylarin kontrol altina alinamadigini grenince, derhal Istanbul'a geri dnd ve Oi.OO'da bizzat nmayisilerin arasina katilarak olaylari engellemeye alisti35.

Bu olaylar gereklesirken Istanbul'da bulunan Iisleri Bakani N. Gedik ve Emniyet Gn. Md. Ethem Yetkiner olaylari engelleyememis yagmacilari dagitamamislardi. Iisleri Bakani N. Gedik istifa ederken, Izmir Valisi, Istanbul Emniyet Genel Mdr ve general grevinden alindi. Bunun yaninda pek ok memurun, olaylar esnasinda grevlerini ihmal ettikleri iin, grev yerleri degistirildi. Kibris Trktr Cemiyeti kapatildi36.Hkmet yapmis oldugu ilk aiklamada, "Istanbul ve memleket esas itibariyle bir komnist tertip ve tahrikine ve agir bir darbeye maruz kalmistir"37.Hkmet ve askeri yetkililer olaylarin sorumlulugunu tamamen Komnistlere yklediler. Mallari yagmalanan ve olaylardan zarar gren RumIara tazminatlar dendi. Ayrica vergi muafiyeti, ucuz insaat malzemesi tedariki ve banka borcu olanlara kolayliklar saglandi. Menderes yardim faaliyetlerinin basarili olmasi ve
M. A. Demirer, 6 Eyll, s. 77; D. Gven, a.g.e., s. 98 34 F. Akin, a.g.t.,s. 113; D. Gven, a.g.e., s. 44; Komutan mahiyetindekilere emri intikal ettirirken, "Her ne kadar ates ediniz seklinde emir aldimsa da, siz gene dipikle falan idare ediniz" demistir. Istanbul Valisi de askeri birliklere ates amasi emrini vermis fakat o emirde infaz edilmemistir. R.S. Burak, a.g.e., s.317 35 Adnan Bey'i bir gn sonra Valilikte gren S. Agaoglu o gn syle anlatmaktadir, "Istanbul'da valinin odasina girdigim zaman Adnan Beyayakta duruyordu. Salari karmakarisik, tassizdi. Dudaklarinda hznl bir glmsemeyle bana bakti." Samet Agaoglu, Arkadasim Menderes, Istanbul 2004, s. 57 36 Cumhuriyet, 09 Eyll 1955 37 Ayin Tarihi, Eyll 1955, S. 262, s. 17; R. S. Burak, a.g.e., s. 314; E. Karakus, a.g.e., s. 279; Istanbul rfi Idare Kumandani N. Aknoz, Istanbul'daki gazetecileri toplayarak, 6 Eyll olaylariyla ilgili tm yayinlarda Komnistlerin sulanacagini aksi bir tez ileri srldgnde gazetenin derhal kapatilacagini syledi. D. Gven, a.g.e., s. 188; Yassiada'da N. Aknoz Pasa'nin Idareyi rfiye Hakimlerini 15 gnde bir toplayarak olaylarin komnistler tarafindan yapildigina ve komnistlerin mutlaka cezalandirilmasi yolunda telkinler yaptigi anlasildi. Yassiada Zabitlari, s. 114; Olaylar sonrasinda Siyasi polise fislenmis 45 asiri sol grsl evlerinden alinarak olaylardan sorumlu tutuldu. (Yazar da bu kisilerden birisidir) M. H. Dosdogru, a.g.e., s. 24; Tutuklananlar arasinda yer alan A. Nasin; "Faciadan sonra Menderes'in istegi Gedik'in emriyle Emniyet Mdr 6/7 Eyll'den sorumlu tutulacak ve sulanmalari kamuoyunda tepki yaratmayacak 50-60 kisilik bir komnist listesi hazirlanarak" tutuklandigini anlatmaktadir. Aziz Nesin, "Aziz Nesin'in 6/7 Eyll (Hapishane) Anilari", Tarih ve Toplum, VII 34, 1986, s. 48
33

ADNAN MENDERES VE 6/7 EYLL OLAYLARi

47

ihtiya sahiplerine ulasmasi iin byk aba gsterdi. 6/7 Eyll olayi magdurlari iin Menderes, "Btn vatandaslar bir araya gelerek alisacagiz. Tahribattan iz birakmayacagiz. Manevi zararlarin telafisi iin milli bir tesant gstermeli, sefkat elimizi uzatmali onlara kardese yasamak istedigimizi anlatmaliyiz. Mabetleri ve mektepleri sratle tamir edecegiz. Btn magazalari kisa zaman da aacagiz"38 demistir. Cumhurbaskanin himayesinde Basvekil Menderes'in fahri baskanliginda nde gelen sanayicilerden olusan bir komite araciligiyla yardim kampanyasi baslatildi39.Yardim kampanyasina byk destek veren Menderes, Basbakanlik adina 50.000 TL, sahsi adina da 5.000 TL yardimda bulundu40.Yardim kampanyasi sonucu 31 Aralik 1957'ye kadar 8,7 milyon TL bagis toplandi41.

3. Olaylarin I Politikaya Etkisi 9 Eyll'de CumhurbaskanI Bayar, TBMM'yi 12 Eyll'de acele konuyu grsmek zere toplantiya agirdi42. 11 Eyll aksami ankaya ksknde toplanan DP kurmaylari, olaylari nce kendi aralarinda mzakere ederek DP Meclis Grubunda ve TBMM'de izlenecek stratejiyi belirlemeye alistilar. 12 Eyll saat 10.00'da toplanan DP Meclis Grubu, 6/7 EyllOlaylarini grsmek zere bir araya geldi. Basbakan Menderes uzun bir konusma yaparak DP'li milletvekillerinin sorularini yanitladi. Menderes 6/7 Eyllolaylarinin detaylarini veya olaylara ynelik alinacak tedbirleri konusmaktan ziyade daha evvel Hkmetin almis oldugu rfi idare kararinin, DP grubunca tasdik ve tasvip edilmesini istedi. Menderes, "Kibris meselesinden dogan bir milli galeyanin ortaya koydugu birtakim tahribattan ibaret degildir. Katiyetle ifade ediyorum ki, sekilleriyle hazirlanmis olan byk bir komnist darbesinin karsisinda bulunmaktayiz. ( ) Msait olan zemini fevkalade stadane maharetle ve sogukkanlilikla istismar eden komnistler birer milli felaket diyebilecegimiz fevkalade agir bir vaziyet vcuda getirmislerdir" diyerek, olaylarin msebbibi olarak israrla "Komnistleri" gstermekteydi. Hatta Menderes; "Dnya komnistleri faaliyetlerini Trkiye zerinde tekasf ettirmistir. Trkiye'yi en cazip bir hedef
38

F. Akin, a.g.t., s. 125; Halkimiz Istanbul'un yaralarini ok gzel bir yardimlasma abasi
iinde basariyla sardi. Pakize Basaran, Ben Yasarken 27 Mayis 1960 ve ncesi, Istanbul 2008, s. 126

3Q

Uygur Kocabasoglu, "6/7 EyllOlaylarindan

Birka Ayrinti", Toplumsal

Sonra 'Hasar Tespit alismalari' zerine

Tarih, XIV/81 (Eyll 2000), s. 45

40

"Olaylar" Tarih ve Toplum, Vii 33, 1986, s. 13-14 41 D. Gven, a.g.e., s. 56-57; O. Gkal, a.g.t., s. 129 41 Ulus, LOEyl11955; M. Albayrak, a.g.e., s. 434

