Kaas Willem Elsschot

Het heeft Willem Elsschot tijdens zijn leven op den duur niet aan belangstelling en waardering ontbroken. Critici als Vestdijk, er !raak en "reshoff wijdden aan zijn werk in de jaren dertig instemmende beschouwingen# !u$ens, %mits en Van Vlierden publiceerden later hun visie op persoon en oeuvre ieder in boekvorm# en het verschijnen van het Verzameld Werk zette de viering van Elsschots vijfenzeventigste verjaardag gepast luister bij. &ok na zijn dood bleek zijn ster nog steeds te stijgen. wee gedenkplaten werden onthuld, waarvan een dezer dagen in 'otterdam, en op het ogenblik is in dezelfde stad een tentoonstelling over zijn leven en werk te zien. Een toneelbewerking van (ijmen en Het been bereikte een nieuw publiek# er verscheen een vierde boekje onder de titel Willem Elsschot, nu van "armt %tuiveling# en de verzameluitgave vindt nog steeds gretig aftrek. )ulk een toenemende populariteit is natuurlijk altijd een verheugend verschijnsel. *aar staat echter wel eens tegenover dat zekere misverstanden over de auteur en zijn werk zich in gelijke mate verveelvuldigen, en dat bepaalde foutieve interpretaties hardnekkig worden. Het tot nu toe gangbare oordeel over Elsschots +aas is daarvan een voorbeeld. ,n het hiernavolgende wordt getracht enig nieuw licht te geven op het boekje, uitgaande van het eenvoudige feit dat Elsschots hele oeuvre --n doorlopende autobiografie is en dat bijgevolg Elsschot alleen uit Elsschot verklaard kan worden. *e bepleite visie ontleent haar argumenten derhalve in de eerste plaats aan +aas zelf, maar daarna bovendien aan ander werk, in samenhang tevens met een tot nu toe niet in het geding gebrachte maar hoogst belangrijke gebeurtenis in het leven van de auteur. +aas, dat voor het eerst verscheen in ./00, en dat Elsschot wel eens zijn gaafste boek heeft genoemd, is waarschijnlijk ook een van zijn populairste verhalen. Het merkwaardige verschijnsel doet zich hierbij echter voor, dat de kritiek er in het algemeen nooit bijster veel begrip voor heeft getoond. Het bevat een avontuur uit het leven van de ook in andere verhalen optredende (aarmans, die wij steeds mogen vereenzelvigen met de schrijver, hier in de rol van 1klerk bij de "eneral 2arine and %hipbuilding Compan$, daarna koopman, daarna weder klerk1. )ijn moeder is 1kinds en stervend1. !ij haar begrafenis maakt hij kennis met ene Van %choonbeke, die 1de schuld van alles1 wordt. Want deze haalt hem ertoe over, zijn nederig baantje als klerk in te verwisselen voor dat van kaasimporteur, waardoor hij voor Van %choonbekes blufferige vrienden acceptabel wordt. 2aar (aarmans is geen koopman, het ontbreekt hem aan ervaring en inzicht3 hij verspilt zijn tijd aan het inrichten van zijn kantoortje en andere bijkomstigheden. *e tijd verstrijkt, en van de tienduizend kazen verkoopt hij er nauwelijks tien. Het wordt hem duidelijk dat zijn 1kaasdroom1 hem in de 1kaasellende1 heeft gestort# en hij geeft het op. "elaten keert hij naar zijn oude kantoor terug. En in de kring van Van %choonbeke, die hij ten slotte dan nog maar eens bezoekt voelt hij zich opnieuw 4...5 1!rave, beste kinderen1 en 1lieve, lieve vrouw1, die hem zonder verwijt weer in hun midden hebben opgenomen. *e voornaamste bezwaren door de kritiek tegen +aas ingebracht, gelden de compositie. 