Veljko .

uri

Josif (Cvijovi), mitropolit skopljanski, i Alojzije Stepinac, nadbiskup zagrebaki, prvosvetenici Srpske pravoslavne i Rimokatolike Crkve1 i prekrtavanje 1941-1945. godine
O istoriji Srpske pravoslavne Crkve (SPC) u Drugome svetskom ratu ima vie kritikih nauno-istraivakih radova no o Rimokatolikoj Crkvi (RKC). Nadbiskup zagrebaki A. Stepinac i mitropolit skopljanski Josif (Cvijovi), dva prvosvetenika bili su, formalno, na elu RKC-a i SPC-a u ratnim godinama, u vremenu kada je Rimokatolika Crkva u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj (NDH) bila dravna, a Srpska pravoslavna Crkva doivljavala najtee dane u svojoj istoriji. Sluili su svom narodu i svojoj Crkvi, no razliito su se odnosili prema pripadnicima druge Crkve! Istoriografija, bila svetska, jugoslovenska, hrvatska ili srpska, jo nema kritiku monografiju o ivotu i radu kardinala A. Stepinca. Do sada je objavljeno mnogo tekstova raznih provenijencija koje, najee, karakterie pristrasnost bez obzira da li je re o pozitivnoj ili negativnoj oceni.

Urednici su, zbog autorova inzistiranja, u ovom saoptenju izuzetno prihvatili navedene nazive Srpske pravoslavne i Rimokatolike crkve po tzv. crkvenom pravopisu: Srpska pravoslavna Crkva i Rimokatolika Crkva.

450

Josif (Cvijovi) i Alojzije Stepinac o prekrtavanju

Mitropolit skopljanski Josif (Cvijovi) nije, pak, bio osnovna tema jednoga istraivakog projekta. O njemu jugoslovenska (komunistika) istoriografija ima negativne, a srpska pozitivne ocene, dok ga hrvatska publicistika svrstava u ravan obinih kolaboratera nemakog okupatora. Ovaj rad je pisan kako bi se, objanjenjem konteksta vremena i prilika, navoenjem raznih injenica i uporednim prikazom prekrtavanja, jednoga segmenta ivota obe Crkve, dao doprinos objektivnijoj oceni. 1. Vojno-upravna teritorija Srbija, NDH, Milan Nedi

i Ante Paveli

Kraljevina Jugoslavija kapitulirala je posle kratkotrajnog Aprilskog rata. Pobednici su je rasparali. Na jednome delu njene teritorije proglaena je NDH. Istovremeno, Nemci nisu obnovili Srbiju nego su u njoj proglasili svoju vojnookupacionu vlast. Nemaka uprava u Srbiji uspostavljala se u tri etape. U prvoj etapi zavedena je vojno-okupaciona uprava, u drugoj je stvoren civilni komesarijat (Savet komesara), dok je u treoj uspostavljena Civilna vlada Srbije pod predsednitvom generala M. Nedia. On, ipak, nije bio isto to i A. Paveli, niti je Srbija bila to i NDH. Hrvatska je bila meunarodno priznata drava, a Srbija okupaciona zona sa vojnom upravom: okruena neprijateljima, plaala je kontribucije te bila pod udarom retko viene represije. Pored svih tekoa, ta Srbija morala je i da primi proterane Srbe i Slovence, meu njima i rimokatolike svetenike. Neki od njih dobili su razne poslove, osim ostalog, postavljeni su i za verouitelje u kolama.

Veljko . uri

451

Nezavisna Drava Hrvatska je imala jedan problem koji je trebala da rei - srpski nacionalni problem! Ministar Mile Budak je slikovito objasnio svoj predlog reenja: jedan deo Srba je trebalo pobiti, drugi proterati u Srbiju, a trei prekrstiti! Po nemakim procenama aprila 1941. u NDH-a ivelo je oko 6,275.000, a po hrvatskim procenama oko 6,439.000 stanovnika. Od ukupnog njihovog broja, po statistiaru Zvonimiru Dugakom, moglo je biti oko 33% ili 1,847.000 pravoslavnih Srba.2 A po procenama, pak, jedne komisije Svetog arhijerejskog sinoda SPC-a bilo ih je 2,403.998.3 Reavanje srpskog nacionalnog problema u NDH-a poelo je zakonskom odredbom po kojoj je nestalo srpskog naroda: Srbi nisu vie bili Srbi nego pravoslavci! Posle zabrane srpskog naroda, usledile su nove: prva zabrana odnosila se na srpsko pismo irilicu. Potom su zabranjeni srpski izrazi koji su se koristili u svakodnevnom govoru i jeziku, srpski praznici (prvi je zabranjen Vidovdan), Julijanski kalendar, pravoslavlje kao nastavni predmet, prikupljanje crkvenog prireza za srpske pravoslavne crkvene optine, srpske konfesionalne narodne kole i zabavita itd. kolski fondovi koji su imali imena srpskih vladara i ostalih znaajnijih istorijskih linosti morali su da prihvate nova, isto hrvatska imena itd.4 Zabranjena je i upotreba imena srpska pravoslavna vera, a nareeno da se koristi grko-istona vjera, odnosno, neto kasnije, u skladu sa zakonima o novom hrvatskom pravoUp. Hrvatski narod, Zagreb, 19.5.1941. godine. Up. Glasnik SPC-a, br. 4, 1946, 53, i Arhiv Sinoda (ASin), Zapisnici, Sin. br. 1060/zap. 237 od 27.3.1947. godine. 4 Sve zabrane objavljene su u slubenom glasilu (Narodne novine).
2 3

