Ali PAJAZITI* Murtezan ISMAILI** Mentor HAMITI***

ETIKA: SFID E MILENIUMIT T TRET

keywords: morality, ethics, deethicization, moral crisis, education, SEEU, university youth

Abstract Elizabeth Dodswell thot se shtjet kryesore me t cilat sot ballafaqohet njerzimi jan ato t moralit dhe t etiks. Si asnjher m par, njerzimi po prballet me sfida t shumta, me probleme t shkaktuara nga njerzimi i njeriut, me dilema etike tepr kritike q krkojn zgjidhje t shpejt. Politikbrsit, juristt, eticient dhe bashksit fetare, por edhe do individ q jeton n kt koh t krizologjis globale, t skajshmrive (Hobsbawm), t krizs dhe brengs s njeriut modern (Guenon, S.H. Nasr) duhet t japin kontributin e tyre pr nj bot m shpresdhnse, m t mir se ajo e shekullit XX, i cili si plotsoi pritjet pr t qen epok e vetrealizimit, mirqenies dhe lumturis t njeriut bashkkohor. Shekulli dhe mileniumi n t cilin kemi hapruar jan nj faqe e re e historis, n t cilin nuk mund t mbijetohet me vlerat dhe etikn e shekullit XX (Huddleston). Pra duhet t ndryshoj kursi. Kjo trajtes shkencore merret me shtjen e etiks dhe t moralit, me krizn etike me t ciln po prballemi dhe me trendin e riaktualizmit t diskursit etik. N kt kontekst jep edhe nj pasqyr t pikpamjeve t studentve t Universitetit t Europs Juglindore pr etikn, pr nevojn pr zgjerim t rrjetit etik. Qndrimet studentore jan vjelur prmes nj ankete 14-pyetshe, q sht realizuar n dhjetorin e vitit t kaluar.

Director of CRPA (Center for Research in Public Administration), sociologist, SEEU. Dean of Faculty of Contemporary Sciences and Technologies, SEEU. *** Pro-dean of FCST, SEEU.
**

Pa etikn, do gj do t ndodhte sikur ne t gjith t ishim pes miliard udhtar, t hipur n nj makin t madhe q nuk e drejton asnjeri. Ajo lviz gjithnj e m shpejt, por ne nuk e dim se ku shkon...... Jacques COUSTEAU

I. ETIKA: NJ VSHTRIM I SHKURTR TEORIK

Dekadat e fundit t shekullit t shkuar dhe n vigjile t mileniumit t tret bota po ballafaqohet n mnyrn m serioze me shtjet alarmante q krkojn nj qasje shum serioze, tjetrfare prej asaj scientisto-pozitiviste, nj diskurs dhe kurs tjetr t perceptimit t gjrave. N kt drejtim debatet rreth etiks gjithnj e m tepr po shkojn duke u br tendence globale, si nj mjet prmes s cilit do t gjendej rrugdalja nga kriza me t ciln ballafaqohet bota dhe qytetrimi human i kohs son. Kriza morale dhe deeticizimi i shoqris moderne t bazuar vetm n vlerat lndore ka krijuar nj form t tjetrsimit t njeriut q po i kanoset llojit t vet prmes hapave q po bn n saje t shkencs dhe teknologjis s absolutizuar dhe t despiritualizuar. Etika dhe logosi i saj tanim po trajtohet shum me seriozitet nga t gjitha stratumet shoqrore, deri n ato universitare, ku kurikulat po pasurohen me lnd te spektrit etik (etika profesionale/deontologjia, etika sociale, etika publike, etika administrative, etika e biznesit, etika globale, etika e prkujdesjes, etika ambientale, etika religjioze...), madje po hapen qendra e sektore t vecant q merren me shtjet e etiks, t kapura nga kndvshtrime t ndryshme. Ky artikull bazohet n nj hulumtim terreni, nj anket e realizuar me 750 student t pes fakulteteve t UEJL-s q ka pasur si objektiv matjen e pulsit te rinis universitare lidhur me dimensione t ndryshme t etiks, njohurit e tyre pr kt tem dhe qndrimet e tyre pr "nevojn e zgjerimit te aurs se lndve etike ne kt institucion" dhe m gjer.

1. sht etika? Pyetja e shtruar n kohn e sodit sht nj pyetje e uditshme por edhe domosdoshme. N veanti pr brezat e rinj dhe ata t rritur me botn virtuale t internetit, pr screenager-t, pr ata njerz q njohin vetm vlera t njehsueshme dhe materiale, pr ata njerz q spiritus movens e kan interesin, dobin, prfitimin e asgj tjetr. T flassh pr etikn do t thot t flassh pr vlera sublime, por Ivan Kropek thot se t flassh pr vlera n nj koh t vagabondizmit mendimor dhe t shpirtit nomad sht shum rnd.1 Realiteti i hidhur i shoqris skajshmrisht t individualizuar, t atomizuar, q gjithka ka relativizuar bn q etika t na del si nj tem akute pr botn e kohs son, andaj trajtimi i saj, s paku nga kndi i pragms sociale sht detyrim i do njeriu t ndrgjegjshm, q ndjen frymimin e

Radomir, Videnovi, The Need for Ethics, Facta Universitatis, Vol. 2, No 10, 2003, f. 773.