2en verwijt Elsschot een valse start3 in het eerste en tweede hoofdstuk zouden het sterven en begraven worden van (aarmans66 moeder te breed zijn uitgemeten. 7rans %mits spreekt van 1een grotendeels overbodige hors d66oeuvre1, Van Vlierden noemt het een uitwas, 1dat weinig te maken heeft met het gegeven zelf1. *eze aanmerkingen zijn al gemaakt in de eerste recensies van ./00# ze vormen ook de basis van het misprijzend oordeel van prof. %tuiveling. Waarheid is echter dat de compositie hecht, doordacht en verantwoord is# en dat de vorm die Elsschot koos om uit te drukken wat hem in ./00 al enkele jaren op het hart lag, toen, aansluitend bij (ijmen, bijna onvermijdelijk was. Want +aas wordt niet zoals %tuiveling wil, 1beheerst door maar --n motief1, het vertoont geen 1toespitsing op het zakelijke1. Wie dat meent hecht te veel waarde aan de titel, en ziet over het hoofd dat (aarmans66 positie in gezin en familie niet alleen dienst doet als uitgangspunt maar ook als besluit van het boek. *e beide slothoofdstukken verwijzen nadrukkelijk naar de beide aanvangshoofdstukken, en daardoor vertoont het boek wat men zou kunnen noemen een aba8vorm 49:9;:9 hoofdstukken5. oeval is ondenkbaar want Elsschot laat zelden of nooit iets aan het toeval van een inval over, en geeft ons bovendien in zijn ,nleiding tot +aas het bestek van zijn bouwwerk in handen met de woorden3 1Van de aanhef af, want een boek is een lied, moet men het oog houden op het slotakkoord, waarvan iets door 66t hele verhaal geweven moet worden, als het (eitmotiv door een s$mphonie.1 *ie 1aanhef1 is de navrante sterfsc<ne waarmee het boek opent en waarbij (aarmans de rol vervult van een die toekijkt, zonder deel te nemen, schijnbaar. *e eerste twee zinnen geven onmiddellijk de twee thema66s aan3 (aarmans en de handel# (aarmans en het familieleven. 1Eindelijk schrijf ik je weer omdat er grote dingen staan te gebeuren en wel door toedoen van mijnheer Van %choonbeke. =e moet weten dat mijn moeder gestorven is. Een nare geschiedenis natuurlijk, niet alleen voor haar maar ook voor mijn zusters, die er zich bijna dood aan gewaakt hebben. )ij was oud, zeer oud. &p een paar jaar na weet ik niet hoe oud zij precies was.1 En dat 1slotakkoord1 vormen de laatste twee hoofdstukken, geconcentreerd samengevat in de slotwoorden3 1!rave, beste kinderen. (ieve, lieve vrouw.1 We mogen hieruit concluderen dat het familiemotief als de diepste kern van dit dubbelverhaal is bedoeld. !ehalve uit de rangorde der hoofdstukken en de toelichting in de ,nleiding is dit ook af te leiden uit de loop der gebeurtenissen3 (aarmans beweegt zich op twee niveaus# eensdeels is hij de ontevreden klerk vol minderwaardigheidsgevoelens, andersdeels is hij de pseudo8onverschillige zoon en hooghartig sarrende echtgenoot. 2aar wanneer de kaaskatharsis zich aan hem voltrokken heeft, schikt hij zich gelaten en verzoend in zijn nederig klerkbestaan, en aldus gelouterd keert hij terug in de schoot van het gezin, tot rust gekomen en tot inzicht gebracht, eindelijk in staat tot een onverhulde uiting van liefde, die hem bij het sterven van zijn moeder nog achter in de keel bleef steken. *e op8 en ondergang van (aarmans als koopman is niet meer dan de aanleidende oorzaak van zijn bekering tot het gezin. 