KIRD, KIRMANC, DIMIL VEYA ZAZA KRTLER MALMSANIJ Zaza weki plngan b dar r gopal Ber xwe dane

ne Trkan, gazi krn "Ero, Ero!" (1) Cigerxwin Batya getmi, getmeye zorlanm ya da orada mecburi iskana tabi tutulmu olanlar saylmazsa Dmli Krtleri (2) u illerin snrlar iinde yaarlar: 1)Semsr (Adyaman) 2)ewlig (Bingl) 3)Bedlis (Bitlis) 4)Diyarbekr (Diyarbakr) 5)Xarpt (Elaz) 6)Erzirgan (Erzincan) 7)Erzrom (Erzurum) 8)M (Mu) 9)Swas (Sivas) 10)Srt (Siirt) 11)Drsim (Tunceli) 12)Ruha (Urfa) Bu illerden Drsm ve ewlig'de nfusun byk ounluu; Diyarbekr, Xarpt ve Ezirgan'da nfusun nemli bir blm bu leheyi konuur. Baz illerde ise denebilir ki sadece birer ilenin snrlar iinde Dmli lehesi konuulur. Semsr'un Aldu (Gerger), Ruha'nn Swreg (Siverek), Bedlis'in Motki (Motki) ileleri buna rnek verilebilir. M, Swas, Erzrom ve Srt illerindeki Dmlilerin miktar ise azdr. 1950 ylna ait T. C. Genel Nfus Saym sonularndan anlaldna gre yukardaki illerden baka Meleti (Malatya), Qers (Kars), Gmhane ve Seyhan [Adana] illerinde de az miktarda Dmli lehesini konuan Krt yaamaktadr. Dmli lehesini konuan Krtler, yreden yreye Krd, Krmanc, Dmli, Dmli, Dmbli ve Zaza gibi deiik adlarla adlandrlrlar. Konutuklar lehe de bunlara bal olarak Krdki, Krmanci/Krmancki, Dmlki/Dmli, Dmli, Dmli, Zazaki veya "So-b" (o-b) (3) adyla adlandrlr. Burada ksaca bu szckler zerinde duracaz. Aadaki blmlerde yanl anlalma olmamas iin hemen belirtelim ki "Kurmanci" szcn, Trkiye Krdistan'nda ve Trkiye'de Dmlilerin ve xbznilerin (4) konutuu Krtenin dndaki Krt lehesi olan "Kurmanci" anlamnda kullanyoruz. "Kurmanc" szcn de yer yer akladmz farkl anlamnn dnda genel olarak bu leheyi konuan Krtler iin ad olarak kullanyoruz. I-KIRD Dmli lehesini konuan Krtler bugn baz blgelerde kendilerine "Krd", lehelerine de "Krdki" veya "Krdi" demektedirler. 19. yzylda Dmli lehesiyle yazlm olan iki metinde de bu szckler kullanlr. Bunlardan Peter Lerch tarafndan 1850'lerde bir Dmli'nin (Krd'n) azndan derlenerek yazya

geirilmi olan metinler, Dmli lehesinin bilinen en eski yazl metinleridir (5). Bunlardan birinde Nrb (6) kynn aas Xelef Axa, Nrbli taraftarlarna yle seslenir: "Bawni axaler, ma ueni qawxe, metersi, eskeri Daqma Begi zav , hema pyr Tirk i, nni ma de qawxe bki, ma pyr canmirdi Krdan i..." (7) Trkesi: "Bakn aalar, dmeye gidiyoruz, korkmaynz, Daqma Bey'in askerleri oktur ama hepsi Trktrler, bizimle demezler, biz hepimiz Krd (Krt) yiitleriyiz..." Hezanl air Ehmed Xasi (8) ise 1898'de Dmli lehesiyle yazm olduu Mevlid'in sonunda yle der: "Temam b vrat Mewld Krdi b yardm Xalqi feyz bereket peyxamber ma -sellellahu 'eleyhi we 'ela alihi we sellem- b dest Ehmed Xasi Hezanci d hnzar hir sey iyyes serri de, b tarix 'Erebi." (ab) (9) Yani: "Yaratc'nn (Tanr'nn) yardm ve peygamberimizin -S. A. S.- feyiz ve bereketiyle Mewld Krdi'nin (Krdce Mevlid'in) hazrlanmas, Arap tarihiyle bin yz on altda Hezanl Ehmed Xasi'nin eliyle tamamland." Hemen belirtelim ki Dmlilerin Krt olmadnn propagandasn yapan Piya dergisinde "Flit Siwanj" imzasyla yaynlanan bir yazda, Ehmedi Xasi'nin bu cmleleri kastl olarak tahrif edilerek Latin harflerine evrilmitir. rnein orijinal metinde "Mewlid" szcnden sonra nokta bulunmad halde Flit Siwanj, "Krdi" szcn tahrif etmek iin buraya nokta koymakta, Arap harfleriyle "K-R-D-Y" biiminde yazlm olan "Krdi" szcn ise "kerd" biiminde deitirmektedir. Bu rnek, Dmlilerin Krt olmadn iddia eden baz evrelerin hangi metotlara bavurduklarn gstermesi asndan ilgintir. ehit eyh Sait'in olu eyh Selahattin'in mritlerince Dmli lehesiyle sylenen bir "beyt"te de Krd szc kullanlmaktadr. Szkonusu "beyt", "Gel Krdo, rnd bzon" (Ey Krtler, iyi bilin) diye balamaktadr (10). Dmliler Kurmanclara "Krdas" veya "Krdasi", lehelerine de "Krdasi" veya "Krdaski" demektedirler. Ziya Gkalp bu konuda yle yazar. "... Zazalara gelince, bunlar kendilerine (Arapa harfinin kesresi ile) Krt derler. Kurmanclara da Krdasi veya Krdasi adn verirler. Trkler ise Krt adn Kurmanclara ayrmlardr." (ab) (11) Ayn konuya Kemal Badll da deinir: "Trkiye'deki Zazalar kendilerini asl Krt sayarak kendilerine Krd ve kendilerinin dnda kalan Krtlere, daha dorusu Kurmanclara da -biraz da kmseme ile mterafik olarak- Krdasi (Krdms, Krtk) derler." (ab) (12) Gwevdereyc de olig (ewlig) ile ilgili bir yazsnda "Krd" szcne deinir: "Zony olig Krd . Tkye merdmy Krd, [zoni] ma ri vony Zazaki, tkye vony Dmli. Lakin ma vony Krd." (ab) (13) Yani: "olig'in dili Krd[ce] (Krte)dir. Baz Krdler (Krtler) dilimize Zazaki, bazlar Dmli derler. Ama biz Krd (Krte) deriz." "Kurd" (Krt) szcnn kkeni hakknda bugne dek ok deiik yorumlar yaplmsa da, bu yorumlar yapanlar ou kez bizzat Krtlerin yer yer kendilerini adlandrmak iin kullandklar "Krd" ve "Krmanc"

szcklerinden habersiz olduklarndan bu iki szc hesaba katmamlardr. Bu nedenle de rnein Yunan yazarlarndan Polybe (Polibio)'in M. . 200'lerde szn ettii "Cyrtii", Strabon'un szn ettii KpTo [okunuu: Kirtii, anlam: Kirtiler] ve Romal tarihi Tito Livio (M. . 54-M. S. 17)'nun szn ettii "Cirtei"/"Cirti" szcklerinin bugn baz blgelerde Dmli Krtlerinin kendileri iin kulland "Krd" ve bunun oul biimleri olan "Krdi" veya "Kirdi" szckleri ile neredeyse ayn olmalar gibi hususlar zerinde durulmamtr (14). Dmliler arasnda, "Krd" szcnn, yukarda deinilen geni anlamnn yansra baz yrelerde bey (mire) veya aa aileleri dnda kalan halk iin kullanld da grlr. rnein. Gl (Eil)'deki beyler ailesi (Key Miran) ile Piran'daki aa ailesi (Key Axan)'nin dndaki halka "Krd" denir. Szkonusu aileler de Krt olduklar ve "Krd" denilen kesimle ayn leheyi (Dmli) konutuklar halde, onlarn dndakilere "Krd" denmesi, bu szcn yer yer toplumsal bir ayrm da ifade ettiini gsteriyor. Bu anlamyla "Krd" szc, Krdistan'n deiik yrelerinde kullanlan "Krmanc" veya "Kurmanc" szcnn ikinci anlamn artrmaktadr. nk "Krmanc" veya "Kurmanc" szc, Krtenin Kurmanci lehesini konuan Krtler iin ad olarak kullanld gibi, ikinci bir anlamda da kullanlmaktadr. Aada bunun zerinde duracaz. Yazl kaynaklarda "Krd" szcne ait yeterli bilgiye rastlanmyor. Ancak Nikitin'in yazar bilinmeyen elyazmas bir kitaptan aktard Farsa bir parada bu konuda yle bir aklama var: "Asl kabile mensubuna Kurd denir (15). Kurd (yani kabile mensubuMalmisanj) olmayp kabileye dardan katlanlara ise tahfifen Kurt (bu szcn doru okunuunu evirdiimiz Arap harfleriyle yazl Farsa metinden anlamak mmkn deil, Krt veya Kert biiminde de okunabilirMalmisanj) denir... Ayn ekilde Krt kabilelerinden birine mensup olup kabilesinden ayrlarak baka bir kabile veya airete katlana da Kurt (veya Krt, Kert-Malmisanj) denir." (16) Aada "Krmanc" szcnn benzer anlamlarda kullanl konusundaki aklamalarla bu konunun daha iyi anlalaca kansndayz. II-KIRMANC Hem Dersim yresinin Dmli lehesiyle sylenmekte olan baz halk ezgilerinden, hem de Dersimli baz yazarlarn verdii bilgilerden anlalaca gibi Dmli lehesini konuan Dersimli Krtler kendilerine "Krmanc", genelde Kurmanc olarak bilinen Krtlere "Krdas"; onlarn lehelerine ise "Krdaski" veya "Krdasi" demektedirler. Dersimli yazarlardan Mustafa Dzgn konuyla ilgili olarak yle yazar: "Dersim halk nesep (soy) bakmndan kendisine 'Krmanc' der. Baka adlar kullanmaz. Diyelim ki yabanc birisi ya da Dersimli olmayan birisi dil srmesiyle bir Dersimliye 'Zaza' derse, Dersimli buna kzar, 'Hayr, ben Zaza deilim, Krmancm' der. Gerek olan u ki Dersimli Krmanclar hibir zaman kendilerine 'Zazayz' demezler.... "... Yine Dersim halk atalarnn topraklarn, Krmanclarn lkesini de 'Krmanciye' diye adlandrr. Ama Trke olarak ya da baka bir yabanc dille lkelerinden bahsedince 'Krdistan' derler. rnein Dersim'in bilgin, air ve kahramanlarndan olan Alir, 'Dersim Trks'nde 'Krdistan' szcn

kullanr. Yine Dersim Krmanclar, Krdistan'n zgrl iin Trk Devleti ve Avrupa devletlerine gnderdikleri telgraf ve dilekelerin tmnde lkelerini 'Krdistan' diye adlandrmlardr. Dersim'de 'Krmanciye' ve 'Krdistan' szckleri arasnda hi fark yoktur... Yine Dersim'de lke ad ya da 'Krmanciye' ve 'Krdistan' szc, sadece Dersim iin deil, ister 'Krmanc' ister 'Zaza' ister 'Kur' veya 'Kurd' olsun, btn Krt ulusunun lkesinin ad olarak kullanlr." (ab) (17) Mustafa Dzgn dier bir yazsnda da ayn konuya deinir: "Szgelimi Dersimliler kendi lkelerini Krmanciye (yani Krdistan-M. D.), kendilerini de Krmanc (yani Krt-M. D.) diye adlandrrlar teden beri." (ab) (18) Dersimli Zlfi'ye gre ise "Krmanciye", "Krtlk" anlamna gelir (19). Burada erefhan'n bir aklamasn hatrlatmakta yarar var. Ona gre, emigezek vilayeti bir zamanlar Krdistan adyla tannmt. "yle ki berat ve emirnamelerde ve dier sultanlk belgelerinde bu ad geti zaman, yalnz bu vilayet anlalr; ayrca Krtler arasnda Krdistan szc getike, bundan yalnz emigezek vilayeti kastedilir." (ab) (20) Piran gibi baka baz yrelerde Dmliler, yukardaki "Krmanciye" szcne karlk "Krdane" szcn kullanrlar. Bu szcn asl anlam "Krtvari", "Krtle uygun", "Krtlk" olmakla birlikte Krtlerin (Krdlerin) yaad yer anlamna da gelir. Dersim Dmlilerinin kulland "Krmanciye" szc ile dier baz Dmlilerin kulland "Krdane" szcnn anlamna denk den "Kurdewari" szc de ran ve Irak Krdistan'ndaki Krtler tarafndan yer yer "Krdistan" anlamnda kullanlr. rnein Naley Cdayi'de "Kurdewar, ey wulat cwanekem" (Kurdewari, ey gzel lkem) derken air Hmn'n "Kurdewari"den kastettii budur. air Hejar'in szlnde ve Ferheng Mehabad'da "Kurdewari"nin bu anlama geldii belirtilir. D. zoli'nin szlnde ise ayn szck, asl anlamyla, "Krde ve Krt geleneklerine uygun" diye aklanr. te yandan "... Dersim Krmanclar kendi dillerine de 'Krmanci derler... Dersim'de Kurmanc lehesine 'Krdaski' derler." (21) Zlfo Xaskar da bu konuya deinir: "Dersim'de halkn hemen hepsi kendini 'Kurmanc' (Krt) diye niteler." (22) Xaskar'a gre, Dersim'de hem Dmli lehesini konuanlar hem de Kurmanci lehesini konuanlar kendilerine "Kurmanc" derler (23). Bir de "Krmanc" veya "Krmanciye" szcklerinin kullanld Dersim ezgileri ve trklerinden birka paraya bakalm: I DER LA "...Der Lai bvso Yvs m, gavan o. Bra pro d, na qewxa aire niya Merev Krmanci zalman Trkan o..." (24) Trkesi: "Yanas La Deresi

Yivsm benim, etin geittir. Vurun kardeler, bu airet kavgas deil Krtlerle zalim Trklerin savadr..." II SEY USN SEY RIZA "... De biye, biye, wela beg m biye Hf m yno be Sey Uni Haq zaneno reyis Krmanciye..." (25) Trkesi: "... Oldu, oldu, [ah] beyim oldu Sey Un'e hayflanyorum Tanr bilir Krmancln (Krtln) reisi [idi]." III Seyid Rza'nn olu Bava'nn ldrlmesi zerine yaklm olan bir atta yle denir: BAVA "... Vaci, vaci, Bavay ho ser o vaci Bavay m iyo Xozat Cno padiayena Krmanci..." Trkesi: "... Syliyeyim, syliyeyim, Bavam zerine syliyeyim Bavam Hozat'a gitmi Krmancn (Krdn) padiahln alacak..." (26) IV Dersim Ayaklanmas srasnda hunhar bir biimde katledilip kafas kesilen Bextiyaran aireti reisi Sahin (Sahan, ahan)'in katledilii (27) zerine (28) yaklm olan bir atta yle denir: SAHN "... Sahin m ke merdo nmerdo, ikiyo tlsm Krmanciye..." Trkesi: "ahin'im ld leli Snd yldz Krtln!" (29) V Qemo Areyiz adl Dersimli ozan Krmanci (Dmli) lehesiyle syledii bir trkde yle der: ... [M] Hatr xo wast bin tever, Ver veri de guret m ra,

Trkon Anadoliye, Des hot mordemi dan zu mordem ro, Tey ino eref camrdiye. M va: "Heqo, nka bviyne Na za or xort Krmanciye, Ma ve sma ra pro dn, Sari bdiyene kerden camrdiye." ....................................................................... M va "Najni, m ra wazena? To de in o goni-qeyret Krmanciye..." (30) Trkesi: "Vedalap dar ktm Evin nnde evremi sardlar, Anadolu Trkleri, on yedi kii bir kiiye vuruyor, eref ve mertlikten yoksunlar. "Tanrm" dedim, "imdi olsayd burda drt Krmanciye (Krdistan) genci, Sizinle dvseydik de, El greydi yaplan ve yiitlii." ............................................................ "Yenge, ne istersin benden? Sende Krmanclk (Krtlk) kan-gayreti yok" Dedim. Dier baz Dersim Dmlilerinin yazlarndan da "Krmanc" "Krmanciye" szcklerinin kullanlna birka rnek verelim: I "Wun Axa wayr mlet Krmanciye vi..." (31) Trkesi: "Wun Aa Krmanc(iye) milletinin sahibi idi..." II "... Horte ra serr vren ra, dewleta Trk qanun vezena (vejena), vana "Na ra tpiya beki ley dewlet de verver pmergn Krmanc pro d." (32) Trkesi: "Aradan yllar geer, Trk devleti yasa karr, 'Bundan sonra bekiler, Krmanc (Krt) pemergelerine kar devletin yannda dvsnler' der." III Burada aktaracamz metin ise sonralar tahrif edilmitir. Bu metnin ilgili blm yledir: "Lawik ma, sanik ma ca roz ve roz bne vind? Ca ca de nam Krmanciye nvejino? Ca r ca radun de veng ma ... " (33) veya

Trkesi: "Trklerimiz, masallarmz niin gnden gne kayboluyor? Niin Krmanciye'nin ad bir yerde kmyor? Niin radyolarda sesimiz..." Daha sonra, yukardaki metin, Dmlilerin Krt olmad propagandasn yapan ve Ebubekir Pamuku tarafndan yaynlanan Ayre dergisinde de yaynlanm, fakat Ayre'de "Krmanc" szc kaldrlmtr. Bylece Trkiye dnda belki de ilk kez bir metin Krt (Krmanc) szc asndan sansre uramtr. Ayre'de "Krmanciye" ile ilgili cmlesi karlm olan metin yledir: "Lawk ma, sank ma a roz ve roz ben vind? a cay radun de veng ma..." (34) Trkesi: "Trklerimiz, masallarmz radyolarda sesimiz..." niin gnden gne kayboluyor? Niin