epoks s krizs (age of crisis) q prfolet thuajse dy shekuj. Tani t japim nj piktur kuptimore t etiks si nocion dhe si disiplin. Fjala etik buron nga shprehja greke ethos/ethikos, q ka domethnien e tradits, dokeve dhe shprehive. Sipas Encyclopedia Britannica, etika paraqet nj deg t filozofis q merret me vlerat themelore t marrdhnieve ndrnjerzore, q e studion cilsin dhe bazn e veprave apo sjelljeve t cilat nga kndi i moralit jan t mira apo t kqija, t qlluara apo t shmtuara. Merriam Websters Collegiate Dictionary etikn e shpjegon si nj disiplin q ka t bj me t mirn dhe me t keqen dhe me detyrimet morale, si nj trsi e parimeve dhe vlerave morale, si sistem t vlerave morale, si parime t sjelljes q e qeverisin nj individ ose grup, si filozofi drejtuese (guiding philosophy). Ky nocion prdoret pr ti emrtuar sistemet ose teorit me vlera apo parime t caktuara morale. Etika sht shkenc mbi moralin ose etosin. 2. Morali dhe etika Morali sht term me prejardhje nga gjuha latine mos, moris q ka kuptimin e ligjit, t zakonshmes, tradits, mirsjelljes, dlirsis, karakterit, natyrs etj.2 Thuhet se kt shprehje t part e kan shfrytzuar Ciceroni n veprn e tij De fato (Mbi fatin) dhe Seneka n Epistulae (letra) duke e prkthyer fjaln greke ethikos.3 Morali, philosophia moralis, funksionon si sistem rregullash q duhen respektuar nga individi pr tu ndihmuar n dallimin e s keqes nga e mira, n dllimin e detyrimeve e t tjera.4 N kuptimin filozofik fjala moral do t thot trsi traditash, sidomos traditash t mira, t cilat mundsojn ekzistimin dhe zhvillimin e volitshm dhe harmonik t individit dhe shoqris.5 Fjala moral shpreh edhe prsritjen e veprave, sjelljeve n kuadr t nj sistemi shpirtror, shprehit dhe hujet.6 Sipas Ojvind Larsen termi moral n prgjithsi prdoret pr t sqaruar referencat normative t dhna ose tradicionale, q se humbin vlefshmrin dhe fuqin e vet. Dallimi kryesor ndrmjet etiks dhe moralit, koncepte kto shum t prafrta, qndron n t qent e etiks disiplin q n prgjithsi merret me shtjen e moralit. Sipas disave, ky dallim sht si ai mes muzikologjis dhe muziks.7 Mund t thuhet se etika sht sinonim i filozofis s moralit, ajo pr nga definimi ka domethnie m t gjer dhe m t thell. Si msim pr moralin, etika paraqet edhe teorin dhe prmbajtjen e moralit, kurse morali ka t bj vetm me prmbajtjen e jo edhe me teorin e moralit. Shkurt, prderisa etika shtron norma, te morali normat jan t dhna.8 Pr Dwight Waldo, morali nnkupton sjelljen e plqyer n kuptimin e menjhershm dhe tradicional, kurse etika prbn sjelljet q i kemi ekzaminuar dhe menduar. Duhet shnuar se ky dallim sbhet gjithher. Si problemi m themelor n etik merret prligjja e moralshmris, pra nse mund t vrtetohet apo jo se veprimi moral sht i arsyeshm.9 Moraliteti sht koncept i trajtuar nga filozof si Hume, Kant, Hegel, t cilt sipas Rawls e prkufizojn moralitetin si instrumentin e drejtsis sociale q sht n themele

2 3

Vuko Paviqeviq, Bazat e etiks, prkth. Murteza Luzha, Rilindja, Prishtin, 1981, f. 8. Ekrem Murtezai, Fjalor i filozofis, Prishtin, 1995, f. 462. 4 Milika Dhamo & Anila Sulstarova, Etika n kshillim, Logoreci, Tiran, 2006, f. 16. 5 Milan Vujaklija, Renik stranih rei i izraza, Beograd, 1980, f. 585. 6 Ali Bulla, Historia, shoqria dhe tradita, Logos-A, Shkup, 2003, f. 263. 7 Encyclopedia Britannica, 1993/XI: 414-417. Ethics, Lexico Publishing Group. Retrieved on 2008-03-27. 8 Ojvind Larsen, Administration, Ethics and Democracy, Ashgate Publishing Company, Aldershot, Burlington, USA, 2000, f. 55-72. 9 Enciklopedia e prgjithshme e Oksfordit, prkth. Abdurrahim Myftiu e t tjer, Instituti i Dialogut & Komunikimit, Tiran, 2006, f. 332.