452

Josif (Cvijovi) i Alojzije Stepinac o prekrtavanju

pisu, grko-iztona vjera.5 Zabrana je opravdavana u naruenim tekstovima nekolicine profesora sa Zagrebakog sveuilita. Tako je Edo Lovri objavio poetkom septembra 1941. tekst6 u kojemu je pisao o ranijim nazivima pravoslavne vere, od kojih je u slubenoj, vatikanskoj upotrebi samo bio korien izraz graeci ritus non uniti, to znai nesjedinjeni grkog obreda. Za Pravoslavnu Crkvu, pak, koristio se samo izraz ecclesia Graeci ritus non unitas, to znai nesjedinjena crkva grkog obreda. Sutina ovih latinskih termina izraena je reju nesjedinjeni, to znai da ti vernici nisu, posredstvom unije, podreeni rimskom papi nego i dalje ostaju pod duhovnom upravom svojih patrijarha. 2.1. Josif (Cvijovi) Mitropolita skopljanskog Josipa (Cvijovia)7 nemako-bugarska okupacija aprila 1941. zatekla je u seditu mitroUp. Narodne novine, Zagreb, 19.7., i Hrvatski narod, Zagreb, 21.7.1941. godine. 6 O nazivu istone crkve na podruju Kraljevine Hrvatske i Slavonije do konca Svjetskoga rata, Alma mater croatica, br. 1, Zagreb, 1941. 7 Roen je 28.8.1878. u Dreniku kod Uica, Srbija. Posle osnovne kole zavrio je gimnaziju i Beogradsku bogosloviju te je rukopoloen u in akona 13.9., a u in prezvitera 1.10.1903. godine. Sluio je nekoliko godina u parohijama, a posle smrti supruge nastavio je kolovanje u Kijevskoj duhovnoj akademiji te stekao zvanje magistra bogoslovlja. Po povratku u Srbiju postavljen je za nastavnika u Beogradskoj bogosloviji i upravnika Monake kole u manastiru Rakovica, gde je 1913. primio i monaki in. U Balkanskim ratovima 1912-1913. uestvovao je kao dobrovoljac etnik u jedinici majora Vojina Popovia, vojvode Vuka. Posle okupacije Srbije od Austro-Ugarske, Bugarske i Nemake 1915. godine, upuen je u diplomatsku misiju u Italiju i Rusiju, a 1917. je postavljen za rektora Srpske pravoslavne bogoslovije u Engleskoj. Posle zavretka
5

Veljko . uri

453

polije. Makedonski komitet, koji je stvoren po dolasku nemakih vojnih jedinica u Skoplje, oduzeo je Sabornu crkvu i zabranio mitropolitu svako ulaenje u taj hram.8 Iz eparhije je proteran 5.5.1941. u Beograd, gde su ga Nemci sasluavali. Kasnije su zahtevali da se obrati narodu i pozove ga na saradnju sa okupatorskim vlastima, to je on odbijao, traei uz to da se patrijarh Gavrilo oslobodi interancije. Sinod se, pak, sastao 8.6.1941. prvi put od poslednjeg Sabora. Tom prilikom je i zakljueno da e SPC, ostajui u uverenju da e i dalje moi vriti svoju misiju, zbog sudbine srpskoga naroda lojalno izvravati naredbe i zakone okupatorskih i zemaljskih vlasti te, preko svojih organa, uticati na potpuno odranje reda, mira i pokornosti.9 Kako od sredine juna 1941. maarske vlasti nisu dozvolile episkopu bakom Irineju (iriu) odlazak iz Novog Sada u Beograd, njegovu ulogu u Sinodu je preuzeo mitropolit Josif, kao najstariji posveeni lan, koji je, sa lanovima Sinoda, posetio 8.7.1941. nemakog generala Ludviga fon redera, vojnog komandanta Srbije. Mitropolit Josif bio je Nemcima interesantan iz vie razloga, pre svega zbog problema zamene interniranog patrijarha.
Prvoga svetskog rata vratio se na raniju dunost u bogosloviji, a potom je postavljen za rektora Prizrenske bogoslovije. Za episkopa, u Bitoljskoj eparhiji, izabran je 19.12.1920. godine. Kao episkop boravio je godinu dana u Prikarpatskoj Rusiji, gde je, u dogovoru sa Vladom Republike ehoslovake, vraao unijate u pravoslavlje i pripremio teren za prvoga domaeg episkopa u novoformiranoj Mukaevsko-prjaevskoj eparhiji. Za mitropolita skopljanskog izabran je 1.1.1932. godine (up. SPC 19201970. godine, Beograd, 1971, 528-529, i Sava, episkop umadijski. Srpski jeresi od IX do XX veka, Beograd-Kragujevac-Podgorica, 1996, 261-263). 8 Up. Arhiv Vojno-istoprijskog instituta (AVII), sada Arhiv oruanih snaga Jugoslavije, Beograd, Fond Nedieva arhiva, 20a-1/3. 9 Up. ASin, Zapisnici, Sin. br. 585/zap. 3 od 8.7.1941. godine.