Dersim Dmlilerinin Kurmanc lehesi anlamnda kullandklar "Krdasi"/"Krdaski" szcnn yerine "Krdai"/"Krdaki" de denebiliyor (Dersim ivesinde "S" ve "" seslerinin birbirine dnmelerine sk sk rastlanr). Yeri gelmiken belirtelim ki, "Krdai/Krdaki" szc Trk kaytlarna ilgin bir biimde girmi bulunuyor. 1950 ylndaki T. C. Genel Nfus Saym Sonularyla ilgili bir kitapta (35), illerdeki "anadil itibariyle nfus" blmnde, Krte bal altnda u lehe yeralyor: 1)Krte/Krmancca (Kitapta bu iki szcn ngilizce karl "Kurdish and Krmanc" biiminde sunuluyor.) 2)Krdaa 3)Zazaca Kurmancca ve Zazaca'dan ayr olarak Krdaa diye bir Krt lehesinin olmad dnlnce ve zellikle de szkonusu kitaba gre Krdaann en ok konuulduu iller gznne alnnca durum anlalyor. Belirtilen bu listede Krdaann fazla konuulduu iller srasyla Tunceli, Erzurum ve Erzincan'dr. Yukarda Krdaski veya Krdaki olarak deindiimiz adn Dersim Dmli Krtleri arasndaki kullanlnn Trk makamlarnn byle bir ayrma gitmesine yolat anlalyor. Ayn kaynaa gre, Krte/Krmancca konuanlarn says Tunceli'de 54 056 iken Zaza lehesini konuanlarn says 3 529'dur. Bu saylar konuyu daha iyi aa kavuturuyor. Bilindii gibi Dersim (Tunceli)'de, Dmli lehesini (kitaptaki ifadeyle Zaza lehesini) konuanlar, Kurmanci lehesini konuanlardan ok daha fazladr. Oysa ki burada Krte/Krmancca konuanlarn miktarnn Dmli (Zaza) lehesini konuanlarnkinden ok daha fazla yazld grlyor. Dersim (Tunceli) Dmlileri kendilerine Krmanc, lehelerine de Krmanci/Krmancki dediklerinden, bu durum szkonusu nfus saymnda bu biimde yansmtr. Btn bu rneklerin gsterdii gibi, hem Dersim Dmlilerinin, hem genelde "Kurmanc" adyla tannan ve Kuzey Krtesini konuan Krtlerin hem de Gney Krtesini konuan Krtlerin ayr ayr kendilerine Krmanc dediklerini gryoruz. rnein genelde Kurmanc olarak bilinen Krtler, ernex (rnak), Behdinan ve iyay Kurmnc yresi gibi birok yrede kendilerine Krmanc diyorlar. Yani bu szck, Krdistan'n Suriye, Trkiye, Irak ve ran igalindeki paralarndaki Krtler tarafndan bugn yer yer kullanlmaktadr. Gney Krdistan'daki Krtlerin kendilerine Krmanc (36), lehelerine

"Krmanci Xwar" (Gney Krmanccas); Kurmanci adyla tannan ve Krdistan'n Trkiye parasndaki Krtlerin ounluunca konuulan leheye ise "Krmanci Ser" (Kuzey Krmanccas) dediklerini biliyoruz. Birok yazl kaynakta da yine Kurmanc yerine Krmanc szc kullanlr (37). rnein Ehmed Xani'nin Mem Zin'indeki Kurmanc szc, baz Mem Zin metinlerinde Krmanc biiminde kullanlr. te yandan Krmanc szcnn de bazen "Krmac" veya "Krma" (38) biiminde kullanld grlr. Nitekim nl Krt kadn air ve tarihisi Mestre Xanmi Erdelan, tarihinde Krmac szcn kullanr. Ayn ekilde Muhemmed Emini Gulustane, "Mucmelu'lTewarix Efariye we Zendiye" adl kitabnda, Sleyman Paay Baban'dan szederken "Slman Paday Krmac Bebe" der (39). Ferhengi Xal'a gre de Erdelan ivesinde "Krmac" szc "Krmanc" anlamnda kullanlr (40). Krmanc szcnn ikinci dediimiz dier anlamna gelince, Muzaffer Erdost'un emdinli yresiyle ilgili bir aratrmasnda bu konu ile ilgili olarak unlar okuyoruz: "Airet, kabilelerden ve hibir kabileye mensup olmayan Krmanlardan meydana gelir... Baka mirlerin ynetiminden karak, baka airet reislerinin basksndan kaarak, bir airet iine gelerek yerlemi yeler, aileler ve kabileler, yeni geldikleri airet ile zamanla kaynarlar ve bunlar da zamanla airet yesi saylrlar; ama airetin kann tamadklar iin ayr ve dk bir tabaka muamelesi grrler, bunlara krman denir (Muzaffer Erdost'un notu: Krtlerin byk bir boyu olan Krman (Kurman) ubesi ile buradaki "krman" szn birbirine kartrmamak gerekir. Burada airet iinde Krman olmaktan baka hibir kan akrabal olmayanlar anlamnda kullanlmaktadr)". Yine Muzaffer Erdost, ayn aratrmasnda yle diyor: "Krman, airetinden birey, aile veya kabile halinde ayrlarak bir baka airet iine yerlemi olanlardr. rnein ran'dan gelen Humaro aireti mntkasnda Nerdue'ye yerleen Dri kabilesi, kendi airet mntkasnda kabile sayldklar halde, Humaro aireti ierisinde krman saylmaktadrlar. Bir krman, 'mr'in veya 'psaa'nn kzn, airet yesi sayld halde, airet kann tamad iin alamaz. Karacak olursa, airetten kovulur, frsat bulunursa ldrlr, mal elinden alnr. Ayrca, krman, divanhaneye girip oturamaz, sohbete katlamaz." (41) M. van Bruinessen, ran Krtleriyle ilgili bir yazsnda, "krmanc" szcn "iftilikte uraan ve airet mensubu olmayan Krt" diye aklar (42). Ayn yazar, "Kurmanc" (Bence bu szcn "Krmanc" biiminde olmas gerekir-Malmisanj) szcnn "Kuzey'in baml kylln" rnein atak'n airetsiz kylleri ile rnak ve evresindeki "airetsiz (airetsizlemi) kyller"i ifade ettiini, Gneyde ayn szcn "airet savalar iin" kullanldn, Dzeyiler'de ise "genellikle bamsz kk iftiler" anlamnda olduunu yazar (43). Irak ve ran Krdistan'nda "Mukriyan, Soran ve Sne (Senendec) halk, kyl halka Krmanc" der (44). Krmanc szcn aklayan Heci Ce'fer'e gre bu szck, Behdinan (Badinan) blgesinde genel olarak Krt anlamnda kullanld gibi, bazen "reaya, alt tabakadan halk" anlamnda da kullanlr. rnein birisine "Ez ne krmanc bab te me" (45) (Senin babann krmanc deilim) derken kastedilen budur.

Ayn ekilde Yusuf Ziyaeddin Paa'nn Krte-Arapa szlnde, "Kurmanc" szcnn "reaya" anlamna da geldii (46) belirtilir. (Bu szln Mehmet Emin Bozarslan tarafndan evrilip yeniden dzenlenerek 1978'de yaplan stanbul basksnda, "Kurmanc" szcnn bu ikinci anlamna yer verilmemitir.) (47) Bu husus smail Beiki'nin de dikkatini ekmitir. Beiki, "eyh, seyit, airet reisi ve byk toprak aalar, kendi deyimleriyle Krmanlar'a yani halka kzlarn vermezler" dedikten sonra konuya yle aklk getiriyor: "Krman, Krt demektir. Fakat Dou'nun feodal egemen snf kendini Krman kabul etmemekte, bu terimi ezilen, smrlen, horlanan Krt halk iin kullanmaktadr. Bu Osmanl devrindeki mmetilik ideolojisinin kalntlardr. Fakat Krt halk uluslama srecine girdii zaman Krman deer kazanacak, aalayc anlamn kaybedecektir. Osmanl mparatorluu devrinde horlanan Trkmen'in Trk halknn uluslamaya balamasyla deer kazanmas gibi..." (ab) (48) "Kurmanc" szc de bazen "Krmanc" szcyle ayn anlamda kullanlr. rnein Selmas ve Urmiye yresindeki Krtler arasnda, airetlerden hibirine mensup olmayan, temel ura tarm ve iftilik olan yerleik kyllere "Kurmanc" denir (49). hsan Nuri'nin bu konuda yazdklar da pek farkl deildir: "Krdistan'n Rzaiye ve ahpur kesiminde airet tekilatna mensup olanlar kendilerine Kurd, tarmla uraan dier kesime de Kurmanc adn verirler. Bu Kurmanclar da kendilerine Kurd diyorlar. Bu airetler kendilerini Kurd milletinin Kurmanc blmnden sayarlar ama dierleriyle aralarnda ne dil ne de grenek ve alkanlklar ynnden farkllk yoktur." (ab) (50) Tewfiq Wehbi ile C. J. Edmonds'un aklamas keza ayn yndedir: "Krmanc: Airet mensubu olmayp Krte konuan kyl." (51) nl Krt airi Melay Cziri'nin bir iirinde kulland "mir kurmanc" (bey ve kurmanc) (52) deyiini de hatrlarsak Kurmanc szcnn birka yzyl nce de bu anlamyla kullanlabilidiini anlarz. Ama nl Krt airi Ehmed Xan, 17. yzyln sonlarnda yazdi Mem Zin'de, eserinin yazl nedenini aklarken "Ekrad" (Arapada Krd szcnn oulu) ve "Kurmanc" szcklerini birlikte ve ayn anlamda yani Krt anlamnda kullanr: "Da xelq nebjitn ku "Ekrad B me'rfet in, b esl bunyad Enwa' milel xudan ktb n Kurmanc ten di b hisb in." Trkesi: Ki el "Krtler, Marifetsiz, aslsz ve temelsizdir, eitli milletler kitap sahibidir Sadece Krtler hesapszdrlar" demesin. Son olarak "kurd" szcnn baka bir anlamna da deinerek bu blme son verelim. nl Farsa szlklerden "Ferheng Mu'in"de "kurd" szc "oban, sr sahibi, gebe" (53) biiminde aklanr. te yandan

"Ortaada yaam Arap corafyaclar, 'kurd' szcn (Arapa oulu: ekrad) (54), ne Arap ne de Trk olan gebe ya da yar-gebe airetler iin kullanmlardr...... ok seyrek olarak da Arapa konuan gebeler bile 'ekrad' diye adlandrlrd." (55) Kurr Dmlilerin Krt olmadn iddia edenlerden bazlar, nemli bir kantm gibi Dersim Krmanclarnn (Dmlilerinin) Kurmanclar' "Kur" veya "Qur", dillerini ise "Krdaski" diye adlandrdklarn ileri srerler. Oysa ki Dersim Alevileri "Kurr" szcn sadece "Kurmanclar" iin deil, Kurmanc olsun Dmli olsun Snni Krtler iin kullanrlar. Bu szc kullananlar da sadece Dersimli Dmliler deildir. Dersim ve Mara yresinin baz Alevi Kurmanclar ayn szc Snni Kurmanclar iin de kullanrlar ve bu szck Dmli olsun Kurmanc olsun Snnileri kmsemek, hafife almak iin kullanlr. Bu anlamyla "Kurr" szc, Trke'de Krtler iin "cahil, bilgisiz" anlamnda -hakaret szc olarak- kullanlan "krro" szcn artrmaktadr (56). Nitekim yukardaki szcn "Kuro" biimindeki kullanlna da rastlanmaktadr. rnein Haydar Ik'n Dersimli Memik Aa adl romannda Memik Aa yle der: "-Saadettin Efendi, Bertal Aa Xormek airetinin reisidir. yi bilirsen sen de. Bu airet imciyecek devletten yana kt. h Said syan'nda Kurolara darbe vurmutur." (57) x Said syannda darbe yiyenlerin sadece Kurmanclar olmad, en az onlar kadar Snni Dmlilerin de darbe yedii ise aktr.

III-DIMIL Bu szck daha ok Kurmanclar tarafndan kullanlmak zere, Krtler arasnda Dmli, Dmbli veya Dmli biiminde sylenir. Kemal Badll, Kurmanclarn "Zazalara nadiren Zaza, fakat genel olarak Dml" (58) dediklerini yazar. "Dmli" szc, yazl kaynaklarada Dunbuli (59), Dunbeli, Dnbeli (60) Dunbali (61), Donboli, Dnbli (62), Dmbli (63), Dmbeli (64), Dumbili (65), Dumbli (66), Dumbuli (67), Dmbeli (Dumbeli) (68), Dmbl[i] (69) Dmbll, Dmlli, Dumuli, Dumli, Dumli gibi ok deiik yazllarla karmza kar. yle ki bir kitabn deiik sayfalarnda (70) veya bir kitabn farkl eviri ve basklarnda bile bu szcn deiik biimlerde getiini grrz. rnein slm Ansiklopedisi'nde erefname'den "Dumbuli" biiminde aktarlan ayn szck, erefname'nin Trke evirisinde "Dnbli", Krte evirisinde ise "Dunbuli" biimindedir. Bu deiik biimlerin, daha ok Arap harflerinin okunuundaki deiiklik ve yanllklardan kaynakland anlalyor. nk Dunbuli veya Donboli sc, Arap alfabesinde DNBLY harfleriyle yazlr. Szc nceden tanmayanlar ou kez bunu yanl okumulardr. Kaynaklar bu szcn anlam ve kkeni ile ilgili deiik yorumlarda da bulunurlar. Bunlardan bazlar yledir: "Diyarbakr, Gen, Kulp, apakur, Siverek civar halk ve Dersimliler kmilen Zaza'drlar. Zazalara Dmbeli derler. Bunu 'Dm-meli yani Meli'nin

arkasna gelen' yahut 'Meli'nin kuyruu' gibi bir mana ile tefsir ederler. Gya Krtler Mil ve Zil diye iki esastan domu imi, Dmbeli[nin] bu kaynaklardan birine tamamiyle mensup olamayan, yalnz ata cihetiyle Mil ile bir mnasebeti olanlara mahsus bir ad olduu sylenir." (71) Bir baka rivayet yledir: "Mevcut rivayetlere gre, gya bir zamanlar Viranehir Mlli(Milli) airetine tabi olmalarndan kinaye olarak Zazalara 'Mllilerin arkas, devam, tabii' manasna Dumlli denmi ve zamanla bu kelime Dumuli/Dmli-Duml, Dml ekillerine girmitir (d, Kurmanada arka, son, sonra, devam veya kuyruk ve tabi anlamndadr" (72) diyenler olduu gibi, "Duml, geni omuzlu" anlamna gelir (73) diyenler de vardr. Bu rivayet, hi deilse yzylmzn banda Dersim Krtleri arasnda da yaygnd. Mark Sykes, Milli aireti bakan brahim Paa'nn Dersim Krtleri arasnda da sayg grdn, onun "Dersim'de muhafzsz olarak seyahat edebilecek tek yabanc" olduunu belirttikten sonra brahim Paa'nn yle dediini yazar: "Yllarca nce Krtler iki kola ayrlmlard, Mlan ve Zilan olarak. Mlanlarn 1200 airetleri vard; ancak bunlardan honut olmayan Allah bunlar saa sola datt. Bunlardan kimi kayboldu ve kimi de yaamn srdrd. Bu kaybolmaktan kurtulanlar Mlanlar'n ba olarak bana sayg gsterirler." "brahim'in anlatt hikye Muhammed'den ok nce olan bir duruma ilikin. Bylece Mlanlar'n bir ksm Hristiyan, bir ksm da Yezididirler. Mlan efsanesine gre, kendileri em'in ocuklardr ve Arabistan'dan gelmiler. Ancak Zilanlar doudan gelmiler. imdi bu mulak efsane ile Dersim'in tm Krtleri arasnda da karlalr. Bunu burada durdurarak, bunun deiii olan bir dier efsaneye geelim: "Arabistan'dan gelen Mlanlar, Dersim'de yerletiler. Sultan Selim Bat Krdistan' fethettii zaman, veziri grd ki Krtler Dersim'in da eteklerinde babo gezmekte ve blge gebelerle dolu. Bundan tr vezir, isteyenlerin evler yapp yerleebileceini, adrda yaamak isteyenlerin ise adrlarn alp gneye inmelerini emretti. Bazlar ev yaptlar, Trke renip kadnlarna pee giydirdi[ler]; bazlar Dersim'in ulalmaz doruklarna katlar; bazlar da gneye indiler. te brahim Paa bu gneye inenlerin badr." (ab) (74) Karl Hadank gibi Baz yabanc yazar ve aratrmaclar, Dmlilerin ve Goranlarn kken olarak da Krt olmadklarn, Deylemlilerin soyundan olduklarn ve Hazar Denizi'nin gneybatsndan geldiklerini ileri srmlerdir. Bunlara gre "Dmli" szc de "Deylem" szcnden kaynaklanr. rnein Artur Christensen'e gre, "Deylem" szc, seslerin yer deitirmesi (mtathse) sonucu "Dmli"ye dnmtr (75). Ayn grleri aratrmadan benimseyen Krt aratrmaclar da vardr. Bir varsaym olarak ortaya atlan ve dne dolaa bugn adeta gerekmi gibi szkonusu evrelerce kabul edilen bu iddialar ile ilgili ikna edici kantlar ileri srlebilmi deildir. rnein "Dmli"nin "Deylem" szcnden kaynaklandn iddia edenler "Dunbuli" szcnn neyin nesi olduunu izah etmemilerdir. Kanmca "Dmli" szc, "Dunbuli" veya "Dunbeli" szcnn deiiklie uram biimidir. Bu kanya uradan varyorum: 1)Hereyden nce, bugn de Motkan ve Sason gibi baz yrelerde Zazalar "Dmblan" adyla anlmaktadrlar (szcn sonundaki "-an", oul ekidir).