'est nu nog de vraag of Elsschot erin geslaagd is, beide verhaalmotieven met elkaar te verbinden. ,s inderdaad iets van het slotakkoord geweven door het hele verhaal, als het (eitmotiv door een s$mfonie> )eer duidelijk3 in de kaasgeschiedenis komt herhaaldelijk (aarmans66 verhouding tot moeder en gezin te sprake. ,n de dagen van voorspoed en brooddronken optimisme heet het bijvoorbeeld3 1En ik vind het vreselijk jammer dat mijn goede moeder dat alles niet meer heeft mogen meemaken.1 2aar later3 1Een beangstigend gevoel van verlatenheid maakt zich van mij meester. Wat heb ik nog aan mijn gezin> ussen hen en mij staat immers die kaasmuur> Was ik geen jammerlijk vrijdenker, ik zond een gebed op. 2aar kan ik nu, op mijn vijftigste jaar, plotseling aan het bidden gaan voor een

kaaskwestie> ,k denk opeens aan mijn moeder. Wat een geluk dat zij die kaasramp niet bijwoont. ,ndertijd, v??r zij kapok pluisde, zou zij die twee duizend kazen betaald hebben om mij dit lijden te besparen.1 En op het graf3 1Het is hier ongelooflijk rustig. @f en toe valt een druppel uit een kale boom. Hoed af. 2inuut stilte. ,k kan gerust zijn. *ie hier liggen hebben van mijn kaasgeschiedenis niets gehoord, anders was mijn moeder trouwens naar de "afpa gekomen om mij te troosten en bij te staan.1 )o zijn beide motieven met elkaar verweven# zo heeft Elsschot zijn onthullende biecht verhuld in wat men wel genoemd heeft een 1onnozel 4kaas85incident1. Want een biecht is +aas. *it blijkt het duidelijkst wanneer wij het in verband brengen met een zeer belangrijke gebeurtenis in Elsschots leven en, mede op grond daarvan, het opvatten als een tegenhanger van het tien jaar eerder geschreven (ijmen. ,n dit als raamvertelling geconstrueerde verhaal staat (aarmans ook voor de keus tussen gezin en maatschappij. Het zakelijke kernverhaal toont ons een (aarmans die niets liever wil dan worden en zijn, doen en denken, praten en zwijgen als !oorman de vleesgeworden handel. ,n zij hardnekkig pogen, staande te blijven als man van zaken, moet hij wel elke herinnering aan zijn jeugdverzen over zijn moeder terugwijzen. Het mensje maakt het nog goed, ja, maar hij kan zich niet met haar inlaten3 zij leeft in een andere wereld, die onverzoenbaar gescheiden is van de zijne. *e veertigjarige (aarmans, die nog een heel leven v??r zich denkt te hebben, kent maar --n levensdoel3 lijmen, de handel, de reclame. @l vervult die handel hem met tegenzin 8 1@lles mag mij hiernamaals overkomen, als ik dat incasseren maar niet moet overdoen1 8, zijn keus staat vast. )o vastbesloten als (aarmans is Elsschot zelf echter niet. Hij stelt in het kaderverhaal tegenover (aarmans een naamloze ikfiguur, zijn beter ik, die tot taak krijgt, (aarmans aan zijn jeugdverzen over zijn moeder te herinneren, en die hem ten slotte walgend van zich afstoot en vlucht voor de businessduivel. Voor Elsschot is in de periode van (ijmen de strijd tussen 1goed1 en 1kwaad1 nog niet geheel beslecht. Hij heeft zijn dubbelganger (aarmans geconfronteerd met zijn betere ik, maar ten slotte neemt de ikfiguur de vlucht en (aarmans zet zijn kwalijke praktijken voort. )ullen ze elkaar nog eens ontmoeten> En wiens partij zal Elsschot dan kiezen> ,n ./9A enkele jaren na (ijmen, overlijdt Elsschots moeder# de vrouw aan wie hij ontroerendste verzen gewijd had, maar die hij in de (aarmans uit (ijmen had verloochend. %tuiten wij