48

SERIF DEMIR

olarak ele almislardir. nk zemini msait grmektedirler. Takip ettikleri umumi politika bakimindan takip ettikleri usul de Trkiye'yi mutlaka bir kargasaliga maruz birakmaktir". Olaylarin tekrarlanmamasi iin Menderes'te kendinden emin, "akla gelecek, hatta gelmeyecek btn tedbirler alinmishr ve alinmaktadir" dedi. Menderes milletvekillerinin israrli sorularina karsi, "Ben meselenin burada kapanmasini ve daha ileri gidilmemesini rica edecegim. Milli menfaatlere uygun degildir" dedi. Menderes ayrinhlara girmekten zellikle kainarak, sikiynetimin grupa tasdikini istedi. DP'li Mil1etvekillerinin israrli sorularinin devam etmesi karsisinda Menderes, olaylar hakkinda bir takim bilgiler vermeye mecbur kaldi. Menderes olaylardan sorumlu grdg komnistleri sulamasinin sebeplerini aikladi. Ona gre; "Selanik'te bombayi patlatan menhus ve mesum el Istanbul hadisesini ika eden elin ta kendisiydi". Olaylarin baslamasindaki zamanlamaya dikkat eken Menderes, "Bugn Istanbul' da muhtelif memleketlerin 38 Maliye vekili bulunmaktadir. Bunlarin meyaninda birok eski Basbakanlar mevcuttur. Amerikan Heyeti byk bir adettedir. O bomba gnnde patlatilmishr. Bizi kendi fikirlerince dnya nazarinda rsva edecek, bizi garptan koparip mdafaasiz birakacak ve kolayca elde edilebilir bir sikar haline gtrecek zalim darbe tam zamanim semek suretiyle bize havale edilmis bulunuyor". Ayrica Menderes; "Sadece kiliselerin tahribine byk ehemmiyet ve dikkat atfedilmis olmasi ve hatta llerin kemiklerinin muhkem mermerler altinda sklp ortaya ikarilip hakarete maruz birakilmasi keyfiyeti, damgasi stnde komnist eseri oldugunu apaik ifade etmektedir". Olaylari "Milli felaket" olarak tainmlayan Menderes, "Byle bir seni eser Trk milletinin mali olamaz. Bu gibi hareketler milli heyecanin galeyani neticesi olarak kabul edilemez. Bunu Trk genligine dahi atfetmek gayrimmkndr" dedi. Olaylar esnasinda grevini yapmayan memurlar hakkinda amire itaatsizlikten dava ailmasini da elestiren Menderes, olaylarin siradan olmadigini ve ortada "bir ayaklanma" bulundugunu iddia etmekteydi43.Hkmetin talep ettigi rfi idarenin onaylanmasi ve uzatilmasi istegi grup tarafindan kabul edildi. DP grup toplantisindan istedigi destegi kolay alan Menderes, TBMM Genel Kuruluna rahat girdi. 12 Eyll 15.00'da toplanan TBMM'nin gndeminde, "Istanbul, Izmir ve Ankar"avilayetlerinde rfi Idare ilanina dair Basvekalet tezkiresi" vardi. Ne olup bittiginin farkina varamayan muhalefet, hkmetten meclisi bilgilendirmesini talep etti. Muhalefet adina ilk konusmayi yapan CHP Genel
baskani

i. Inn; "Hadisenin her tarafi karanliktir. Bu kadar tertipli ve tehizatli

bir tecavz ne vakitten beri, nasil hazirlanmistir?" dedi. Istanbul, Ankara ve Izmir gibi merkezf yerlerde bu kadar byk olaylarin olmasina anlam
43

TBMM, DPMG, 0.10, ]2 Eyll 1955

ADNAN MENDERES VE 6/7 EYLL OLAYLARi

49

veremeyen Inn "6/7 Eyll faciasinin" bir an nce aydinlatilmasini.talep etti44. Muhalefetin istek ve elestirilerine karsi basbakan yardimcisi Fuat Kprl, "Bu hadiseden Hkmet evvelce haberdardi. Ona gre bazi tertibat da almisti. Fakat bu hadisenin gn ve saati muayyen degildi ve bu btn gayretlere ragmen adeta bir baskin seklinde her tarafta birden tecelli etmistir" dedi45.Olaylarin faili olarak, "Komnist unsurlar hadiseyi evvelce tertipledikleri gibi sevki idareyi ele geirmislerdi. Zemini aylar ve aylarca evvel hazirlamis olmasalardi byle bir hadise vukua gelmezdi" dedi. Kprl konusmasinin devaminda Trk dis politikasindan, olaylarin olus sekline kadar pek ok detayda komnistlerin neden byle bir hadiseyi gereklestirmeye alistiginin izahini yapti46. Menderes sikiynetim iin Meclis'ten yetki istedi. Menderes, "Hadisenin sebepleri zerinde fazla durmanin ve tedbirler zerinde konusmanin, alacagimiz tedbirleri ifsa etmek ve hakikatleri tebellr ve tenevvr etmeden hkme baglamak gibi mahsurlari vardir" dedi. Bunun iin konunun ileride grslmesini ve Hkmetin talep ettigi sikiynetim kanunun kabul edilmesini istedi47.TBMM Hkmetin rfi idarenin tasdikini ve alti ay sreyle Istanbul, Ankara ve Izmir'de devam etmesine ynelik istegini kabul ederek onayladi. Menderes konunun grslmek zere Meclisten rfi idare talebinde bulunmustu. Fakat zerinden aylar getigi halde gerek sulular aiklanamadigi gibi, kamuoyunu ikna edecek bilgilendirmeler de yapilamamaktaydi. CHP Genel Baskani i. Inn, iV. Menderes Hkmetinin gven oylamasi grsmelerinde 6/7 Eyllolaylarini tekrar gndeme getirdi. Inn, olaylarin zerinden ay getigi halde hkmetin kamuoyunu tatmin edecek aiklamalari yapmaniasini elestirerek, Hkmetin daha evvel haberdar oldugunu aikladigi olaylari neden engellemedigini israrla sormaktaydi. Olaylarin hazirlanisi ve baslangicinin hkmetin bilgisi dahilinde oldugunu fakat zamanla hkmetin kontrol kaybederek, olaylarin bu hale gelmesine neden oldugunu iddia eden Inn; "6/7 Eyll vukuatindan vahim bir surette mesul olan Bay Adnan Menderes'in Hkmetin basindan ayrilmasi lazimdir" dedi. Inn'nn bu iddialarina tepki gsteren Menderes oturdugu yerden Inn'ye "Hepsi yalan!" diye bagirdi48.Inn'nn konusmasini zlerek dinledigini belirten Menderes 6/7 EyllOlaylari ve hkmete ynelik elestiriler hakkinda "Tertiplenmis nmayisler devri oktan gemistir. Mazide dahi olsa; ben her hangi bir Trk
44

TBMM, ZC, D.I O, i. 80, c.vri s. 669

45 Kprl bu szle; "Hkmetin bir hareket ve bir nmayis bekledigini, hatta bu maksatla tertipler de almis oldugunu, 'Hkmetin haberi vardi' szyle iste bunu kastettigini" fakat alinan nlemlerin neden uygulanamadigini merak ettigini syledi. R.S.Burak, a.g.e., s. 323 46 TBMM, ZC, D.I O, i. 80, c.vri s. 684-85 47 A.e., s. 689 48 A.e., I. 15, c.vm, s.270-271