t strukturs s shoqris, q jeton prmes mnyrs se si institucionet sociale shprndajn t drejtat themelore, prgjegjsit dhe avantazhet sociale.10 Disa nga shtjet kryesore t cilave etika mundohet tu jap prgjigje jan kto: Si duhet t jetojm?, Si ta arrijm lumturin?, A duhet t synojm ta gjejm lumturin apo t pajisemi me dije, me virtyte ose gjra t bukura?, Nse e zgjedhim lumturin, ather kjo lumturi duhet t jet jona, apo e dokujt?, Pr t arritur nj qllim t caktuar, a mund t zgjedhim nj rrug apo metod t keqe?, Cilat jan prgjegjsit tona ndaj gjallesave t tjera me t cilat e ndajm kt planet?, Cilat jan prgjegjsit tona ndaj brezave t ardhshm? Aura e gjer e ktyre pyetjeve mund t ndrlidhet me lmenj t ndryshm si etika, antropologjia, biologjia, ekonomia, historia, politika, sociologjia, teologjia etj. Por, etika dallohet nga t gjitha kto disiplina me faktin q merret me prcaktimin e cilsis s teorive normative e jo faktike dhe me aspektin praktik t shtjeve morale.11 3. Teorit rreth etiks Pra, nga e elaboruara deri ktu msuam se etika sht pikpamje filozofike, konsiderat reflektive rreth bindjeve dhe praktikave morale. Sipas burimit, prejardhjes dhe rrnjve t moralit, doktrinat dhe teorit etike ndahen n (a) heteronome dhe (b) autonome. Sipas qndrimit etik heteronom morali buron nga nj instanc suprahumane, mbinjerzore, nga revelata hyjnore, nga praksisi profetik, nga e vrteta absolute dhe paraqet vler absolute-t amshueshme. Apologjett e etiks heteronome thon se morali sht gjendje tjetr agregate e fes. Etika autonome gjenezn e moralit e krkon te vet njeriu, qndrim ky t cilin e mbrojn scientistt, ateistt, materialistt, shekullaristt, nihilistt e t tjer. Sipas ksaj perspektive vet(m) njeriu sht kriter i t gjitha gjrave t qena dhe t paqena. Gjykimet, parimet dhe vlerat e ksaj etike jan aposteriore, t prfituara nga prvoja, vetdija dhe kujtesa jetike. Pr pasoj, jan t natyrs relative, kalimtare dhe pr njeriun, t paqensishme. N baz t asaj nse n kuadr t jets morale t njeriut rndsi m e madhe ia kushtohet arsyes, emocioneve, vullnetit ose prvojs, teoria autonome etike ka gjeneruar teorit t cilat n shkenc, jet dhe n njohjen morale prparsi i japin arsyes (teoria racionaliste), vullnetit (teoria voluntariste), ndjenjave (teoria emotiviste) dhe prvojs (teoria empiriciste). Sipas qllimit t veprimeve njerzore doktrinat etike ndahen n hedoniste, utilitariste/pragmatiste, eudaimoniste dhe perfeksioniste. Sipas doktrins s par knaqsit trupore, fizike, biologjike, epshet, instinktet trupore jan e mira e fundme dhe m e lart. Sipas etiks utilitariste ose pragmatiste, t mirn m t madhe e prfaqsojn prfitimi dhe interesi, pra kategori qendrore e shtetit, shoqris dhe do individi, forc lvizse e historis sht interesi. Msimi eudaimonist sht ai q si qllim final dhe si t mir m t lart e sheh idealin etik, t cilin e barazon me lumturin, paqen e brendshme, rehatin, baraspeshn dhe knaqsin. Etika perfeksioniste sht drejtim q pr qllim dhe ideal (j)etik, pr t mir m t madhe e merr prsosjen e shoqris dhe bots natyrore, q synon perfeksionimin e njeriun, bartjen e tij n nivelin e paprsritshmris.12 Perfeksionistt synojn rendin e prsosur, sistemin e prsosur, ekonomin e prsosur, arsimin e prsosur, politikn e prsosur, familjen e prsosur, kurse refuzojn kategorikisht gnjeshtrn, hipokrizin, padrejtsin, dhunn, jetn artificiale, gjakun dhe terrorin, me nj fjal kategorin e s keqes in tutti.

10 11

Dhamo & Sulstarova, ibidem. Shih: Encyclopedia Britannica, XI, f. 414-417. 12 Spahi, f. 8-15.

II. KRIZA MORALE DHE RIGJALLRIMI GLOBAL I ETIKS Me t ardhur n fund t shekullit t kaluar gjakshm, t pamshirshm dhe lemerits (terrible century) n t cilin nj numr i madh i njerzve u shfarosn dhunshm n emr t ideve politike kriminale, shum m tepr sesa q ka regjistruar historia n shekujt e kaluar, po ballafaqohemi me nj zbraztir morale t cils kokat serioze t qytetrimit ton duhet ti qasen me seriozitetin m t madh.13 Bota e mileniumit t tret po ballafaqohet me probleme madhore, t mbledhura me shekuj q prej ather kur ngadhnjeu definitivisht racionalizmi perndimor, q nga shek. XVIII kur u lancua projekti i modernizmit q hyjnizoi arsyen dhe prjashtoi spiritualen, sakralen, supratemproralen. Po prballet me t ashtuqajturin rregullim, kaos dhe anarki t prgjithshme (common disorder, chaos and anarchy), me nj kriz t vlerave, gjegjsisht t humbjes dhe nprkmbjes s parimeve primordiale. Epoka e modernitetit, me t gjitha t arriturat shkencore-teknologjike dhe progresin material, provoi se paraqet mirsi paradoksale. Mundsit teknologjike shtypn fuqin ton pr gjykim moral, dhe kjo gjendje tmerruese na ka br t paaft pr t br llogarin e t kaluars q na jep trajtn sot dhe pr t pasur nj vizion kritik pr t ardhmen q na pret. Ja se si nj autor n nj artikull t titulluar Reformojeni zemrn! e prshkruan gjendjen e njeriut t kohs son: Sot zemra sht e zbrazur, e uritur pr drejtsi. A thua ka i ofron asaj i ashtuquajturi prparim? N do rast nj surrogat q pr nj ast e mbush zbraztin e brendshme, ju mashtron, ndrsa zemra mbetet prapseprap edhe m e uritur. Zemra e zbrazt, forma e zbrazt, kto jan karakteristikat e jets son shoqrore aktuale. Vetm ndikimi i tradits, ndikimi i edukats, ndonj shkndij e fes, e cila njerzve ende u ka mbetur n ndrgjegjen e tyre, i mbron ata nga mohimi i parimeve t cilat tanim si gjeni dot n zemr. Njerzit n shoqri jan formalisht t moralshm vetm pr shkak t mirsjelljes dhe dekorit t jashtm, kurse n jetn private largohen prej ligjit moral. Kto dy morale, njri pr jetn private dhe tjetri pr sallonin, jan kanceri prej t cilit lngon shoqria jon. Moralin e njohin vetm kur e prmendin moralin publik, sepse, si shprehen, pr t kemi nevoj. Pr ta shruar moralin publik duhet ta prforcojm s pari moralin individual.14 Gjendja e krijuar q vlon nga problemet pasqyrohet prmes palumturis s prhapur dhe rritjes s madhe t rasteve t neurozave, psikozave, narkomanis, krimit, vetvrasjeve, shkurorzimit, abortit, shprfilljes s pleqve... Lista e t zeza sht shum e gjat saq vllime mund t mbushen e t mos konsumohen, por ne po japim nj tabllo nga mediave q m s miri ilustron realitetin shoqror krizologjik si n prmasa vendore ashtu edhe n ato globale t shkatuar n shmoralizimi i qenies njerzore: U var n banjon e shtpis, Dhun n familje, N kafene rrahje, kriminalitet dhe prostitucion m bollk, U var n kolib, Grabiti tregtarin me thik, Dy vetvrasje, E goditi nnn deri n vdekje, Profesoresha rrahu dy nxnse, Msuesja kafshon tre nxns,15 Nxnsi bri harakiri, Iu kanos gruas me bomb n dor, Du vjet heqje lirie pr shkak t prdhunimit, Shtat vjet pr shkak t prdhunimit t vajzs s vet, T shpuar me thik, t goditur me spat, E lidhn, e rrahn dhe e plakitn
13 14

