OSNOVE ELEKTROENERGETSKIH SISTEMA

predavanje_6

Prorauni pada napona i gubitaka snage u radijalnim mreama. Kompenzacija reaktivne snage u radijalnim mreama
6.1. PRORAUNI PADA NAPONA I GUBITAKA SNAGE U RADIJALNIM MREAMA
Jedan od parametara kvaliteta elektrine energije jeste i vrijednost modula napona koju je potrebno obezbijediti potroaima u okvirima definisanih granica odstupanja, odnosno odstupanja u odnosu na standardne nominalne vrijednosti. Uz napon koji je potrebno obezbijediti potroaima tijesno je vezan termin pada napona kao uobiajen inenjerski termin koji oznaava razliku napona u datoj taki (U) i napona prema nekoj referentnoj vrijednosti koja je najee definisana kao nominalna vrijednost napona (Un). Pad napona se moe definisati i kao apsolutni pad napona (U Un), ali i kao relativna, odnosno procentualna vrijednost pada napona:
U = U Un ; Un U (%) = U Un 100 Un

(1)

Prolaskom struje, odnosno snage, izazvat e se padovi napona na elementima mree. Promjena struje (snage) izaziva promjenu pada napona i tako dolazi do kolebanja napona u mrei. Da bi se pokazalo koji faktori imaju uticaj na padove napona, potrebno je sprovesti sljedeu analizu. Prividnu snagu na kraju zamjenske impedanse Z = (R + jX) (slika 1) mogue je definisati kao:
S 2 = P2 + jQ2 = U 2 I
*

(2)

pri emu je linijski napon U 2 (napon take 2) uzet kao referentni napon.
1 U1 I Z = R + jX 2 U2

slika 1. Zamjenska impedansa izmeu dvije take elektroenergetske mree U sluaju induktivnog optereenja sa strane take 2, fazor struje I ima oblik:
I = Ie j

(3)

pa je napon take 2, izraen preko napona take 1, dat u obliku:

U 2 =U1 ZI

(4)

Snaga u taki 2 odreena je kao:

U 1 U 2 S 2 = U 2I = U 2 Z
*

U 2 U = * Z

(5)

gdje je U = ZI, pad napona na zamjenskoj impedansi Z, odnosno:

XP2 RQ2 S Z (P jQ2 )(R + jX ) RP2 + XQ2 U = 2 = 2 = +j U2 U2 U2 U2
*

(6)

ili:
U = U + j U

(7)

Poto je:
U 1 = U 2 + U = (U 2 + U ) + j U

(8)

to se moe zakljuiti da je razlika modula napona u takama 1 i 2 priblino jednaka uzdunoj komponenti pada napona U (U U1-U2), dok je meusobni pomak fazora U1 i U2 direktno proporcionalan sa iznosom U ( ~ U) (slika 2). Komponenta U naziva se poprena komponenta pada napona.
U1 ZI U2 RI XI
U

slika 2. Fazorski dijagram napona izmeu dvije take elektroenergetske mree Kako se fazor napona U1 moe prikazati preko modula i argumenta:
U 1 = U1

(9)

to se modul napona U1 i njegov fazni stav mogu pisati kao:

U 1 = (U 2 + U )2 + (U )2 ;

sin =

(U 2 + U ) + (U )

(10)

Predstavljanje vektorske razlike napona kao U U1 U2 je uobiajen nain u praksi poto poprena komponenta pada napona u veini praktinih problema ima mali uticaj na ukupnu skalarnu promjenu napona, jer je ortogonalna u odnosu na fazor napona U2 i zato jer su ugaoni pomjeraji izmeu fazora napona U1 i U2 relativno mali uglovi.