50

SERIF DEMIR

Hkmetinin bylesine tedbirlere girisebilecegine ihtimal vermiyorum... Ve hibir delile, hibir akli ve mantiki esasa istinat etmeyen bu iddialari ve sayialari hatta nefretle telakki etmekteyim" dedi. Menderes'i zen, Inn gibi Devlet Baskanligi ve Basbakanlik yapmis bir zatin byle bir elim olayin T.C. Basbakaninin yapabilecegine ihtimal vermesiydi49.Menderes, olaylarin failleri hakkinda hibir aiklama yapmazken, muhalefetin ima yollu da olsa hkmete ynelik elestirilerine sert tepki gstermekteydi. 26 Aralik 1955'te muhalefet, TBMM'ye Basbakan A. Menderes ile Iisleri Bakani N. Gedik iin 6/7 Eyllolaylarinda hakkinda tahkikat ailmasi iin nerge verdi. Muhalefet olaylardan hkmeti sorumlu tutmaktaydi. Menderes'de muhalefeti ve kamuoyunu, olaylarda Hkmetin dahli olmadigina ikna etmekte glk ekmekteydi. nk Komnist oldugu iddiasiyla dava ailan kisiler, olaylarla bagi olmadigi anlasildigi iin serbest birakildilar. 13 Ocak 1956'da 6/7 Eyll hadiseleri dolayisiyla Basbakan Menderes ve eski Iisleri Bakani N. Gedik hakkinda verilen tahkikat nergesi TBMM'de grslmeye baslandi. Menderes tahkikat tezkeresinin hibir delil ileri sremedigini, olaylarin oldugu Istanbul'da bulunmasinin grevi geregi ve tamamen tesadf oldugunu ifade ettiso. Mecliste muhalefet milletvekillerinin israrla "Basvekilden sphe ediyoruz" seklindeki satasmalarina sinirlenen Menderes, "Huzurunuzda btn vazifelerini yapmis bir insanin vicdan huzuru ile konusmaktayim. Hibir seyden korkum yoktur. Hususiyle Istanbul hadiseleri hakkinda syleyeceklerim, bu gn degil yarin kati konusmalar sirasi geldigi zaman dolayisiyla kimlerin manen bu islerden mesul oldugunu sylemek imkanini mutlaka bulacagim"sl dedi. Muhalefetin sert elestirilerinden bunalan Menderes, "Btn unsur ve meseleleriyle 6-7 Eyll hadiseleri uzun bir hazirlik neticesidir, biz bunun bir tertip eseri oldugunu ifade suretiyle belirtmis bulunuyoruz. Simdi deniyor ki: Ekipler ayri ayri saatte, Istanbul'un her tarafinda grlyor, aletleri var ellerinde, harekete geiyorlar, polis emir almistir, mdahale etmiyor, ordu emir almistir, harekete gemiyor, hatta o kadar ki, Izmir' de de ayni saatte baslamistir. ( ) Hadise ile irtibat ve alakamizi milyonda bir ihtimalle de olsa tespit etmeye imkan bulurlarsa her trl cezayi kendimize tertibe kendimiz raziyiz. Yalandir arkadaslar. Yalandir, yalandir, yalan sylyorlar" dedi. Tutuklanan kisilerin ifadelerine bakildiginda Hkmetin hibir sekilde ilgisinin olmadiginin anlasilacagini syleyen Menderes askerin neden mdahale etmedigine bir anlam veremeyerek, "Basvekil olarak ne. yapacaktim. Gidip blgn basina mi geecektim? Sonra
49 A.g.e., s. 299 50 A.e., I. 23,c. iX,5.64 51 A.e.,s 68

ADNAN MENDERES VE 6/7 EYLL OLAYLARi

51

kim bilir, yz binler harekete geecek bizim dsmani karsilayabilecek derecede kuvvetli bir ordumuz Istanbul ve civarinda mevcut iken elbette bir hadisenin zuhur etmesi esasen aklen mstabat idi. Kaldi ki, o ordu harekete gemek iin de kuvvetlerinden bir miktarini tefrik etmek suretiyle haberdar edilmis" oldugunu syledi. Muhalefet milletvekillerinin sahsi satasmasina iyice sinirlenen Menderes; "Adnan Menderes eger Adnan Menderes olsaydi, Adnan Menderes eger Basvekil olmamis bulunsaydi, eger Adnan Menderes Hkmet Reisi olarak Trk Hkmetini temsil etmiyor olsaydi, Adnan Menderes ain tahkikati bakayim, nasil haib basir olacaksiniz derdi ve hissiyatinin icabina gre hareket ederaL. Fakat ben, mcerret Adnan Menderes degilim ve size beklediginiz firsati avucunuzu yalayin, katiyen vermeyecegini" belirtti. Mecliste son derece gergin geen grsmeler sonucunda muhalefetin talep ettigi tahkikat nergesi ret edildi52. 28 Subat 1956'de Hkmetin Meclise gnderdigi "6/7 Eyll tarihinde Istanbul ve Izmir' de vuku bulan hadiselerde zarar grenlerin zararlarinin denmesi" hakkindaki kanun layihasi'nin grsmelerine baslandi. Muhalefet milletvekilleri hkmetin grevini yerine getiremediginden olaylarin bu kadar bymesinden sorumlu oldugunu iddia ettiler ve Hkmet ile Menderes'in sahsina ynelik elestirilerde bulundular. Her firsatta 6/7 Eyllolaylari sebebiyle Hkmetinin elestirilmesine tepki gsteren Menderes hibir delilolmadan hkmetinin elestirilmesi karsisinda "memleketin menfaatleriyle kabili telif olmaz" dedi. Muhalefetin olaylarla ilgili Hkmete ynelik iddialarina karsin Menderes, "Bu ithamin altinda bulundurmus olduklari insanlarin yzde 100, yzde 1000 ithamlarla, bu kt isnatlada zulm yapmakta olduklarini kendilerine hatirlatmak isterim" dedi. Yargiya intikal etmis bir konunun siyasi nedenlerle gndeme getirilerek, hkmetin elestirildigini syleyen Menderes, "Uzaktan yakindan Hkmete mensup olan herhangi bir sahsin zerre kadar ilgisi oldugu hkmn verdirecek bir tek delil bile mevcut olacak olursa, Hkmet olarak Hkmetten istifa degil, insanliktan istifa etmeye haziriz. Ayiptir arkadaslar, yeter artik! ... Biz yalniz Hkmetimiz, yalniz iktidarimiz iin degil bundan sonra gelecek Trk Hkmetleri aleyhine en kk bir iltibas basil etmeyecek tarzda vicdani hareket etmeye azmetmis insanlariz, vicdanlarimizin emri sadece bundan ibarettir. Bunlari syleyenler hibir zaman davalarini ispat edemeyeceklerdir. Ondan sonra zulm yapmis olmakla kalacaklardir.. ." dedi53.CHP Genel Baskani i. Inn'nn Menderes' e cevap vermek iin krsye ikma talebi DP'li Meclis Baskani tarafindan ret edildi. Fakat muhalefet milletvekilleri, Menderes ve Hkmete ynelik elestirilerine
52 A.e." s. 81-95
53