http://www.klminc.com/ethics/ethical-crisis.html Pajaziti (ed), f. 272. 15 Shqip Media, 16 prill 2008. f. 9.

plakn, Vrau gruan, djalin, t bijn dhe vetveten, Vrau kambistin me ekan!, E copton e m pas e fut burrin n frigorifer pr ta ngrn, Tregti me foshnje, U munduan t mbysin veten duke pir tharm, Varret jan prdhosur, Vrau bashkshortt me dy psitoleta, Prindrit qruan hesapet para shkolls, Krceu nga kati i dhjet, Mbi 30 % e kurorzimeve angleze prfundojn n muajin e tret, Akuzohen pr shfrytzim t fmijve n materiale pornografike, Nxnsi n shenj hakmarrjeje vrau 17 njerz, Vetvrasje me bomb dore, Maqedonia e dyta n rajon pr nga kriminaliteti i t miturve, Vjedhin fidanet e kampanjs gjithshtetrore16 pr ti shitur n tregun e veturave, Prkujdeset pr qenin ndrsa nnn e ka n shtpin e pleqve, Prangoset kryetari i komuns q prvetsoi 100 mij euro, Uria mbyt nga nj njeri n do t katrtn sekond, Nj miliard njerz vuajn pr uj t pijshm, 800 milion vdesin urie...17 Gjith kjo pasqyr negative prplot banditizm, dhun, kriminalitet, prudnim psikik, jostabilitet familjar, pandrgjegjshmri, traumatizm tregon se bota e sotme ka nevoj pr nj ringjallje t vlerave q afirmojn t mirn karshi t keqes, t bukurn ndaj t shmtuars, njerzoren ndaj satanikes. Ka nevoj pr vlera q do tia kthejn njeriut dinjitetin dhe optimizmin e humbur pr t jetuar i lumtur me veten dhe t tjert. Bota sot si asnjher m par ka nevoj pr njeriun e moralshm, pr at profil t njeriut q ka kufij t veprimit, q sht i ndrgjegjshm dhe i prgjegjshm pr hapat dhe veprimet q i bn, q bazohet n parimet dhe imperativet kategorike (Kant), q prpos interesave njeh edhe ideale dhe idealizm. Sipas Descartes-it rregulli i par dhe bazik i etiks sht t tentohet paprer t njihet e mira, e kur t arrihet kjo t, me gjith dshir t bhen prpjekje pr ta jetsuar t mirn.18 Sot njerzit duhet t fillojn t mendojn m gjer, t jen t prgjegjshm pr veprat e tyre, t mbajn llogari pr t gjitha aspektet e jets s tyre. T dhnat flasin se vetm 7 ose 8 % e njerzve t kohs son sillen konform normave etike (Huddleston). Raporti i Instituti pr Etik Globale thot se vlerat fundamentale etike si mshira, besnikria, sinqeriteti, prgjegjsia dhe respektimi i jets sot jan minuar. Deeticizimi dhe demoralizimi i prhapur n korniza globale dhe n t gjitha brezat, shtresat dhe segmentet shoqrore, q nga shitsi n treg e deri te maja e piramids shoqrore (intelektual, elita politike) gjendjen e bjn alarmante. Si shprehet nj autor tanim askund sjeni t sigurt se sdo tju mashtrojn. Jan formuar modele t mendimit, t vlersimit dhe t sjelljes t cilat norm kryesore e kan parulln Bhu i zhdrvjellt, ashtu veprojn t gjith!, kurse n t gjitha veprimet qllimi sht interesi. dokush e mashtron doknd. do gj arsyetohet duke thn se koht kan ndryshuar dhe njeriu nuk mund t jetoj ndryshe. Me t vrtet njeriun e ndryshojn rrethanat, por edhe m tepr telashet. Koht m t kqija jan ato kur njerzit bhen t pafytyr, kur nderit i bie mimi. Para njqind vitesh t gjith ishin kundr etiks dhe moralizimit, duke pohuar se sht mjet trysnie, q v korniza, q pengon lirin humane. T gjith brohorisnin, Leni le t kalojn, leni le t bjn, por kjo solli deri te leviatanizimi i njeriut, deri te politikat shfarosse q nga dy luftrat
16

Bhet fjal pr kampanjn e organizuar m 12 mars nga qeveria e RM-s nn moton Mbill ardhmrin tnde, ku synohej t mbilleshin dy milion fidane t reja, pra, nga nj dru pr kok banori. Ishte hap i qlluar nga kndi i etiks s mbijetess ose etiks ekologjike, por pandrgjegjshmria e shkatrruesve t parqeve n mes t kryeqytetit e bri t veten . 17 Spahi, Mustafa, Etika i drutvo, Bemust, Sarajev, 2006, f. 210; Koha, 23/24 shtator 2008, f. 2, 16 prill 2008, f. 5; TV A1, 18 prill 2008. 18 Dushan Nedeljkoviq, Istorija na filozofijata, Makedonska Kniga, 1984, f. 306.