454

Josif (Cvijovi) i Alojzije Stepinac o prekrtavanju

Meutim, u tenji da utiu na njegovu politiku, mesecima nisu imali nikakva uspeha, to potvruje, u razgovoru sa generalom Nediem novembra 1941. godine, i sam poslanik Feliks Bencler, koji je kazao da Nemci ne podnose mitropolita.10 Krajem avgusta 1941. Nemci su pokuavali da privole mitropolita Josifa na saradnju. Ima indicija da su, kao znak dobre volje, traili od njega uslove pod kojim bi saraivao. On je 4.9. sastavio predlog u kome je pisalo ta sve treba uraditi da SPC postane ono to je i bio do poetka rata. Predlagao je da se uini nekoliko dobrih ustupaka koji bi u srpskom narodu preokrenuli raspoloenje prema Nemcima: traio je ouvanje jedinstvene organizacije SPC-a u ranijim granicama, oslobaanje zatoenog patrijarha Gavrila, prestanak stradanja naroda u NDH-u, obnavljanje rada bogoslovija, sakupljanje patrijarijskog prireza, vraanje SPC-u svih zauzetih ili konfiskovanih objekata itd.11 Potonjih meseci Nemci su pratili kretanje mitropolitovo, no, i pored brojnih pritubi na njegov rad, nikakvih konkretnih akcija protiv mitropolita nije bilo. Inae, SPC je od 1941. izloen rasturanju u raznim oblicima. Interniranje i ubijanje arhijereja obezglavilo je neke eparhije, to se odrazilo na rad svetenstva u narednim godinama. Posledice su jo katastrofalnije kada se ima u vidu i organizaciona vertikala SPC-a, gde svaki arhijerej ima neku vrstu autonomije u mnogim stvarima. U ratnim prilikama, kada nije funkcionisala normalna i uobiajena obosmerna veza Patrijarije i svetenstva, dogodilo se da su poneki svetenici krenuli svojim putem, smat10 11

Up. Istorijski arhiv Beograda, Beograd, BdS, M-17. Up. ASin, Memorandumi, neregistrovano.

Veljko . uri

455

rajui da to to rade, rade u korist svojih vernih i srpskog naroda. No, nijedan srpski arhijerej nije uticao na podreene svetenike u njihovom opredeljenju za pokret ili vojsku neke od zaraenih strana, na njihovo uestvovanje u formacijama Nedievim ili Dimitrija Ljotia, Mihailovieva pokreta, odnosno Jugoslovenske vojske u otadbini, ili partizana! 2.2. Nadiskup zagrebaki A. Stepinac A. Stepinac12 doekao je proglaenje NDH-a 10.4.1941. sa oduevljenjem. Ve 16.4. posetio je poglavnika A. Pavelia, iako se ni on niti hrvatska vlada nisu pred njim zakleli. Svoju prvu poslanicu u novoj dravi objavio je 28.4., u