A.e.,i. 47,c. X, s. 1079

52

SERIF DEMIR

devam ettiler. Grsmeler neticesinde Hkmetin talep ettigi 6/7 Eyll Olaylarindan magdur olanlara, 60 milyon liralik yardim tahsisat 6684 sayili kanunla kabul edildi. zerinden bir yildan fazla sre getigi halde, Hkmet 6/7 Eyll olaylarinin failleri hakkinda bir aiklama yapamamist!. 6/7 Eyll Hadiseleri nedeniyle tutuklananlar hakkinda ailan davalar beraatla sonulandi54.Istanbul, Ankara ve Izmir gibi sehirlerde bu apta bir olayin gerek failleri bulunamadi. Hkmetin Komnistleri sulayan beyanatlari seyreklesti ve zamanla bu iddiadan tamamen vazgeildiSS.zerinden bir yildan fazla sre getigi halde, Hkmetin kamuoyunu tatmin edici aiklama yapamamasi, muhalefet ve basinda hkmete ynelik sphelerin artmasina ve elestirilerin yogunlasmasina sebep oldu. Kamuoyu gibi DP'li milletvekilleri de olaylarin kimler tarafindan dzenlendigini merak etmekteydi. DP Meclis Grup toplantisinda Menderes'e, hadisenin gerek failinin kim oldugu soruldu. Hkmetin ilk gnlerde olaylardan Komnistleri sorumlu tutarken, hala faillerin aiklanmamis olmasindan kaynaklanan sphenin Menderes tarafindan giderilmesi istendi. Menderes olduka zor durumda kalmisti kamuoyu baskisinin zerine kendi partisi de bir aiklama beklemekteydi. Basbakan, "Istihbarat vasitalarimizIa vasil bulundugumuz neticeleri kisaca arz etmek isterim. Bir defa memleketimizde bu apta genis bir hareketin degil kk bir hareket dahi komnist tertibi olarak ikarilmasi gayri mmkndr. Komnistlerin bizim memleketimizde ciddi bir takibe maruz bulunduguna Yksek Grubunuzun itimat buyunnasini temenni ederim" dedi. Byle byk olaylarin Komnistlerin tarafindan neden ikarilamayacagini gerekesini Menderes, DP iktidarinin 1950 yilindan itibaren Komnist dsnce ve mensuplariyla yapmis olduklari basarili mcadele sayesinde oldugunu iddia etti. Menderes'e gre olaylar; "Bir senelik mtemadi nesriyat, ondan sonra karsi tarafin namtenahi tahrikleri mazinin hatiralari, bir sene daha uzun zaman devam eden bu tahrikatin milli heyecan ve hisleri tamamen galeyan haline getirmis oldugunu kimse redde inkar edemez". Olaylarin "milli heyecan" sonucu iktigini dsnen Menderes Komnistleri de itham ederek, "bundan istifade etmeyi dsnen komnistler olmamis midir?

s4 24 Ocak 1957'de istanbul i. Ceza Mahkemesi, Savcinin beraat istegine; "Ne Polis incelemelerinden ne rfi idare Mahkemesi ve sivil mahkemedeki yargilamalardan ne de saniklarin birbir)eriyle tutarli ifadelerinden, mahkemenin adil bir takdire dayanarak mahkumiyet kararini gerekelendirebilccegi deliller ortaya ikmamistir. Saniklar su isleme kastiyla hareket etmemislerdir. Bu nedenle hakimler oybirligiyle, saniklar hakkinda ailan tm davalardan beraat etmelerine karar vermislerdir." D. Gven, a.g.e., s. 91-92 ss Blent Ecevit, "Basbakan ve Komnizm", Ulus, 14 Mayis 1956

ADNAN MENDERES VE 6/7 EYLL OLAYLARi

53

Olmustur"s6. Bylece Menderes baslangita ortaya koydugu faillerle ulasilan noktayi birlestirerek konuyu kapatmaya alisti. Menderes sonuta olaylarin gerek failini ortaya koyamadi ve o gnn sartlarinda, olayi Kibris meselesinin lkemizde yarattigi tahriklere karsi, milli hissiyat ierisinde meydana gelen galeyan olarak tarif etti. Fakat o kadar byk kalabaliklarin bu derece organize hareket etmesi geregi nedeniyle, aiklanan gereke DP'li milletvekillerini de ikna edemedi.

4. Yassida'da 6/7 Eyll Olaylari Davasi 27 Mayis ihtilali sonrasinda basinda Menderes ve DP liderleri hakkinda ne srlen esitli itham ve iddialar gnlerce yayinlandi. Bu iddialarin en ciddisini F. Kprl sarf etmistir. Kprl 6/7 Eyll Olaylari hakkinda basina vermis oldugu beyanatta "Hadiseler Fatin Rst Zorlu'nun ilhami ile Menderes ve Gedik tarafindan tertiplenmistir. Ata'mn Selanik'teki evini Menderes bombalatmistir. Meselenin tahkik edilmesini, mesullerini bir an evvel meydana ikartilmasini istedike Menderes'in isi kapatmaya alistigini grdm" dedis7. Olaylarin oldugu zaman dilimi iersinde Basbakan yardimcisi olan F. Kprl'nn aiklamalari kamuoyunda saskinlik ve hayret yaratti. F. Kprl'nn basin aiklamasi zerine Atina, DP ileri gelenlerini yargilamak iin Ankara'dan talepte bulundu. Milli Birlik Komitesi Yksek Sorusturma Kurulu Atina'nin talebi ve basinda yayinlanan aiklamalari da dikkate alarak Yassiada'da A. Menderes. C. Bayar, F. R. Zorlu hakkinda "6/7 Eyll Olaylari Davasi'nin" ailmasini, olaylarin gereklesmesinde, tahrik, tesvik ve aktif rol aldigi iddiasiyla sekiz kisinin (Fuat Kprl, Fahrettin Kerim Gkay, Alaettin Eris, Kemal Hadimli, Mehmet Ali Balin, Mehmet Ali Tekinalp, Hasan Uar, Oktay Engin) daha yargilanmasini istediss.

56

TBMM, DPMG, D. i O, 31 Aralik 1956

57 Yeni Sabah, 5 Haziran 1960; Kprl bir hafta sonra; yabanci basinin daha evvel vermis oldugu beyanati degisik maksatlarla kullandigint ileri srerek, "6/7 Eyll hadiseleri hakkinda bildiklerimi ve bu mevzuda bilahere akla gelebilecek bazi tahminlerimi ezcmle Selanik'teki bomba hadisesine mtedair tahminlerimi sylemis oldugumu bu hadiselerin yetkili mercilerce tahkik mevziiu yapilinca meselenin tam bir vuzuha kavusacagintn muhakkak oldugunu belirtmek isterim", Ulus, 12 Haziran 1960 58 Konu ile ilgili eser yayinlandi. M. H. Dosdogru'nun, 6/7 Eyll Olaylari eserinin 272 sayfasini dava grsmelerine ayirmistir fakat kendisi bu bilgileri gnlk gazetelerden derledigini belirtmektedir. M. A. Demirer, 6 Eyll 1955 Yassiada 6/7 Eyll Davasi adli eserinde 229 sayfayi TBMM ktphanesinden temin ettigi bir nshaya dayanarak yayinlamistir. Fakat TBMM'nde Yassiada mahkeme dokmanlarinin zensizligi spheye yol amaktadir. Inceledigimiz kaynaklar iersinde en saglikli ve detaylisi Emine Grsoy Naskali