botrore, deri te aparteidi, ideologjit e prdhosura si komunizmi, fashizmi,19 veprimet masovike gjenocidale n Ballkan, n Afrik... Sot sistemet ideologjiko-politike q sanin kokn shum pr mirsin, po vrejn se kan zhdukur kriterin njerzor pr t dalluar t mirn prej t keqes, se si kan ndihmuar njeriut ta kontrolloj destruktivitetin, prkundrazi kan nxitur tek ai fuqin drrmuese.20 Botkuptimi neglizhues ndaj etiks dhe moralit krijoi njeriun shkatrrues t natyrs, t vetvetes (drog, promiskuitet, SIDA...), ka krijuar tipin q dshiron luftn n nj pjes t bots (lexo: zhdukjen e mijra njerzve) pr t knaqur epshet e veta sportive.21 Vrtet jetojm n n nj shoqri globale moralisht t papjekur (morally immature global society). Para tridhjet viteve njerzit filluan q me gjith seriozitet t krkojn medikamentin e ksaj patologjie sociale, duke synuar transformimin dhe rizgjimin e njeriut. U konstatua se rruga drejt ktij rizgjimi kalon prmes etiks, kshtu q kjo shkenc mori tiparin e shkencs m t rndsishme t kohs. U konstatua se pa etik smundet mtutje. Njeriu, ose do ta njoh t mirn dhe do t jetoj me t ose do t vetshkatrrohet! Ky ishte konstatimi. Shkenctari i madh spanjoll, drejtor i UNESKO-s, Federico Mayor ka pohuar se kompasi i vetm q me siguri mund t na shpie nga ardhmria sht etika. Etik kjo q do t jetsohet q nga gjiri familjar e deri te marrdhniet ndrkombtare.

III. PERCEPTIMET E STUDENTVE PR ETIKN: RASTI UEJL Pjesa m e rndsishme e ktij punimi sht studimi i realizuar nga njsia e Maqedonis e Rjetit Ndrkombtar t UNESCO-s pr Bioetik,22 n Kampusin e UEJL, n dhjetor 2007, q mendojm se bart specifikat e prfaqsimit t opinionit t popullacionit t studentve q kap nj shifr prej 7500 syresh. Numri i studentve t anketuar ose mostra sht 750, pra bhet fjal pr nj prfaqsim prej 10 %, q sht shum i arsyeshm pr parametrat e shkencave sociale. N kt studim sht prdorur metoda e ankets, ajo statistikore si dhe ajo e analizs. Ideja brtham ose hipoteza e ktij hulumtimi ka qen ajo se studentt e UEJL nuk jan t informuar mjaftueshm lidhur me shtjet e etiks (pyetja 1). Hipoteza e dyt pasqyrohet prmes qndrimit se ata mbshtesin zgjerimin e rrjetit t lndve etike n institucionin am (pyetja 6), por edhe m gjer n shoqri. N realizimin e ktij projekti prve kolegv msimdhns kontribut t veant kan dhn edhe studentt, t cilt kan br distribuimin dhe mbledhjen e pyetsorve, prpunimin teknik t t dhnave, gj kjo q ata in actum i ka futur n procesin hulumtues dhe i ka njoftuar me nj problem vital t jets shoqrore n prgjithsi dhe t asaj rinore/stiudentore n veanti. Tani t njihemi me rezultatet e arritura.

19

Shkenctari francez Stephane Courtois n parathnien e veprs Libri i zi i komunizmit jep nj pasqyr rrqethse t viktimave t murtajs s kuqe: Bashkimi Sovjetik, 20 milion, Kin, 65 milion, Vietnam, 1 milion, Kore Veriore, 2 milion, Kamboxhi, 2 milion, Europ Lindore, 1 milion, Amerik latine, 150 mij, Afrik, 1.7 milion, Afganbistan, 1.5 milion e t tjer. Krdi t ngjashme shkaktoi edhe fashizmi me ideologjin e vet shfarosse. 20 Temkov, Etika, Shkup, 2004, f. 16-17. 21 Ish trajneri i kombtares angleze Steve McLaren n nj deklarat dhn gazets Inside Sports sht shprehur se dshiron t ket luft n Ballkan, mes Serbis dhe Kroacis, q Anglia t fitoj t drejtn t luaj n Kampionatin Europian Zvicr-Austri 2008. Sipas tij (Shpic, 16 prill 2008, f. 18.) 22 Kjo deg u themelua n 22 tetor 2007. Nga aktivitet e saj jan prkthimi i veprs s Armon Carmi-t, Informed Consent n gjuhn shqipe dhe projekti Ethics and IT: Case of SEEU.Aktivitetet e mtutjeshme do t jen t prqendruara n projektet rajonale t TEMPUS-it pr etik. http://www.seeu.edu.mk/english/news/events_read.asp?Event_ID=100

1. Si e definojn studentt etikn? M posht po japim nj pasqyr t prgjigjeve n pyetjen (sht etika pr ju? Nj definicion pr etikn?) e par q ua kemi shtruar studentve. Prmes ksaj pyetjeje kemi synuar t shpalosim sfondin dituror t studentve lidhur me etikn, t shohim se sa njohuri zotrojn pr kt fush. Prej prgjigjeve t shnuara n fletanket, jemi munduar q ti prfshijm vetm ato m reprezentative, pra q pasqyrojn iden e studentve t do fakulteti (gjuh, kultur dhe komunikim, administrim biznesi, shkenca dhe teknologji bashkkohore, juridik dhe administrat publike/shkenca politike). Ja nj pjes e asaj q studentt e kan shnuar apo shprehur n letr lidhur me at se sht n fakt etika pr ta: Fakulteti i administrimit publik dhe shkencave politike norma, rregulla morale, doke dhe zakone mnyr e sjelljes s individit n shoqri sjellje duke respektuar parime t caktuara rregulla jetike q njeriut i japin er njeriu sjellje e kulturuar aplikimi i moralit n universitet mnyr e ndershme e t jetuarit shkenc mbi moralin shkenc q n qendr ka studimin e moralit, botn shpirtrore t individualitetit njerzor