2)Peter Lerch, 1850'lerde Palu'nun kuzeyindeki Dumbeli airetinin Zazaca konutuunu yazar. 3)Birok tarihi, Xoy (Hoy) yresinde Dunbulilerin yaadklarn yazar. erefname'de bunlarn aslen Yezidi olduklar ve Czira Boxtan (Botan) yresinden oraya gittikleri belirtilir. Acaba bunlarn bugnk Dmlilerle ilikisi nedir? Dnbili adnn yazl kaynaklarda ok deiik biimlerde getiini daha nce belirtmitik. Dnbli adndaki Krt kabilesinden szeden -bildiimiz- en eski tarihi Mesudi'dir. Arak Poladyan'n aktardna gre, Mesudi (lm tarihi: 956), ad-Dababile (Dunbili) kabilesinin Suriye'de yaadn yazar (Poladyan'n kitabnda "ad-Dababile" olarak geen adn ed-Denabile olmas gerekir. nk Arapa'da Dunbil szcnn oulu Debabile deil, Denabile'dir) (76). 14. yzylda yaam olan Mecdeddin Yakub Firuzabadi (1329-1414) de Arapa olarak yazd El-Kamusu'l-Muhit adl nl szlnde, bu szcn doru biiminin Dunbul olduunu ve bunun daha nceleri Musul civarnda yaam olan bir Krt airetinin ad olduunu kaydeder (77). Firuzabadi'nin bu aklamas, hem bugnk Dmli szcnn asln, hem de bunun bir Krt airetinin ad olmasn belirtmesi asndan nemlidir. Bu szcn getii en eski yazl kaynaklardan biri olan "Mesaliku'lEbsar Fi Memaliki'l-Esmar"dan yaplan alntlarda ise Dunbuli biiminde olduunu gryoruz. Bu kitabnda, Fadlullah bnu'l-Umeri ehabuddin Ehmed (1301-1349), Dunbulilerin -Musul'un kuzeydousundaki- Meqlub ve Muxtar (Maklub ve Muhtar) dalarnda yaadklarn yazar (78). Dunbulilerin Krt olduklar genellikle kabul edilir. rnein bu slaleye mensup olup 995'te len bir bey, Emir Sleyman Kurd adyla bilinir. Tarihsel kaynaklarn yazdna gre, ayn slaleye mensup olan beylerden Emir Ehmed Beg'in (lm tarihi: 1472) Krte bir divan vard ve bu divan Krtler arasnda Hafz- irazi'nin divan kadar deerliydi. Ehmed Beg ayrca Hafz'n gazellerini muhammes olarak Krteletirmiti. Papazyan'n aktardna gre, Dunbuli Krtlerinden Ehmed Xan el-Dunbul'nin olu Rustem Xan, yazd "arat'lMezahib" ve "arat'l-Edyan"da, 'Ebdurrezaq bn Necef Quli Xan Dunbuli de 1850'de yazd "Tarix Denabil"de (Dunbulilerin Tarihi'nde) Dunbuli'lerin ii inancna bal Krtler olduunu yazarlar. Basile Nikitine'in Farsa bir el yazmasndan aktard bir blmde, Dunbulilerin (Donbolilerin) adlarn "Dunbul" (Donbol) kalesinden aldklar belirtilir. Bu kaleden ise bazen Diyarbekir'in dalk kesiminde, bazen Frat Nehri kysnda, bazen "Trklerin Karacahisar (Qerecehisar) (79) dedii fakat Dunbul (Donbol) Kalesi olarak nl olan" bir kale, bazen de "Krdistan'n ortasndaki" bir kale diye szedilir (80). Hemen belirtelim ki, Diyar- Bekr veya Diyarbekir ad, bugn Trke'de Diyarbakr (81) denilen ehrin ad olmadan nce Yukar Dicle Blgesinin adyd. rnein 19. yzyln ortalarnda yazlan bir dier Farsa kaynaa gre, Diyarbekir Vilayeti'nin dousunda Byk Ermenistan ve Krdistan, batsnda Kk Ermenistan ve Mlk-i am, kuzeyinde Anadolu ve Erzincan, gneyinde ise am ve Arabistan topraklar bulunmakta idi (82). 1868-1885 dneminde Diyarbekir vilayetine bal olan sancaklar ise unlard: 1)Diyarbekir (Siverek, Ergani Madeni, Reslayn, Lice, Silvan, merkez yani Amid) 2)Mamuretlaziz 3)Malatya 4)Siirt 5)Mardin (83). Farsa metinde szkonusu edilen Diyarbekir szcnn de bu eski

Diyarbekir vilayeti anlamnda kullanlm olduu anlalmaktadr. Nitekim Dmliler bugn de adgeen bu blgede yayorlar. Dunbul kalesi hakkndaki benzer bir aklamay da Ali Ekber Dhxuda yapar: "Dunbul, Diyarbekir yresindeki bir dan addr. Azerbeycan Dunbulilerinin reisleri aslen bu yredendirler ve Krdistan'da Dummel/Zaza diye nldrler." (ab) (84) Dunbl (Dunbul) kalesinin "Sencran Da"nda olduunu yazan (85) kaynaklar da vardr. Ad geen "Sencran Da", byk bir olaslkla Yezidilerin yaad -ve Krtlerin ngar veya engal dedii- Sincar Da'dr. Dmlilerin Krt olmadn iddia eden baz yazarlarn kabul etmek istememesine karn bu aklamlar, ran snrlar iindeki Xoy yresi Dunbulileri ile konumuz olan Kuzey Krdistandaki Dmlilerin ilikisini gstermektedir. Dmlilerin bugn yaadklar Kuzeybat Krdistan'a ne zaman geldikleri konusu henz tartmal olmakla birlikte shak Sungurolu'dan aktardmz u aklamalar, hem Dersim Dmlilerinin -yazarn deyiiyle DinbillilerininIrak'tan Dersim'e geden Krtler olmasn ifade etmesi hem de bunlar arasnda Aleviliin yaylmasna yer ve kii adlar belirterek deinmesi asndan nem arzetmektedir. Sungurolu yle yazmaktadr: "... ah smail ise, zaptettii blgelerde emniyeti temin etmek iin kendi tebaasndan olan Dinbilli airetini tedibe giriince etrafnda bulunan btn Irak Krtleri korkularndan batya doru kamaa balamlar ve gelip Van, Bitlis, Diyarbekir, Harput gibi dalk blgelerine yaylmlar ve bunlardan bir ksm bilhassa sarp dalara ve vahi mee ormanlarna sahip ve ayn zamanda yol ura da olmayan Dersim'i bir yurd olarak semiler ve buraya yerlemilerdi." "... [ah smail] Bu cmleden olarak Rumyeli Nur Ali Halife namnda bir Kzlba eyhini de emigezee gndermiti. O zaman emigezek emiri bulunan Hac Rstem, Nur Ali'yi memlekete sokmyaca ve kar koyaca yerde, bilkis ehri bu halifeye terk ile savuup ah smail'in yanna gitmiti... Nur Ali uzun zaman emigezek'te kald, emigezek ve Dersim'de durmadan alarak iilii halka alad, bu tohumlar, yerli halk ile Dersim'e yerleen Irak Krtleri arasnda bir mezhep fark ve dolaysyla etin bir dmanlk meydana getirdi, ard aras kesilmeyen Dersim isyanlar ite bu tarihten sonra balamtr..." (ab) (86) Baz kaynaklar Dunbulilerin daha nce afii mezhebine mensup olduklarn da yazarlar (87). Hemen belirtelim ki btn Dmlilerin bugn bulunduklar blgelere birlikte deil de deiik zamanlarda gelmi olmalar da mmkndr. 4)Dunbuli szcndeki "NB" seslerinin giderek kolay syleyi biimine, yani "MB"'ye ve nihayet "M" sesine dnt ve szcn Dmbli ve Dmli (Dumuli) biimlerini ald anlalyor. "NB" seslerinin Krtede "MB'ye ve giderek "M" sesine dntne dair birok rnek bulunmaktadr. Burada bunlardan sadece birkan hatrlatalm: Dmli lehesinde_________ NB......................MB............................M Trke anlam

enbe.................sembe.......................eme..........-.......cumartesi snbore..............smbore/sembure....smore...............sincap msk 'enber.....msk 'ember..........msk 'emer.....misk ve amber tenbel.................tembel......................temel.................tembel enbaz.................embaz.......................'emaz.................arkada tenbh................temb........................tem..................tembih enber..................ember.....................emer.................amber erefname'nin Dnbli beyleri ile ilgili blmnde, Dnblilerin [Czira] Boxtan (Botan) vilayetinden giderek Xoy yresine yerletikleri, balangta Yezidi dinine mensup olduklar ve Krtler arasnda onlara Dnbli Boxt denildii belirtilir. Nitekim bugn de Cizre'ye bal Dunblya diye bir ky vardr (baz kaynaklarda ad Dumbulya veya Dmlya biiminde geen bu kyn Trkeletirilmi ad Erdem'dir). Ayn ekilde Dar Yeni/Dara Hni (Gen) ilesine bal Botiyan ky sakinleri ve bu adla anlan airet de Dmli lehesini konumakta olup Botiyan (Botiyon) adn korumaktadrlar. 19. yzyln ortalarnda yazlm olan Farsa bir kaynakta Dunbeli (Dunbli)ler konusunda yazlanlardan ise bunlarn "Kzlba Krt"lerden olduklar fakat artk Trke konutuklarn reniyoruz: "Dunbeli... bugn Kzlba taifesinden saylan bir Krt kabilesidir. Hepsi Trke konuurlar ve ia-y mamiye'dendirler. Xoy (Hoy) vilayetinde yaarlar..." (88) Tarihi Muhemed Cemil Bendi Rojbeyani, sonradan Trke konuan bu Xoy Dunbulilerinin eskiden Gorani lehesiyle konutuklarn yazar (89). ran ve Krt kaynaklarnn verdii bilgiler, Xoy (Hoy) yresi ve Azerbaycan'daki Dunbuli Krtlerine mensup baz air ve yazarlar tanmamz salyor bugn (90). Bunlardan Heyran Xanm, Mehabad'da kurulan Komeley Jiyanewey Kurd'un yayn organ olan Nitman'da Krt kadn airi diye tantlmtr (91). Yer ve airet ad olarak Dmli Bugn Krdistan'n deiik blgelerinde Dmli/Dumli adn artran baz ky adlar ile ayn ad tayan Yezidi airetlerine de rastlanyor. Bunlardan -daha ok yazl kaynaklara dayanarak- tesbit edebildiklerimiz unlardr: 1-Diyarbakr'n Kulp ilesine bal Dumulyan (Balolu) ky 2-emigezek ilesinin Germili (Gedikler) bucana bal Dmli (Akeren/Atelen) ky 3-Cizre'ye bal Dunblya (Dumbulya, Dmlya) ky Bu kyn ad, yazl kaynaklarda Dunblya, Dumbulya ve Dmlya biiminde geer ki bunlar, szckteki NB-MB-M dnmesini yanstmaktadr. 4-Bingl'n Ki ilesine bal Dmlag/Dmlek (Karaubuk) ky. 5-Abowian, 1848'de Palu'nun kuzeyindeki Dmbeli (Dumbeli) kynden szeder (92). 6-Bugn Suriye snrlar iinde bulunan iyay Kurmnc yresinde 'Efrin kazasnn Reco nahiyesine bal Dumuliya adnda bir ky bulunmaktadr. Resm ad Dumbulli olan bu kyn sakinleri Kurmanc lehesini konuurlar. 7-ran'da Hervabad yresinde Donboli ve Ehr yresinde Dumuli (Dumulu) adlaryla birer ii ky bulunmaktadr.

8-Baz Trk kaynaklar, Bongla (Solhan)'daki anmerik ve olemerik Dmlilerinin (Zazalarnn) Diyarbakr'n Hazro ve Mardin'in aymaz'daki Dumbulan aireti ile ilikileri olduunu kaydederler (93). 9-Yusuf Ziyaeddin Paa, Dnblan'n, irvan airetlerinden biri olduunu yazar (94). 10-Irak Krdistan'nda bulunan Dhok ile yukarda bir vesileyle ad geen Meqlub Da arasda bulunan xan blgesindeki birok kyde Yezidi airetlerinden biri olan Dumli aireti (95) yaamaktadr. Baz kaynaklarda bu airetin ad "Domli" biiminde geer. J. Campanile'nin 1818'de yaynlanan eserinde, adgeen Yezidi Dumbeli airetinin de ayn airet veya onun bir kolu olduu anlalyor. Bundan hareketle, bu airetin adnn eskiden Dumbeli iken sonradan Dumli (veya Domli) biimini aldn sylemek mmkndr (96). Bu vesileyle kimi Yezidi airetlerinin adnn, bugnk baz Dmli (Zaza) yerleim birimlerinin ad olarak yaadna dair bir rnei hatrlatalm: Halen Gl (Eil) ilesine bal bulunan Qzlan (Qzlan) adnda bir ky bulunmaktadr. Bu kyn sakinleri Dmli lehesini konuurlar. 1894'te yaynlanm olan "El Hediyye'l-Hemidiyye Fi'l-Luxeti'l-Kurdiyye" adl szlkten, "Qzlan"n (97) bir Yezidi airetinin ad olduunu reniyoruz. Yezidilerle Dmlilerin inan ve gelenekleri arasndaki benzerlikler Dmlilerle Yezidilerin ilikisini gsteren baka belirtiler de vardr. rnein Dmliler arasnda, zellikle de Alevi olan Dmliler arasnda halen yayan baz gelenek ve trelerin Yezidilerinki ile byk benzerlik gstermesi dikkat ekicidir (Konu ile ilgili kaynaklaradan bazlarnda Alevi yerine Kzlba szc kulanlmakta ise de biz genel olarak Alevi szcn kullanacaz). Bu konu balbana bir inceleme konusudur ve bildiimz kadaryla bugne dek zerinde yeterince durulmam, inan ve amel ynnden Krt Alevilii ile Yezidilik karlatrlmamtr. Bu konuda bir fikir vermek iin biz burada sadece birka hususu hatrlatacaz. Yanl bir anlalmaya meydan vermemek iin u hususu belirtmekte de yarar var: Aada Yezidilikle olan benzerlikleri zerinde durduumuz Alevilik, sadece Dersim Dmli (Krmanc) Alevilii ile snrl deildir. Bunlarn bir blm Krt olmayan dier Aleviler iin de geerlidir (98). 1)Snni-afii Dmlilerin yaad Piran yresinde her yl Mays ay ortalarnda kutlanan Roj Ziyar bayram (99) ile Yezidilerin "Cemayi" gn kutlamlari arasndaki benzerlikler (100). 2)Dmlilerin -zellikle Dersim Alevilerinin- ve Yezidilerin gnee verdii nem "Namaz klacak olan Yezidi, gne dounca veya batnca ona doru ynelir ve defa rka varr... Yezidi dualar drt tanedir: 1-Sabah duas: Arapa-Krte karm uzun bir duadr. 2-Evger duas: Bu dua, dierinden daha uzun olup yine sabahlar okunur. 3-Gne bat duas: 53 duadan meydana gelen bu duaya gne duas da derler. Gne batt srada bu dua okunur. 4-Akam duas: Buna ehadet duas da derler. Yataa girince okunur.... Yezidilerin gne ve aya taptklarna dair yanl telakki, yce Tanr (Melek

Tvus)'nn 'Ay ve karanln efendisi' ve 'gne ve aydnln efendisi' olarak gsterilmesinin neticesidir..." (ab) (101) Yezidiler, "Ayn ekilde sabahleyin gne nlar nereye vurursa oray perler." (102) Dersimlilerde ise "akam yataa girerken, sabahlar kalkarken ve ykanrken Hode'ye (Tanr'ya-Malmisanj) dua etmek her Dersimlinin borcu saylr. Dersimli, sabahlar pek erken kalkp muhteem dalar arasndan domakta olan gnein ualarna kar vcuduna muhtelif inhina ve hareketler vererek ibadet eder. Gnee Tanrnn Nuru denir." (ab) (103) Alevi olan Dersim Dmlileri, gnee "bmbarek" (mbarek) veya "Rotiya Mehemed-Eli (Hz. Muhammed-Ali'nin Nuru), aya ise "Rotiya Ana Fatma" (Hz. Fatma'nn Nuru) der; douu ve bat srasnda gnee dua (104) ederler (105). u Trkde olduu gibi Krmanci (Dmli) lehesiyle sylenen baz Dersim trklerinde gnein "Mehemed" (Muhammed) veya "Mehemed-Oli (Muhammed Ali) diye adlandrld grlr: "Bko spede ra Mehemed vejiyo Na Mehemed-Oli yo..." (106) Trkesi: "Oul sabahtan Muhammed km Bu Muhammed Ali'dir..." "Dersim halknn inancna gre, sabah ibadet vaktidir... hayr ve bereket vaktidir... Derler ki 'Tanr, kimin erken uyanarak kendisine dua edip andktan sonra iine gittiini anlamak iin sabah erkenden mmetine bakar. mmetini erken uyanma srasna gre derecelendirir. En erken uyanann rzkn kepe ile, daha sonra uyanannkini avu ile, ok ge uyanannkini ise kak ile verir...' Sabah vakti ok makbuldur... sabah ibadeti ok ok makbuldur." (107) Dersimli baz ozanlar, iirlerinde bu konular ilemilerdir (108). Dersimli yazarlardan Munzur em de bir yazsnda bu konuya deinir: "Alevi Krtlerde ate, gne ve ay kutsal olarak bilinirler.... ... Gne tanrya yakn dzeyde kutsalla sahiptir. O nedenle de birtakm zorunlu haller dnda, kurban mutlaka gne doarken ve ona evrilerek kesilir. Ay, ayn ekilde kutsal olmakla birlikte gneten bir derece daha aada yer alr. Gne ve ay doarken, yz onlara evrilir, eller alr ve dua edilir. Gnee, ayrca hastalk ve teki sknt anlarnda da yalvarlr, dua edilir. Dua, gnein ve ayn adn anarak onlara yalvarma biimindedir." (ab) (109) Dersimli Aleviler, gnee ylesine nem vermektedirler ki bazan hastalarn iyiletirilmesi iin bile ona yalvarrlar (110). Dersim dndaki baz blgelerde de Dmlilerin gnei adeta kutsal saydklar ve onun adna yemin itikleri grlr. rnein Piran ve Gl (Eil) yresinde gnlk hayatta sk sk "Ino roj m kor ko (bko)!" yani "[Yalan sylyorsam] Gne gzm kr etsin!" anlamnda yemin edilir. 3)Yezidilerde ve Dmli Alevilerinde Xzr (Hzr)'a olan sayg M. Nuri Dersimi'nin yazdna gre, Dersimlilerin ikinci nemli bayram Hdr lyas bayramdr. "Ocak aynn sonunda gn oru tutulur. Bu gn zarfnda baz kzlar su imezler ve ryalarnda kendilerine su verecek olan gencin kendilerine nianlanacana ve e olacana inanrlar. Orutan sonra,

kavut dedikleri kavrulmu budaydan yaplm unu, bir kap ierisinde en yksek yklk zerine koyarak etrafna mumlar yakarlar ve gece Hazreti Hdr'n bir iaretini beklerler. Ertesi gn sz geen kavut, ya ve balda piirilerek komulara datlr, sofralar ekilerek dn bayram edilir." (111) Munzur em de ayn konuya deinir: "... Hzr'n Alevi inancnda ok nemli bir yeri olduunu belirtmek gerekir. Bu inanca gre, Hzr aksakall bir ihtiyardr. Boz bir atn srtnda gezer. O, 'cantzk' (tezcanl) tr. ylesine sr sahibidir ki her an her yerde hazr haldedir. O nedenle de dara dldnde hemen hemen her zaman ilk olarak ona seslenilir."(112) Dersimli ozan Wuen Tikmeyi (1911-1986), bir deyiinde Xzr (Hzr) iin yle der: "qa kokm o, cansenk o, Kal Xzr o Koti veng d hem hazr o hem nazr o."(113) Trkesi: "Ne kadar da yaldr, tezcanldr, Yal Hzr Nerede arsan hem hazr hem nazrdr." Gl (Eil) ve Piran yrelerinde olduu gibi, dier yrelerdeki Dmliler arasnda da 13 Ocak'a rastlayan Sernewe'den ksa bir sre sonra, Xz lyas (Xiz Liyas, Xed las) gn "qawt" (kavut) hazrlanp evde kiler gibi herkesin zellikle ocuklarn- uramad bir yerde ykseke bir yere konur. Bir gece orada brakldktan sonra sabahleyin yenir. O gece Xoca Xzr (Hoca Hzr)'n gelip hazrlanan kavuta dokunabilecei, bunun da ok hayrl ve ans getiren bir ey olduuna inanlr. Sincar Yezidileri de ubat aynn ilk perembe gn Xdr lyas bayramn kutlar ve bundan nceki gn oru tutarlar. gn yerine bir gn oru tutanlar da vardr. Dmliler gibi Sincar Yezdileri de Xdr lyas gn kavut hazrlayp tandklara, yaknlara datrlar (114). Baz aratrmaclarn bu bayramn Hristiyanlarn kutlad bir bayramdan kaynakland grnde olduklarn da belirtelim. 4)Dersim'de kutlanan ve baz kaynaklarda dier Alevilerce 21 veya 22 Martta kutland (115) belirtilen Neweroze (Nevruz) yahut Sultan Newruz bayram (116) ile Yezidilerde kutlanan "Cejna Sersal" (Ylba Bayram) (117). 5)Yezidilikte dinsel baz tabakalar veya snflar bulunduu, bunlardan birinden dierine geilemedii bilinmektedir. Bu bir nevi kast sistemidir. Bu katlkta olmamakla birlikte Dersim Alevileri arasnda da bunun kalntlar denebilecek baz belirtilere rastlanyor. rnein her zaman olmasa da "Pir ve rehberler ounlukla Kuranldrlar.... Pir ve rehberlere pirlik edenler ise deiik airetlere mensupturlar. rnein Sydan (Syd), Axuan (Axuan), Bava Mansuriyan (Bava Mansur), Dewrs Cemalan (Dewrs Cemal) airetleri bu durumdadrlar... Kii, fiilen dede, rehber veya mrid olarak grev yapsn yapmasn, eer szkonusu airetlerden biri ise sradan insanlardan ayrdedilen bir zelllii, kutsal kiilii var demektir. Bu zelliin o airet veya aileye Tanr tarafndan kazandrldna inanlr. Onlarn eli plr ve kendilerine sayg gsterilir..." (ab) (118)