54

SERIF DEMIR

Yassiada 6-7 EyllOlaylari Davasi, 19 Ekim 1960'da Salim Basol Baskanliginda ilk oturumuyla basladi. Adnan Menderes'in savunmasini Av. Burhan Apaydin ile Av. Talat Asal stlendi. Yassiada Mahkemesi Bassavci A. . Egesel, Menderes'e ynelik olarak; i. 24 Agustos 1955 Liman lokantasinda Kibris meselesiyle alakali olarak basina vermis oldugu sert beyanat ile halki tahrik etmek 2. Kibris Trktr Cemiyetini himaye ile olaylari tesvik etmek 3. F. R. Zorlu'nun 28 Agustos 1955'te Londra'dan gnderdigi sifTeli telgraf ile olaylarin baslamasini tertip etmek 4. Kprl'nn 5 Haziran 1960 tarihli Yeni Sabah gazetesindeki iddialari 5. DP iktidarinin, olaylardan gerek sorumlu oldugu iddiasiyla sulamalarda bulundu59. Mahkeme heyeti, ilk oturumda Menderes'i sorgulayarak, yukaridaki iddialara cevap vermesini istedi. Menderes 24 Agustos Kibris hakkindaki nutku iin, o gnn sartlari iinde degerlendirilmesi gerektigini, 28 Agustosta Kibris Trklerinin katliama ugrayacagina ynelik bilgi geldigini, bu amala Yunanistan ve Kibris RumIarini byle bir katliamdan alikoymak iin o szleri syledigini belirtti. Ayrica Londra'ya giden Disisleri Bakani F. R. Zorlu'nun Londra mzakerelerinde "manen takviye etmek ve Kibris davamizi takviye etmek iindir" szleri dolayisiyla Menderes, nutkun o zamanin matbuati ve muhalefeti tarafindan tasvip grdgn hatirlatarak, nutkun hakli gerekelerinin kamuoyunca kabul edildigini ifade etti. Kibris Trktr Cemiyeti'nin, 1955-1956 yillarindaki mahkeme srecinde susuz oldugunun anlasildigini hatirlatan Menderes, sahsinin hala Kibris Trktr Cemiyeti'ni himayeden dolayi sulanmasinin anlamsiz oldugunu belirtti60 . Selanik'te patlayan bomba hakkinda "evvel ve ahir hibir haberim yok" diyen Menderes, bu yollu ithamlari ciddiye almadigini, yalniz iddia makaminin sulamalarinin "Yunan hkmetinin ve mahkemesinin verdigi karara istinat ettirildigini" iddia etti. Menderes, Kibris'taki olaylar ve Selanik'te patlayan bomba nedeniyle, "Efkari umumiyenin byk hassasiyet iinde bulunmasi neticesinde bir tezahre
iarafindan hazirlanan Yassiada Zabitlan-II 6-7 Eyiai Olaylari Davasi alismamizda kaynak olarak E. G. Naskali'nin alismasini tercih ettik. 59 Yksek Adalet Divani Kararlari, Istanbul, Kabaici Yayinevi, 2007, s. 409-413
60

eseridir.

Yassiada Zabitlari, s. 12-14

ADNAN MENDERES VE 6n EYLL OLAYLARi

55

vesile tertip, usul dairesinde bir nmayis, tertip ta~ebi karsisinda bulunacagimizi" bekliyorduk dedi. Olay gn Istanbul'dan ayrilirken hibir endise duymadan gnl rahatligiyla tren istasyonuna gittigini belirten Menderes, Istanbul'da yeterli gvenlik kuvvetlerinin bulundugunu ve Istanbul Valisinin gerekli tedbirleri aldigini syledi. Olaylarin gelismesi hakkinda Menderes, "baslangita tamamen nezih bir talebe ve genlik toplulugu seklinde cereyan etti. (...) Fakat hadise bir anda ylesine inbisat etti ve yaratilmis psikoz o derece messir bir sekilde btn zabita kuvvetlerini, ilk anda hareketsiz birakti ki, Millete milli bir felakete maruz kalindigina, hakikaten baskina ugranildigini kabul etmek lazim gelir" dedi. 6/7 EyllOlaylari sonrasinda Kibris Trktr Cem!yeti'ni ve Komnistleri neden suladigini aiklayan Menderes, "Istanbul'a Izmit'ten otomobil ile geldim. Hatta bizim otomobili durdurdular ve Kibris Trktr rozetini koymaga alistilar. Bir taraftan Kibris Trktr Cemiyeti var, onun yaninda Kibris Trktr diye nmayis yapiliyor. Bu sebeple Kibris Trktr Cemiyeti'nin bu hususta bir dahli oldugu kanaati bizde uyandi. Komnistlerin ifade edilmis olmasi ise bu gibi hadiselerden daima istifade edecekleri melhuz bulundugundan ve bunlardan bazilarinin da hadise mahallerinde bulunduklari tespit edildiginden dolayidir" dedi61. Hkmetin olaylarda telkin ve tertip gibi rol oldugu iddiasina sert ikan Menderes, "Hkmet ne yapmis? Hangi vasita ile yapmistir? Kiminle yapmistir? 4 kisi cemiyet kurmus, nasil yapmistir? Hangi teskilatla yapmistir?" dedi. Menderes israrla, "Bu, bir mi1ligaleyanla Trkiye'nin her tarafindan husul bulmus bir harekettir. (...) Kibris'ta insanlar ldrlyor. Matbuat bununla mesguldr. Istanbul'un zengin Hiristiyan RumIarindan para toplanip bu dava iin gnderilecegi sayiasi gazetelerde mtemadiyen yer alir, btn bunlarin karsisinda karsilayici olan kuvvetlerin hi olmazsa kollarinin takatinin bir nebze kesildigini, azimlerinin bir derece kirildigini kabul etmek lazim gelir" demekteydi62. Yassiada'da Coskun Kirca, Disisleri Bakani F. R. Zorlu'nun 28 Agustosta Londra'dan gnderdigi sifreli telgrafin son kisminda yer alan "Tarafi devletlerinden bu husustaki ilgililere verilecek emirlerin pek faideli olacagini
61

A.e., s. i 7-2i; Hkmetneden KomnistlerisuladisorusunuKprl;Olaylarinertesinde

toplanan Bakanlar kurulunda umumiyetle komnistlerin tertibi grsnn hakim oldugunu, Emniyet yetkililerinin Hkmete olaylarin Komnistler tarafindan yapildigina ynelik telkinleri ve o zaman Istanbul'da bulunan Amerikan Istihbarat Sefi, "tahribat sekillerinin tamamiyla komnist teknigi ve usullerine uygun oldugunu ifade etmistir" dedi. A.e., s. i05; i. Ordu Komutani Org. V. Garan'da ayni gnlerde olaylarin "komnist tertibi" oldugunu aikladi. A.e., s. 412-413 62 Yassiada Zabitlari, s. 34-35

56

SERIF DEMIR

saygilarimla arz ederim" cmlesiyle 6/7 Eyllolaylarinin Zorlu'nun talebiyle Menderes tarafindan gereklestirildigini iddia etti63.Ayni konuda Kibris Trktr Cemiyeti Baskani H. Bil, Menderes'in olaylardan bir gn nce kendisini davet ederek Kibris konusunu sordugunu ve Londra'dan gelen sifreli telgraftan da sz ederek, "Londra'dan yeni bir sifre geldi. Fatin'in, zayif durumdayim, Trk kamuoyunu zapt edemiyoruz diyebilmeliyim seklinde sikayetleri var. Daha aktif olmanizi istiyoruz" dedigini aniatti64.Menderes sz konusu olan sifre telgrafi hatirlamadigini fakat H. Bil'in bazi aiklamalariyla mahkemeyi yanilttigini belirtti65. Sanik olarak krsye ikan F. Kprl daha evvel gazetede yayinlanan aiklamalarindan farkli bir savunma yapti. ncelikle Disisleri Bakanligi dneminde yapmis oldugu tahkikat neticesinde Selanik'te patlayan bomba ile hkmetin ilgisinin bulunmadigini syledi. Olaylarin baslama seklinden ve olaylar sonrasi yargilama srecinden herhangi bir netice elde edilemedigi iin "Hkmetin bir tertibidir" kanaatine vardigini aikladi66.Menderes'in sahsina ynelik daha evvel yapmis oldugu aiklamalari hakkinda herhangi bir bilgi vermedi. Sahitler olaylarin hkmetin tertibi oldugunu, "askeri birliklerin, cemselerin, tanklarin, kaza emniyet memurlari gibi hadiseye bigane ve seyirci kalmalarini" tertibin bir delili olarak kabul ettiler. Menderes israrla bu konuda daha fazla bilgi ve kanit istedi fakat sorularina yanit alamadi. Dnemin Valisi F. K. Gkay'in ve Istanbul Emniyet Mdr Alaeddin Eris'in i. Ordu Komutani Org. V. Garan'a israrla durumu 16,45'te bildirdikleri ve ok evvel Valiligin talebiyle ordunun 28 Agustos'tan beri alarm durumunda bulunmasi gerektigi iddialarini ret eden Garan Pasa, olaylardan ge haberi