Fakulteti pr gjuh, kultur dhe komunikim shkenc mbi moralin shkenc mbi moralin dhe sjelljen morale rregulla lidhur me ndrgjegjshmrin e nj personeli ose stafi apo studenti karakteri i njeriut, rregulla , sinqeriteti, etj integriteti dhe ndershmria ndrgjegjshmria, kultura dhe mnyra normale e veprimit respekt pr rregullat e shkruara dhe t pashkruara sjellje, norma, rregulla q nj person i ka n bagazhin e vet q nga lindja e deri ne vdekje

Fakulteti i administrimit t biznesit shkenc e moralit respektimi i rregullave morale dhe profesionale

rregulla t pashkruara n t cilat bazohen sjelljet e njeriut (sht e drejt dhe sht e gabuar) shkenc q studjon normat dhe standardet morale kodeks i principeve morale dhe rregullave q drejtojn sjelljen e individve dhe grupeve vepr e mir n favor tonin dhe t shoqris, pa i dmtuar t tjert, natyrn dhe gjithsin rregulla si sillemi n universitet

Fakulteti i shkencave dhe teknologjive bashkkohore rregulla pr sjellje, t shkruara bonton, rregulla q duhet respektuar shumica e popullats filozofi e moralit dhe mirsjelljes edukat, sjellje e duhur rregulla q mbrojn moralin, privatsin deri n pikn ku nuk cenohet privatsia e personit tjetr rregulla t trashguara bres pas brezi vlera t veanta pr do individ, kualitete njerzore

Fakulteti Juridik Etika sht moral, stil dhe karakter Mnyr e sjelljes, mirsjellje Liri e t shprehurit Mnyr e sjelljes s mir n rrethin shoqror Veprim i pranueshm n shoqri (pa prapavija fetare) Ndjenj e pastr q t shtyn t bsh vepra humane Respektim i prons intelektuale Toleranc. Parime se si duhet t sillet nj profesor ose nj student. Vlera morale pr respektimin e t drejtave t njeriut

Nga prgjigjet e marra mund t konstatohet se studentt nuk jan t pajisur me njohuri t mjaftueshme pr shtjen e etiks. Kjo vrehet nga fakti se nj pjes e mir e tyre nuk kan dhn fare prgjigje (44 %). Ktu duhet prmendur edhe prgjigje interesante q skan t bjn me shtjen n fjal si shfrytzim i kapacitetit mendor, trsi normash juridike, shkenc mbi fen, shkenc mbi t bukurn, shkenc rreth nacionaliteteve etj. Kto rezultate mbshtesin hipotezn ton kryesore, pra se studentt nuk jan gjithaq t pajisur me njohuri pr etikn. Nga ata q jan prgjigjur, jan shnuar edhe prkufizime mjaft t qlluara. Interesante sht q disa student etikn 9

e kan lidhur drejtpsdrejti me ambientin universitar, duke e cilsuar at si trsi parimesh q rregullojn sjelljen e nj profesori dhe studenti, rregulla si t sillemi n universitet.

2. Rregullat e shkruara n Universitet? Tabela 1.

A ekzistojn rregulla t shkruara n UEJL?

44%

37% Po Jo Nuk e di

19%

Nga tabela (1) e msiprme konstatohet se rreth gjysma e studentve sjan t njoftuar lidhur me at nse ekzistojn rregulla t shkruara etike ose jo n UEJL. Kjo e shtron detyrimin e menaxhmentit universitar q ti precizoj, ti publikoj dhe ti afirmoj m tepr rregullat etike n form t shkruar.

10

2. Sa i respektojn studentt-msimdhnsit parimet etike? Tabela 2.

Sa i respektojn studentt parimet etike?
80 70 60 50 40 28 30 20 10 0 1 14 5 6 0 27 75 63 53 58 64 64

56 51

46

46
34 30 29

Asnjher Ndonjher Shpeshher do her

CST

BA

PA

LAW

PMT

Nga tabela 2. shihet se si student q m s paku shprehin interesim pr normat etike jan ata t sfers ekonomike, qe del si normale nse merret parasysh fakti se - prkundr qajes weberiane pr lidhjen e ngusht mes etiks dhe ngritjes ekonomike - sot ekonomia prjashton ndjenjat dhe afirmon zhdrvjellsin dhe dinakrin pr t fituar materialisht, pr t maksimizuar kapitalin. Prpunimi i pyetjes s katrt n on t konkludojm se vetm 20 % e studentve pohojn se msimdhnsit n do rast (doher) i respektojn rregullat e moralit, se kan nj kurs pozitiv t sjelljes, gj q sht alarmante, q tregon se shum gjra duhet t ndryshohen n mnyrn e veprimit t akademikve. M t paknaqur me msimdhnsit e tyre jan studentt e fakultetit juridik dhe ata t fakultetit pr gjuh, kultur dhe komunikim (10 %, respektivisht 7.3 % e tyre jan shprehur se msimdhnsit e tyre asnjeher nuk sillen konform normave etike. N vijn e negatives pason Fakulteti i administrim biznesit me 6 % e m tej ai i Administrimit publik dhe shkencave politike (4 %). Si m t knaqur me sjelljen e profesorve universitar dalin ata t Fakultetit t shkencave dhe teknologjive bashkkohore (vetm 0.66 % kan pohuar se msimdhnsit e tyre asnjher nuk respektojn parimet e bontonit). 4. Nevoja pr kurs t etiks!23 N pyetjen e 5 t shtruar studentve lidhur me at nse fakultet ofrojn kurse pr etik, 66 % kan pohuar se n departamentet e tyre etika ssht pjes e kurikuls, 15 % kan thn se ofrohet por si lnd zgjedhore/fakultative. Kjo na jep nj tabllo t mosprfaqsimit adekuat s ksaj disipline n
23