Roen je 8.5.1898. u selu Brezancima, Hrvatsko zagorje. Primljen je, posle osnovne kole, u Nadbiskupski orfanotrofij, a posle estog razreda preao je u Nadbiskupsko semenite na Kaptolu u Zagrebu. Poetkom Prvoga svetskog rata otiao je u austro-ugarsku vojsku te, posle pohaanja oficirskog kursa i sticanja zvanja peadijskog porunika, sluio je na italijanskom ratitu, gde je jula 1918. i zarobljen. Krajem te godine pristupio je Jugoslovenskom dobrovoljkom korpusu te stigao u Grku. Demobilisan je juna 1919. godine (o tim godinama u ivotu A. Stepinca up. rei Edmunda Gleza fon Horstenaua, nemakog generala u Zagrebu, u: V. Kazimirovi, NDH u svetlu nemakih dokumenata i dnevnika Gleza fon Horstenaua 1941-1944. godine, 1, Zagreb, 1998, 73-75). Stareine Nadbiskupskog semenita poslale su ga 1924. u Rim, u zavod Germanikum, da pohaa bogosloviju. Doktorat iz filozofije stekao je 1927, a iz teologije 1931. godine. Inae, za svetenika zareen je 1930. godine. Za nadbiskupa koadjutora (sa pravom nasledstva) imenovan je, pak, od vatikanske administracije 28.5.1934. godine, zbog ega je dolo i do ozbiljne diplomatske prepiske Vatikana i jugoslovenske kraljevske vlade. Posle smrti nadbiskupa Antuna Bauera, zauzeo je njegovo mesto na Kaptolu (up. J. Krito, Katolika crkva i NDH 1941-1945. godine, 1, Zagreb, 1998, 73-75).

12

456

Josif (Cvijovi) i Alojzije Stepinac o prekrtavanju

kojoj je preporuio svom podreenom svetenstvu i da sarauje sa novim vlastima. Nadbiskup Stepinac, odlukom pape Pija XII, imenovan je vojnim vikarom za hrvatsku vojsku.13 Shodno tom postavljenju, nadbiskup je imenovao obine vojne svetenike. Pored toga bio je i lan Hrvatskog dravnog sabora, zajedno sa biskupom Antunom Akamoviem i jo 10 svetenika. Kasnije je A. Paveli odlikovao nadbiskupe Stepinca i Ivana aria visokim ordenima. 3.1. Prekrtavanje i unijaenje u NDH-u Prozelitizam, u svojoj sutini, odraava pravu osobinu rimokatolianstva, a to je misionarstvo. Svojstva misionarstva mogu se izraziti i naelima: Extra romanum ecclesiam non est salus (Izvan Rimske crkve nema spasenja) i Graeca fides nulla fides (Grka vera nije vera). Vatikanska zvanina propaganda 1941. pravoslavne je Srbe izvan Srbije nazivala hrvatskim disidentima, odnosno, smatrala ih je izmaticima, tj. otpadnicima od hrianstva.14 Termini izmatici, odnosno otpadnici od hrianstva nastali su tek vek-dva posle raskola u hrianstvu. Smatra se da su ih prvi upotrebljavali krstai u XII. veku. Naime, za njih su pripadnici Crkve u Vizantiji bili otpadnici od Rima. Rimokatolika terminologija vekovima skoro da i nije znala za pojmove ortodoksni i pravoslavni. Prekrtavanje pravoslavnih Srba u NDH-a imalo je mnogobrojne razloge, koji se mogu grupisati po smislu i sadrUp. Dokumenta o protunarodnom radu i zloinima jednoga dijela katolikog klera, Zagreb, 1946, 383. 14 Up. S. Simi, Vatikan protiv Jugoslavije, Beograd, 1990, 58.
13

Veljko . uri

457

aju:15 prvi je realizacija vatikanske crkvene strateke politike prema pravoslavlju, koja je ekspazionistika i ratoborna, sa jakim primesama misionarstva meu pravoslavnim hrianima; drugi je sticanje materijalnog bogatstva kroz pljaku imovine pravoslavnih; a trei je rimokatolienje, koje omoguava brzu i uspenu denacionalizaciju, odnosno asimilaciju, najpre kulturnu, a potom i duhovnu, do totalnog nestajanja Srba. Sva klerikalna i ustaka tampa pisala je o Hrvatima samo kao o Bojem narodu, o Hrvatskoj samo kao o katolikoj Hrvatskoj. Ustaka Nezavisna Drava Hrvatska trebala je biti Boija drava: jednoverujua, odnosno rimokatolika.16 Da bi se to postiglo trebalo je realizovati ono to je predloio Budak! Prekrtavanje u NDH-a u sutini predstavlja najtei vid duhovnog terora nad srpskim narodom. Taj in poniavao je pojedinano i kolektivno nacionalno dostojanstvo. Sa dravnog stanovitva, prekrtavanje je trebalo da opravda kroatizaciju Srba, u duhu teorije o jednome politikom narodu s vie vera. Najtaniji i odgovarajui izraz za verske radnje koje su prema pravoslavnim Srbima zajedno vrili RKC i ustae jeste termin prekrtavanje, a znai krtavanje osobe koja je ve krtena. Postoje jo i termini: katolienje i rimokatolienje,

15

/P/rogram prevoenja pravoslavaca u katolicizam bio /je/ plod politike zamisli da se pravoslavno stanovnitvo na hrvatskim podrujima odvikne od stoljetne protuhrvatske djelatnosti te se tako rijei veliki politiki problem za hrvatsku dravu (J. Krito, n.d, 187). 16 Up. Glasnik Sv. Ante, br. 5-6, Zagreb, 1941.