63

F. Kprl'nn damadi ve olay zamaninda NATO Daimi Delegeligi grevini yrten Coskun

Kirca, "Trk Hkmeti Kibris Meselesinde birden bire siyaset degistirmistir. Degistirdigi bu siyasetin Trk efkari ve milleti tarafindan da desteklendigini dnya efkarina, Ingilizlere ve Yunanlilara gstermek ihtiyacini duymus olabilir. Bu itibarla bazi nmayislerin tertip edilmesini arzu etmis ve tesvik etmis olabilir" dedi. Yassiada Zabitlari, s. 131-132 64 D. Gven, a.g.e., s. 81-82; M. H. Dosdogru, a.g.e., s. 28; Selanik'te patlayan bomba haberini ikinci baski ile yayinlayan Istanbul Ekspres gazetesinde, Kibris Trktr Cemiyetinin Genel Sekreteri nal'in "Mukaddesata el uzatanlara bunu ok pahali detecegiz" demeci ikti. Istanbul Ekspres, 6 Eyll 1955 (ikinci baski) 65 Yassiada Zabitlari, s. 288-289; H. Bil daha sonra yayinladigi eserinde; Florya'da Menderes, Bayar, Iisleri' Bakani ve Emniyet Genel Mdrnn oldugu toplantida hadiselerin planlandigim fakat olaylarin kontrolden ikarak bu kadar byk bir tahribata sebep olacagini dsnemediklerini iddia etmektedir. Hikmet Bil, Kibris Olayi ve Iyz, Istanbul, Itimat Kitapevi, 1976, s. i i O-I 13 66 Yassiada Zabitlari, s. 301-302

ADNAN MENDERES VE 6/7 EYLL OLAYLARi

57

oldugunu ve mdahale emri 23,OO-OO,OO'da kendisine ulastigini syledi67. Menderes askeri birliklerin ge mdahale etmesine neden olan sebeplerin arastirilmasi iin verdigi dileke ve olaylar hakkinda Ismet Inn'nn dinlenmesi talepleri mahkeme heyeti tarafindan ret edildi. Menderes'in avukatlari; 6 Eyll'de Menderes'le birlikte tren yolculugu yapan Atif Benderlioglu ile Ramiz Eren'in, DP'nin hadise zamanindaki il idare kurul baskani ile ikinci baskaninin dinlenmesi, AA. memurlarindan Erdogan Ulus'un Basin Yayin Genel Mdrlg'ne konuyla ilgili olarak verdigi dilekesinin tahkiki, Ahmet Emin Yalman'in ve Hikmet Bil'in rfi Idare Mahkemesi durusma tutanaklarina geen ifadeleririin getirilmesi ve dnemin Iisleri Bakani Namik Gedik'in el yazisiyla olaylarla ilgili notlarinin tahkik ve tetkik edilmesi talebinde bulundular. 9 Kasim 1960'ta mahkemenin aldigi ara kararla, Menderes' in avukatlari tarafindan yapilan btn talepler ret edildi68. Olaylar hakkinda Mahkeme heyetine mtalaasini sunan Altay mer Egesel, "olaylarin baslangicindan itibaren planli, dzenli ve tertiplenmis bir hareket oldugunu, bu byklkte bir olayi Komnistler ve Kibris Trktr Cemiyeti'nin dzenlemediginin daha evvelki mahkemelerce sabit oldugundan, CHP'nin de bu tertiple ilgisinin bulunmadigi anlasilmistir" dedi. Bylece olaylari "DP'nin ika ettigini kabul etmekten baska bir yol kalmadigini" iddia eden Bassavci; emniyet gleri olaylara mdahale etmedi. 6/7 Eyllolaylari esnasinda grev yaparken grevlerinden alinan memurlar daha sonra eski grevlerine iade edildiler. Menderes radyodan bomba haberinin yayinlanmasina izin verdi. Menderes ile Bayar'in olaylarin baslamasiyla birlikte Istanbul'dan ayrilmalarini kanit olarak ileri srd. Bassavci ayrica, Menderes'in 12 Eyll 1955 gn grupta olay hakkinda konusmak istememesini ve daha sonra muhalefetin 26 Aralik 1955'te sahsi hakkinda tahkikat ailmasi talebini siyasi nfuzunu kullanarak engellemesini de sululuguna kanit oldugunu iddia etti69. Olaylar hakkinda iddialara yanit vermek iin sz alan Menderes; 6/7 Eyll Olaylarinin Kibris meselesiyle birlikte dsnlmesi gerektigini, o zamanin sartlari gz nne alinarak, "Trk milleti iin tahamml g bir tazyik sekline gelmis bulundugunu kabul etmek lazim gelir" dedi. Kibris Trktr Cemiyeti'ne yardim ettigini ve grstgn kabul eden Menderes, "Milli menfaatlerimizi mdafaasi mevzuunda vazife almis bir cemiyet"e ilgisiz kalamayacagini syledi. 24 Agustos konusmasini savunan Menderes,
\. Ordu Komutani Org. Vedat Garan'in aiklamalari tutarli olmayip, ordunun mdahale etmekte neden ge kaldigi sorusuna ikna edici bir cevap vermemistir. Bkz. Yassiada Zabitlari, S. 398-413 68 Yassiada Zabitlari, s. 442-443 69 A.e.,s. 576-589
67

58

SERIF DEMIR

Kibris'taki irkdaslarimizin ve milli menfaatlerimizin korunmasi iin gerekli oldugunu ifade etti. Radyodan Atatrk'n evine bomba atildigi haberinin yayinlanmasina izin vermesinin normaloldugunu aksi takdirde "hadiseyi gizlemek adeta bir hrmetsizlik, byk Atatrk'e karsi bir hrmetsizlik" olacagini syledi. Polisin mdahale etmemesinin kanit olarak gsterilmesine itiraz eden Menderes'e gre; olaylar Ordu birliklerinin yakininda cereyan ettigi halde, askeri yetkililere en az bir hafta evvelden yapilan bir mracaat olmasina ragmen mdahale etmemeleri dikkat ekicidir. Menderes, ortada bir tertip mevcutsa askeri birliklerin bu tertiple vuku bulacak olaylari kisa srede rahatlikla engeIleyebilecegini belirtti70. 5 Ocak 1961'te mahkeme C. Bayar hakkinda takibat yapilamayacagina, Menderes ve Zorlu hakkindaki iddialarin sabit oldugundan Anayasayi ihlal Davasiyla birlestirilmesine diger saniklarinda serbest birakilmasina oybirligiyle karar verdi7]. Davanin gerekesinde, "Kibris dava ve ihtilafinin cereyan ettigi ve hadise had bir safhaya girdigi sirada Rum vatandaslara Anayasanin tanidigi kamu haklarini irk mlahazasi ile kismen kaldirmayi hedef tutan bir cemiyet halinde birlestikleri ve Kibris olaylari dolayisi ile hassas bir durumda bulunan Trk vatandaslarini RumIarin maIlarini tahrip iin nmayis tertip ve harekete geirdikleri" iin cezalandirildilar72. Yassiada'da 6/7 EyllOlaylari Davasi, 19 Ekim 1960- 5 Ocak 1961 tarihleri arasinda 11 kisinin yargilandigi 20 oturumda grsld. Davalarda olaylarla ilgili 98 tanik dinlendi73. Mahkeme yargilama srecini DP ileri gelenleri zerinden yrtt. Olaylarda aktif rol alan Kibris Trktr Cemiyeti, grenci Dernekleri ve Milli Emniyet Hizmetleri'nin faaliyetleri yargilama srecinin disinda tutuldu74.Mahkeme sonrasi Menderes ve Zorlu'nun olaylarin dzenlenmesi ve planlanmasindan sorumlu oldugu genel kanaat olarak kabul edildes.