Prema relacijama (6) i (8), moe se pisati:

U 1 = U 2 + U = U 2 + RP2 + XQ2 U2 +j XP2 RQ2 U2

(11)

ime se podrazumijeva da su zadate veliine (snaga i napon) na kraju 2, a da je zadatak odrediti veliine (snagu i napon) na kraju 1. Meutim, ako se poznaju veliine (snaga i napon) na kraju 1, tada se fazor napona U2 izraunava preko tih veliina prema sljedeoj formuli:
U 2 = U 1 U = U 1 RP1 + XQ1 U1 j XP1 RQ1 U1

(12)

U izrazu (11) poduna i poprena komponenta pada napona su odreene preko snage i u takvom obliku se najvie upotrebljavaju u praksi. U izrazu (12) napravljena je pretpostavka da je fazor napona U1 dat po faznoj osi, tako da se o ovome mora voditi rauna kod primjene ove formule. Iz relacije (11) uoljivo je da e poprena komponenta pada napona biti bliska nuli ako su proizvodi XP2 i RQ2 bliski po vrijednosti. Parametri R i X su tipino veoma bliski kod 35 kV nadzemnih vodova (R' X' = 0,36 /km) i ako se takvim dalekovodom prenosi aktivna snaga ija je vrijednost bliska vrijednosti reaktivne snage (faktor snage je tada jako nepovoljan i reda je 0,707), tada je poprena komponenta pada napona praktino jednaka nuli. U prenosnim mreama aktivna snaga treba da dominira nad reaktivnom snagom (ili su P i Q u najnepovoljnijim okolnostima istog reda veliine), a kako X dominira nad R , to u prenosnim mreama sabirak XP2 dominira nad RQ2 ( XP2 RQ2 ). Iz tih razloga poprenu komponentu pada napona treba provjeriti u ovim mreama. U distributivnim (srednjenaponskim i niskonaponskim) mreama, P treba da dominira nad Q , pa poto je R vee od X , poev od 10 kV pa na nie, proizvodi XP2 i RQ2 postaju opet bliski i zbog toga se poprena komponenta pada napona i u ovim mreama moe zanemmariti. Interesantno je ukazati na odnose parametara R i X u mreama viih napona: R : X 1 : 2 za 110 kV; R : X 1 : 4 za 220 kV i R : X 1 : 11 za 400 kV. U prenosnoj 400 kV mrei je tipino P > Q , pa, naprimjer, uz P = 2Q (cos = 0,894) i zbog odnosa R : X 1 : 11 , u izrazu (11) za uzdunu komponentu U dominira drugi sabirak XQ2 nad RP2 oko 5 puta. Veoma znaajan segment u analizi elektroenergetskih sistema odnosi se na proraun gubitaka snage i energije. Za proraun gubitaka aktivne snage polazi se od osnovne veze kojom se ovi gubici raunaju kao:
P = RI 2

(13)

gdje su sa P oznaeni trofazni gubici aktivne snage koji su prirodno od najveeg interesa u trofaznim mreama. Kako je R parametar po fazi, onda struja I mora biti linijska struja. Relacija (13) obino se predstavlja preko snage, tako da se ima:
P = P 2 + Q2 U2

(14)

U relaciji (14) P i Q su trofazne snage, a U je linijski napon. Na potpuno analogan nain odreuju se gubici reaktivne snage:

Q = XI 2

(15)

gdje su sa Q oznaeni trofazni gubici reaktivne snage u trofaznim mreama. Poto je X parametar po fazi, onda struja I mora biti linijska struja. Relacija (15) obino se predstavlja preko snage, tako da se ima:
Q = P 2 + Q2 U2 X

(16)

Primjer #1: Potroai ije je optereenje S2 = (15 + j10) (MVA) snabdijevaju se preko 110 kV-nog prenosnog sistema ija je ekvivalentna ema data na slici 3. Parametri sistema su: RL = 26,4 (); XL = 33,9 (); BC = 210106 (S). Napon na sabirnicama 1 ima vrijednost U1 = 116 (kV). Odrediti snagu koja se predaje sistemu da bi se podmirio zahtjev potroaa. Kolika je vrijednost napona na sabirnicama potroaa? Poprenu komponentu pada napona izostaviti iz prorauna.
U1 S1 SL ' ZL SL'' U2

-jQC

-jQC

S2 = P2 + jQ2

slika 3. Ekvivalentna ema prenosnog sistema Rjeenje: Snaga na otonoj admitansi (susceptansi) prenosnog sistema ima vrijednost:
QC = 1 1 2 BCU n = 210 106 1102 = 1, 27 (MVAr ) 2 2

pa je snaga na kraju prenosnog sistema:

'' S L = PL'' + jQL = S 2 jQC = 15 + j 10 j 1, 27 = (15 + j 8, 73) (MVA) ''

Gubici snage u prenosnoj liniji odreuju se kao:

PL =
2 PL2 + QL 2 Un

RL =

152 + 8, 732 1102

26, 4 = 0, 666 (MW )

QL =

2 PL2 + QL 2 Un

XL =

152 + 8, 732 1102

33, 9 = 0, 855 (MVAr )

Snaga koja se predaje prenosnom sistemu iznosi:

S 1 = S L jQC = S L + PL + j QL jQC = (15, 66 + j 8, 31) (MVA)
' ''

Napon na sabirnicama potroaa odreuje se pomou izraza:

U1 = U 2 +
'' RL PL'' + X LQL

U2
4

jer se poprena komponenta pada napona moe zanemariti, ili iz:

116 = U 2 + 26, 4 15 + 33, 9 8, 73 U2

ijim se sreivanjem dobija kvadratna jednaina:

2 U2 116U 2 + 690 = 0

Rjeenje problema daje napon na sabirnicama potroaa u iznosu:

U 2 = 109, 6 (kV )

6.2. KOMPENZACIJA REAKTIVNE SNAGE U RADIJALNIM MREAMA

Reaktivna snaga predstavlja dio ukupne (prividne) snage koji se ne pretvara u koristan rad. Induktivni i kapacitivni elementi u elektroenergetskom sistemu troe, odnosno proizvode reaktivnu snagu, kao to i aktivne otpornosti tih elemenata troe aktivnu snagu. Elementi elektroenergetskog sistema sadre reaktivne parametre (induktivnosti i kapacitivnosti), pa proces prenosa elektrine energije naizmjeninom strujom podrazumijeva postojanje elektrinog i magnetnog polja, odnosno reaktivne fenomene. Ureaji za proizvodnju/potronju reaktivne snage predstavljaju sredstva kojima se generie/apsorbuje reaktivna snaga i u takve resurse ubrajaju se sinhroni generatori, sinhroni kompenzatori, sinhroni motori, otoni i serijski kondenzatori, te statiki kompenzacioni ureaji. Osim ovih resursa postoje i resursi za preraspodjelu tokova reaktivnih snaga u mrei, kao to su regulacioni transformatori, serijski kondenzatori i reaktori. Do tokova reaktivne snage u elektroenergetskom sistemu dolazi zbog potreba potroaa (asinhroni motori, indukcione i lune pei), te zbog potreba elemenata sistema za reaktivnom snagom (transformatori, vodovi, kabeli). Vodovi i kabeli se ovisno o njihovom optereenju ponaaju kao proizvoai, odnosno potroai reaktivne snage. Kod optereenja voda sa nominalnom snagom, proizvodnja i potronja reaktivne snage su jednake. Kod optereenja veih od nominalne snage, vod troi, a kod optereenja manjih od nominalne snage, vod generie reaktivnu snagu. Budui da se prenosna mrea sastoji od vodova velikih kapaciteta i induktiviteta, iznos generisane reaktivne snage moe biti znaajan. Prenos veih iznosa reaktivne snage u mrei poveava gubitke aktivne snage, smanjuju ekonominost pogona elektroenergetskog sistema, poveava investicije za novim vodovima i transformatorima, te utiu na pogonsku raspoloivost tih vodova. Osim toga, reaktivna snaga mora da se transportuje od mjesta proizvodnje do potroaa i zbog toga zauzima dio kapaciteta prenosnih elemenata. Radi odravanja napona u okvirima nominalnih vrijednosti, nastoje se tokovi reaktivne snage smanjiti na minimum, to se postie osnovnim principom da se reaktivna snaga generie u onim takama mree gdje je potrebna i u tano potrebnom iznosu. Sinhroni generator u reimu nadpobude daje, dok u reimu podpobude preuzima reaktivnu snagu iz mree. Vodei rauna o veliini i znaaju u sistemu, sinhroni generatori predstavljaju glavni izvor reaktivne snage, posebno ako su u blizini velikih centara potronje (to je est sluaj sa turbogeneratorima). Sinhroni kompenzator je u osnovi sinhroni motor koji uzima jako malu aktivnu snagu iz mree, ali s kojim se mogu proizvesti/apsorbovati znaajni iznosi reaktivne snage. Zbog toga se moe rei da sinhroni kompenzator utie samo na reaktivnu snagu u mrei preko podeavanja svoje pobudne struje i njihova uloga u sistemu je i odreena potrebama za regulacijom reaktivnih snaga, a time i napona na voritima mree. Sinhroni motori se koriste u nekim industrijskim pogonima i imaju vie lokalni nego sistemski karakter kada su tokovi reaktivnih snaga u pitanju. Reaktor je prigunica sa promjenljivim induktivitetom (mala aktivna otpornost), a koji se
5