6)Yezidilerdeki "Baba eyh (htiyar)", "Pr", "Sultan", gibi dinsel unvanlarn Dersim Alevileri arasnda da bulunmas dikkat ekicidir. rnein Dersim evliyalar arasnda birok "Bava", "Kal" (htiyar) ve "Sultan"a rastlanr: Tuzk Bava, Kalo Sp, Kal Ferat, Kal Mem, Sultan Tehir Ser Baxra Spiye, Sultan Seyd (119) gibi. 7)Yezidilikte "biray axret" (ahiret kardei) seme zorunluluu ile Dersim Aleviliindeki "msayivni" (musahiplik) uygulamas arasnda byk benzerlik vardr (120). Zaten Dersim Dmlileri de "musahip" iin "bray axrete" (ahiret kardei) derler. 8)Hem Yezidilerin hem de Alevilerin baz hayvanlar kutsal saydklar ya da baz hayvanlarn etini yemedikleri bilinmektedir. rnein Yezidilikte geyik etinin yenmesi yasaktr. Horoz eti de Yezidi eyh ve mritleri iin yasaktr (121). Aleviler iin ise geyik "kutsal saylan hayvanlardandr, ldrlmez... Horoz sslenir." (122) Dersim Alevileri geyik avlamay byk bir gnah sayarlar. 9)Hem Yezidilerde hem de Alevilerde byk ve sakala nem verildii grlmektedir. Yezidiler sa-sakal-bya, hatta kafa ve yzdeki btn kllara deer verirler. yle ki "salarn uzatmalar, dudaklarn, kirpiklerini rten ve burun deliklerinden ve kulaklarndan kan kllardan dolay Trkler onlara sal ve sekiz bykl lakabn vermilerdir." Onlarda "tra olmak, byklar tamamiyle kesmek, bakasndan alnm tarak ve ustura kullanmak" gelenek bakmndan yasaktr (123). Baz kaynaklara gre, Alevilerde (Kzlbalarda) de "byk ve sakal kesmek yoktur." (124) Anlald kadaryla bugnk Alevilerde bunlardan byk kesmeme gelenei yaamaktadr. Krtlerde genel olarak saa deer verildii anlalyor. rnein sa yakmak ya da yere atmak Snni Krtler nezdinde de iyi karlanmaz. Kesilmi olan salar toplanp genelllikle ykseke bir yere, duvar kovuklarna vs. konur. Bu davranta, temizlik kaygs kadar eski din ve geleneklerin de etkisi olsa gerek. Yezidi erkeklerinin salarn uzattklar bilinmektedir. Eskiden hem Dersim'deki baz Alevi seyid ve dedelerinin hem de Piran gibi baz yrelerde kimi Snni-Nakibendi eyhlerinin sa uzattklarn da hatrlatalm. 10)Yezidilikte ve Alevilikte belirli kurallar iniyenlere kar bir nevi afaroz etme cezas uygulanr. ok ar olan bu cezaya arptrlan, "tahrim" olan (haramlaan), dier bir deyile lanetlenen Yezidi, "btn haklarn kaybetmi saylr, hatta kars ve ocuklar da onu reddederler. Lanetlenen bir din adam ise, sakal kesilerek menfur ilan edilir ve eyh Adi'nin trbesine gtrlerek hrkas alnd gibi mal da msadere edilir." Hatta onu barndran baka Yezidiler de ayn cezaya urarlar (125). Alevilerde "dknlk" olarak bilinen bu toplumdan tecrit edilme cezas, Dersim Alevilerinde Dmli lehesindeki deyile "Ver ver de kemere ronayene" (Kap nne ta dikmek) veya "Nolta Kur weardene" (Kur'in naletini okuma) adlaryla bilinir (126). Bu cezaya arptrlan "aile ile her trden ilikiler kesilir. Onlara selam verilmez, hayvanlar kynkinden ayrdedilir, yzleri tra edilmez, niyaz veya kurbandan kendilerine pay verilmez ve

onlardan bu tr adaklar alnmaz, lleri olduu zaman cenazeye gidilmez." Bu bilgileri veren Munzur em'in yazdklarndan, sadece bu cezay gerektiren suu iliyenin deil szkonusu kiinin ailesinin de cezalandrld anlalyor ki bu, cezalandrmann sulunun dndaki yaknlarna da ynelik olmas asndan ilgintir. 11)"Yezidi olmak iin Yezidi olarak domak gerekir." (127). Ayn ey Alevilik (Kzlbalk) iin de szkonusudur. Her istiyen Alevilie giremez. Abdlbaki Glpnarl'nn yazdna gre, "Kzl-ba, erkek olsun, kadn olsun, mutlaka Kzl-ba soyundan gelir." (128). 12)Kzlbalarda kadn boamak haramdr (129). Yezidilerde de kadn boama olayna nadiren rastlanr. 13)Dinini gizleme (alevilerde "taqiye"). Yezidi Krtlerle Dersim Krtlerinin yaknl konusunda dier bir husus Mark Sykes'in dikkatini ekmi ve o Sincar Yezidileri ile Dersim Krtlerinin fiziki olarak da benzediklerini yazmtr: "Sincar'n Yezidileri fizik olarak Dersimli Krtleri andrmaktadrlar: Kk kemikli, ince boylu, zayf, agzl, zdrapl yzhatl, asl kk burunlu, sivri eneli, geni ve sathi alteneli, ne kk yzkemikli, siyah gzl ve ince yanakl. Bunlar salarn alt ya da yedi blm halinde rerek, yzn bir tarafndan sarktrlar." (130) Trklerle yapt ibirlii ile nl olan M. erif Frat, Zazalarn Dmbeli ve Yezidi adlaryla adland[rld]n yazar (131). Dmli lehesi ile Behdinan yresinin Kurmanc ivesi arasndaki gramatik benzerlikler de Dmlilerin gemite bu blgelerde yaam olmalarnn izleri olsa gerek. sim ve sfat tamlamas ile ismin bkml biimlerinde olduu gibi baz gramatik formlar, dier birok Kurmanc ivesinde kaybolduu halde Behdinan Kurmanccas ile Dmli lehesinde halen yaamaktadr. Bu dilsel benzerlikler de ayrca ayrntl olarak incelenmeye deer. Biz burada ayrntlara girmeden sadece birka rnek vermekle yetineceiz. Kurmanc lehesinde Dmli lehesinde a)law muxtr b)law muxtari........................laj muxtari/lay muxtari....muhtarn olu a)brya welt b)brya walati.......................brya welati...........................lke hasreti a)Mn sv da lwik. b)Mn sv da lawki.............M say day lajeki (layiki)...Olana elma verdim. a)J Keml re bje. b)J Kemali re bje.................Kemali ra vaje........................Kemal'e syle. a)Ehmed nan xwar. b)Ehmedi nan xwar.......Ehmedi nan ward (werd)......Ahmet ekmek yedi.

Yukardaki rneklerde a klarnda sunulan formlar, Kurmanc lehesinde bugn yaygn biimde kulanlmakla birlikte, b klarndaki formlar Hekari, Behdinan ve onlara yakn yrelerde kullanlr. Grld gibi, Dmli lehesinde kullanlan form Kurmanccadaki b kkna uygundur. Dil ve geleneklerdeki sz edilen benzerlikler tesadfi olamaz elbette.

IV-ZAZA zerinde deiik yorumlar yaplm olan ve belki de syleniindeki kolaylk ve ahengin de etkisiyle, "Dmli" ve "Krd" adlarna oranla daha ok tannan "Zaza" szcnn nemli bir zellii de hem Dmliler iin hem de yer yer Kurmanci lehesini konuan Krtler iin ad olarak kullanlmasdr. rnein, Muhemmed Xal'n 1960'da Gney Krdistandaki Sleymaniye'de yaynlanan Ferhengi Xal adl Krte szlnde, Zaza lehesi, Kurmanci olarak bildiimiz lehe anlamnda kullanld gibi, Dou Krdistandan Muhemmed Teqi brahimpur da Farsa-Krte szlnn giriinde, adn Behdinan (Badinan) yresinden alan Behdinan lehesine (yani Kurmanci lehesine) halk arasnda "Zaza" denildiini belirtir (132). Kurmanc lehesinin veya bu leheyi konuanlarn Zaza diye adlandrlmas ilk anda Kuzey Krdistanl Krtlere tuhaf gelmektedir ama Zaza adn tayp Kurmanc lehesini konuan Krt airetlerine Kuzey Krdistan'da da rastlanr. rnein M. Nuri Dersimi'nin yazdna gre, aslen Dersimli olup 12 byk kabileden oluan ve Kurmanci lehesini konuan Kogiri airetlerinin kabilelerinden bir tanesinin ad Zaza'dr. Ayn ekilde "Dumli" adn tayan ve Kurmanc lehesini konuan Krt airetleri de vardr. Irak Krdistan'ndaki Yezidi airetlerinden birinin adnn Dumli olduunu yukarda yazmtk. Hatta bazan ayn airetin bir blmnn Dmli lehesini, dier blmnn Kurmanci lehesini konutuu da grlr: Ali Kl'n yazdna gre, Dersim yresindeki Demen (Demenan), Al (Alan), Gul (Gulan), Karsan (Karsanan) airetlerinin bir blm Kurmanci lehesini konuurken ayn airetlerin dier bir blm de Dmli lehesini konumaktadr (133). M. Nuri Dersimi ve Mustafa Dzgn'n belirttine gre de yine Dersim airetlerinden Sarsaltxan, Balan, Kulkan, Bamasuran, Maskan, akan'n bir blm Kurmanci, dier bir blm Dmli leesini konumaktadr (134). Ziya Gkalp'a gre, "Dnbller'e (135) 'Zaza' ismini veren yine Trklerdir. 'Zaza' kelimesini ne bizzat Zazalar ne de Kurmanclar kullanmazlar." (136) Ziya Gkalp'in "Dnbller'e 'Zaza' ismini veren yine Trklerdir" derken neye dayand bilinmemekle birlikte baz Krt yazarlar da dahil birok kii bu dnceyi kr krne benimsemitir. MacKenzie'ye gre ise Dmlilere Zaza adn verenler Krtlerdir (Kurmanclardr demek istiyor) (137). Fakat bunu yazarken o da Ziya Gkalp gibi herhangi bir belgeye dayanmamaktadr. Dolaysyla -baka verilerle kantlanmadka- bu grleri kabul etmek iin de herhangi bir neden bulunmamaktadr. Eldeki veriler, Zaza szcnn tarihinin sanlandan daha eskilere dayandn gsteriyor. Ancak, bu szcn kkeni hakknda kesin bir kanya

varamadmz iin, burada konuyla ilgili deiik gr ve bilgileri sunmakta yarar gryoruz: lkin szcn bugnk szlk anlamna bakalm. Ferhengi Xal gibi baz Krte szlklerden anlaldna gre, Gney Krtesinde "zaza" szc "torun" anlamnda kullanlr. Dmli lehesinde de Motki (Mutki) ve Hewl (Baykan) yresinde olduu gibi baz ivelerde "za", "ze" veya "zak", "oul (erkek ocuk)" anlamnda, "zaka" ise "kz ocuu" anlamnda kullanlr. Hewl (Baykan) yresi azndan birka rnek verelim: Zak o an zi keyneke ya? : Olan m yoksa kz mdr? Zey to yeno: Olun geliyor. Cine zaka (jjeki) r vace : Bu kz ocuuna syle. Dmli lehesinde "oluk ocuk" anlamnda kullanlan "za v z" (zo v z) veya "zar z"teki "za" ve "zar" szckleri "ocuk" anlamna geldii gibi baz hakaret ve svg ifadelerinde de "za" (oul) kullanlr: kutk zay kutiki: kpolu (kpekolu) kpek kopek zay kopeki: kpolu (kpekolu) kpek u szcklerde grld gibi, Dmli lehesinde yaygn olarak kullanlan bileik baz szcklerde de bu anlam korunmutur: warza/wereza: kzkardein erkek ocuu, yeen braza/brarza: erkek kardein erkek ocuu, yeen dedza/deza/datiza/dayza/dereza: amcaolu xalza/xaliza: dayolu yaykza/yeykza: teyzeolu 'emza: halaolu Hewram lehesinde de baz bileik szcklerde "za" szcne rastlanr. rnein: kurreza: erkek ocuun olu, torun knaeza: kz ocuun olu (138). Kurmanci lehesinde ise bu "za"nn yerini genellikle "zi" alr. rnein: brazi: erkek kardein olu xwarzi: kzkardein olu Baz szlklerde Kurmanccadaki "xwarza" szc "kzkardein kz" (139), "birarz" szc ise "erkek ocuun kz" (140) biiminde aklanmaktadr. Yani Kurmanccadaki "za" ve "zi" yer yer hem "erkek ocuk" hem de "kz ocuk" anlamnda kullanlmaktadr (141). Kurmanc lehesinde "ocuk" anlamna gelen "zar", "zaro", "zarok" ile Gney Krtesindeki "zarole" szckleri de "za" szcnden kaynaklanmaktadrlar (son iki szckteki "-ok" ve "-ole" ekleri kltme ekleridir). Yine Dmli lehesinde "zay datizay" (amcaolunun olu, amca torunu), "zay xalizay" (dayolunun olu, day torunu) derken de kullanlan "za", "oul" anlamndadr. Gney Krtesinde bunlara karlk "amozaza" (amcaolunun olu) ve "xalozaza" (dayolunun olu) ve baz Krt ivelerinde "brazaza" (erkek

kardein torunu) (142) szckleri kulllanlr. Bu bileik szcklerde geen "zaza" szc "torun" anlamna gelir. Bu konuya deinen A. M. Menteavili'ye gre, "aza (kelime anlamyla 'birinin olu' ya da 'birinden olma') bu gruptan ayrlan bir kua gsterir. Bu terimin tekrarlanmas, iki kuan birbirinden uzaklamasn gsterir. Bu ekilde oulun olu 'kurraza'dr." (143) Menteavili'nin "aza" biiminde yazd szcn kkeni de "za" olsa gerek. Bandaki "a" (dorusu "e") ise iki szc birbirine balamak iin eklenir. "Kurreza" ("kurraza" deil) szcnde olduu gibi (kurr + e + za). C. J. Rich, Zaza szcn "keke" ve syledikleri anlalmyan kiilerin konumas biiminde aklarken, MacKenzie ayn szcn Dmlilerin konumalarndaki "Z" sesinin okluundan kaynakland yolundaki tahminden szeder (144). Celadet Bedrxan da bir yazsnda, "Dumlilere, Kurmanci'deki 'J' sesini 'Z' olarak telafuz ettiklerinden dolay Zaza denmise, Palu ve Maden Dumlileri, Siverek Dumlilerinden daha ok Zazadrlar" (145) diyerek byle bir yorumun varolduunu hatrlatr. Rich'in yorumunun Franszcadaki "zzayer" veya "zozoter" fiillerinin anlamyla akmas ise iin bir dier ilgin yandr. nk Franszcadaki "zzayer": peltek konumak, 'J' ve '' seslerini 'Z' ve 'S' olarak sylemek" anlamna gelir. Burada bir tesadften ziyade, C. J. Rich'in "Zaza" szcn yorumlarken Franszca "zzayer" szcnden ilham alm olabilecei akla geliyor. Ancak hemen ekliyelim ki yansmal birer szck olan "zzayer" ve "zozoter" szcklerinin yazya gei tarihi de Rich'in yazlarndan ok eski deildir. "Zzayer" szcnn yazda ilk kullan tarihi 1832, "zozoter"inkinin ise 1907'dir (146). Krt yazar ve evirmeni ukur Mstefa da benzer bir aklamada bulunuyor ve sk sk "j" szcn kullanmalarndan tr, Gney Krdistan'daki medreselerde okuyan Kurmanclara "j" dendiini hatrlatyor (Bilindii gibi Gney Krt lehesinde "j" yerine "le" szc kullanlr) (147). Zaza adnn gerekten bu farkl telaffuz ve konuma zelliklerinden kaynaklanp kaynaklanmadn bilmiyoruz, ama Kurmanc lehesindeki "J" sesinin Dmli lehesinde yer yer "Z" veya "C"ye dnt dorudur. zellikle Dersim ivesinde, dier ivelerin "J" ve "" sesleri "Z" ve "S" seslerine dnr ya da baz szcklerde tersine bir dnme szkonusudur. Gney Krdistanl baz Krtler bana Barzan blgesindeki kimi Kurmanc airetlerinin, konumalarnda sk sk "za" szcn kullanmalarndan tr Zaza (za-za) diye adlandrldklarn sylediler. Zaza szcnn "Sasan (Sasani)" szcnden geldiini iddia edenler bulunduu gibi, bu szce eski ta kitabelerden birinin zerinde rastlandn yazanlar da vardr (148). Gerekten de M. . 522-486 yllar arasnda hkmdarlk yapm olan Dara (Dariyus) zamannda, Babil'e yakn olan "Zazna"dan szedilir (149). Zaza adna, milattan binlerce yl ncesine ait baka baz kaynaklarda da rastlanyor. rnein M. . 3000'li yllara ait olduu tesbit edilen ve aa Mezopotamyadaki Mari'de bulunmu olan Smer tapnaklarndan birinin ad Ninni-Zaza (Nini-Zaza)'dr (150) ki bu aslnda bir Smer tanrasnn addr. Baz kaynaklarda ise Ur ehrinde bulunan NinniZaza veya nnana-Zaza tapnandan szedilir.