Vredno je pomenuti i ovakvo tumaenje:

458

Josif (Cvijovi) i Alojzije Stepinac o prekrtavanju

pokatoliavanje i porimokatolienje, prelazak i prevoenje u rimokatoliku veru.17

Prekrtavanje je, inae, bilo zabranjeno bogatijim slojevima srpskog naroda, inteligenciji i, naravno, svetenstvu, a poelo je 3.5.1941. kada su predstavnici najvie hrvatske vlasti, poglavnik A. Paveli i ministar za bogotovlje i nastavu M. Budak, potpisali i obznanili Zakonsku odredbu o prelazu s jedne vjere na drugu.18 Hrvatska vlast obznanila je krajem maja i Upute prigodom prelaza s jedne vjere na drugu.19 RKC u NDH-a u potpunosti je prihvatio sve dravne zakone o prekrtavanju, ak i primat drave u tom procesu.20 Nadbiskupska kancelarija objavila je ve 8.5. svoju direktivnu Okrunicu, koja je veoma precizno i detaljno objanjavala uslove za prekrtavanje.21 Ustvari, ona je obznanjivala i pravdala katoliko-klerikalnu saglasnost za obavljanje davno zamiljenog posla, objanjavajui ustake versko-crkvene zakonske naredbe i odredbe. I sam nadPoneki, npr. Juraj Kolari (Pravoslavni, Zagreb, 1985, 175), negiraju prekrtavanje jer smatraju da RKC priznaje ritual pravoslavnog krtenja. Kolari, umesto toga, pie o prelaenju na drugu vjeru, bez ikakva objanjenja zato koristi ba tu sintagmu. Slino pie i Jure Krito (n.d., 185). 18 Up. Narodne novine, Zagreb, 5.5.1941. godine. 19 Up. isto, 27.5.1941. godine. 20 O Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj i mestu RKC-a up.: E.Paris, Genocide in satellite Croatia 1941-1945, Chicago, 1959, i Le Vatikan contre lEurope, Paris, 1959, A. Manhattan, Catolic terror today, London, 1969, C. Falconi, The silence of Pius XII, Boston-Toronto, 1970, A. Manhattan, The Vaticans holocaust, Springfield, 1988, M. Lazi, Krstaki rat NDH-a, Beograd, 1991, te M.A. Rivelli, Le Gnocide occult. tat Indpendant de Croatie 1941-1945, Lausanne, 1998, i Nadbiskup genocida - monsinjor Stepinac. Vatikan i ustaka diktatura u Hrvatskoj, 1941-1945, Niki, 1999. 21 Up. Katoliki list, Zagreb, 15.5.1941. godine.
17

Veljko . uri

459

biskup Stepinac je, odgovarajui na razna pitanja iz aktuelne problematike, govorio da RKC-u ne trebaju polovini nego celi hriani.22 Naravno, ovakvi termini odnose se na pravoslavne Srbe, koje on oito nije ubrajao u hriane! Hrvatska vlast, posredstvom svog Ministarstva pravosua i bogotovlja, odnosno Odjela za bogotovne poslove, kojim je rukovodio Radoslav fra Glava, novim nareenjem, u vidu Okrunice od 14.7.1941. naredila je svim lokalnim i podreenim vlastima da prekrtavanje vre zajedno i u saglasnosti sa rimokatolikom crkvenom organizacijom.23 Nju su dobili svi nadbiskupski i biskupski ordinarijati, sa molbom i zahtevom da u veoma poverljivoj formi obaveste sve upske kancelarije. Nadbiskup Stepinac objavio ju je odmah po prijemu, u prvome sledeem broju slubenih novina svoje nadbiskupije.24 Svi nadbiskupi i biskupi, posle prijema dravne okrunice o prekrtavanju, uputili su pisana uputstva svojim podreenim svetenicima. Prvi je to uradio senjski biskup Viktor Buri.25 A krievaki biskup, odnosno vladika grko-katoliki (unijatski) Janko imrak obavestio je svoje svetenike o pravim ciljevima prekrtavanja:
Sad se na djelu ima pokazati ono, to smo jako malo uinili samo zato to smo bili neodluni i to smo se bojali malih zapreka i prigovora ljudi. Svako veliko djelo ima svojih protivnika, ali zato ne smijemo klonuti duhom, jer se radi o svetoj uniji, o spasavanju dua.26

22 23

Up. isto, 27.11.1941. godine. Up. AVII, Beograd, NDH, 87-6/37. 24 Up. Katoliki list, Zagreb, 8.8.1941. godine. 25 Up. AVII, Beograd, NDH, 87-6/37. 26 Eparhijski vjesnik Krievake biskupije, br. 2, Krievci, 1941, 10-11.