u sistemu vezuju bilo otono ili serijski. Otonim vezivanjem osigurava se da vikovi reaktivne snage budu apsorbovani u reaktoru. Ako se reaktor vee serijski, tada obino slui za ograniavanje struja kratkih spojeva. Regulacioni transformatori imaju mogunost da kroz promjenu prenosnog odnosa direktno utiu na promjenu naponskih prilika u mrei i moe se slobodno rei da su uz sinhrone generatore veoma vaan reaktivni regulacioni resurs. Statiki kompenzacioni sistemi sve vie se koriste u savremenoj praksi, a u osnovi predstavljaju tiristorski kontrolisane reaktore i tiristorski kontrolisane kondenzatore. Posebno je naglaena potreba za ovakvim ureajima u mreama gdje se pojavljuju vii harmonici, kao i u mreama gdje se brzo mijenjaju reimi rada. 6.2.1. Otona kompenzacija Otona kompenzacija reaktivne snage dominantno se upotrebljava u distributivnim mreama koje su po svojoj koncepciji radijalne mree. Na slici 4 ilustrovan je jedan jednostavan radijalni sistem koji se sastoji od regulacionog transformatora T1 kojim se odrava modul napon U1 na konstantnoj vrijednosti, prenosnog voda V i mrenog transformatora T2 na ijem sekundaru je prikljuen potroa snage SP = PP + jQP. Takoe, na sabirnicama sekundarne strane transformatora T2 prikljuena je kondenzatorska baterija KB koja se po potrebi moe ukljuivati i iskljuivati. Za analizu ovakvog sistema vano je uoiti dva karakteristina reima: sa i bez kondenzatorske baterije, pa e u nastavku tako i biti predstavljeni efekti kompenzacije.
G U1 = const V T1 T2 U2 PP + jQ P QKB

slika 4. Jednostavan radijalni sistem sa otonom kompenzacijom reaktivne snage Naponski odnosi za sistem predstavljen slikom 4, definisani su relacijom (bez kompenzacionog ureaja kondenzatorske baterije KB):
R P + XeQP X P ReQP U 1 = U2 + e P +j e P U2 U2

(18)

odnosno, uz zanemarenje poprene komponente pada napona:

R P + XeQP U1 = U 2 + e P U2

(19)

gdje je:
Re = RV + RT i Xe = XV + XT
2 2

svedena aktivna, odnosno reaktivna otpornost, naprimjer, na stranu potroaa. Poslije ukljuenja kompenzacionog ureaja (kondenzatorske baterije), sistemom e se prenositi umanjena reaktivna snaga QP QKB, a modul napona potroaa e biti povean sa vrijednosti U 2 na spec vrijednost U 2 + U 2 :
6

R P + Xe (QP QKB ) X P Re (QP QKB ) spec U 1 = (U 2 + U 2 )+ e P +j e P spec spec (U 2 + U 2 ) (U 2 + U 2 )

(20)

odnosno, uz zanemarenje poprene komponente pada napona:

R P + Xe (QP QKB ) spec )+ e P U 1 = (U 2 + U 2 spec (U 2 + U 2 )

(21)

spec gdje je U 2 specificirani popravak napona kako bi se na potroakim sabirnicama obezbijedio unaprijed zadani (eljeni) nivo napona.