Eski yer adlar arasnda da "Zaza"ya rastlanr. Halis [Ataksoy]'un yazdna gre, Kirhular M. . 880'de Asur-Nazirpal' selamlamak iin "ZazaBuha" adl konak yerine kotular. Fransz tarihisi Gaston Maspero'ya gre, bu "Zaza-Buha", muhtemelen "Mihrap Da ve Kervanemen dalar eteklerindedir." (151) Ki ad geen Mihrap Da'nn bulunduu Maden yresinde bugn de Zazalar yaamaktadr (152). Fakat burada deindiimiz "Zazna", "Ninni-Zaza", "nnana-Zaza" ve "Zaza-Buha" szcklerindeki "Zaza"nn bugnk Zazalarn adyla ilikili olup olmadnn henz akla kavumadn da hatrlatalm. Bu konunun iyice akla kavumas iin daha detayl aratrmalarn yaplmas gerekmektedir. Kimi yazarlar ise Zaza szcnn tarihi Zuzaniye (Zawzan) blgesi (153) ile ilgili olabileceini (154) belirtirler. "Zawzan", Mukaddesi (doum tarihi: 966)'ye gre Cezire-i bni mer'in (Czira Botan'n) bir "nahiye"siydi. bn'l-Esir (1160-1234)'e gre ise el-Zawzan "Musul'dan iki gnlk mesafeden balayarak Hilat [Ahlat] yaknlarna kadar uzanyor, Azerbaycan tarafndan da Selmas'a kavuuyordu." (155) Nihayet "zaza" szcnn daha nce deinilen Krd ve Krmanc szcklerinin ikinci anlamlaryla badaan bir anlamda kullanld yolunda aklamalar da var. Buna gre "Zaza: Krtede bir airete mensup olmayan efrada derler. Bunlarn airetler nezdinde kymetleri, itibarlar hi yoktur, hizmetkar gruhu addolunurlar" (156). Fakat bu aklama ksmen yanltr. nk hem Zazalar arasnda hem Kurmanclar arasnda airetler de var airet mensubu olmayanlar da. Yani Zaza, "airete mensup olmayan efrad" ile eanlaml deildir. Nitekim Mark Sykes hem "airet" saylan Zazalardan hem de "airet-d" Zazalardan szeder (157). Bu konudaki deiik grlerden birini yine Mark Sykes aktarr. Onun yzylmzn banda yazdklarndan, "Motkan Kurmanclarnn Zazalarn kleleri olduklar" yolunda bir efsanenin varolduunu reniyoruz (158). Zazalardan aka szeden eski metinlerden biri, 15. yzyl Trk halk airlerinden Kaygusuz Abdal'a ait olan u drtlktr: "Eer bu sene kar isem yaza Toplaym bir para Grc Abaza Elime geerse on kadar Zaza Yolar sakaln kavlak satarm" (159) 17. yzylda yaam olan Evliya elebi'nin, nl Seyahatnamesinde Krt lehe ve ivelerini sayarken bunlarn banda Zaza'y saydn gryoruz. Evliya elebi, Sphan Da'ndaki yaylalara giden Krt airetleri arasnda da Zazalar sayar (160). Zazalarn gemite her zaman bugnk yerlerinde olmadklarn, Evliya elebi zamannda nerelere kadar gidip geldiklerini rneklemesi asndan bu bilgiler nemlidir. Yzylmzn banda ise Zazalardan tam gebe olanlar yok denecek kadar azalmt. Ziya Gkalp'in yazdna gre, 1920'lerin banda sadece Zikd (Zikt) Zazalar gebe, dier Zazalar ise yerleiktiler (161).

18. yzyln ilk yarsnda Divrii yaknlarnda da Zaza oymann bulunduu ve bu yrede kii adlar arasnda "Zazan"a rastlandn yazl kaynaklardan reniyoruz (162). Bugn de ayn blgede, Kangal ile Svas arasnda Zaza szc yer ad olarak yayor (163). Yine ayn blgede yaayan Kogiri airetleri arasnda Zaza kabilesinin de bulunduunu ve bu kabilenin Kurmanci lehesini konutuunu daha nce belirtmitik (164). Baz batl eski kaynaklarda da Zaza szc geer. rnein Carsten Niebuhr, Franszcas 1780'de yaynlanm olan kitabnda, gebe Krt airetleri arasnda "Zaza" ve "Dembali" [Dmbali] airetlerini de sayar. Ona gre, Zaza aireti Siverek-Erzurum arasnda, "Dembali" [Dmbali] aireti ise Diyarbekir'in [blgesinin] gney taraflarnda -gebe olarak- yaamakta idi (165). ok daha nceleri, Affonso adl bir gezgin de 1566 ylnn ilk gn, Diyarbakr ehrinden iki gnlk mesafedeki -ve anlald kadaryla bu ehrin gneyine den- Dumbuly adndaki bir yere gittiinden szeder (166). talyan Gaetano Solanelli, 1882'de Roma'da yaynlanan bir yazsnda Krteyi Kurmanci ve Zaza (Curmangi, Sasa) blmlerine ayrr (167). Oskar Mann'n yzylmzn banda derledii Krte bir beyitte de emzinan (emdinan, emdinli) yresiyle balantl olarak "Zaza" szc (168) u ekilde geiyor: "Cuab bnrin bo emzinan Suar bn le esp zinan Bo awqi Mem Zinan Canan! Bkeyn tekbir rae! Cuab bnrin bo zaza Suar bn le bo em sfae." (169) Yezidi inanlarndan szeden baz kaynaklarda (170) "Melek Tavus"un "Zazail" (veya 'Ezazil, 'Azazil) (171) adyla anld da belirtilir. Melek Tavus, Yezidilerin en byk meleidir. Btn yaratklardan nce onun yaratldna, "her yerde grndne ve bulunduuna" inanlr (172). Dmlilerin Yezidilerle ilikisine daha nce ksaca deinmitik. Yezidilerin kulland bu "Zazail" szc de Zaza adn artrmakta, bu iki szck arasnda iliki bulunup bulunmad sorusu akla gelmektedir. Kakeyi adyla bilinen ve zgn inanlar olan Krtlerin de "eytan" karlnda 'Ezazil szcn kullandn ekliyelim (173). Daha nce "Dmli" blmnde, baz kaynaklarn Dinbilli airetinin ah smail dneminde "Irak"tan Dersim'e gettiklerini yazdklarn belirtmitik. M. Emin Zeki'nin Kurd Kurdistan adl Krte kitabnda bu konuyla ilgili olarak yazdklar da nemlidir. Onun belirttiine gre (174), Yavuz Sultan Selim zamannda Dersim blgesinden geden baz Krt airetleri "imali Cezire" blgesine gelerek buradaki Arap, Ermeni ve Krtlerle karm, hepsini asimile etmilerdir. Bunlar k Karacada'n gneyindeki ovalarda, nisan ve mays aylarn Cezire Ovasnda, yazlar ise Diyarbakr yresinde geirirlermi. Ayn

yazara gre, "Sincar Yezidileri doal tekilatlar bakmndan aynen Dersim Krtleri gibidirler, salarn uzatr ve rerler. Giysileri komularnki gibidir. Kendi deyilerine gre, Timur Lenk [1336-1405] zamannda buraya [Sincar'a] getmilerdir." (ab) Bu aklamalar, Dersim yresi Krtleri ile bugnk Gney Krdistan'da yani Irak devleti snrlar iinde kalan Sincar yresinin Yezidi Krtleri arasnda tarihsel bir ban bulunduunu teyit ediyor. Bu vesileyle Yezidiliin Yavuz Sultan Selim'den ok daha nceleri, rnein 13. yzylda, Malatya yresi Krtleri arasnda ve daha sonralar Bat Anadolu'ya yerletirilen Germiyanlar arasnda varolduunu da belirtelim (175). Yer ad olarak "Zaza" szc Son olarak da Zaza adn tayan bir ka ky ve yer adn hatrlatalm: 1-Svas il merkezine bal Zaza ky 2-Erzincan'n Esesi (atalarmut) bucana bal Zazalar (Balta) ky 3-Erzurum'un at ilesine bal Zazalar (Yaylasuyu) ky 4-Midyat ilesine bal Zaz (zbrak) ky (176). 5-Gney Krdistan'da Zazan (177). 6-Yukarda deinildii gibi, Kangal ile Svas arasndaki bir blgede Zaza szc yer ad olarak yayor (178). 7-"Heyran, jaro, j Zazat heta Dyrbat" msranda grld gibi Kurmancca baz halk trklerinde de "Zazat" ad geer (Zaxo yresinde). "Zazat" ise "Zaz" veya "Zaza" szcnn Arapadaki oul biimidir (179). 8-Baz kaynaklarda "Sason" ad da "Zazn" biiminde yazlmaktadr (180). 9-Konumuz olan Zaza szc ile ne derece ilgisinin bulunduunu kestirmek zor, ancak Dmli lehesine yaknl bilinen Hewram (Goran) lehesinin konuulduu Dou Krdistandan (ran Krdistan) Paweli bir arkadan bana sylediine gre, Nawsud yresindeki Kemne ky civarndaki bir yolun ad "Zaza Ra" (Zaza Yolu) olduu gibi, Pawe'nin gneydousundaki yksek bir tepenin ad da "Qul Zazi" (Zaz Tepesi)'dir. Grlen o ki Zaza szc de geni bir alana yaylm ve yer yer farkl anlamlarda kullanlmaktadr. Yukardaki aklamalardan sonra, sonu olarak denilebilir ki; gerek Krd ve Dmli adlar ile -baz yerlerdeki kullanl biimiyle- Zaza ad, gerekse Dersim'de kullanlan Krmanc adlar ayn topluluun adlardr. Bunlarn deiik zaman ve yerlerde kullanllar ya da kullananlar deiik de olsa hep Krtlerin bir blm ya da bir aireti iin ad olarak kullanlmalar ortak zellikleridir.

KAYNAK VE NOTLAR (1)Bu yazda yeralan Krte, Farsa ve Arapa ibareler ile kitap adlarn vs. Krt alfabesiyle yazdm. (2)Dmli lehesiyle veya Dmliler konusunda yazlanlar iin bak. Malmisanj, "Bibliyografya Dmli (Zaza)", Hvi (kovara andya gti), Paris, no: 3, 4, 5, 6, 7

-Ayrca bak. Kadri Cemil Paa (Zinar Silop), Doza Kurdistan (Krdistan Davas) Krt Milletinin 60 Yllk Esaretten Kurtulu Sava Hatralar, kinci basm, zgr Gelecek Yaynlar, Ankara, 1991, s. 250-254 (3)Dersim'de Dmli lehesi ile Kurmanci lehesini ayrdedebilmek iin halk arasnda bazan ilkine "So-b", ikincisine ise "Herre-were" de denir. Hem "So-b" hem de "Herre-were"nin szck anlam "Git-gel"dir. "So-b" (o-b), baz kaynaklarda "B-so" biiminde de geer (Zlfo Xaskar, "Dmli Krtenin Lehesidir", Yeni lke, stanbul, yl: 2, no: 5 (17-23 Kasm 1991) Bu vesileyle belirtelim ki Goran (Hewrami) Krtesi de halk arasnda bazan "Mao" (veya "Mao-Mao") diye adlandrlr ki "mao"nun bu lehedeki szck anlam "sylerim"dir. -Bak. Mirza ukrullah Senendec (Fexru'l-Kuttab), Tuhfe-i Nasri Der Tarix o Coxrafyay Kordestan, Be inzimam pnc meqale der barey qebal Kord ez Doktor Hemetullah Tebb, Tahran, 1366 [1987], s. bist ar (4)Ne yazk ki bugne dek Trkiye'de konuulan xbizini Krtesi hakknda hibir aratrma yaplmamtr. Mahmd Lewendi'nin Ankara'ya bal Haymana ilesinin Gozgoz kyllerinden derledii birka trk saylmazsa xbzni Krtesi yazlmamtr da. Lewendi'nin ve baka yazarlarn belirttiine gre, xbznilerin Krtesi Gney Krtesine yakndr. -Bak. Mahmut Lewendi, "J Hla Haymanay end Strann xbznyan", arra (kovara andey ya gti), no: 3 (Tebax 1986), s. 3 (5)Bu metinlerle ilgili bir deerlendirme iin bak. Malmisanj, "Ondokuzuncu Yzylda Krd (Zaza) Airetleri Arasndaki atmalar", Studia Kurdica, Paris, no: 1-3 (Nisan 1985), s. 72-78 (6)Bugn Diyarbakr'a bal bulunan Hn (Hani)'nin Nrb adn tayan yedi ky vardr: 1)Nrb Axan (Kuyular) 2)Nrb Melkan (Bozok) 3)Nrb ulagan (Abaclar) 4)Nrb 'Eliyan (Atc) 5)Nrb Wsfan (ukur) 6)Nrb Topalan (Topular) 7)Nrb-Cmsat (7)Peter J. A. Lerch, Forshungen ber die Kurden und die iranischen nordchalder, St. Petersburg, 1857-1858 (yeni basks: Amsterdam, 1979), s. 78 (8)Ehmed Xasi hakknda daha fazla bilgi iin bak. [Malmisanj], "Zaza (Dmli) Lehesinde Yazan Bir Ozan: Melay Xasi", Devrimci Demokrat Genlik (dergi), stanbul, no: 2 (Mart 1978), s. 14 -[Malmisanj], Hv (kovara andiya gti), Paris, no: 4 (lon, 1985), s. 7576 (9)Ehmed Xasi, Mewld Nebi, Litorafya Matbaas, Diyarbekir, 1899 (10)Harn, "Yew Beyta Mridan x Selaheddin x Se'idi", Armanc, Stockholm, no: 128, s. 10 (11)Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik ncelemeler, Komal Yaynlar, Ankara, 1975, s. 51 (12)Kemal Badll, Trke zahl Krte Grameri (Kurmancca lehesi), 1965, s. 6 (13)Gwevdereyc, "olig", Demokrat (kovara syasi andi), no: 7 (Adar 1990), s. 20 (14)Bak. Polybeo, Storie, V, 52, 5'den aktaran: slm Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1977, c. 6, s. 1090

-Strabon, Geografia, XI, 13, 3 ve XV, 3, 1'den aktaran: slm Ansiklopedisi, c. 6, s. 1090 -Tito Livio, Ab Urbe condita libri, XXXVII, 40, 9; XLII, 58, 13'ten aktaran: Mirella Galeti, age., s. 83 Bu vesileyle, Krtlerden szeden en eski Arap kaynann 7. yzylda yayan Ali bin Ebi Talib (Hz. Ali) dnemine ait olduunu da belirtelim (Bak. Yearbook of the Kurdish Academy 1990, Almanya, s. 19). (15)Ziya Gklp bir vesileyle, "air"lerin yani "airet"lerin hkmete bal olmadklarn ve dal Krtler tarafndan "Kurmanc Re" (Kara Kurmanc) diye adlandrldklarn yazar (Bak. Ziya Gkalp, yage., s. 72). (16)B[asile] Nikitine, Les Afars d'Urmiyeh, Paris 1929, s. 114 (17)M. Dzgn, "Tory ve Adet Dersimi", Berhem (kovara lkolinn cvaki andi), Stockholm, no: 1 (ubat 1988), s. 37 (18)Mustafa Dzgn, "Dersimli Memik Aa", Berhem (kovara lkolinn cvaki andi), Stockholm, no: 10 (Ocak 1991), s. 71 (19)Zlfi, "Ferhengok Dmlki-Kurmanci-Trki", Hvi (kovara andya gti), Paris, no: 1 (lon 1983), s. 113 (20)eref Han, erefname, Arapadan eviren: Mehmet Emin Bozarslan, Ant Yaynlar, stanbul, 1971, s. 190 (21)M. Dzgn, "Tory ve Adet Dersimi", Berhem, no: 1, s. 37 (22)Zlfo Xaskar, yagy. (23)Zlfo Xaskar'n "Kurmanc" biiminde yazd szck, dier ilgili kaynaklarda da belirtildii gibi "Krmanc"dr. (24)Zlfi, "Folklor Kurdi ebe Zarava Dmlki", Hvi (kovara andya gti), Paris, no: 2 (Gulan 1984), s. 114 -Ayn trk iin ayrca bak. "Dersim Yresinden ki Halk Trks", zgrlk Yolu (aylk siyasi dergi), no: 30 (Kasm 1977), s. 94 -Haydar Dersmi, "Der Lai", Hvi (kovara andya gti), no: 6 (Tebax 1986), s. 116 -Firat, "Der Lai", Hvi (kovara andya gti), no: 4 (lon 1985), s. 121 -Hemed Mamekz, "Der Lai", Kurdistan Press, Stockholm, no: 71 (27. 4. 1989), s. 9 (25)Zlfi, "Folklor Kurdi ebe Zarava Dmlki", Hvi (kovara andiya gti), Paris, no: 1 (lon 1983), s. 93 Bu trknn dier bir varyant iin bak. Frat, "Seyd Ue", Hvi (kovara andya gti), Paris, no: 4 (lon 1985), s. 121 (26)Frat, "Folklor Dersmi ra-II", Hvi, no: 5 (Gulan 1986), s. 106 Bava'nn ldrlmesi konusu iin bak. Dr. Vet. M. Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, Halep, 1952, s. 272 (27)27 Austos 1937 tarihli Cumhuriyet gazetesi "Bahtiyar aireti reisi ahin ile amcas dn tepelendi" diye yazar (Aktaran: Yakn Tarih Ansiklopedisi, stanbul, 1989, c. 10, s. 96). (28)Munzur em, Glmse Ey Dersim (roman), c. I, zgrlk Yolu Yaynlar, Kln, 1990, s. 304-310 (29)"Dersim Yresinden ki Halk Trks", zgrlk Yolu, no: 30 (Kasm 1977), s. 92-94 -Ayn trknn dier varyantlar iin bak. Frat, "San", Armanc (j meh carek dert), Stockholm, no: 88 (leya pain 1988), s. 10; no: 91 (Nisan 1989), s. 10