70 71 72 73

A.e.,s. 614-627 A.e.,s. 680 Adalet Divani, s. 407; Yassiada Zabitlan, s. 681 Yassiada Mahkemeleri olaylara taniklik eden; DP iktidarina ve Menderes'e yakin oldugu bilinen st dzey diplomatlarimizdan Melih Esenbel, Settar Ikse/, Muharrem Nuri Birgi,
Mahmut Dikerdem,

.Ramiz

Eren

gibi

sahitler

btn

israrlara

ragmen

zellikle

dinlenilmemistir. Mehmet Arif Demirer, Sosyalizm -Anarsi-Terr, Istanbul 1995,s. 21 74 Dilek Gven, "6-7 EyllOlaylari ve Failleri", Toplumsal Tarih, S. 141 (Eyll 2005) , s. 49 75 Konu zerindefikir bildirenarastirmacilar ve kamuoyuolaylarintamamenZorlu'nuniIhaml (Zorlu byle bir iddiayi hibir zaman kabul etmedi. Londra'dan dnerken son derece zgn bir sekilde yaninda bulunan diplomatlara, "Btn abalarimiz, Londra'da elde ettigimiz basari, bir gecede heba olup gitti" dcr. Semih Gnver, Fatin Rst Zorlu'nun yks,

ADNAN MENDERES VE 6/7 EYLL OLAYLARi

59

Sonu 6/7 Eyll olaylari; Kibris meselesinin kamuoyunda yarattigi gerginlige, hkmetin baslangita hosgrl yaklasimiylasiradan bir protesto eylemi olarak basladi. Gvenlik kuvvetlerinin sessiz kalmasi, sivil toplum rgtlerinin iyi organize olmasi olaylarin kontrolden ikmasina sebep oldu. Bombanin patlamasiyla birlikte protesto amali gzken kalabaliklarin toplanmasi masum; yakma ve yagmalama hareketi ise profesyone1cebir eylemin sonucudur. Olaylarin gereklesme zamani dikkat ekicidir. Bir yanda Londra'da Kibris Kibris grsmeleri devam ederken diger tarafta dnya medyasi Istanbul'dadir. Dnyanin ve Cumhurbaskani Bayar, Basvekil Menderes, Iisleri Bakani N. Gedik ile Emniyet Genel Mdr Ethem Yetkiner'in Istanbul'da bulundugu bir anda olaylar meydana geldi. Menderes baslangita Kibris iin bir dizi protesto eylemleri dzenlenmesine sicak bakmis hatta Kibris Trktr Cemiyeti'ni bu amala himaye etmistir. Menderes'i Atatrk'n Selanik'teki evinin bahesinde patlayan bomba ile baslayan olaylarin Taksim'deki yagmaya kadar geen silsi1eiersinde grmek mmkn degildir. Hatta Izmit'ten karayoluyla dnerken Pendik'ten Taksime kadarki yol gzergahindaki kalabaliklarin taskinligini nlemek iin byk aba sarf ettigini grmekteyiz. Menderes olaylardan byk znt duydu. Menderes, olaylardan ilk komnistleri sorumlu tuttu. Zamanla komnistlerin susuzlugu anlasildi ve hkmet gerek sululari hibir zaman
Ankara, Bilgi Yayinevi, 1985, s. 70) ile Menderes ve Iisleri Bakani Gedik tarafindan organize edildigini kabul etmektedir. F. Akin, a.g.t., s. 108; E. Karakus, a.g.e., s. 281-283; Olaylarin sorumlulari arasinda gsterilerek tutuklanan yazar Aziz Nesin anilarinda; olaylardan tamamen DP iktidarinin sorumlu oldugunu, Rum azinliga gvde gsterisi yapmak isterken olaylarin kontrolnn kaybedildigini iddia etmistir. Aziz Nesin, Salkim Salkim Asilacak Adamlar, Istanbul, Adam Yayincilik, 1994, s. 31-33; Yassiada da Fatin Rst Zorlu ve Adnan Menderes birinci dereceden sulu bulunularak, 6/7 Eyllolaylarindan hkm giydiler. M. A. Demirer, a.g.e., s. 342; F. Akin, a.g.t., s. 157; G. Grcan, a.g.t., s. 131; Haydar Tunkanat, 27 Mayis 1960 Devrimi, Istanbul, agdas Yayinlari, 1996, s. 94-95. zal Harp dairesinde st dzey yneticilik yapmis Org. Sabri Yirmibesoglu yillar sonra; "6/7 Eyll'de, bir zel harp isiydi. Ve muhtesem bir rgtlenmeydi. Amaca da ulasti" demistir. Fatih Gllapoglu, Tanksiz, Topsuz Harekat: Psikolojik Harekat, Istanbul 1991, s. 103; Fakat Yirmibesoglu anilarinda olayi kisa ve yorumsuz anlatmayi tercih etmis, zel Harp dairesinden de sz etmemistir. Sabri Yirmibesoglu, Askeri ve Siyasi Anilarim, c.I, Istanbul i999, s. 153-154; Bu konuda bir baska iddia da olaylarin Ingilizler tarafindan tertiplenmis oldugudur. O gnk kosullarda Kibris konusunda Yunanlilarla ihtilafli olan ingilizler Trklerle Yunanlilarin isbirliginden rahatsiz olduklari ve her iki toplumu birbirine dsrmek iin byle bir olay planladiktarina dair arsiv belgelerinin bulundugu iddia edilmistir. G. Grcan, a.g.t., s. 133-i34; D. Gven, a.g.e., s. 198-202;

60

SERIF DEMIR

tespit ve teshir edemedi. Fakat Kibris Trktr Cemiyeti'ni cezalandirdi. Menderes, 6/7 Eyllolaylari sonrasinda kurulan Sikiynetim mahkemelerin saglikli alismasini ve gerek sulularin bulunarak cezalandinlmasina da yeterince yardimci olmadi. Ilk gnden olaylari kapatarak, kamuoyunun dikkatinden uzak tutmaya alisti. Gerek sulular tespit edilerek kamuoyuna ikna edici cevaplar verilerneyince spheler Menderes ve Hkmeti zerinde yogunlasti. 6/7 Eyllolaylarinin baslamasiyla ortaya ikan olaganst durum iyi ynetilemedi. Menderes olaylarin aikliga kavusturulmasinda ihmalkarlik gsterdi. Olaylarin gerek sorumlularinin bulunmasi iin gerekli siyasi irade ortaya konulamadi. Yassiada'nin kosullari DP ve Menderes'in sulanmasini kolaylastirmistir. Yassiada'da olaylarin hazirlanisi, sahnelenmesi ve sonulari hakkinda detayli bir tahkikat yapilmadi. i 955-1956 yillarindaki Sikiynetim mahkemelerinde devam eden 6/7 EyllOlaylari davasinin tutanaklanndan yeterince faydalanilmadi. Gvenlik kuvvetlerinin ve istihbarat birimlerinin arsiv bilgileri gz ardi edildi. Sahitler olaylara tek tarafli bakan, iktidar muhalifi ve hkmeti sulayan kisilerden seildi. Bu sartlar altinda Menderes'i 6/7 Eyllolaylarinin faili olarak grmek ve cezalandirmak kolayoldu. Menderes gerek iktidari zamaninda, gerekse Yassiada mahkemelerinde israrla hakkindaki iddialari ret etti. Menderes mahkeme sartlarina ve davanin isleyis sekline israrla itiraz etti. Menderes'in abalari; sahitlerin ynlendirmesine, siyasi baski ve basinin etkisini engellemeye yetmeyince Yassiada mahkemesinde Adnan Menderes ve Fatin Rst Zorlu hakkinda "sulu" karari verildi. Bylece 6/7 Eyll Olaylari tamamen kapatildi.