N vendin ton etika sht shum pak e prfaqsuar si lnd msimore. Rast specifik ka qen msimi eksperimental n nj foshnjore t Shkupit n vitet 2003-2005 dhe n katr shkolla t mesme (Draev, Kriva Pallank, Kavadar dhe Shkup). N katedrat universitare gjithashtu nuk mund t thuhet se kjo lnd sht denjsisht e prfaqsuar. Ndr njerzit e par q zshm jan shprehur pr inkuadrimin e arsimit etik n sistemin arsimor t RM-s dhe q punon n kt drejtim sht prof. Kiril Temkov. [shih: Pajaziti (ed.), Etika Publike, Logos-A, Shkup, 2005, f. 200-201).

11

UEJL, kur e kemi parasysh faktin se n bot sht tem shum aktuale. Nga pyetja e gjasht (A duhet ti kushtohet m tepr kujdes etiks?) q prbn shtylln kurrizore t ktij hulumtimi, kan dal rezultate shum interesante. 75 % e respodentve kan pohuar q etiks duhet ti kushtohet m tepr rndsi n procesin arsimor, respektivisht t futet n plan-programet msimore universitare, gj q e vrteton hipotezn ton dytsore (studentt mbshtesin zgjerimin e rrjetit t lndve etike n institucionin am). 19 % jan shprehur indiferent, kurse vetm 6 % nuk e prkrahin iden pr ti kushtuar m tepr kujdes etiks. Si grup q m s teprmi e prkrahin impelementimin e lndve q kan t bjn me etikn jan studentt e Fakultetit t Administrimit Publik dhe Shkencave Politike (78.7 % thon se etiks duhet ti kushtohet m tepr rndsi), kurse n mendimin contra shtimit t lndve etike n vendin e par jan studentt e administrimit t biznesit (8.67 % jan kan thn se ska nevoj q t shtohet gama e lndve etike; shih tabeln 3). Tabela 3.
A duhet ti kushtohet m tepr kujdes etiks?
116 120 100 80 101 118 115 115

Po
60 40 13 20 0 7 5 42 21 27 9 26 9 26

Jo Nuk e di!

CST

BA

PA

LAW

PMT

5. Liria e t shprehurit, prona intelektuale, anonimiteti dhe krimi i teknologjis informatike Pyetjet 7, 8, 9 10 dhe 11 na kan shrbyer pr t br investigimin e disa problemeve etike q ndrlidhen me t drejtn e njeriut pr t thn lirshm mendimet e tij, pa pasur pasoja pr individualitetin e tij, me at t pronsis intelektuale, ruajtjes s anonimitetit dhe t ashtuquajturin krim t teknologjis informatike. Analiza e t dhnave lidhur m pyetjen 7 na shpie n prfundimin se vetm 6 % e studentve jan shprehur kategorikisht se cenohet e drejta e t shprehurit, gj q vrteton tezat UEJL sht nj institucion ekstraterritorial, sht nj mini open society. Si fakultet q ka m shum dilema lidhur me t drejtn e t shprehurit na del ai pedagogjik, ku kjo shifr shkon n 8.67 %. Pasojn fakulteti i 12

administrimit t biznesit dhe ai i administrimit pubklik dhe shkencave politike (8 %, respektivisht 6 %). Prgjigjet e pyetjes 8 na tregojn se 78 % e studentve kan dilema lidhur me respektimin e pronsis intelektuale. Kjo mund t ndrlidhet ose me shprehin e plagiarizmit studentor (gjat prgatitjes s eseve, detyrave dhe punimeve seminarike) ose me faktin q shiten libra t fotokopjuar. N t njjtn koh kjo tregon ndrgjegjshmrin n nivel t tyre n sfern e hulumtimit dhe bots akademike. Pyetja 9 (A garantohet anonimiteti n rrjetin e UEJL-s?), si vrehet edhe nga tabela e mposhtme, na jep nj pasqyr t pasiguris s shkollarve universitar lidhur me mbrojtjen e anonimitetit t tyre n cyber-rrjetin e Universitetit. 51 % e respodentve jan shprehur se nuk e din nse u garantohet anonimiteti n rrjetin e UEJL-s, 20 % kan thn se su garantohet fare dhe 29 % jan t bindur se si shfrytzues t ktij rrjeti kan mundsin pr t mbrojtur intimn e tyre si entitete t pavarura. Tabela 4.

A garantohet anonimiteti n rrjetin e UEJL-s?

29% Po Jo 51% 20% Nuk e di

N pyetjen 11 (A e dini se ka sht information technology crime?) m tepr se gjysma (51 %) kan pohuar se skan njohuri lidhur me kt sintagm, pra sdin se pr ka bhet fjal, kurse pjesa tjetr jan prgjigjur me po. Ka qen shum e natyrshme q n kt pik m t pajisur t jen studentt e shkencave kompjuterike.