(30)Hawar, "end Lawk Qem Aryzi", Berhem (kovara lkolinn cvaki andi), Stockholm, no: 3 (lon 1988), s. 59 (31)Usxan, "Dersim ra", Armanc, no: 80 (Gulan 1988), s. 10 (32)Usxan, "Dersim ra", Armanc, no: 81 (Heziran 1988), s. 10 (33)Hasan Dewran, "Ez Ho ra Pers Kon", Mzgin (kovara agahdari peywendy j bo Kurdn Almanya Federal), Bonn, no: 4 (1/1986), s. 33 (34)Ayre, Stockholm, no: 11 (Adar 1987), s. 2 (35)22 Ekim 1950 Genel Nfus Saym, TC Babakanlk statistik Genel Mdrl Yaynlar, stanbul, 1961, s. 142-144 (36))Bruinessen'in aktardna gre, E. B. Soan'n 1912'de yaynlanan bir almasnda "sralad 20 airetten dokuzu kendilerine 'Krmanc' diyorlard. Bunlar Gney airetlerindendi. Pjder, Blbas, wan ve Baban" gibi. -Bak. Martin van Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet Krdistan'n Sosyal ve Politik rgtlenmesi, zgr Gelecek Yaynlar, Ankara, 1991, s. 411 (37)Bu szce yer veren baz szlkler unlardr: -Mhemedi Xal, Ferhengi Xal, c. III, apxaney Kamerani, Slmani (Sleymaniye), 1976, s. 84 -Hezret Ayetullah Aqay eyx Muhemmed Merdx Kordestani, Ferheng Merdx, Senendec, 1362 [1983], c. II, s. 386 -Giw Mukryani, Ferhengi Mehabad, apxaney Kurdstan, Hewlr, 1961, s. 476 -Hejar, Henbane Borine/Ferheng Kordi-Farsi, Tahran, 1369 [1991], c. II, s. 612 -D. zoli, Ferheng Kurdi-Trki, Trki-Kurdi, Deng Yaynlar, stanbul, 1992, s. 237 (38)Hezret Ayetullah Aqay eyx Muhemmed Merdx Kordestani, s. 386 (39)Aktaran: Mhemed Salh brahimi Mhemedi (epl), Jinaweri Zanayani Kurd Le Cihani slameti ya Genciney Ferheng Zanst, apxaney Meharet, Tahran, 1364/1985, s. 786-787 (40)Mhemedi Xal, Ferhengi Xal, yage, s. 83 (41)Muzaffer Erdost, Trkiye zerine Notlar, Sol Yaynlar, Ankara, 1971, s. 166, 168 (42)Martin van Bruinessen, "Eair Kord ve Dewlet ran: Mord re Smko", Mutale'at Kordi, Paris, c. 1, omare: 4 (Tabestan 1365/1986), s. 18 (43)Martin van Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s. 151-152 (44)Mhemed Salh brahimi Mhemedi (epl), yage. s. 786 (45)Heci Ce'fer, Gotnt Meznan l Devera Behdinan, Badat, 1986, s. 1178-179 (46)Ziyauddin Baa el-Xalidi, El-Hediyetu'l-Hemidiyye Fi'l-Luxeti'lKurdiyye, Mektebetu Lubnan, Beyrut, 1975, s. 185 (47)Yusuf Ziyaeddin Paa, Krte-Trke Szlk, Yeniden dzenleyen ve Trkeye eviren: Mehmet Emin Bozarslan, ra Yaynlar, stanbul, 1978, s. 218 (48)smail Beiki, Dou Anadolu'nun Dzeni, Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller, 3. basm, c. I, Yurt Kitap-Yayn, Ankara, 1992, s. 191 (49)Perwiz Cihani, "Kurmanc Ki ne?", Srwe (gowari edebi-ferhengi), Urmiye, no: 16 (Xezelwer 1366), s. 64 (50)hsan Nuri, Krtlerin Kkeni, eviren: M. Tayfun, Yntem Yaynlar, stanbul, 1977, s. 140

(51)Taufiq Wahby-C. J. Edmonds, A Kurdish-English Dictionary, s. 77 (52)Bak. Prof. Qanad Kurdo, Tarixa Edebyeta Kurdi, c. 1, Weann Roja N, Stockholm, 1983, s. 96 (53)Aktaran: Parwiz Cihani, yagy., s. 64 (54)Bu alntdaki "kurd" ve "ekrad" szckleri, Trke eviri metninde "Krt" ve "Akrad" biiminde idi, ancak ben majsklle deil doru olduuna inandm biimiyle yazdm. (55)Martin van Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s. 137 (56)Ferit Develiolu, Trk Argosu, Geniletilmi 6. bask, Aydn Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1980, s. 109) (57)Haydar Ik, Dersimli Memik Aa, Belge Yaynlar, stanbul, 1990, s. 64 (58)Kemal Badll, yage, s. 6 (59)erefxan, erefnamey erefxan Bedls, Hejar krdye be Kurd, api duhem, Tahran, apxaney Cewahiri, Tahran, 1981, s. 569 (60)Do. Dr. Tuncer Glensoy, Krmanci ve Zaza Trkeleri zerine Bir Aratrma, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1983, s. 11 (61)Dunbali aireti 18. yy. balarnda Diyarbekir havalisine iskn edildi (Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluu'nda Airetlerin skn, Eren Yaynclk, stanbul, 1987, s. 110). (62)eref Han, yage., s. 345 (63)Dr. Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri-I (15781590), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1962, s. 65 -Abdulreqb Ysuf, Huner Tabloyn erefnam, Wergr: 'Elr, Weann Jna N, Stockholm, 1991, s. 50 (64)Dr. Mahmut Rvanolu, Dou Airetleri ve Emperyalizm, 3. bask, Trk Kltr Yayn, stanbul, 1978, s. 93-94 -M. erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi (Etimoloji-Din-Etnografya-Dil ve Ermeni Mezalimi), 5. bask, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1983, s. 6 -M. Salih San, Dou Anadolu ve Mu'un zahl Kronolojik Tarihi, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1982, s. 16, 47 (65)Martin van Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet..., s. 180-181 (66)smail Beiki, yage., s. 112 (67)M. Salih San, yage., s. 46, 56 (68)Abowian, Kavkazi, no: 46 (1848), s. 164'den aktaran: Peter J. A. Lerch, Forshungen ber die Kurden und die iranischen nordchalder, Amsterdam, 1979, s. XXI, XXVII (69)Evdirehman El nis, "Nra Hir Pezkoviyan", Ronah (supplment illustr de la revue Kurde Hawar), am, no: 26 (Hizran-Trmeh 1944), s. 7 (Tpkbasm: Ronah, Jna N Yaynlar, Uppsala, 1985, s. 519) (70)Abdulreqb Ysuf, Huner Tabloyn erefnam, Wergr: Elr, Weann Jna N, Stockholm, 1991, s. 50-51 (71)Sleyman Sabri, Van Tarihi, s. 43'ten aktaran, Dr. Mahmut Rvanolu, yage., s. 94 (72)Kemal Badll, age, s. 64 (73)Ali Harzya, "Krt Sorunu", Emek (aylk sosyalist dergi), no: 6 (Kasm 1970), s. 38

(74)Mark Sykes, "Osmanl mparatorluu'nun Krt Airetleri-III", eviren: M. Piro, Berhem, Stockholm, no: 8 (Mays 990), s. 25-26 Ahmet zer'in yer verdii airetler ve kabileler snflandrmasnda da baz Dersim airetleri Milanlar ("Mil Partisi") iinde gsterilmitir. Fakat bunlarn Kurmanc (Kurmanolar) iinde gsterilmesi yanl olduu gibi bulunduklar yerler ve "tarikatlalar" da ounlukla yanl yazlmtr. Bak. Ahmet zer, Dou Anadolu'da Airet Dzeni, Boyut Yaynlar, stanbul, 1990, s. 30 (75)Arthur Christensen, Les Dialectes d'Awromn et de Pw, Kopenhag, 1921, s. 8 (76)Arak Poladyan, VII.-X. Yzyllarda Krtler, eviren: Mehmet Demir, zgr Gelecek Yaynlar, Ankara, 1991, s. 92 (77)Baba Merdx Ruhani (iwa), Tarixe Meahir Kord (urefa, ulema, udeba, u'era), c. I, Entearet Soru, Tahran, 1364/1985, s. 340 (78)Muhemmed Emin Zeki, Xulasetu Tarixu'l-Kurd we Kurdistan Min Eqdemi'l-'Usri'l-Tarixiyye Hettel'l-An, Arapaya eviren: Muhammed 'Eli 'Ewni, c. I, ikinci basm, 1961, s. 368 -Ayrca bak. erefxan, yage. s. set bist e (79)Bugn Svas'n mranl ilesine bal olup Karacahisar adn tayan bir ky mevcuttur. Karacahisar adna benzer adlar tayan dier baz yerleim birimleri ise unlardr: 1-Evliya elebi, 1655'te Van'dan Kotur'a giderken Karahisar- Ekrad'a (szck anlam: Krtler Karahisar) urar. Onun belirttiine gre, Krtler buraya Karacakale diyorlard. Adgeen yer imdiki zalp ilesinin kk bir kydr (Bak. slm Ansiklopedisi, c. 6, s. 284). 2-"1394'teki Timur yaylmasn anlatan Zafername'lerde" Diyarbakr ehri "Kara Kale ve Karaca Kale adyle anlr." (Trk Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1966, c. 13, s. 378) 3-Baz Trk kaynaklarnn belirttiine gre, Dersim'de Plemoriye (Plmr) yaknlarnda 3000 metre rakml Karacakale Dalar bulunmaktadr (rnein bak. Dersim, T. C. Dahiliye Vekleti, Jandarma Umum Kumandanl [yayn], s. 227 ve sonundaki kroki). (80)B. Nikitine, yage. s. 110-113 (81)Bugn Trkiye'de Diyarbakr olarak bilinen ehrin Diyarbekir adn almas 1900 yllarna dorudur. Kaynaklarn belirttiine gre, Diyarbekir ad, en azndan yedinci yzyldan beri bu blgede bulunduu bilinen Arap kabilelerinden Bekr bni Va'il boyuna izafetle Abbasiler tarafndan bu blgeye verilmitir (Beni Bekr kabilesinin M. . 158 ylnda bu yreye geldiini belirtenler de vardr). Diyarbekir ehrinin adnn "Diyarbakr" olarak deitirilmesi ise 1937'dedir. Atatrk 15 Kasm 1937'de Diyarbekir'e gidip orada bir konuma yapar. Bu konumasnda "Diyarbekir" yerine ilk kez "Diyarbakr" adn kullanr, deyim yerindeyse uydurur. "Atatrkler" ise ona yaranmak iin yara girercesine kollar svayarak ehrin adn bir anda "Diyarbakr" biiminde deitirirler. Hemen ertesi gn yerel Diyarbekir Gazetesi adn Diyarbakr olarak deitirir. Atatrk de iki gn sonra Ergani'den Trk Dil Kurumu Genel Sekreteri'ne bir telgraf ektirerek "D.bekir ehrinin isminin etimolojisine dair ett var mdr? Esasta bu ehrin ismi Bakr memleketi

manasna olan Diyarbakr olmas gerektir ve artk bu isimle tannacaktr. Dil Kurumunun bu hususta Tarih Kurumu ile ibirlii yaparak historik ve lengistik tetkikatta bulunmas emrediliyor...." deyince, Trk Dil Kurumu ve Trk Tarih Kurumu ilk kez ortak bir toplant yaparak sorunu "bilimsel" temellere balar. Yaplan ilk aklamadan "historik ve lengistik tetkikat"n pek uzun srmedii anlalyor. Ama yine de onlarca niversite retim grevlisi ve uzman, gnlerce sren toplantlar ve "aratrmalar"dan sonra binbir dereden su getirerek Atatrk'n emrine uygun bir sonuca varr ve "Diyarbekir"n aslnda "bakr" anlamna geldiini " ispatlar". T. C. Bakanlar Kurulu da acilen 10 Aralk 1937 tarihinde ald bir kararla ehrin adn resmen deitirerek "Diyarbakr" yapar. Bylece Rebia Araplarndan Bekr'in ad deierek "bakr"lar. Bak. Trk Ansiklopedisi, c. 13, s. 385-386 -Halis [Ataksoy], Diyarbakr Tarhinde Komuk Eli, stanbul, 1988, s. 4 -Muhsine Helimolu Yavuz, Diyarbakr Efsaneleri-2 ve Diyarbakr zerine Sekiz Bildiri, Ankara, 1990, s. 326 -evket Beysanolu, Antlar ve Kitbeleri le Diyarbakr Tarihi, c. I, Dyarbakr' Tantma Yaynlar, Ankara, 1987, s. 7-24 Krdistan'da yer ve kii adlarnn deitirilmesinin ykleri anlatlmakla bitmez. Bunlardan biri de Tuneli (Tunceli) yksdr. Bunu da "Dersim kasab" olarak n yapm olan bir dier Trk askeri komutan, Abdullah Alpdoan baarm (!). Alpdoan'n gerekesi de var: "Bizim byk dedelerimiz henz Orta Asya'da yaadklar zamanlarda tun yapmasn renmilerdi. Bugn Avrupa ktas daha Ta devrini yaamakta iken Orta Asya'da Trkler, Tun devri'ne oktan girmiler..... te byk g ve akn gnlerinde Asya dalarn yol tutan Trkler, bu yollar takip ederk Dersim dalar dediimiz ve fakat Asya dalarnn devam olan Toros dalarna ulayorlar. imdi Dersim denilen blgede kendilerine en uygun tabiat artlarn bulduklar iin burada yerleip kalyorlar. Maden iletmesini ok iyi bilen adamlar, Dersim'de bakr ve kalay madenlerinin yanyana ve pek zengin halde bulunduunu gryorlar, burda da yerleiyorlar. Dersim'de ve bu dalarda yerleenler orada hemen kendi medeniyetlerini kuruyor ve bakrla kalay ileyip yine tun yapmaya balyorlar. Burada o gnlerden kalma maden ocaklar hl grlmektedir. te imdiye kadar zanlar ve tahminler uzerine uydurmalarla Dersim ad ile anlan bu gzel yerlere en uygun ve tarihin znden szlp karlan bu ad, yani TUNEL ad verilmitir. Bu blgenin bakr ve kalay, ta ve topra kadar sakinleri de Trk'tr..." (ab) Altan, no: 15 (1936)'dan aktaran Mehmet Bayrak, bak. Kadri Cemil Paa (Zinar Silop), Doza Kurdistan (Krdistan Davas) Krt Milletinin 60 Yllk Esaretten Kurtulu Sava Hatralar, kinci basm, zgr Gelecek Yaynlar, Ankara, 1991, s. 250-251 (82)Aktaran: Dr. O. Blau, "Nachrichten ber kurdische Stmme", Zeitscrift der Deutchen Morgenlndischen Gesellschaft, Leipzig, Bd: 16 (1862), s. 618-619 (83)Trk Ansiklopedisi, c. 13, s. 386

(84)Dhxuda, Lugatneme'den Aktaran: Muhemed Cemil Rojbeyani, "Fermanrewayiy Dunbuliyekan Le Tewrz Dewrberi da", Karwan, no: 32 (Maysi 1985), s. 18 (85)Muhemed Cemil Rojbeyani, yagy., s. 21 (86)shak Sungurolu, Harput Yollarnda, stanbul, 1958, c. I, s. 134-135 (87)Muhemed Cemil Rojbeyani, yagy., s. 19 (88)Aktaran: Dr. O. Blau, yagy., s. 617-618 (89)Muhemed Cemil Rojbeyani, yagy., s. 17 (90)Baba Merdx Ruhani (iwa), yagy., s. 340 -erefxan, erefnamey erefxan Bedlsi, Hejar krdye be Kurdi, Tahran, 1981, s. 569 -Muhemed Cemil Rojbeyani, yagy., s. 19, 24 -Muhemed Cemil Rojbeyani, "Fermanrewayiy Dunbuliyekan Le Tewrz Dewrberi da", Karwan, no: 33 (Huzeyani 1985), s. 21 -Malmisanj, "Du airn Dunbuli", Armanc, Uppsala, no: 72 (Gulan 1987), s. 4 (91)M. Law-10 (A-L. B.), "Jnki Bwji Kurd: Heyran Xanmi Dunbuli", Ntiman (Blewkrewey biri Komeley J. K., sal: 1, no: 304 (Sermawez Rbendani 1322/1943), s. 39-30 (Tpkbasm: Govari Ntiman, Bnkey apemeni Azad, Stockholm, 1985, s. 86-87) (92)Abowian, Kavkazi, no: 46 (1848), s. 164'den aktaran: Peter J. A. Lerch, yage., s. XXI, XXVII (93)Bak. kibine Doru (haftalk haber ve yorum dergisi), stanbul, no: 51, s. 10 (94)Yusuf Ziyaeddin Paa, Krte-Trke Szlk, Yeniden dzenleyen ve Trkeye eviren: Mehmet Emin Bozarslan, ra Yaynlar, stanbul, 1978, s. 72 (95)C. J. Edmonds, A Pilgrimage To Lalsh, London, 1967, s. 53-87 (96)Osman Sebr, " zd Ola Wan", Ronah (Supplement illustr de la revue Hawar), am, no: 21 (1. 12. 1943), s. 15 -Aktaran: Th. Bois, "Le Djebel Sindjar au debut du XIXe sicle", Le Jour Nouveau (quotidien Kurde), Beyrut, no: 56, s. 3 (97)Bu kyn kadnlar "kofi" denilen balklarnn kntsn yredeki dier kylerin kadnlarnkinden ksmen farkl olarak yana doru balarlar. erefname'deki Gl (Eil) kalesini tasvir eden minyatrleri yorumlayan Abdulreqib Ysf, bu tr "kofi" balamann Gney Krdistan'da Soran blgesinde, Xonawlar arasnda da adet olduunu yazar (Abdulreqb Yusf, Huner Tabloyn erefnam, Wergr: Elr, Weann Jna N, Stockholm, 1991, s. 73). (98)rnein burada gnee dua etme ve Hzrla ilgili anlatlanlar, hem Dersim dndaki baz Alevi Krtler ile Alevi olmayan Krtler arasnda hem de Anadolu ve ran Azerbaycanndaki Krt olmayan dier baz Alevi topluluklar arasnda geerlidir. Szgelimi Buruki aireti arasnda Hdr (Hzr) Nebi bayram 17-20 ubat'ta kutland gibi "ran Azerbaycan'nda (Karakoyunlularda) yln deimiyen bir gnnde ubat aynn ikinci haftasnda" Hzr Nebi Bayram yaplr. "Bu haftann sal, aramba, perembe gnleri oru tutulur. Perembe ve cuma geceleri de bayram yaatrlar." Bak. Ahmet zer, yage., s. 92