ADNAN MENDERES VE 6n EYLL OLAYLARi

61

BIBLIYOGRAFY A
I. RESMi YAYiNLAR A. TBMM Tutanagi (Zabit Ceridesi) B. Ayin Tarihi Dergisi C. DPMG Tutanaklari

II. GAZETE VE DERGILER" Zafer Ulus Yeni Istanbul Yeni Sabah Istanbul Ekspres Vatan Cumhuriyet III. KiTAP VE MAKALELER AGAOGLU, Samet, Arkadasim Menderes, Istanbul, Alkim Yayinevi, 2004 AGUN, Hseyin, Demokrat Parti Iktidarinin Kibris Politikasi 1950-1960, Ankara, Imge Kitapevi, 1997 AHMAD, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-1980), ev. Ahmet Fethi, Istanbul, Hil Yayinevi, 1994 AKIN, Fatih, Trkiye'de Azinlik Politikalari (6/7 Eyll 1955 Olaylari), Istanbul niversitesi, Atatrk Ilkeleri ve inkiliip Tarihi Enstits, Atatrk ilkeleri ve inkiliip Tarihi Anabilim Dali, (Yayinlaninamis Yksek Lisans Tezi), Istanbul 1999 AKSIN, Sina, Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakin Tarihi, II, Istanbul 1997 ALASYA, H.Fikret, Kibris ve Rum Yunan Emelleri, Lefkose, Kuzey Kibris Trk Cumhuriyeti Milli Egitim ve Kltr Bakanligi Yayini, 1992 ALBAYRAK, Mustafa, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara, Phoenix Yayinevi, 2004 BASARAN, Pakize, Ben Yasarken 27 Mayis 1960 ve ncesi, Istanbul, Sinmrg Yayincilik, 2008
Parantez iindeki tarihler taranan dnemi gstermektedir. Yaninda parantez olmayan gazetelerin tarihleri dipnotlarda gsterilmistir.

62

SERIF DEMIR

BENLISOY, Foti, "6/7 Eyll ncesinde Basinda RumIar", Toplumsal Tarih, XlVI 81 (Eyll 2000), s. 28-38 BiL, Hikmet, Kibris Olayi ve iyz, Istanbul, Itimat Kitapevi, 1976 BIRAND, Mehmet Ali - DNDAR, Can Dogan Kitapilik, 1999

APLi, Blent, Demirkirat, Istanbul,

BURAK, Rifki Salim, On Yilin Anilari (1950-1960), Ankara, Nurol Matbacilik, 1998 DEMIR, Serif, Trk Siyasi Tarihinde Adnan Menderes (1930-1960), Marmara niversitesi Trkiyat Arastirmalari Enstits Trk Tarihi Anabilim Dali, Cumhuriyet Tarihi Bilim Dali (Yayinlanmamis Doktora Tezi), Istanbu12009 DEMIRER, Mehmet Arif, 6 Eyll 1955 Yassida 6/7 Eyll Davasi, Istanbul, Baglam Yayinevi, 1995 , Sosyalizm -Anarsi-Terr, Istanbul 1995 DOSDOGRU, M. Hulusi, 6/7 Eyll Olaylari, Istanbul, Baglam Yayinevi, 1993 ECEVIT, Blent, "Basbakan ve Komnizm", Ulus, 14 Mayis 1956ESMER, Ahmet Skr, "Basbakanin Kibris Demeci", Ulus, 28 Agustos 1955 FiRAT, Melek, " Kibris Sorununun Trk Dis Politikasina Etkileri (1955-1997), agdas Trk Diplomasisi: 200 Yillik Sre, Yay.haz. Ismail Soysal, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1999, s 553-565 , "1945-1960 Yunanistan'la Iliskiler", Trk Dis Politikasi Kurtulus Savasindan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar. Edt. Baskin Oran, i, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2001, s. 576-614 GEVGILiLI, Ali, Ykselis ve Dss, Istanbul, Baglam Yayinevi, 1987 GKAL, Olgun, 6/7 Eyll Olaylari ve Trk Basini, Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk Ilkeleri ve InklHip Tarihi Enstits, (Yaymlanmamis Yksek Lisans Tezi), Izmir 2006 GLLAPOGLU, Fatih, Tanksiz, Topsuz Harekat: Psikolojik Harekat, Istanbul 1991 GNVER, Semih, Fatin Rst Zorlu'nun yks, Ankara Bilgi Yayinevi, 1985 GREL, Skr S., Kibris Tarihi (1878-1960), c. II, Istanbul, Kaynak Yayinlari, 1985 GRHAN Grcan, 6 Eyll 1955 Olaylari, Ankara niversitesi, Trk Inkdap Tarihi Enstits, (Yayinlanmamis Yksek Lisans Tezi), Ankara 2006 GVEN, Dilek, 6-7 Eyll 1955 Olaylari, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2009 , "6-7 Eyll Olaylari ve Failleri", Toplumsal Tarih, S. 141 (Eyll 2005), s. 38-49 KARAKUS, Emin,.Iste Ankara, Istanbul, Hrriyet Yayinlari 1977 KOCABASOGLU, Uygur, "6/7 Eyll Olaylarindan Sonra 'Hasar Tespit alismalari' zerine Birka Ayrinti", Toplumsal Tarih, XLVI81 (Eyll 2000), s. 45-49

ADNAN MENDERES VE 6/7 EYLL OLAYLARi

63

MERCAN, Faruk, "Bombaci da, Mit Elemam da Degildim", Aksiyon, S. 457, 8 Eyll 2003 NESIN, Aziz, "Aziz Nesin'in 6/7 Eyll (Hapishane) Anilari", Tarih ve Toplum, VII 34, 1986, s. 48-51 , Salktm Salkim Asilacak Adamlar, Istanbul, Adam Yayinlari,1994 OKTAY, H. Emre, Yasli Ada, Istanbul, BRT Yayinlari, 2006 "Olaylar", Tarih ve Toplum, VII 33, 1986, s. 11-14 SOYER, Dndar, Cumhuriyet'te Yayinlari, 2001 Adim Adim Olaylar, Amlar..., Istanbul, Bke

TOKER, Metin, Ismet Pasa'yla 10 Yil, I, Ankara, Akis Yayinlari,1966 TUNKANAT, Haydar, 27 Mayis 1960 Devrimi, Istanbul, agdas Yayinlari, 1996 SKL, Zafer, Siyaset ve Asker Cumhuriyet Uygulamalari, Ankara, Imge Kitapevi, 1997 Dneminde Sikiynetim

YALIN, Hseyin Cahit, "En Tehlikeli Cephe", Ulus, 14 Eyll 1955 YALMAN, Ahmet Emin, Yalan Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Haz. E.S. Erdin, II, Istanbul 1997 Yassiada Zabitlar-II 6/7 Eyll Olaylari Davasi, haz. E. G. Naskali, Istanbul, Kitapevi, 2007 YILDIZ, Ahmet, Ihtilalin Yayincilik, 2001 Iinden Amlar Degerlendirmeler, Istanbul, Alan

Yksek Adalet Divam Kararlari, Istanbul, Kabaki Yayinevi, 2007