460

Josif (Cvijovi) i Alojzije Stepinac o prekrtavanju

Hrvatska vlast obznanila je 30.7.1941. jo jednu Okrunicu, u kojoj su date nove smernice o prekrtavanju. Po tim smernicama zabranjeno je prekrtavanje pravoslavnih u grko-katolike, odnosno unijate, osim u mestima gde ve postoje takve upe. Dozvoljena je, pak, protestantizacija, s tim to ona ne bi nikom pomagala da se svrsta u nemaku nacionalnu manjinu.27 I ovom prilikom vrhovi RKC-a veoma brzo su razaslali svojim podreenim kancelarijama te direktive i objavili ih u svojim slubenim novinama. Tako je uradio i nadbiskup Stepinac.28 Ova Okrunica se razlikuje od ranijih jer sadri preporuku za vrenje grupnog prekrtavanja Srba.29 No, bez obzira na mnoge novinske tekstove, crkvene i dravne raspise bilo je mnogo problema u raznim krajevima drave oko delokruga i ovlaenja u procesu prekrtavanja. Obe vlasti, dravna i crkvena, esto su sastavljale nova i nova tumaenja.30 I sam vrh RKC-a u Vatikanu, na posredan nain, bio je ukljuen u prekrtavanje Srba u NDH-a. Naime, Sveta kongregacija za Istonu crkvu uputila je 17.7.1941. pismo predsedniku Biskupskih konferencija, nadbiskupu Stepincu, u kome potencira teze o poreklu pravoslavnih Srba iz etnosa rimokatolikog hrvatskog naroda.31

Up. AVII, Beograd, NDH, 87-3/37 i 182-31/1. Up. Katoliki list, Zagreb, 8.8.1941. godine. 29 Up. V. . uri, Prekrtavanje Srba u NDH-a. Prilozi za istoriju verskog genocida, Beograd, 1991. 30 Up. Arhiv Istituta za historiju radnikog pokreta Hrvatske (sada je kompletna arhiva u Hrvatskom dravnom arhivu/HDA), Zagreb, NDH, NG, inv. br. 2309. 31 Up. V. Novak, Magnum Crimen, Beograd, 1989, 623, S. Simi, n.d, 109, i J. Krito, n.d, 196.
28

27

Veljko . uri

461

Sredinom septembra 1941. vrhovna hrvatska vlast pourivala je direktivnim raspisima prekrtavanje,32 to je rimokatolika tampa odmah pretampavala.33 To pourivanje podsticao je dravni vrh, i to nekoliko puta, najpre, krajem jula, potom, sredinom septembra i oktobra 1941. godine.34 Po linoj elji Pavelievoj osnovan je i Verski odsjek koji treba da brine o prekrtavanju,35 a dravne vlasti obznanile su Zakonsku odredbu koja je regulisala isplaivanje raznih trokova svetenicima za prekrtavanje.36 Prelati RKC-a u NDH-a, kao jedna strana uesnica u prekrtavanju pravoslavnih Srba, na svojim biskupskim konferencijama, odranima 17-18.11.1941. godine,37 raspravljali su i o toj delatnosti. Opti zakljuak bio je da Rimokatolika Crkva, na osnovu dogmatskih naela, jedina ima obavezu da reava probleme prekrtavanja, jer je za to ovlaena po Boanskom pravu i po kanonskim odredbama. Prekrtavanje je za prelate bio zavetni posao, pa su sve to morali izdii na jedan vii nivo. Stoga su izabrali izmeu sebe tzv. Odbor trojice koji su sainjavali predsednik biskupskih konferencija i nadbiskup zagrebaki A. Stepinac, biskup senjski Viktor Buri i administrator biskupije krievake J. imrak. Pored toga postojao je jo i Radni izvrni odbor, koga su inili profesori Bogoslovskog fakulteta u Zagrebu. Uesnici tih konferencija posetili su i poglavnika te mu predali pismo u kome su predoili svoje zakljuke. Inae,
Up. AVII, Beograd, NDH, 182-31/1 i 310-1/23. Up. Katoliki list, Zagreb, 1.10.1941. godine. 34 Up. AVII, Beograd, NDH, 182-31/1 i 213- 41/2. 35 Up. isto, 203-1/52. 36 Up. isto, 313-54/1. 37 Na njima nije bio hercegovaki biskup Alojzije fra Mii (up. isto, 22712/34).
33 32