13

IV. KONKLUZION Etika n literaturn e vjetr greke i referohet asaj q ne sot e quajm mnyr jetese (modus vivendi). Ajo u prgjigjet pyetjeve si duhet jetuar? dhe si t bhemi t mir?. sht fakt se sot mnyra e t jetuarit n kohn ton etikn dhe moralin nuk i prezantojn si di q domosdoshmrisht duhet t prvetsohen, por si di q duhet zgjedhur, q mund t merret ose jo, si di pa t ciln njeriu mund t zhvilloj jetn e tij. Si shprehet Giles Lipovetzki n Le crepuscule de devoir (Muzgu i detyrs), ne po jetojm epokn post-deontike, kur sjellja e njeriut sht e liruar prej gjurmve t fundit t t detyrimeve t pafundta, t urdhresave dhe obligimeve absolute,24 n nj koh t ciln Bauman e cilson si koh e shoqris pa brenga morale, me sht t pastr q nuk dirigohet prej kurrfar duhet, me raporte njerzore pa detyrime ndaj tjetrit. E gjith kjo krijon nj gjendje t krizs postmoderne, kur gjithka sht relativizuar dhe kur ska m shkallare vlerash, kur sprfillet aksiologjia, megjithse, aksiologjia sht jo vetm nevoj, por edhe domosdoshmri e tendencave shoqror-kulturoro-historike. Shmangia e ktij elementi do t thot shembje e moralitetit, e shembja e moralitetit sht shembje e vet njeriut. Pr tu mbrojtur prej antivlerave dhe pr tiu shmangur t kqijave t kohs vetm arsimimi nuk mjafton. Kt m s miri e ka treguar Albert Einstein i cili mes tjerash thot: Vetm arsimi nuk sht zgjidhje, sepse sikur q u pa n rastin e fashizmit, disa prej krimeve m t mdha u bn nga njerzit shum t arsimuar.25 Pra prpos arsimimit njerzit duhet edhe t edukohen, e kt t dytn, pr fat t keq, shkollimi i sodit nuk po e bn. Ai ofron t dhna shkencore, mbush kokat e fmijve dhe t rinjve me t dhna teorike por lidhur me vlerat mundohet t mbetet asnjans. Studimi yn paraqet krkimin e par empirik t realizuar n kt lmi n Universitetin ton. Besojm t jet hallka e par e zinxhirit t trajtimeve shkencore t ksaj problematike shoqrpre q do t kishte rrjedhime pozitive n at q quhet social craft. Prfundimet kryesore nga ky hulumtim jan: Rinia universitare vjen me njohuri minimale lidhur me etikn. Shfaqet nevoj e pashmangshme pr implementimin e lndve q trajtojn shtjet e moralit dhe etiks. N kt drejtim Ministria e Arsimit dhe Shkencs dhe Universitetet duhet t bjn hapat drejt shtimit t lndve t proveniencs etike. Vet studentt shtrojn krkesn pr tu pajisur me kodin e mirsjelljes mes tjerash edhe n saje t kurikuls universitare, si mbindrtim i kulturs morale t dhn n gjirin familjar, shkolln e mesme dhe nga faktort e tjer shoqror n prgjithsi. Inteligjencia universitare, pra profesort, duhet ti kushtoj m tepr kujdes dimensionit t mirsjelljes.

24 25

Bauman, Postmoderna etika, prkth. Zharko Trajanoski et. al., Templum, Shkup, 2005, f. 9-10. The Future Of Higher (Lifelong) Education: For All Worldwide, A Holistic View (http://ecolecon.missouri.edu/globalresearch/chapters/2-14.html )

14

V. BIBLIOGRAFIA BAUMAN, Zigmund, Postmoderna etika, Templum, Shkup, 2005. BULLA, Ali, Historia, shoqria dhe tradita, prkth. Ali Pajaziti, Logos-A, Shkup, 2003. DENHARDT, Robert D. & GRUBBS, Joseph W., Administrimi publik, prkth. Blerta Selenica, UFO University Press, Tiran, 2007. DHAMO, Milika & SULSTAROVA, Anila, Etika n kshillim, Logoreci, Tiran, 2006. Enciklopedia e prgjithshme e Oksfordit, prkth. Abdurrahim Myftiu e t tjer, Instituti i Dialogut & Komunikimit, Tiran, 2006. Encyclopedia Britannica, 1993. HAXHI-MICEVA, Katerina, Kodeks na odnesuvanje kako samoregulatoren mehanizam, Center for Strategic Research and Documentation Forum & ECNL, Shkup, 2007. HUDDLESTON, Lauren, "Morals, Ethics and Common Values", Washington, DC, 1996. World Future Society,

LARSEN, Ojvind, Administration, Ethics and Democracy, Ashgate Publishing Company, Aldershot, Burlington, USA, 2000. MURTEZAI, Ekrem, Fjalor i filozofis, Prishtin, 1995. PAJAZITI, Ali (ed.), Etika Publike, Logos-A, Shkup, 2005. PAVIQEVIQ, Vuko, Bazat e etiks, prkth. Murteza Luzha, Rilindja, Prishtin, 1981. SPAHI, Mustafa, Etika i drutvo, Bemust, Sarajev, 2006. TEMKOV, Kiril, Etika, Prosvetno Delo, Shkup, 2004. ___________, " ?", , no. 187, november 2007. ___________, Dobri ljudi, dobri odnosi, za dobar ivot i dobro drutvo, Filozofska Istraivanja, 93 (2/2004) http://www.ceeol.com/aspx/getdocument.aspx? VIDENOVI, Radomir, The Need for Ethics, Facta Universitatis, Vol. 2, No 10, 2003, f. 769 775. VUJAKLIJA, Milan Renik stranih rei i izraza, Beograd, 1980. http://ecolecon.missouri.edu/globalresearch/chapters/2-14.html http://www.seeu.edu.mk/english/news/events_read.asp?Event_ID=100 http://facta.junis.ni.ac.yu/pas/pas2003/pas2003-06.pdf http://www.klminc.com/ethics/ethical-crisis.html

15