hier niet op de belangrijkste oorzaak van het feit dat Elsschot na (ijmen tien jaar lang gezwegen heeft> En wanneer hij dan ten slotte in ./00 de pen weer opneemt, kan hij blijkbaar niet anders dan trachten die verloochening ongedaan te maken, kan hij niet anders dan (ijmen herschrijven. Want de kaas in +aas is niets meer of minder dan de geconcretiseerde handel3 beide stinken, van beide walgt Elsschot. Wat zich sinds (ijmen in Elsschot voltrokken heeft, een ontwikkeling die veroorzaakt of tenminste versneld werd door het verdriet over het verlies van zijn moeder, vindt zijn neerslag in +aas3 de strijd tussen goed en kwaad is beslecht# (aarmans heeft zich gewonnen gegeven. Een eBtra ikfiguur treedt niet op, want de nieuwe (aarmans heeft diens opvattingen tot de zijne gemaakt. Vandaar dat de constructie van +aas zo sterk doet denken aan die van (ijmen. *it boek was om de functie van de ikfiguur als raamvertelling gecontrueerd# voor +aas zou die constructie zonder de ikfiguur zinloos zijn. 2aar Elsschot koos mede om de verwantschap met (ijmen voor +aas de aba8vorm. *e grondtoon van +aas is berusting en spijt. *e berusting van de nu vijftig geworden (aarmans 4Elsschot5, die weet dat het grootste deel van zijn leven verstreken is. *e spijt van de man die plotseling beseft dat hij niet voldoende heeft liefgehad, zijn moeder vooral, die nu 1heen is en voorbij1. 2aar hij ziet nu ook wat hem nog rest3 zijn vrouw, zijn kinderen. Een nieuwe weg ligt nu open3 de weg waarop hij sjip zal ontmoeten.

-Nieuwe Rotterdamsche Courant

Het Leitmotiv is niet 'kaas', zoals velen denken, maar de band met familie. Hierbij s elen de inleidin! en het slot een !rote rol "# $#% $#& ' aba (n de inleidin! ze!t )lsschot dat vanaf de aanhef het slot in het oo! moet houden, waarin iets wordt !eze!d wat door het hele verhaal verweven kan worden, als een 'Leitmotiv door een s*mfonie' (n het slot concludeerd hij de +R(), met- .+rave, beste kinderen. Lieve, lieve vrouw./ 0e aanhef van zijn brief be!int met # hoofdstukken over zijn stervende moeder. 0it motief kan worden verweven in het verhaal door assa!es te bekijken waarin Laarmans het over zijn familie heeft1 als 2lerk bij de schee swerf heeft hij minderwaardi!heids!evoelens en is hij een !oede man, maar zodra hij belan!rijk koo man wordt kijkt hij neer o zijn !ezin en maakt verschillende sarcastische en neerbui!ende o merkin!en. 3ok wenst hij in ositieve situaties dat zijn moeder erbij had kunnen zijn, en in de ne!atieve, is hij 'o !elucht' dat ze er niet meer is. 4o is de 'kaasellende' een !ebeurtenis die uiteindelijk leidt tot een hechter !ezin 0it 'dubbelverhaal' is teru! te ko boek. elen o )lsschot -5 het is dus een semi 6 autobio!rafisch

0it blijkt uit oa.'Lijmen', waarin hij Laarmans, die alles !eeft om een zakenman te worden, in de ik- ersoon confronteert. 0e ik-fi!uur vlucht en Laarmans blijft door!aan met zijn kwalijke raktijken. Na het overlijden van )lsschots moeder schrijft )lsschot 2aas, waarin hij de 'overwinnin!' van Laarmans on!edaan maakt, door de kaas ellende. Hij heeft hier !een ik- ersoon meer voor nodi!, want de o vattin!en van Laarmans zijn dit keer 7)L de zijne. 8iteindelijk beseft Laarmans dus, in te!enstellin! tot in Lijmen, dat hij niet meer een heel leven voor zich heeft, maar dat ie wel zijn familie heeft.