462

Josif (Cvijovi) i Alojzije Stepinac o prekrtavanju

biskupi su svoje konferencije pravdali mnogim pogrekama u prekrtavanju, koje su morali ispravljati jer su doprinele da sav planirani posao nije zavravan kako se elelo, uprkos strahovite propagande koja je vrena i posredstvom broura, letaka, proglasa i radija te propovedima. Posebno mesto u propagandnoj maineriji imale su brojne novine, npr. Hrvatski list, Hrvatski narod, Katoliki list, Katoliki tjednik, Nova Hrvatska, Novi list i Spremnost, a za rasturanje letaka i proglasa korieni su ak i avioni.38 Da bi se prekrtavanju dalo posebni znaaj, pripremljeno je da prekrtene Srbe primi i sam A. Paveli, koji ih je primao ak i u dane odravanja biskupskih konferencija.39 Prekrtavanje je nastavljeno i posle stvaranja takozvane Hrvatske pravoslavne crkve. Taan ili priblian broj prekrtenih Srba za vreme trajanja NDH-a nikada nije utvren. Verski odsek je planirao da e biti prekrteno mnogo Srba, oko milion, pod uslovom da se sve odvija kako je planirano.40 Prvi zvanian broj prekrtenih Srba, izreen u Zagrebu, saopten je, pak, 12.5.1943. u pismu nadbiskupa Stepinca papi Piju XII, gde se pominje 244.000 prekrtenih Srba.41 (SPC je, u svojim posleratnim dokumentima, publikacijama i saoptenjima prihvatio broj od 240.000 prekrtenih Srba kao zvanian.)42
38 39

Up. isto, 319a-36/2 i 3191-25/2. Up. Hrvatski narod, Zagreb, 19.11.1941, i Katoliki list, br. 46, Zagreb, 1941. 40 Up. J. Horvat i Z. tambuk, Dokumenta o protunarodnom radu i zloinima jednoga dijela katolikog klera, Zagreb, 1946, 117. 41 Up. Suenje Lisaku, Stepincu, ariu i druini, ustako-kriarskim zloincima i njihovim pomagaima, Zagreb, 1946, 289-306. 42 Up. Glasnik SPC-a, Beograd, 1946, 53, i ASin, Zapisnici, Sin. br. 1060/zap. 237 od 27.3.1947. godine.

Veljko . uri

463

Pravi cilj koji se eleo postii prekrtavanjem hrvatske ustake vlasti pokazale su i obznanile 13.1.1942. Direktivom Predsednitva vlade, upuenoj svim dravnim institucijama, koja se sastojala samo od dve reenice, od kojih je prva bila:
Saobuje Vam se, da se grko-istonjaci koji su preli na rimokatoliku vjeru - smatraju Hrvatima.43

Neto kasnije, obznanjeno je da se to odnosi i na one Srbe koji su primili islam.44 Publicisti katolike provenijencije pisali su da je nadbiskup Stepinac morao da premeta svoje svetenike kako bi ih spasavao od pravoslavnih Srba jer im je, navodno, pretila opasnost da budu ubijeni to su se striktno drali verskih propisa i tako odugovlaili s prekrtavanjem. Ali nisu naveli nijedan primer za te tvrdnje!45 Sinod SPC-a sastavio je poetkom januara 1942. Memorandum o prekrtavanju Srba u NDH-a, kojega je potpisao mitropolit Josif, i predao ga 15.1. generalu Paulu Baderu, tadanjem vojno-upravnom komandantu Srbije.46 Desetak dana kasnije Sinod je isti tekst poslao i generalu Nediu s molbom da njihove napore podri.47 Proterivanje pravoslavnog stanovnitva zapravo je versko ienje teritorija, a prekrtavanje predstavlja deo rimokatolikog prozelitizma. Proterivanjem i prekrtavanjem pravoslavnog stanovnitva, odnosno srpskog naroda
43 44

AVII, Beograd, NDH, 160-26/8 i 190-45/3. Up. isto, 200-15/7. 45 Up. A. Benigar, A. Stepinac hrvatski kardinal, Rim, 1974, 538, i F. Tuman, Bespua povijesne zbiljnosti, Zagreb, 1989, 403. 46 Up. ASin, Memorandumi, Sin. br. 19 od 15.1.1941. godine. 47 Up. AVII, Beograd, Fond Nedieva arhiva, 1-2/3.