Ako se relacije (21) i (19) meusobno oduzmu jedna od druge, poto su njihove lijeve strane jednake (napon U1 se odrava na konstantnoj vrijednosti), tada se kao jedina nepoznata veliina pojavljuje snaga kondenzatorske baterije QKB, a koja se jednostavno moe odrediti. Ako se u sluaju prenosne mree uvai da je X >> R i pri tome se zanemare aktivni otpori (Re 0), spec a osim toga nazivnik u relaciji (21) proglasi U 2 + U 2 U 2 , i tada pri ovim pretpostavkama oduzme relacija (21) od relacije (19), tada se moe pisati da je:
spec U 2 =

XeQKB U2

(22)

na osnovu ega je:

QKB = U2 Xe
spec U 2

(23)

Poto je po prirodi snaga kondenzatorske baterije funkcija napona QKB = f (U 2 ) , to se moe zakljuiti da baterije kondenzatora vezane otono imaju negativan efekat samoregulacije. Naime, zahtjev sistema je da baterije generiu vie reaktivne snage kada su naponi nii, a sluaj je upravo suprotan kako se to vidi iz relacije:
2 QKB = CU 2

(24)

Moemo zakljuiti da se pri promjeni radnog napona, baterija sama sebe negativno (nepovoljno) regulie u funkciji tih promjena i to je jedna od loih osobina otonih baterija. Drugim rijeima, otone baterije kondenzatora pri viim vrijednostima napona daju vie reaktivne snage, a upravo je obrnuto poeljno u pogonu sistema. Posmatrajmo sada efekat otone kompenzacije na promjenu gubitaka snage u analiziranom sistemu. Prije kompenzacije gubici aktivne i reaktivne snage su:
P =
2 2 PP + QP 2 U2

Re ;

Q =

2 2 PP + QP 2 U2

Xe

(25)

a poslije kompenzacije:
P ' =
2 PP + (QP QKB )2

spec 2 (U 2 + U 2 )

Re ;

Q ' =

2 PP + (QP QKB )2

spec 2 (U 2 + U 2 )

Xe

(26)

Kada se zanemari poprena komponenta pada napona i kada se nazivnik u relacijama (26) proglasi spec U 2 + U 2 U 2 , efekat kompenzacije je u smanjenju gubitaka aktivne i reaktivne snage, a to iznosi:
P P ' =
2 QP (QP QKB )2 2 U2 2 QP (QP QKB )2 2 U2

Re =

QKB (2QP QKB )

2 U2

Re

Q Q ' =

Xe =

QKB (2QP QKB )

2 U2

Xe

6.2.2. Serijska kompenzacija Serijska kompenzacija reaktivne snage sastoji se u serijskom umetanju baterije kondenzatora u vod, ime se smanjuje reaktansa voda, odnosno ukupna reaktansa prenosnog sistema. Na slici 5 data je ema jednostavnog radijalnog sistema koji se sastoji od regulacionog transformatora T1 kojim se odrava modul napon U1 na konstantnoj vrijednosti, prenosnog voda V i mrenog transformatora T2 na ijem sekundaru je prikljuen potroa snage SP = PP + jQP. Baterija serijskih kondenzatora instalisana je u sam vod. Lokacija serijske baterije kondenzatora nije od bitnog uticaja na efekat kompenzacije (reaktanse voda).
U1 = const XC T2 U2 PP + jQ P UC

~
G T1

slika 5. Jednostavan radijalni sistem sa serijskom kompenzacijom reaktivne snage Naponska relacija koja daje vezu napona na poetku voda U 1 (napona na sabirnicama sekundara pr (napona na sabirnicama primara transformatora T2), transformatora T1) i napona na kraju voda U 2 za sluaj kada je baterija serijskih kondenzatora ukljuena u vod, moe se napisati kao:
R P + (Xe XC )QP (X XC )PP ReQP pr pr ,spec U 1 = (U 2 + U 2 +j e )+ e P pr pr pr ,spec pr ,spec + U 2 + U 2 (U 2 ) (U 2 )

(27)

odnosno, uz zanemarenje poprene komponente pada napona:

R P + (Xe XC )QP pr pr ,spec )+ e P U 1 = (U 2 + U 2 pr ,spec pr (U 2 ) + U 2

(28)

pri emu zbog smanjenja reaktanse voda, odnosno ukupne reaktanse prenosnog sistema, dolazi do pr pr pr ,spec poveanja napona na kraju voda sa vrijednosti U 2 na vrijednost U 2 + U 2 . Efekat serijske pr pr ,spec pr kompenzacije, uz U 2 + U 2 U 2 u nazivniku izraza (28), je:
R P + XeQP R P + (Xe XC )QP X Q pr pr pr ,spec U2 + e P U2 e P = C P = U 2 pr pr pr U2 U2 U2

(29)

pr gdje je U 2 napon na kraju voda, odnosno napon na primarnoj strani transformatora T2 (svedena vrijednost napona potroaa U 2 ).