-Nejat Birdoan, Anadolu'nun Gizli Kltr Alevilik, Hamburg Alevi Kltr Merkezi Yaynlar, Hamburg (?), 1990, s. 262; 519, 221). (99)Kyden kye farkl adlarla anlan bu bayram, yredeki baz Kurmanc kylerinde de kutlanr. Muhsine Helimolu Yavuz, bu bayramdan "Kam Oyunu enlikleri" diye szeder ve Pirxakiyan (Trkeletirilen ad: zbey) kynde 15-25 Mays tarihleri arasnda kutlandn yazar. Bu bayrama "Kam Oyunu enlikleri" demek doru deildir. nk kam (qam), sadece bu bayram gnnde erkeklerce oynanan oyunlardan bir tanesidir. Ayn bayramn Anadolu'nun baz blgelerinde kutlanan Hdrellez bayramyla da ortak yanlar vardr. Bak. Muhsine Helimolu Yavuz, Diyarbakr Efsaneleri zerine Bir Aratrma (Derleme-nceleme), c. I, Ankara, 1989, s. 74 (100)hsan Nuri, yage., s. 74-75 (101)'Abda al-Razzak al-Husni, al-Yazidiya aw 'badat al-Shaitan, Badat, 1347 [1928]'den aktaran ve yazan: Th. Menzel, "Yezdler", slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, c. 13, s. 419 Ayrca bak. E. Ruhi Flal, "Yezdlik", Trk Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1984, c. 33, s. 442 (102)Cemal Nebez, Serncdank Le Mitolojyay Kurd, Blawkrawey Ekadimyay Kurd Bo Zanist Huner, Stockholm, 1986, s. 8 (103)Dr. Vet. M. Nuri Dersimi, yage., s. 30 (104)Bu dulardan bazlar iin bak. Mustafa Dzgn, Munzr Comerd, Hawar Torncengi, Drsm de Diwayi, Qes Pi-Kalkan, Erf Mecazi, ibenoki, Xeletnayni (Dersim'de Dualar, Ataszleri, Mecazlar, Bilmeceler, artmacalar), Ankara, 1992, s. 11-15 (105)Mustafa Dzgn, Munzr Comerd, Hawar Torncengi, yage., s. 10-11 (106)Mustafa Dzgn, Munzr Comerd, Hawar Torncengi, yage., s. 11 (107)M. Dzgn, "Wuen Tkmey", Berhem, Stockholm, no: 5, s. 46-47 (108)Hawar Tornceng, "Wuen Tkmey", Berhem, Stockholm, no: 5, s. 47-50 (109)Munzur em, "Alevilik Sorunu zerine", Deng (aylk siyasal ve kltrel dergi), stanbul, no: 18 (ubat 1992), s. 5 (110)Dersimli bir arkada, bana babasnn, ar hasta olan kardeinin iyilemesi iin alyarak gnee yalvardn sylemiti. (111)Dr. Vet. M. Nuri Dersimi, yage., s. 31 (112)Munzur em, yagy., s. 5 (113)Hawar Tornceng, yagy., s. 49 (114)Seyyid 'Ebdurrezaq Husni, El-Yezidiyn Fi Hazruhum We Mazihum, 11. bask, Badat, 1987, s. 115 (115)Abdlbaki Glpnarl, "Kzl-ba", slm Ansiklopedisi, c. 6, s. 794 -Prof. Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, Gerek Yaynevi, stanbul, 1973, s. 266-268 (116)Dr. Vet. M. Nuri Dersimi, yage., s. 31 -Munzur em, yagy, s. 6 (117)Cemal Nebez, yage., s. 16 (118)Munzur em, yagy., s. 3 (119)Mustafa Dzgn, Munzr Comerd, Hawar Torncengi, yage., s. 24-26 (120)Thomas Bois, "Yezidiler ve lm badetleri", eviren: . Kemal, Berhem, Ankara, no: 1 (Nisan 1992), s. 38

-Munzur em, yagy., s. 5 -M. Duzgin, "Adet Torey Drsm-V (Msayvni)", Berhem, Stockholm, no: 6 (Ekim 1989), s. 32-35 (121)Th. Menzel, "Kitab'l-Cilve", slm Ansiklopedisi, c. 6, s. 828 (122)Rza Zelyut, z Kaynaklarna Gre Alevilik, 3. bask, Anadolu Kltr Yaynlar, stanbul, 1990, s. 336 (123)Th. Menzel, "Yezidiler", slm Ansiklopedisi, c. 13, s. 416 -Th. Menzel, "Kitab'l-Cilve", slm Ansiklopedisi, c. 6, s. 828 (124)Abdlbaki Glpnarl, "Kzl-ba", slm Ansiklopedisi, c. 6, s. 791 (125)Th. Menzel, "Yezidiler", slm Ansiklopedisi, c. 13, s. 418 -Osman Sebri, " zd Ola Wan", Ronah, am, no: 19 (1 iriya Pn 1943), s. 14 (Tpkbasm: Ronah, Weann Jna N, Uppsala, 1989, s. 374) (126)Munzur em, yagy., s. 4 (127)Th. Menzel, "Yezidiler", slm Ansiklopedisi, c. 13, s. 418 (128)Abdlbaki Glpnarl, "Kzl-ba", slm Ansiklopedisi, c. 6, s. 790 (129)slm Ansiklopedisi, c. 6, s. 791 (130)Mark Sykes, "Osmanl mparatorluu'nun Krt Airetleri-III", eviren: M. Piro, Berhem, Stockholm, no: 8 (Mays 990), s. 24-25 (131)M. erif Frat, yage., 6 (132)Dou Krdistanl Krt yazarlarndan Ubeydullah Eyubiyan da "Zaza" szcn "Kurmanci" anlamnda kullanr (Bak. 'Ubeydullah Eyubiyan, "rikey Xec Syamend", Neriyey Danigedey Edebiyat Tebriz, Behar sal 1335 [1956], s. 67). (133)Dr. Ali Kl, "Zon Ma", Newroz Atei (aylk teorik haber-yorum dergisi), no: 1 (Sbat 1992), s. 47 (134)Mustafa Dzgn, "Krdistan Tarihinde Dersim Adl Eserde Geen Baz Szcklerin Yerel Karlklar-I", Berhem, Ankara, no: 1 (Nisan 1992), s. 53-55 (135)Bu alnty yaptmz Ziya Gkalp'in kitabn basma hazrlayan evket Beysanolu, ayn sayfadaki bir notta Dnbl szcnn Dml, Dumli veya Dml biiminde sylendiini de belirtir. -Bak. Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Hazrlayan: evket Beysanolu, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1992, s. 27 (136)Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, s. 27 (137)David N. MacKenzie, "The role of the Kurdish language in Ethnicity", in: Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Weisbaden, 1989, s. 541-542 (138)Dr. Muhemmed Teqi brahimpr, Vajenamey Farsi-Kurdi, (Tahran?], 1981, s. 715 (139)'Eli Seydo Gewrani, El-Qamsu'l-Kurdiyi'l-Hedis, Kurdi-'Erebi, Amman, 1985, s. 641 (140)D. zoli, yage., s. 839 (141)Botan aznda "za (zh)", "erkek ocuk, kz ocuk" anlamlarna gelir ('Eli Seydo Gewrani, yage., s. 650). (142)D. zoli, Ferheng Kurdi-Trki, Trki-Kurdi, s. 73 (143)A. M. Menteavili, Krtler (toplumsal-ekonomik ilikileri, kltr ve yaay tarz zerine incelemeler), Rusadan eviren: Yaar Abdlselamolu, s. 38 Henz yaynlanmam olan bu eviriden yararlanmama izin verdii iin Yaar Abdlselamolu'na teekkr ederim.

(144)David N. MacKenzie, yagy., s. 541-542 (145)Celadet Bedirxan, "Zar Dumli Mewlda 'Usman Efendi", Hvi, Paris, no: 2 (Gulan 1984), s. 81 (146)Paul Robert, Petit Robert-1 (dictionnaire de la langue franaise), Paris, 1984, s. 2129, 2131 (147)Ayn konudaki dier bir aklama iin bak. Emir Djeladet Bedir Khan et Roger Lescot, Grammaire Kurde (Dialecte kurmandji), Paris, 1970, s. 26 (148)Dr. Vet. M. Nuri Dersimi, yage., s. 21 (149)Wilh. Geiger und Ernst Kuhn, Grundriss der Iranischen Philologie, zweiter band, Strassburg, Verlag von Karl J. Trbner, 1896-1904, s. 428 Hatrlatalm ki Yunanllar, Eski Elam'a Susiane diyorlard. Elam'n bakenti ise Susa idi. Susiana daha sonra Ahamenidlerin eline gemi ve bunlarn 20 satraplndan biri olmutur (Trk Ansiklopedisi, c. 14, s. 497; c. 11, s. 67). (150)am mzelerinden birinde, bir maketin altnda Franszca olarak u aklamaya rastlamtm: "La maquette en question a t trouve a midistance entre les deux temples de Shamash et de Nini-Zaza de Mari. L'architecture presargonide de IIIe millnaire avant notre re." Yani: "Szkonusu maket, ama tapna ile Mari [deki] Nini-Zaza tapnaklar arasndaki uzakln ortasnda bulunmutur. M. . 3000'lerdeki Sargonncesi dnem mimarisi." (ab) (151)Aktaran: Halis [Ataksoy], Diyarbakr Tarihinde Komuk Eli, stanbul, 1988, s. 30 (152)Cihat-Kar, Asur yaztlarnda (M. . 9. yy.) Zamza krallndan szedildiini ve bu kralln Urmiye Glu'nn gney ve gneybatsndaki blgede bulunduunu yazmakta fakat bu konuda herhangi bir kaynak gstermemektedir. -Bak. Cihat-Kar, Piya, no: 4, s. 20 (153)Kimi kaynaklarda bu ad "Zevezan (Zozan)", "Zuzaniye (yani Zaza)", "Zevazaniye (Zaza)" veya "Zavzan" biiminde de yazlmaktadr. Arap harfleriyle yazlm olan "Zozan" szcnn "Zewezan", "Zewzan", "Zzan" gibi deiik biimlerde okunmas mmkn olduu gibi, "Zozaniye" szcnn "Zewzaniye", "Zewezaniye" veya "Zzaniye" olarak okunmas da mmkndr. Arapada "Zozan" szcnn oul (cem-i teksir) biiminin "Zewazin" olduunu da hatrlatalm. Bu szcklerin deiik biimlerde okunular iin bak. evket Beysanolu, Antlar ve Kitbeleri ile Diyarbakr Tarihi, Diyarbakr BelediyesiDiyarbakr' Tantma Yaynlar, Ankara, 1987, c. I, s. 202, 219 -Trk Ansiklopedisi, c. 13, s. 387 -Gregory Ab'l-Farac (Bar Hebraeus), Ab'l-Farac Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, c. II, s. 439 (154)Doan Avcolu, Trklerin Tarihi, Tekin Yaynevi, c. 4, s. 1524 (155)V. Minorsky, "Krtler", slm Ansiklopedisi'nde, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1979, c. 6, s. 1093 Hasan Yldz'n aktardna gre, Marko Polo (1254-1324) ve kardelerinin seyahati ile ilgili olarak anlatlan bir blmde yle denmektedir:

"... Bu blgenin dalarnn stnde tufandan sonra Nuh'un gemisi konmutur. Bu blgenin dousunda Zorzani blgesi vardr." Marko Polo'nun yapt haritada Zorzanie, Hazar Denizi ile Erzurum arasndaki blgededir. "Marko Polo, Zorzani blgesi olarak Erzincan, Erzurum ve Musul geni iinde kalan blgeyi anlatmaktadr" diyen Hasan Yldz, "Musul, Kuzeydeki Zorzani blgesinin sonunun zerindedir" diye bir aklamada da bulunmaktadr. Hasan Yldz'n "Zorzani" blgesi ile ilgili aktarma ve aklamalar, yukarda sz edilen "Zawzan" adn ve daha ok da bugn ran Krdistannda yayan Krt airetlerinden Zerza (oulu: Zerzan) adn artrmaktadr. Ayetullah x Muhemmed Merdx Kordestan'ye gre, bu Zerza (Zerzan) aireti Wrm (Urmiye) yresinde yaar. ok sonralar, 1663'te J. B. Tavernier de gezi notlarnda Bargri (Muradiye) ile Van arasndaki "Zuarzazin" adl bir yerden szeder. -Bak. Pierre Bergeron, Les Voyages de Bergeron, La Haye, 1735, s. 1314'ten aktaran: Hasan Yldz, Airetten Ulusalla Doru Krtler-Politik Felsefe Asndan Krt Toplumunun Kritii, Hviya Gel Yaynlar, Stockholm, 1989, s. 20, 23, 159 -J. B. Tavernier, Les six voyages en Turquie et en Perse, Notes de Stphane Yerasimos, Librairie Franois Maspero, Paris, 1981, c. II, s. 32 -Hezret Ayetullah x Muhemmed Merdx Kordestan, Tarx Kord Kordestan Tewabi' Ya Tarx Merdx, c. I, ap dovvom, s. 94 (156)Ali Kemali [Akst], Erzincan (tarihi, corafi, itimai, etnografi, idari, ihsai tetkikat tecrbesi), Resimli Ay Matbaas, stanbul, 1932, s. 179 (157)Mark Sykes, "Osmanl mparatorluu'nun Krt Airetleri-II", eviren: M. Piro, Berhem, Stockholm, no: 7 (Ocak 1990), s. 21 (158)Mark Sykes, yagy., s. 21 (159)Cahit ztelli, Bektai Glleri, stanbul, 1985, s. 334 (160)Evliya elebi, Kurd Le Mjy Dravsekani da: Syahatnamey Ewliya elebi, wergrrani Se'id Nakam, apxaney Korri Zanyari Kurd, Badat, 1979, s. 171 (161)Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, s. 27 (162)Necdet Sakaolu, Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan, Yurt Yaynlar, Ankara, 1984, s. 47-50 (163)Dou Anadolu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, s. 142 (164)Dr. Vet. N. Nuri Dersimi, yage., s. 61 (165)Aktaran: smet Chriff Vanly, Les Kurdes et le Kurdistan dans les relations d'anciens voyageurs Occidentaux (XVIe-XVIIIe sicle), s. 39, 64-65 (166)Aktaran: Stephane Yerasimos, Les voyageurs dans L'empire Ottoman (XIVe-XVIe siecles), mprimerie de La Socite Turque d'Histoire, Ankara, 1991, s. 271 (167)Bak. Mirella Galetti, Kurd Kurdstan Le Nsrawekani tali da (Le Sedey Szdem Ta Nozdem), Wergrrani: Casm Tofiq, Binkey Hengaw, Stockholm, 1987, s. 82 (168)Zaza adna benzeyen bir ad da yine emdinli yresindeki Herki airetinin kabilelerinden biri olan Zizan kabilesinin addr (Bak. Muzaffer Erdost, yage, s. 167).

-13. yzylda yaam olan Gregory Ab'l-Farac (Bar Hebraeus) de "Frat kylar zerindeki Zizona (Zizana) ky"nden szeder. -Bak. Gregory Ab'l-Farac (Bar Hebraeus), yage., s. 370 (169)Oskar mann, Mukri Kurden, Berlin, 1906, s. 301 (170)Th. Menzel, "Kitb'l-Cilve", slm Ansiklopedisi, c. 6, s. 827 -Hugo Makas, Kurdishe Studen, Heidelberg, 1900 -Orhan Hanerliolu, slm nanlar Szl, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1984, s. 724 -Orhan Hanerliolu, Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akmlar, Remzi Kitabevi, stanbul, 1980, c. 7, s. 319 (171)Tarihi Taber (839-923), raviliini bni Abbas'a dek uzatt yle bir rivayet anlatr: "blis gnaha girmeden nce, meleklerden olup ad Azazil idi. O yeryz ahalisindendi. Meleklerin en ok ibadet eden ve en bilginlerindendi. Bu meziyetler onu kibir ve gurur yoluna saptrmtr. O, cin adn tayan bir uruktand." (Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1991, c. I, s. 108) Zazail ('Azazil, Azazel, 'Ezazil) szcnn sonundaki "il"in Sami dilerinde "Tanr" (Allah) anlamna geldii anlalyor. (Bak. Turan Dursun, Allah, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1991, s. 11) 'Azazil (Azazel) szc ok eski kaynaklarda, rnein Tevrat'ta (Levililer, XVI, 8) da geer. Tevrat'a gre, Azazel (Azazil), "eytandan sonra en esrarengiz fevkalbeer bir ahsiyettir". Yahudi dinsel kitaplarnda Azazel (Azazil) ile ilgili anlatlanlar, rnein "insan kzlaryla birleen melekler (Allah oullar) kssas"nn baz yazl kaynaklarda Krtlerin kkeni ile ilgili olarak anlatlan baz efsanelere belli lde benzerlii dikkat ekicidir. rnein yukardaki efsane, Krtlerin Hz. "Sleyman tarafndan kovulmu gen esirler ile eytan Cesed'in oullar" olduklarn veya "cinlerin Havva'nn kzlaryla evlendiklerini, onlardan da Krtlerin doduunu" ne sren rivayetleri andrmaktadr. Btn bunlar dnldnde, Yezidi ve Kakeyi Krtlerinin "eytan" yerine 'Ezazil ('Azazil, Zazail) adn kullanmalarnn bu rivayetlerle bir balantsnn olup olmad sorusu akla gelmektedir. Bak. slam Ansiklopedisi, c. 2, s. 90; c. 5-II, s. 691 -V. Minorsky, "Krtler", slam Ansiklopedisi, c. 6, s. 1091 -eref Han, erefname, Arapadan eviren: Mehmet Emin Bozarslan, Ant Yaynlar, stanbul, 1971, s. 19 (172)Orhan Hanerliolu, slm nalar Szl, s. 724 (173)Bak. Cemal Nebez, yage., s. 23 (174)Mihemed Emin, Zeki, Kurd Kurdistan, apxaney Daru'l-Selam, Badat, 1931, c. I, s. 355-356 M. Nuri Dersimi de bu hususa dikkati eker. Ancak onun gndermede bulunduu sayfa, M. Emin Zeki'nin adgeen kitabnn grdmz Arapa ve Krte basklarndaki sayfalara uymamaktadr (Bak. Vet. Dr. M. Nuri Dersimi, Hatratm, Weann Roja N, Stockholm, 1986, s. 10-11). (175)Gregory Ab'l-Farac (Bar Hebraeus), yage., s. 563 -Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler, E Yaynlar, stanbul, 1984, s, 270, 283, 299, 345, 354 (176)Aziz Gnel, Trk Sryaniler Tarihi, Diyarbakr, 1970, s. 353