464

Josif (Cvijovi) i Alojzije Stepinac o prekrtavanju

iz NDH-a nastajala je etniki i verski homogena drava, koja je i bila krajnji cilj ustake ideologije i strateke politike Vatikana. 3.2. Prekrtavanje u Srbiji Prekrtavanje rimokatolika na teritoriji vojno-okupacionog komandanta u Srbiji nije bilo nimalo nalik onome to se dogaalo u NDH-a. No, do 1941. u krajevima sa rimokatolikom veinom bilo je pokuaja organizovanja crkvenog ivota u skladu sa pravoslavnim kanonima.48 Takav je primer sela Vis na istoimenom ostrvu. A zna se i za pojedinane sluajeve prihvatanja pravoslavlja dravnih inovnika, uglavnom Slovenaca. No, nije utvreno koliko je rimokatolika primilo pravoslavlje. Teko je objasniti i okupljanje Slovenaca u Srbiji od leta 1941. radi prekrtavanja jer o tome nema nikakve arhivske grae. Postoji samo jedan dokumenat iz 1943. koji govori da je jeromonah Gorazd (Dekleva), Slovenac po poreklu, profesor bogoslovije SPC-a, organizovao u Beogradu Inicijativni odbor za organizaciju Slovenaca pravoslavne vere i za primanje novih.49 Kako je sam posao bio iznad oekivanja, Sinod je decembra 1942. blagoslovio novostvorenu Druinu pravoslavnih Slovenaca. To priznanje davalo im je kakvu takvu zatitu i legitimitet pred okupatorskim i srpskim vlastima. U poetku je bilo organizovano nekoliko stotina, a pred kraj rata oko 1400 lanova. No, tana evidencija o broju prekrtenih nije voena.
Up. S. Boi, Srbi i SPC u Hrvatskoj 1918-1929 - kratak pregled, Tokovi istorije, br. 1-2, Beograd, 1997, 80-93. 49 Up. Muzej SPC-a, Zaostavtina Radoslava Grujia, Izvetaj o radu parohije Druine pravoslavnih Slovenaca Sv. irila i Metodija u Beogradu, od 1.7.1942. do 30.6.1943, neregistrovano, i ASin, Zapisnici, Sin. br. 1060/zap. 237 od 27.3.1947. godine.
48

Veljko . uri

465

Poseban dogaaj, pak, zbio se u Sabornoj crkvi 29.8.1943. kada se Slovenac, rimokatoliki svetenik Toma Ulaga odrekao rimokatolianstva i primio pravoslavlje. Posle vesti da je to uradio, Ulagi je pisao i beogradski nadbiskup Josip Uji i traio da se vrati u rimokatolianstvo.50 U arhivskoj grai SPC-a nema podataka da je neki rimokatolik Hrvat, koji je iveo u Srbiji, prihvatio pravoslavlje. U beogradskoj tampi moe se samo pronai poneki podatak o promeni imena (ponekada i prezimena) posle prekrtavanja. O prekrtavanju nema podataka ni u izvetajima hrvatskog poslanstva u Beogradu. Nadbiskupija beogradska nije do danas objavila nita o prekrtavanju. A ni hrvatski istoriari i publicisti nisu objavili nita konkretno osim paualnih ocena.51 4. Zakljuak Nadbiskup zagrebaki A. Stepinac kao predsednik biskupskih konferencija direktno je odgovoran za prekrtavanje pravoslavnih Srba u NDH-a i bio je realizator duhovnog genocida, koji je predstavljao samo jednu etapu rimokatolikog ekspanzionizma i prozelitizma u pravoslavlju. Mitropolit skopljanski Josif (Cvijovi) je bio, sticajem okolnosti, prvi arhijerej SPC-a u godinama Drugoga svetskog rata, no njemu, kao ni SPC-u ne mogu se pripisati ocene koje vrede za RKC i nadbiskupa Stepinca.

50 51

Up. ASin, 1943/V/, neregistrovanao. Up. T. Vukovi, Mozaik izdaje, Zagreb, 1991, 220-222, i Lj. tefan, SPC i faizam, Zagreb, 1996, 253-257.

466

Josif (Cvijovi) i Alojzije Stepinac o prekrtavanju

Zusammenfassung
Erzbischof von Zagreb, Alojzije Stepinac ist als Vorgesetzte der bischoefischen Konferenzen direct verantwortlich fuer das Umtafen der ortodoxen Serbien in dem Unabhaengien Staat von Kroatien. Er war Ralisator des geistlichen Genozides. Der geistliche Genozid stellte nur eine Etappe der roemisch-katolischen Proselytenmacherei und des Expansionsdranges in der serbischen Orthodoxie dar. Metropolit von Skopje, Josif (Cvijovi) war in den gegenwaertigen Umstaenden der erste Erzpzriester der serbischen orthodoxen Kirche waehrend des zweiten Weltkrieges. Wegen ihm noch dieser Kirche lassen sich die Beurteilungen. die fuer Erzbischof Stepinac und roemisch-katolische Kirche gelten, nicht zuschreiben.