Efekat kompenzacije je u smanjenju samo gubitaka reaktivne snage:

P P ' = 0 Q Q ' =
2 2 PP + QP
pr 2 (U 2 )

XC

Najbolji rezultati sa baterijom serijskih kondenzatora postiu se u radijalnim distributivnim vodovima gdje je faktor snage izmeu 0,7 i 0,9. Dejstvo serijskih kondenzatora najvie se osjeti iza mjesta gdje su instalisani. Primjena serijske kompenzacije mogua je i kod dugih prenosnih vodova visokog napona jer se pomou nje efikasno smanjuje reaktansa voda, a time poveava prenosna mo voda koja je obrnuto proporcionalna sa ukupnom reaktansom voda. 6.2.3. Usporedba efekata otone i serijske kompenzacije Kod kompenzacije reaktivne snage baterijama otonih kondenzatora, pad napona je ravomjerno rasporeen du voda, dok kod kompenzacije baterijama serijskih kondenzatora postoji skokovita promjena napona na mjestu gdje su kondenzatori instalisani. Generalno, efekat smanjenja pada napona i sa otonom i sa serijskom kompenzacijom moe biti isti. Otona kompenzacija je povoljnija kada se eli smanjenje pada napona i smanjenje gubitaka aktivne i reaktivne snage, jer se smanjuje prenos reaktivne snage. Primjena serijske kompenzacije nudi osim smanjenja pada napona i smanjenje gubitka reaktivne snage. Vano je naglasiti da se kompenzacija reaktivne snage u prenosnim mreama, a time i smanjenje padova napona na voritima sistema, vrlo efikasno rjeava regulacionim transformatorima, ali i sinhronim kompenzatorima. Na slici 6 ilustrovan je jedan jednostavni, radijalni prenosni sistem kod kojeg je kompenzacija reaktivne snage ostvarena pomou sinhronih kompenzatora prikljuenih na tercijer tronamotajnog transformatora. Efekat je da se sa ovom otonom kompenzacijom (proizvodnjom ili apsorpcijom reaktivne snage od strane sinhronih kompenzatora) smanjuje prenos reaktivne snage kroz vodove i transformatore i time direktno utie na odravanje napona na sabirnicama potroaa na eljenim vrijednostima.
T 220 (kV) 200 (km) 10,5/220 (kV/kV) 10 (kV) 110 (kV) PP cosP

~ ~

SK

slika 6. Jednostavan radijalni prenosni sistem sa kompenzacijom reaktivne snage pomou sinhronih kompenzatora Primjer #2: Jedna lokalna podstanica napaja se putem 110 kV-nog voda ija je impedansa ZL = (21 + j34) (). Maksimalno optereenje podstanice iznosi Smax = (22 + j20) (MVA). Radni reim potroaa predstavlja zahtjev na dozvoljeni pad napona na kraju voda u vrijednosti do 6%. Redukcija pada napona ostvarena je standardnom jednofaznom kondenzatorskom baterijom (0,66 (kV), 40 (kVAr)) koja je serijski ukljuena u svaku fazu prenosne linije (slika 7).
9

U1 = 110 (kV) ZL = RL + jXL

XC S UC

slika 7. Razmatrani sistem Odrediti reaktansu baterije kojom se ostvaruje zahtjevani radni reim. Kolika je struja kroz bateriju? Rjeenje: Pad napona du prenosne linije bez ukljuene kondenzatorske baterije iznosi:
U = RL P + XLQ 21 22 + 34 20 = = 10, 4 (kV ) U1 110

Dozvoljeni pad napona saglasno uslovima iz ovog primjera, iznosi:

Udozv = 6 110 = 6, 6 (kV ) 100

Reaktansu kondenzatora mogue je odrediti iz relacije za pad napona du prenosnog voda (sa ukljuenom kondenzatorskom baterijom):
U dozv = RL P + ( X L XC ) Q U1

odnosno:
6, 6 = 21 22 + ( 34 XC ) 20 110

odakle je:
XC = 20, 8 ()

pri emu je struja kroz kondenzatorsku bateriju:

IC = QC 40 103 = = 60, 6 (A) UC 660

10