Bu kyde Sryaniler yaarlar (Yeni lke, no: 120, s. 4). (177)"B ekn Kimyevi Gel Me T Qrkrn", Rewen (kovara Yekitya Rewenbirn Welatparzn Kurdstan), Bonn, no: 2 (Payiz 1988), s. 8 (178)Dou Anadolu, Milli Eitim Bakanl Yaynar, s. 142 (179)Cell Cell, Zargotina Kurdn Sriy, Weann Jna N, Uppsala, 1989, s. 232 (180)smet Chriff Vanly, yage., s. 47 YARARLANILAN KAYNAKLAR Abdlbaki Glpnarl, "Kzl-ba", slm Ansiklopedisi, c. 6 Abdulreqb Yusf, Huner Tabloyn erefnam, Wergr: Elr, Weann Jna N, Stockholm, 1991 Ahmet zer, Dou Anadolu'da Airet Dzeni, Boyut Yaynlar, stanbul, 1990 Ali Harzya, "Krt Sorunu", Emek (aylk sosyalist dergi), no: 6 (Kasm 1970) Ali Kemali [Akst], Erzincan (tarihi, corafi, itimai, etnografi, idari, ihsai tetkikat tecrbesi), Resimli Ay Matbaas, stanbul, 1932 Dr. Ali Kl, "Zon Ma", Newroz Atei (aylk teorik haber yorum dergisi), no: 1 (Sbat 1992) A. M. Menteavili, Krtler (toplumsal-ekonomik ilikileri, kltr ve yaay tarz zerine incelemeler), Rusadan eviren: Yaar Abdlselamolu Arak Poladyan, VII.-X. Yzyllarda Krtler, eviren: Mehmet Demir, zgr Gelecek Yaynlar, Ankara, 1991 Arthur Christensen, Les Dialectes d'Awromn et de Pw, Kopenhag, 1921 Hezret Ayetullah Aqay x Muhemmed Merdx Kordestan, Ferheng Merdx, Senendec, 1362 [1983], c. II Hezret Ayetullah x Muhemmed Merdx Kordestan, Tarx Kord Kordestan Tewabi' Ya Tarx Merdx, c. I, ap dovvom Ayre, Stockholm, no: 11 (Adar 1987) Aziz Gnel, Trk Sryaniler Tarihi, Diyarbakr, 1970 Baba Merdx Ruhani (iwa), Tarixe Meahir Kord (urefa, ulema, udeba, u'era), c. I, Entearet Soru, Tahran, 1364/1985 B[asile] Nikitine, Les Afars d'Urmiyeh, Paris 1929 Dr. Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri-I (1578-1590), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1962 "B ekn Kimyevi Gel Me T Qrkrn", Rewen (kovara Yekitya Rewenbirn Welatparzn Kurdstan), Bonn, no: 2 (Payiz 1988) C. J. Edmonds, A Pilgrimage To Lalish, London, 1967 Cahit ztelli, Bektai Glleri, stanbul, 1985 Celadet Bedirxan, "Zar Dumli Mewlda 'Usman Efendi", Hvi, Paris, no: 2 (Gulan 1984) Cell Celil, Zargotna Kurdn Sry, Weann Jina N, Uppsala, 1989 Cemal Nebez, Serncdank Le Mitolojyay Kurd, Blawkrawey Ekadimyay Kurd Bo Zanist Huner, Stockholm, 1986 Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluu'nda Airetlerin skn, Eren Yaynclk, stanbul, 1987 Cihat-Kar, Piya, no: 4, s. 20

Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler, E Yaynlar, stanbul, 1984, s, 270, 283, 299, 345, 354). Dersim, T. C. Dahiliye Vekleti, Jandarma Umum Kumandanl [yayn] "Dersim Yresinden ki Halk Trks", zgrlk Yolu (aylk siyasi dergi), no: 30 (Kasm 1977) D. zoli, Ferheng Kurdi-Trki, Trki-Kurdi, Deng Yaynlar, stanbul, 1992 Doan Avcolu, Trklerin Tarihi, Tekin Yaynevi, c. 4 Dou Anadolu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar Seyyid 'Ebdurrezaq Husni, El-Yezidiyn Fi Hazruhum We Mazihum, 11. bask, Badat, 1987, s. 115 Ehmed Xasi, Mewlid Neb, Litorafya Matbaas, Diyarbekir, 1899 'Eli Seydo Gewrani, El-Qamsu'l-Kurdiyi'l-Hedis, Kurdi-'Erebi, Amman, 1985 Emir Djeladet Bedir Khan et Roger Lescot, Grammaire Kurde (Dialecte kurmandji), Paris, 1970 E. Ruhi Flal, "Yezdlik", Trk Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1984, c. 33 Evdirehman El nis, "Nra Hir Pezkoviyan", Ronah (supplment illustr de la revue Kurde Hawar), am, no: 26 (Hizran-Trmeh 1944), s. 7 (Tpkbasm: Ronah, Jna N Yaynlar, Uppsala, 1985 Evliya elebi, Kurd Le Mjy Dravsekani da: Syahatnamey Ewliya elebi, wergrrani Se'id Nakam, apxaney Korri Zanyari Kurd, Badat, 1979 Ferit Develiolu, Trk Argosu, Geniletilmi 6. bask, Aydn Kitabevi Yaynlar, 1980 Frat, "Der La", Hv (kovara andiya git), no: 4 (lon 1985) Frat, "Folklor Dersmi ra-II", Hv, no: 5 (Gulan 1986), s. 106 Frat, "San", Armanc (j meh carek dert), Stockholm, no: 88 (leya Pain 1988), s. 10; no: 91 (Nsan 1989) Frat, "Seyd Ue", Hvi (kovara andiya gti), Paris, no: 4 (lon 1985) Giw Mukriyani, Ferhengi Mehabad, apxaney Kurdistan, Hewlr, 1961 Gregory Ab'l-Farac (Bar Hebraeus), Ab'l-Farac Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, c. II Gwevdereyc, "olig", Demokrat (kovara syasi andi, no: 7 (Adar 1990) Halis [Ataksoy], Diyarbakr Tarihinde Komuk Eli, stanbul, 1988 Hasan Dewran, "Ez Ho ra Pers Kon", Mizgn (kovara agahdari peywendiy ji bo Kurdn Almanya Federal), Bonn, no: 4 (1/1986) Hasan Yldz, Airetten Ulusalla Doru Krtler-Poltik Felsefe Asndan Krt Toplumunun Kritii, Hviya Gel Yaynlar, Stockholm, 1989 Hawar, "end Lawik Qem Aryzi", Berhem (kovara lkolinn cvaki andi), Stockholm, no: 3 lon 1988) Hawar Tornceng, "Wuen Tkmey", Berhem, Stockholm, no: 5, s. 47-50 Haydar Dersim, "Der La", Hv (kovara andiya git), no: 6 (Tebax 1986) Haydar Ik, Dersimli Memik Aa, Belge Yaynlar, stanbul, 1990 Heci Ce'fer, Gotnt Meznan l Devera Behdinan, Badat, 1986 Hejar, Henbane Borine-Ferheng Kord-Fars, Tahran, 1369 [1991], c. 2 Hemed Mamekiz, "Der La", Kurdistan Press, Stockholm, no: 71 (27. 4. 1989) Hugo Makas, Kurdishe Studen, Heidelberg, 1900

hsan Nuri, Krtlerin Kkeni, eviren: M. Tayfun, Yntem Yaynlar, stanbul, 1977 kibine Doru (haftalk haber ve yorum dergisi), stanbul, no: 51 shak Sungurolu, Harput Yollarnda, stanbul, 1958, c. 1 slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, c. 2, 5, 6 smail Beiki, Dou Anadolu'nun Dzeni, Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller, 3. basm, c. I, Yurt Kitap-Yayn, Ankara, 1992 Ismet Chriff Vanly, Les Kurdes et le Kurdistan dans les relations d'anciens voyageurs Occidentaux (XVIe-XVIIIe sicle) J. B. Tavernier, Les six voyages en Turquie et en Perse, Notes de Stphane Yerasimos, Librairie Franois Maspero, Paris, 1981, c. II Kadri Cemil Paa (Zinar Silop), Doza Kurdistan (Krdistan Davas) Krt Milletinin 60 Yllk Esaretten Kurtulu Sava Hatralar, kinci basm, zgr Gelecek Yaynlar, Ankara, 1991 Kemal Badll, Trke zahl Krte Grameri (Kurmancca Lehesi), 1965 Mahmut Lewend, "Ji Hla Haymanay end Sitrann xbiziniyan", arira (kovara andey ya git), no: 3 (Tebax 1986) Dr. Mahmut Rvanolu, Dou Airetleri ve Emperyalizm, 3. bask, Trk Kltr Yayn, stanbul, 1978 Malmisanj, "Bibliyografya Dimili (Zaza)", Hvi (kovara andiya git), Paris, no: 3, 4, 5, 6, 7 Malmisanj, "Du airn Dunbuli", Armanc, Uppsala, no: 72 (Gulan 1987) [Malmisanj], Hvi (kovara andiya git), Paris, no: 4 (lon, 1985) Malmisanj, "Ondokuzuncu Yzylda Krd (Zaza) Airetleri Arasndaki atmalar, Studia Kurdica, Paris, no: 1-3 (Nisan 1985) [Malmisanj], "Zaza (Dmli) Lehesinde Yazan Bir Ozan: Melay Xasi", Devrimci Demokrat Genlik (dergi), stanbul, no: 2 (Mart 1978) Mark Sykes, "Osmanl mparatorluu'nun Krt Airetleri-II", eviren: M. Piro, Berhem, Stockholm, no: 7 (Ocak 1990) Martin Van Bruinessen, "Eair Kord we Dewlet ran: Mord re Smko", Mutale'at Kordi, Paris, c. 1, omare: 4 (Tabestan 1365/1986) Martin van Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet Krdistan'n Sosyal ve Politik rgtlenmesi, zgr Gelecek Yaynlar, Ankara, 1991 M. Duzgin, "Adet Torey Drsm-V (Msayvni)", Berhem, Stockholm, no: 6 (Ekim 1989) M. Dzgn, "Tory ve Adet Dersimi", Berhem (kovara lkolinn cvaki andi), Stockholm, no: 1 (ubat 1988) Mihemed Emin, Zeki, Kurd Kurdistan, apxaney Daru'l-Selam, Badat, 1931, c. I Mhemedi Xal, Ferhengi Xal, c. III, apxaney Kamerani, Silmani (Sleymaniye), 1976 Mhemed Salh brahimi Mhemedi (epl), Jnaweri Zanayani Kurd Le Cihani slameti ya Genciney Ferheng Zanst, apxaney Meharet, Tahran, 1364/1985 Mirella Galetti, Kurd Kurdstan Le Nsrawekani tali da (Le Sedey Szdem Ta Nozdem), Wergrrani: Casm Tofiq, Binkey Hengaw, Stockholm, 1987

Mirza ukrullah Senendec (Fexru'l-Kuttab), Tuhfe-i Nasri Der Tarix o Coxrafyay Kordestan, Be inzimam pnc meqale der barey qebal Kord ez Doktor Hemetullah Tebb, Tahran, 1366 [1987] M. Law-10 (A-L. B.), "Jnki Bwji Kurd: Heyran Xanmi Dunbuli", Ntiman (Blewkrewey biri Komeley J. K., sal: 1, no: 304 (Sermawez Rbendani 1322/1943), s. 39-30 (Tpkbasm: Govari Ntiman, Bnkey apemeni Azad, Stockholm, 1985, s. 86-87) Dr. Vet. M. Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, Halep, 1952 Vet. Dr. M. Nuri Dersimi, Hatratm, Weann Roja N, Stockholm, 1986 M. Salih San, Dou Anadolu ve Mu'un zahl Kronolojik Tarihi, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1983 M. erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi (Etimoloji-Din-Etnografya-Dil ve Ermeni Mezalimi), 5. bask, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1983 Muhemed Cemil Rojbeyani, "Fermanrewayiy Dunbuliyekan Le Tewrz Dewrber da", Karwan, no: 32 (Maysi 1985); no: 33 (Huzeyani 1985) Muhemmed Emin Zeki, Xulasetu Tarixu'l-Kurd we Kurdistan Min Eqdemi'l-'Usri'l-Tarixiyye Hettel'l-An, Arapaya eviren: Muhammed 'El 'Ewn, c. I, ikinci basm, 196 Dr. Muhemmed Teqi brahimpr, Vajenamey Farsi-Kurdi, (Tahran?], 1981 Muhsine Helimolu Yavuz, Diyarbakr Efsaneleri zerine Bir Aratrma (Derleme-nceleme), c. I, Ankara, 1989 Muhsine Helimolu Yavuz, Diyarbakr Efsaneleri-2 ve Diyarbakr zerine Sekiz Bildiri, Ankara, 1990 Munzur em, "Alevilik Sorunu zerine", Deng (aylk siyasal ve kltrel dergi), stanbul, no: 18 (ubat 1992) Munzur em, Glmse Ey Dersim (roman), c. I, zgrlk Yolu Yaynlar, Kln, 1990 Mustafa Dzgn, "Dersimli Memik Aa", Berhem (kovara lkolinn cvaki andi), Stockholm, no: 10 (Ocak 1991) Mustafa Dzgn, "Krdistan Tarihinde Dersim Adl Eserde Geen Baz Szcklerin Yerel Karlklar-I", Berhem, Ankara, no: 1 (Nisan 1992) Muzaffer Erdost, Trkiye zerine Notlar, Sol Yaynlar, Ankara, 1971 Necdet Sakaolu, Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan, Yurt Yaynlar, Ankara, 1984 Nejat Birdoan, Anadolu'nun Gizli Kltr Alevilik, Hamburg Alevi Kltr Merkezi Yaynlar, Hamburg (?), 1990 Dr. O. Blau, "Nachrichten ber kurdische Stmme", Zeitscrift der Deutchen Morgenlndischen Gesellschaft, Leipzig, Bd: 16 (1862) Orhan Hanerliolu, Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akmlar, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1980, c. 7 Orhan Hanerliolu, slm nanlar Szl, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1984 Oskar Mann, Mukri Kurden, Berlin, 1906 Osman Sebr, " zd Ola Wan", Ronah (Supplement illustr de la revue Hawar), am, (Tpkbasm: Ronah, Weann Jna N, Uppsala, 1989), no: 19 (1 iriya Pn 1943), no: 21 (1. 12. 1943)

Paul Robert, Petit Robert-1 (dictionnaire de la langue franaise), Paris, 1984 Perwiz Cihani, "Kurmanc Ki ne?", Srwe (gowari edebi-ferhengi), Urmiye, no: 16 (Xezelwer 1366) Peter J. A. Lerch, Forshungen ber die Kurden und die iranischen nordchalder, St. Petersburg, 1857-1858 (yeni basks: Amsterdam, 1979) Prof. Qanad Kurdo, Tarixa Edebiyata Kurdi, c. I, Stockholm, Weann Roja N, 1983 Rza Zelyut, z Kaynaklarna Gre Alevilik, 3. bask, Anadolu Kltr Yaynlar, stanbul, 1990 Stephane Yerasimos, Les voyageurs dans L'empire Ottoman (XIVe-XVIe siecles), mprimerie de La Socite Turque d'Histoire, Ankara, 1991 Sleyman Sabri, Van Tarihi, s. 43'ten aktaran, Dr. Mahmut Rvanolu, yage. eref Han, erefname, Arapadan eviren: Mehmet Emin Bozarslan, Ant Yaynlar, stanbul, 1971 erefxan, erefnamey erefxan Bedls, Hejar krdye be Kurd, api duhem, Tahran, apxaney Cewahiri, Tahran, 1981 evket Beysanolu, Antlar ve Kitbeleri ile Diyarbakr Tarihi, c. I, Diyarbakr Belediyesi-Diyarbakr' Tantma Yaynlar, Ankara, 1987 Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1991, c. I Taufiq Wahby & C. J. Edmonds, A Kurdish-English Dictionary Th. Bois, "Le Djebel Sindjar au debut du XIXe sicle", Le Jour Nouveau (quotidien Kurde), Beyrut, no: 56 Th. Menzel, "Kitab'l-Cilve", slm Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1977, c. 6 Th. Menzel, "Yezdler", slm Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1986, c. 13 Do. Dr. Tuncer Glensoy, Krmanci ve Zaza Trkeleri zerine Bir Aratrma, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1983 Turan Dursun, Allah, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1991 Trk Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, c. 13, 14 'Ubeydullah Eyubiyan, "rikey Xec Syamend", Neriyey Danigedey Edebiyat Tebriz, Behar sal 1335 [1956] Usxan, "Dersm ra", Armanc, no: 80 (Gulan 1988) Usxan, "Dersim ra", Armanc, no: 81 (Heziran 1988) V. Minorsky, "Krtler", slm Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1979, c. 6 Wilh. Geiger und Ernst Kuhn, Grundriss der Iranischen Philologie, zweiter band, Strassburg, Verlag von Karl J. Trbner, 1896-1904 Yakn Tarih Ansiklopedisi, stanbul, 1989, c. 10 Yearbook of the Kurdish Academy 1990, Almanya 22 Ekim 1950 Genel Nfus Saym, TC Babakanlk statistik Genel Mdrl Yaynlar, stanbul, 1961 Yusuf Ziyaeddin Paa, Krte-Trke Szlk, Yeniden dzenleyen ve Trkeye eviren: Mehmet Emin Bozarslan, ra Yaynlar, stanbul, 1978 Zlfi, "Ferhengok Dmlki-Kurmanci-Trki", Hvi (kovara andiya git), Paris, no: 1 (lon 1983)

Zlfi, "Folklor Kurdi ebe Zarava Dmlki", Hvi (kovara andiya git), Paris, no: 1 (lon 1983) Zlfi, "Folklor Kurdi ebe Zarava Dmlki", Hvi (kovara andiya giti), Paris, no: 2 (Gulan 1984) Zlfo Xaskar, "Dimil Krtenin Lehesidir", Yeni lke, stanbul, yl: 2, no: 5 (17-23 Kasm 1991) Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik ncelemeler, Komal Yaynlar, Ankara, 1975 Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Hazrlayan: evket Beysanolu, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1992 Ziyauddin Baa el-Xalidi, El-Hediyetu'l-Hemidiyye Fi'l-Luxeti'l-Kurdiyye, Mektebetu Lubnan, Beyrut, 1975